YN 1-2011 Over genen en over hersenen “Zit het in de genen of

YN 1-2011
Over genen en over hersenen
“Zit het in de genen of komt het door de opvoeding?” Het antwoord op deze vraag veranderde nogal eens in
de loop der jaren, door een wisselende balans tussen wetenschap en ideologie. Zo is het nog niet eens zo
lang geleden, dat schizofrenie verklaard werd uit de opvoedingssituatie: de ‘schizofrenogene moeder’ kreeg
de schuld. Het bleek niet waar, maar had intussen veel leed veroorzaakt. Meer biologische opvattingen
kwamen ervoor in de plaats, waarbij vooral vanaf het begin van deze eeuw de genetica een belangrijke rol
speelde. Het menselijke genoom was immers in kaart gebracht en zo’n 20.000 genen zouden de
verschillende eigenschappen van de mensen kunnen verklaren. Men dacht kort geleden meestal nog heel
simpel, dat één afwijkend gen de ziekte zou kunnen veroorzaken. “Het schizofrenie-gen ontdekt” stond er
een aantal keren zelfs in de krant. Maar ook dat bleek niet waar.
Men is er nu van overtuigd, dat vele genen betrokken kunnen zijn bij het ontstaan van schizofrenie. Die
genen kunnen elkaars werking versterken, maar ook verzwakken. En een bepaald gen kan ook betrokken
zijn bij wat we nu verschillende ziektes noemen. Zo zijn er bijvoorbeeld grote genetische overeenkomsten
tussen angststoornissen en depressie en tussen schizofrenie en de bipolaire stoornis (manisch-depressief).
Maar tevens bleek, dat die betrokken genen maar een deel van de ziekte kunnen verklaren. Er zijn ook
omgevingsfactoren nodig (bijvoorbeeld stress of cannabis), welke die vele betrokken genen aan- of
uitzetten. Overigens blijken bij gezonde familieleden van patiënten en ook bij andere gezonde mensen vaak
dezelfde genetische kenmerken aanwezig te zijn. Het blijkt dus allemaal veel ingewikkelder dan
oorspronkelijk gedacht en er is nog veel onderzoek en tijd nodig voordat mogelijke praktische consequenties
in zicht kunnen komen.
In het boekje ‘Om gek van te worden...’ wordt dit allemaal eenvoudig verteld met de nadruk op hoofdlijnen.
Dus geen ingewikkelde verhalen over DNA-strengen en coderende eiwitten. Het bevat een beknopte
duidelijke uitleg van begrippen en korte interviews met deskundigen. Het boekje gaat ook in op twee grote
Nederlandse onderzoeksprojecten, namelijk NESDA (angst en depressie) en het in Ypsilon Nieuws eerder
beschreven GROUP (psychosen). Voorbeelden van cliëntenparticipatie in dergelijke onderzoeksprojecten
komen ook nog eens aan bod.
Beslist waard om te lezen en...het boekje is nog gratis ook!
Het volgende boek 'Wij zijn ons brein’ dat goed aansluit op ‘Om gek van te worden’ is groter en zeven maal
dikker. Maar dat moet ook wel. Een op de cover geplakt citaat uit een krantenbespreking geeft het best het
karakter van deze uitgave aan: “Hét standaardwerk over het brein” en dat is niets te veel gezegd. Het is
geen vakboek, maar een boek voor iedereen, die geïnteresseerd is in de hersenen. De auteur, Dick Swaab,
kent het brein als geen ander. Als internationaal hersenonderzoeker keek hij sinds 1966 niet alleen zelf
onder de schedelkap en door de microscoop naar de hersencoupes, maar wat hij waarnam wist hij ook te
vertalen naar allerlei biologische én maatschappelijke processen. Dat werd hem niet altijd in dank
afgenomen, want zijn bevindingen liepen vaak vooruit op de gangbare opvattingen van dat moment. Rumoer
ontstond toen hij destijds verschillen in de hersenstructuren vond tussen mannen en vrouwen en tussen
hetero- en homoseksuelen. Zijn bevindingen zijn inmiddels wetenschappelijk onbetwist.
