TOETSSTOF ZOONOSES KLAS 3.2 SCHOOLJAAR 2016 – 2017 1 Zoönose Er zijn veel infectieziekten die mensen op elkaar kunnen overbrengen, denk bijvoorbeeld maar aan de griep. Ook dieren kunnen infectieziekten op elkaar overbrengen, zoals bijvoorbeeld bij kennelkuch. Een klein deel van de infectieziekten van dieren is besmettelijk voor de mens. Dat zijn de zoönosen. Steeds meer zoönosen? Enerzijds verdwijnen er zoönosen uit ons land, doordat er steeds meer over bekend is en er goede maatregelen genomen kunnen worden. Anderzijds komen er nieuwe ziekten bij. De oorzaken hiervan zijn: Mensen reizen steeds meer en kunnen uit andere landen ziekten mee terug naar huis nemen. Sommige ziekten zullen dan kans zien om zich in Nederland te vestigen. Onze voedingsgewoonten zijn veranderd. Er wordt meer rauw of rosé gebakken vlees en vis gegeten, denk bijvoorbeeld aan carpaccio, sushi, lamsbout. Ook groenten worden vaak korter gekookt of even geroerbakken, zodat ze nog knapperig blijven. Ziektekiemen die normaal door verhitting gedood worden, zullen dan blijven leven. Ook in rauwe melk kunnen ziektekiemen voorkomen, terwijl er geen enkel risico is wanneer je gepasteuriseerde of gesteriliseerde melk in de winkel koopt. Het klimaat verandert. Door de opwarming kunnen vectoren (organismen die ziektekiemen vervoeren) die ziekten van dieren naar mensen overbrengen, zich vestigen en uitbreiden in Nederland. Voorheen was ons land te koud voor die vectoren (muggen, teken, vliegen) om te overleven. Hoe komt de ziekte van het dier bij de mens terecht? Dit kan op verschillende manieren gebeuren: 1) Direct, via contact van de mens met het dier. Of door het eten van een besmet dierlijk product (zoals melk, vlees en eieren). Voorbeelden van momenten dat een zoönose op de mens wordt overgedragen zijn: Als een hond met rabiës een mens likt of bijt Wanneer je een kalf aait dat drager is van E coli, die in de mest van het dier zit. Op de vacht van het dier zit vaak wel een beetje mest. Als je assisteert bij de geboorte van een lammetje, terwijl het moederschaap besmet is met Listeria. Er zitten dan heel veel van deze bacteriën in het vruchtwater. Wanneer je een paard met ringworm aait. Wanneer je een broodje filet américain eet. Rauw vlees is een mogelijke bron van besmetting met Toxoplasmose. 2. Indirect, doordat de ziektekiemen die het dier uitscheidt, een tijdje in de omgeving overleven, waarna ze bij de mens terechtkomen. Voorbeelden: De hondenspoelworm Toxocara canis, die in de darmen van de hond leeft. De worm legt eitjes die met de hondenpoep in de zandbak terechtkomen. De poep is al weg, maar de eitjes zitten nog wel in het zand. Kinderen steken hun vieze zandhanden in de mond en krijgen zo de eitjes binnen. 2 Op dezelfde wijze kunnen jonge poezen die toxoplasmose hebben, oöcysten (een soort eitjes) uitscheiden in de poep. Als ze ergens in de tuin poepen, kan iemand later bij het tuinieren de aarde met eitjes onder de nagels krijgen. Wie zijn handen niet goed wast, krijgt zo de eitjes binnen. 3. Indirect via een vector. Een vector is een organisme dat als transportmiddel voor de ziekteverwekker fungeert, bijvoorbeeld vliegen, teken of muggen. Voorbeeld: Een ziekte als Lyme’s disease heerst onder wilde knaagdieren en reeën. De teek die op een besmette ree bloed zuigt, kan later de bacterie bij de mens ‘inspuiten’ als hij toevallig op een mens terechtkomt voor de volgende bloedmaaltijd. Risicoberoepen Iedereen die in contact komt met dieren kan besmet raken met een zoönose. Door het aaien van een hond die besmet is met ringworm, kun je al zelf een schimmelinfectie oplopen. In veel beroepen hebben mensen intensief contact met dieren of dierlijke producten. Denk bijvoorbeeld aan beroepen als veehouders, manegehouders, kennelhouders, dierenartsen, slagers, vissers, jagers, preparateurs, inseminatoren, dierentuinpersoneel. Juist voor deze mensen is het belangrijk dat ze op de hoogte zijn van de symptomen van zoönosen. Dan kun je ook preventieve maatregelen nemen!!! Preventieve maatregelen Algemeen: o Ken de risico’s o Na contact met dieren, na tuinieren, na buitenspelen goed de handen wassen met veel water en zeep Wat betreft de dieren waar je mee werkt: o Bestrijd ongedierte in en om huis of bedrijf o Controleer op teken als je in gebieden bent geweest waar deze veel voorkomen o Verwijder een eventuele teek zo snel mogelijk o Ontworm de dieren regelmatig o Laat de dieren vaccineren o Voer een huisdier geen slachtafval of rauw vlees o Vermijd contact met zieke dieren Wat het voedsel betreft: o Zorg voor een goede hygiëne tijdens de bereiding van het eten o Bewaar voedsel op de juiste temperatuur o Verhit voedsel door en door, zodat het van buiten en van binnen gaar is o Drink geen rauwe melk o Was rauwe groente en fruit met schoon water Let er als dierverzorger op dat je altijd de juiste beschermingsmiddelen gebruikt! Indien het gewenst is, draag dan handschoenen en een mondkapje! Zorg er voor dat je altijd een schone overall en schone werkschoenen hebt! Zorg ervoor dat je overall en werkschoenen niet in contact komen met je eigen dieren! 