DE DUITSE BEZETTING, DE VERZUILDHEID VAN NEDERLANDSE

DE DUITSE BEZETTING,
DE VERZUILDHEID VAN NEDERLANDSE GEMEENTEN,
DE OVERLEVINGSKANSEN VAN HUN JOODSE INWONERS
Peter Tammes (SCP) & Wout Ultee (RU Nijmegen)
Historisch onderzoek
• In hoeverre verkleinde de verzuildheid in Nederlandse
gemeenten de overlevingskans van joden in 1940-1945?
•
•
•
•
6 hypothesen
7 bronnen
Van 6 bronnen naar 1 bestand
Multiple regressie
Inhoudelijk vertrekpunt 1
• Fein: Nederlandse paradox
Inhoudelijk vertrekpunt 2
• Hilberg: naast bezetter en slachtoffers ook omstanders
• Blom:
– Nederlandse samenleving verzuild
– Nederland hoger percentage slachtoffers
• Ultee & Flap: vergelijken Nederlandse gemeenten
Probleemstelling
In hoeverre verkleinde de verzuildheid in Nederlandse
gemeenten de overlevingskans van joden in 1940-1945?
Hypothesen verzuildheid
• Algemene veronderstelling: Iemands handelen wordt
bepaald door zowel wensen als mogelijkheden
• Blom: mentaliteit gescheiden van elkaar leven
• Tammes & Ultee: gescheiden netwerken niet-joden
• Vuijsje: gescheiden netwerken joden en niet-joden
Toetsing: gemengd huwen
Mentaliteit: odds ratio’s
Netwerken: percentages
Eén hypothese mentaliteit van afzondering
• hoe hoger de log odds ratio voor kerkelijk homogeen
gehuwden in een gemeente, des te lager zal de
overlevingskans zijn voor de joodse inwoners uit die
plaats.
Twee hypothesen gescheiden netwerken
• hoe hoger het percentage niet-joods homogeen gehuwden
in een gemeente, des te lager zal de overlevingskans zijn
voor de joodse inwoners in die gemeente.
• hoe hoger in een gemeente het percentage joden dat met
een niet-jood huwde, des te hoger is de overlevingskans
voor joodse inwoners in die gemeente.
Drie hypothesen andere onderduikmogelijkheden
• hoe meer boerderijen in een gemeente, des te hoger de
overlevingskans voor joodse inwoners in die gemeente.
• hoe hoger de bevolkingsdichtheid in een gemeente, des
te lager zal de overlevingskans zijn voor joodse inwoners
in die gemeente.
• hoe hoger het percentage NSB-stemmers in een
gemeente, des te lager zal de overlevingskans zijn voor
joodse inwoners in die gemeente.
2 bronnen voor vaststellen percentages
joodse overlevenden in gemeenten
• Gemeentelijke registratielijsten 1941-1942
122 gemeenten > 25 ‘vol’ joodse inwoners
Steekproef Amsterdam
Bestand van 51.892 joden
• In Memoriam
29,2% overlevenden
3 bronnen verzuildheid
• Volkstelling 1960: huwelijkscijfers niet-joden
• CBS Statistiek Huwelijkssluiting 1938-1944
• Registratielijsten 1941-1942: huwelijkscijfers joden
Cijfers gemengd gehuwde joden
• Informatie op gemeentelijsten 1941-1942:
Vermelding jood gehuwd met ‘ariër’
Andere info: burgerlijke staat, gezinssamenstelling
Correspondentie burgemeester
Voor 91 gemeenten percentages gemengd gehuwde joden
Bivariate analyse: positief effect op overlevingskans
Cijfers kerkelijk homogeen huwen niet-joden
• Vóór 1940 weinig gemeentelijk cijfers gemengd huwen:
6 grote steden en 11 provincies 1938-1944
• Voor elke gehuwde man in Volkstelling 1960:
jaar van vestiging in woongemeente
jaar van huwelijkssluiting
religie echtgenote
• 42,5% van mannen gehuwd vóór 1945 woonde in 1960 nog steeds
in zelfde gemeente
• Deze mannen zijn gebruikt om de mate van kerkelijk homogeen
huwen in een gemeente te bepalen
Vergelijking percentages homogeen huwen
rangcorrelatie: 0,94
Volkstelling 1960
SHS: 1938-1944
Limburg
0,981
0,964
Noord-Brabant
0,978
0,957
Drenthe
0,958
0,839
Overijssel
0,949
0,844
Groningen
0,947
0,875
Gelderland
0,946
0,860
Utrecht
0,930
0,779
Zuid-Holland
0,930
0,761
Zeeland
0,928
0,815
Friesland
0,926
0,821
Groningen stad
0,918
0,794
Noord-Holland
0,880
0,749
Utrecht stad
0,871
0,670
Den Haag
0,866
0,686
Haarlem
0,863
0,713
Amsterdam
0,852
0,533
Rotterdam
0,852
0,569
3 bronnen andere onderduikmogelijkheden
• Ongepubliceerd CBS overzicht provinciale staten
verkiezingen 1939: percentage NSB stemmen
• Volkstelling 1930: percentage beroepsbevolking
werkzaam in landbouw
• CBS publicatie: bevolking en bevolkingsdichtheid 1939
Multiple logistische regressie
Model 3
Aantal ‘vol’joden
Model 4 (zonder A’dam)
49.274
41.642
Gewogen aantal
125.214
45.001
Intercept
-6,932***
-5,861***
Log odds ratio gehuwde onkerkelijken
0,118**
-0,077
Log odds ratio gehuwde katholieken
-0,242***
-0,262***
Log odds ratio gehuwde hervormden
-0,228***
-0,024
Log odds ratio gehuwde gereformeerden
-0,135***
-0,181***
% homogeen gehuwde onkerkelijken
-0,033***
-0,021***
% homogeen gehuwde katholieken
0,090***
0,092***
% homogeen gehuwde Ned.-hervormden
0,036***
0,014**
% homogeen gehuwde gereformeerden
0,009
0,012*
Percentage werkzaam in de landbouw 1930
0,007***
0,008***
Bevolkingsdichtheid in 1939
-0,004***
-0,006***
% NSB stemmen in 1939
0,006
0,010
Besluit
• Data 6 bronnen naar één bestand om hypothesen
overlevingskans te toetsen
• Gemengd gehuwde joden, hogere overlevingskans
• Meer landbouwers, hogere overlevingskans
• Hogere bevolkingsdichtheid, lagere overlevingskans
• NSB-stemmen 1939 geen effect
• Sterkere verzuilingsmentaliteit, lagere overlevingskans
• Verzuilde netwerken, hogere overlevingskans