De subtitel van dit boek ‘Van baarmoeder naar Alzheimer’ wijst er al op, dat allerlei
hersenwetenswaardigheden aan bod komen, gerelateerd aan de verschillende levensfasen van de mens.
Over de ontwikkeling van het brein in de baarmoeder, over puberteit, verliefdheid, veroudering, de dood. Dat
laatste is onvermijdelijk en zou meer aandacht moeten hebben, misschien met zoals Swaab het noemt een
‘uitburgeringscursus’.
Vanuit deze hoofdstructuur worden uitstapjes gemaakt naar andere onderwerpen, zoals het geheugen en
hersenziekten als depressie, verslaving en autisme. Swaab typeert schizofrenie als een ziekte van alle tijden
en culturen en als een hersenontwikkelingsstoornis. De foute opvattingen, die er eerder over deze ziekte
waren, becommentarieert hij en de huidige stand van zaken wordt kort weergegeven. Een citaat, dat helaas
actueel blijft: “De noden van psychiatrische patiënten in Nederland kunnen hartverscheurend zijn, maar de
noden in vele andere delen van de wereld zijn nog steeds van een geheel andere orde. Maar dat mag in ons
rijke Nederland natuurlijk onder geen beding gebruikt worden als legitimering voor bezuinigingen en
daardoor een te frequente toepassing van de isoleercel, omdat de symptomen door isolatie kunnen
verergeren.”
De titel van het boek ‘Wij zijn ons brein’ verwijst vooral naar de relatie tussen hersenen en zelfbewustzijn,
religie, de ziel, de vrije wil en moreel gedrag. Vanuit een bredere ‘neurocultuur’ zoals Swaab het noemt, is er
bij deze onderwerpen vooral aandacht voor de maatschappelijke consequenties van hersenonderzoek. In dit
gedeelte kan Swaab het ook niet laten allerlei populaire pseudo-wetenschappelijke verklaringen onderuit te
halen, zoals over bijna-doodervaringen, spirituele theorieën en alternatieve therapieën.
De rationele en op wetenschappelijke feiten gebaseerde standpunten van Swaab zullen misschien niet door
iedereen toegejuicht worden, want er liggen gevoeligheden.
Het boek heeft ook een andere kant, het is een boeiende terugblik op het leven van Dick Swaab, op zijn
jeugd, zijn ouders en vooral op zijn lange wetenschappelijke loopbaan. We komen leuke persoonlijke
anekdotes tegen. De tekst wordt gelardeerd met historische, literaire, filosofische en religieuze citaten en
bevat veel prikkelende opvattingen.
Het standaardwerk is ook een persoonlijk boek, met spanning en elan geschreven, waarin het enthousiasme
van de schrijver voor hersenen én mensen én hun omgeving goed tot uiting komt. Ik las deze
hersenavonturen moeiteloos tijdens een lange vliegreis. Met zogenaamde ‘topthrillers’ lukt me dat meestal
niet. Dat wil dus heel wat zeggen!
Ruud van Dorth - [email protected]
‘Om gek van te worden...’,Veronique Huijbregts en Ingrid Baart, Centre for Society and Genomics, Nijmegen, 2010, ISBN 978-9079533-05-3, 73 blz. Het boekje is tegen verzendkosten te bestellen bij Ypsilon. De tekst is ook gratis te downloaden op www.psychegenen.nl
‘Wij zijn ons brein’, Dick Swaab, Uitgeverij Contact, 2010, ISBN 978-90-254-3522-6, 480 blz., €24,95.
Kijk ook naar een profiel van Dick Swaab op
http://www.uitzendinggemist.nl/index.php/search?serID=598&md5=7fe49c009a9e9cdc17a52d852de09532&sq=Dick+Swaab