3 Door welke parasiet of microorganisme wordt de ziekte veroorzaakt? Op welke manier vindt besmetting plaats? Hoe lang bedraagt de incubatietijd? Welke dieren kunnen de ziekte overdragen? Is de ziekte overdraagbaar van mens op mens? Wat zijn de symptomen bij het dier? Wat zijn de symptomen bij de mens? Hoe kun je voorkomen dat je de ziekte krijgt? Wat is de therapie bij mensen? Wat is de therapie bij dieren? Is men verplicht aangifte te doen als de ziekte geconstateerd is? Welke maatregelen moeten dan genomen worden? 1. RINGWORM Schimmel Door direct contact met besmette dieren of met symptoomloze dragers (dieren die de schimmel bij zich dragen zonder dat ze zelf verschijnselen vertonen). Besmetting kan ook plaatsvinden via de omgeving, bijvoorbeeld via dekentjes, borstels, zadels, of kleding. Nadat de schimmel de huid is binnengedrongen, duurt het gemiddeld 2 tot 3 weken voordat er symptomen waargenomen worden. Alle dieren met een vacht. Ja Bij dieren kunnen de ringworm-plekken er uiterst variabel uit zien. De typische ringworm-plekken zijn rood en rond en scherp begrensd. Vaak zijn er ook grauwe schubjes of korsten en treedt er haaruitval op op de aangetaste plaatsen. Bij runderen en paarden is er meestal geen jeuk, bij honden en katten wel. Vooral jonge dieren hebben er last van. Ronde, rode, jeukende huidplekken met een schilferige rand, vooral op plaatsen waarmee men in contact komt met het dier (armen en gezicht). Hygiënemaatregelen zijn belangrijk om schimmelinfectie te voorkomen. Dat betekent handen wassen na het aanraken van een dier, ook als aan de buitenkant niet te zien is dat het dier met schimmel besmet is. Aangetaste dieren moeten geïsoleerd worden en materialen zoals borstels moeten niet met meerdere dieren gedeeld worden. Door dieren en mensen direct te behandelen, voorkomt men dat er dragers overblijven en dat anderen besmet worden. Een schimmelbestrijdend middel in de vorm van zalf of crème, of tabletten. Een schimmelbestrijdend middel in de vorm van orale medicatie, shampoo of zalf. Nee 4 Door welke parasiet of microorganisme wordt de ziekte veroorzaakt? Op welke manier vindt besmetting plaats? Hoe lang bedraagt de incubatietijd? Welke dieren kunnen de ziekte overdragen? Is de ziekte overdraagbaar van mens op mens? Wat zijn de symptomen bij het dier? Wat zijn de symptomen bij de mens? Hoe kun je voorkomen dat je de ziekte krijgt? Wat is de therapie bij mensen? Wat is de therapie bij dieren? Is men verplicht aangifte te doen als de ziekte geconstateerd is? Welke maatregelen moeten dan genomen worden? 2. ZIEKTE VAN LYME Bacterie Door de beet van een geïnfecteerde teek. Drie dagen tot drie maanden na de tekenbeet kan een rode, ronde plek op de plaats van de beet ontstaan. De incubatieperiode voor alle latere verschijnselen varieert van enkele maanden tot jaren. Verschillende dieren kunnen de ziekte bij zich dragen (bijv kleine knaagdieren, rund, schaap, hond), maar zij kunnen de ziekte niet overdragen op de mens. Nee Dieren zijn minder gevoelig voor de ziekte van Lyme dan mensen, maar vergelijkbare symptomen als bij de mens kunnen optreden. Vroege symptomen zijn een rode ring/vlek op de plaats van de tekenbeet en griepachtige klachten zoals hoofdpijn, stijve nek, koorts, spierpijnen en vermoeidheid. Deze symptomen kunnen uitblijven. Later kunnen diverse symptomen ontstaan door aantasting van het zenuwstelsel/hersenen, de huid, het hart, de ogen, de spieren en de gewrichten. Voorkómen van tekenbeten door het dragen van beschermende kleding. Na het bezoeken van risicoplekken (bos, duin, weiland) is het verstandig het hele lichaam te controleren op de aanwezigheid van teken. Wanneer een teek binnen 24 uur verwijderd wordt, heeft hij in het algemeen nog niet de kans gehad om de bacterie over te brengen. De ziekte van