de mens lijdt het meest door het lijden dat hij vreest

ONDERZOEK LAATSTE LEVENSFASE
TEKST: PAUL VAN DER MEER, MONICA BOSCHMAN • FOTO’S: SHUTTERSTOCK
De laatste fase van ons leven. We krijgen er allemaal mee te maken
en de meeste van ons hebben het bij anderen al van zeer nabij
beleefd. Wat verwachten we ervan? In het grote KBO-onderzoek
over de laatste levensfase zijn negenhonderd senioren heel
openhartig over het (niet) zelf regelen van hun begrafenis tot
en met hun angst voor de dood en het zelf kiezen daarvoor.
DE MENS
LIJDT HET
MEEST
DOOR HET
LIJDEN DAT
HIJ VREEST
44
‘Drie op de tien ouderen bang voor
aftakeling en pijn - zeven dus niet!’
W
e beginnen met goed nieuws. Want van de
tien senioren zitten negen nog niet in de
laatste levensfase, 8% zit ertegenaan en
slechts zo’n 2% zit er middenin. De meest genoemde
redenen waarom ouderen denken dat hun laatste
levensfase is begonnen, zijn ziektes en aandoeningen
zoals kanker, asbestlongen, een dreigend aneurysma
(breuk) van de aorta en een hoge leeftijd. Deze fase
wordt beleefd als een mooie afsluiting (57%) en als
een moment om tot rust te komen met zichzelf en
anderen (37%). Niemand ervaart het als een nachtmerrie of als een ellendige periode.
BANG VOOR AFTAKELING
Minder leuk is dat drie van de tien senioren bang
zijn voor hun laatste levensfase, het meest voor de
eventuele pijn, het lijden, de aftakeling, dementie en
lichamelijk verval, de afhankelijkheid, controleverlies,
de eenzaamheid, het afscheid moeten nemen van
iedereen en het onbekende. Van de senioren die
bang zijn, heeft de helft dit bekendgemaakt aan zijn
naasten. De andere helft niet. ‘Waarom praat u er niet
over?’ vroegen we hen. De meest genoemde reden is
omdat ze er hun naasten niet mee willen opzadelen
of dat dit nog wel een keertje komt in de toekomst.
Als we daar zelf over kunnen beslissen, brengen zes
van de tien het liefst gewoon in hun eigen huis de
laatste levensfase door en drie van de tien in een
hospice. Dit is een instelling met een huiselijke sfeer
waar terminale zorg wordt verleend. Slechts 2% wil
die laatste fase bij zijn kinderen doorbrengen.
R
O
O
V ar
elka
tienerjaren en anderen pas toen ze 89 jaar werden.
Het meeste denkwerk gaat over de vraag of we
gecremeerd of begraven willen worden (47%), ons
testament (13%), euthanasie (12%) en onze uitvaart
(10%). Een op de tien senioren wil de planning van de
laatste levensfase tot in detail in eigen hand nemen.
Henk (79): ‘Als ik nú overlijd, is alles geregeld en
beschreven: het afscheid en de crematie, rouwbrieftekst met de adresetiketten, muziek en het soort
bloemen tijdens de uitvaart.’
OP PAPIER GEZET
Maar de meeste senioren gaan niet zover. De
helft heeft zijn wensen bekendgemaakt aan zijn
naaste omgeving, een kwart heeft de hoofdlijnen
besproken en de rest wil niets plannen, of alles
gewoon overlaten aan de nabestaanden. De meesten
van ons hebben iets op papier gezet, zoals een
testament (29%), een donorformulier (18%), een
niet-reanimeerverklaring (10%), een vertegenwoordigingverklaring (9%), een euthanasieverklaring (8%)
en een zorgverklaring (5%). En 8% tot slot heeft
iets anders op papier, zoals een persoonlijke brief
aan de kinderen, de wensen betreffende de uitvaart
en een concepttestament. Van de senioren die er
wel over hebben nagedacht, heeft slechts 14% niets
opgeschreven.

NIET NAAR VERPLEEGHUIS
Acht van de tien senioren kunnen zich een situatie
indenken waarin het leven voor hen niet meer hoeft.
Ze willen dan hun leven beëindigen door middel van
euthanasie. De voornaamste redenen voor euthanasie zijn geestelijke aftakeling, dementie, ondraaglijke
pijn, uitzichtloos lijden, afhankelijkheid van anderen,
aan een ongeneeslijke ziekte lijden, geen kwaliteit
van leven meer hebben en eenzaamheid. Guus (67):
‘Als ik helemaal afhankelijk word van anderen en in
een verpleeghuis terechtkom. Dát is het moment dat
ik eruit wil stappen, of ik nu pijn, alzheimer heb of
niet, ik wil daar geen stap binnenzetten.’
GECREMEERD OF BEGRAVEN?
Ruim negen van de tien senioren hebben nagedacht
over hun laatste levensfase, sommigen al in hun
november 2016
45
ONDERZOEK LAATSTE LEVENSFASE
R
O
VO ar
elka
OPMERKELIJKE CIJFERS
‘Levensles van de
oudsten: pluk de dag’
37%
is van mening dat er
‘laatstelevensfase-planners’
zouden moeten zijn, die je op
een professionele manier kunnen
helpen en begeleiden, analoog aan
weddingplanners
MARION KUIPÉRI (56)
‘Het was mooi om erbij te zijn’
‘Toen ik in een hospice ging werken als vrijwilliger, was dat meteen
vertrouwd. Een hospice voelt als een voorportaal van de hemel. Het
is er echt liefdevol en dat verandert mensen. Zo dicht bij de dood valt
heel veel buitenkant weg, vooral bij de mensen die gaan overlijden. Je
hebt het of nergens meer over of je hebt het echt over hun reis. Wat
me wel verbaasd heeft, is hoe weinig de meeste mensen zich op hun
sterven voorbereiden. Een van de grootste lessen die ik leerde is om
mensen hun eigen manier van sterven te gunnen. Zo mag de man die
altijd tv keek ook tussen zijn familie voor de tv sterven. Ik heb mensen
op allerlei manieren dood zien gaan. Met en zonder medicijnen, door
te stoppen met eten en drinken, hangend aan het leven of al los
daarvan. Het was mooi om erbij te zijn en mee te ademen. Het klinkt
misschien raar, maar de sfeer in een sterfkamer lijkt voor mij op die bij
een geboorte. Ik heb het over de ruimte die je alleen op die momenten
voelt en de sfeer die zo sereen is. Alsof de sluiers naar de andere kant
open gaan of dunner zijn. Ik denk er niet alleen licht over hoor. Als een
geliefde sterft, is het echt verscheurend te voelen dat je elkaar niet
meer kunt aanraken en geen contact meer kunt hebben. Dat gescheiden worden is zo zwaar. Maar de dood zelf is wel vanzelfsprekend en
dat mogen we ons best wat vaker realiseren.’
Hoopgevend: de meeste ouderen (57%) beleven
de laatste levensfase als een mooie afsluiting
57%
beleeft de laatste levensfase als
een mooie afsluiting
Drie op de tien ouderen zijn
bang voor aftakeling en pijn
Ruim negen van de tien
senioren hebben nagedacht over
hun laatste levensfase
Vooral over de vraag of we willen
worden gecremeerd of
begraven
Zes van de tien
senioren blijft op het einde het
liefst gewoon thuis
ANDEREN BEGELEID
Zes van de tien senioren hebben een of meer
personen begeleid in hun laatste levensfase, gemiddeld vier. Het meest onze moeder (27%), vader (19%),
onze partner (14%), broer of zus (11%) of iemand
anders (17%), zoals een goede vriend of vriendin.
Het meest betrokken waren we met onze moeder,
gevolgd door onze partner en vader. De leeftijd van
de personen die we begeleidden, varieerde sterk: van
13 tot 104 jaar. De gemiddelde leeftijd van overlijden
was 74. De laatste levensfase is door drie van de
tien begeleiders als mooi ervaren, door een kwart
als onaangenaam en voor de rest was het niet mooi
maar ook niet onaangenaam. Maria (71) heeft de
laatste levensfase van haar man als vreselijk ervaren:
‘Hij had alzheimer en kreeg daarom geen euthanasie.
Hij is heel erg moeilijk gestorven, vijf dagen zonder
eten en drinken. Het is zeven jaar geleden, maar ik
denk er nog iedere dag aan. Onmenselijk.’
46
TIJD NEMEN VOOR AFSCHEID
Sanne (68) vond het afscheid juist mooi: ‘Het samenzijn, wetende dat het afscheid zou komen, maar ook
dat mijn moeder er vrede mee had. We namen de
tijd om veel te praten en afscheid te nemen. Ik kon
haar zeggen dat ze een goede moeder voor me was
geweest.’ Is er een levensles die je kunt leren uit de
begeleiding van iemand in zijn laatste levensfase?
‘Ja’, zeggen acht van de tien senioren, zoals Mathijs
(70): ‘Iedereen kan onverwacht ongeneeslijk ziek
worden, dus pluk de dag en benut je tijd zo goed
mogelijk voor anderen en voor jezelf.’
LUISTEREND OOR
‘Wat hoopt en verwacht u van uw naasten in uw
laatste levensfase?’ vroegen we. Bep (90): ‘Vooral
aandacht, geduld, een luisterend oor en een beetje
hulp, want ik probeer alles toch zoveel mogelijk
zelf op te lossen. En dat ze gewoon blijven langskomen, zodat ik wat afleiding heb.’ Een derde van
de senioren in hun laatste levensfase kijkt op dit
moment anders aan tegen het alledaagse leven dan
vroeger. Anton (86): ‘Je gaat wat meer relativeren
en je krijgt veel meer oog voor de details in je
omgeving. Je bekijkt het als een buitenstaander,
het hoeft allemaal niet meer zo. De energie neemt
af.’ Een derde van de personen die in deze laatste
fase van hun leven zitten, heeft zijn grenzen verlegd.
Zoals Henk (92). ‘Toen ik jonger was, wilde ik alles
doen om weer gezond te worden en er goed uit te
zien. Nu speelt dat niet meer.’
WAT GAAN WE NOG DOEN?
Wilt u nog iets doen voordat het te laat is? Ja! zegt
15% van de senioren. Hun wenslijst varieert van een
bezoek aan het Rijksmuseum, een reis naar Zuid
Frankrijk, Israël, Rome, Amerika of Brazilië, een
cruisetocht maken, schilderen of schrijven leren,
indoor-karten, de Noordpool bezoeken, tot samen
met de kinderen en kleinkinderen een dagje uit,
parachutespringen, een luchtballonreis, in de zee
zwemmen en het noorderlicht zien. 
49%
denkt dat het hebben van een
geloof mensen steun geeft tijdens
hun laatste levensfase. Het aantal
senioren dat steun denkt te vinden
in het geloof, ligt bij gelovige
senioren twee keer zo hoog als bij
niet-gelovige
OVER HET ONDERZOEK
Het onderzoek is in opdracht van de KBO uitgevoerd door
bureau TeraKnowledge® in de maanden juli en augustus
door middel van online en telefonische interviews. Aan het
onderzoek hebben negenhonderd mannen en vrouwen
deelgenomen, met een gemiddelde leeftijd van 73 jaar.
Op de variabelen geslacht, leeftijd, woongebied, geloof
en opleiding is deze steekproef representatief voor de
werkelijke verdeling van de senioren in Nederland.
november 2016
47