Lyme kan succesvol worden behandeld met antibiotica als dit vroeg na de besmetting gebeurt. Als men al langere tijd is besmet, wordt het moeilijker om de ziekte succesvol te behandelen. Indien klachten: antibiotica. Nee 5 Door welke parasiet of microorganisme wordt de ziekte veroorzaakt? Op welke manier vindt besmetting plaats? Hoe lang bedraagt de incubatietijd? Welke dieren kunnen de ziekte overdragen? Is de ziekte overdraagbaar van mens op mens? Wat zijn de symptomen bij het dier? Wat zijn de symptomen bij de mens? Hoe kun je voorkomen dat je de ziekte krijgt? Wat is de therapie bij mensen? Wat is de therapie bij dieren? Is men verplicht aangifte te doen als de ziekte geconstateerd is? Welke maatregelen moeten dan genomen worden? 3. TOXOPLASMOSE Protozo Door de orale opname van eitjes in de ontlasting van katten (bijv doordat voeding besmet raakt (bijv sla uit de moestuin) of doordat men in de tuin werkt en de eitjes uit de aarde op de handen blijven zitten) of door het eten van besmet rauw vlees. 10 tot 23 dagen Katten Alleen bij zwangere vrouwen kan Toxoplasma door de placenta heen naar de ongeboren baby gaan. Bij dieren treden vrijwel geen symptomen op. Hetzelfde geldt voor katten. Een enkele keer worden wel bij jonge katjes ziekteverschijnselen gezien (diarree, hersenvliesontsteking, leverontsteking, longontsteking). De infectie leidt zelden tot ziekteverschijnselen. Eventuele tekenen van infectie zijn weinig specifiek: moeheid, lusteloosheid, soms wat koorts. Bij een eerste infectie tijdens de zwangerschap kan overdracht van moeder op kind plaats vinden, hetgeen kan leiden tot een miskraam, waterhoofdje of ontwikkelingsstoornissen (te klein hoofd, blindheid). Geen rauw vlees eten. Vermijden dat katten kunnen komen op plaatsen waar veel kinderen spelen (door bijvoorbeeld een deksel op de zandbak te leggen). Groenten en fruit altijd heel goed wassen en handschoenen dragen bij het tuinieren. De kattenbak dient iedere dag schoongemaakt te worden (de eitjes worden pas na 48 uur infectieus). Zwangere vrouwen kunnen beter geen kattenbakken verschonen. Medicijnen die de protozo doden. Medicijnen die de protozo doden. Nee 6 Door welke parasiet of microorganisme wordt de ziekte veroorzaakt? Op welke manier vindt besmetting plaats? 4. SPOELWORM Parasiet: Toxocara canis / Toxocara cati Mensen, met name kleine kinderen, besmetten zich met de infectieuze eitjes doordat ze besmet zand of aarde binnen krijgen. Hoe lang bedraagt de incubatietijd? Enkele uren tot enkele weken Welke dieren kunnen de ziekte Hond en kat overdragen? Is de ziekte overdraagbaar van Nee mens op mens? Wat zijn de symptomen bij het Volwassen honden en katten die een kleine dier? hoeveelheid besmettelijke eitjes binnen krijgen zullen meestal niet ziek worden. Besmette puppies en kittens zullen vaak diarree hebben en overgeven, opgezwollen buikjes hebben en minder fit zijn. Puppies die al voor de geboorte besmet zijn geraakt zullen soms hoesten en verschijnselen van longontsteking vertonen. Wat zijn de symptomen bij de Veel besmettingen verlopen zonder klachten. Als er mens? wel klachten zijn, worden de symptomen vaak veroorzaakt door de larven in lever en longen: misselijkheid, buikpijn, hoesten. In ernstiger gevallen kunnen ook koorts, spier- en gewrichtspijnen, overgeven en uitslag optreden. Larven die naar het oog gaan veroorzaken vaak (ernstige) stoornissen van het gezichtsvermogen. Een heel enkele keer veroorzaken de larven die naar de hersenen gaan epilepsieaanvallen. Hoe kun je voorkomen dat je de Honden en katten minimaal vier maal per jaar ziekte krijgt? ontwormen. Zandbakken moet men afsluiten zodat er geen honden en katten in kunnen poepen. Verder is persoonlijke hygiëne van belang: handen goed wassen met water en zeep na het buiten spelen, na tuinieren en voor het eten. Wat is de therapie bij mensen? Behandeling is zelden noodzakelijk. Wat is de therapie bij dieren? Ontwormen. Er zijn diverse ontwormingsmiddelen op de markt. Is men verplicht aangifte te doen Nee als de ziekte geconstateerd is? Welke maatregelen moeten dan genomen worden? 7 Door welke parasiet of microorganisme wordt de ziekte veroorzaakt? Op welke manier vindt besmetting plaats? 5. Q-KOORTS Bacterie Door inademing van besmet stof van stallen, weilanden, ruwe wol en dierhuiden. Door direct contact met besmette dieren. Door het nuttigen van besmette rauwe melk of onvoldoende verhit besmet vlees. Hoe lang bedraagt de incubatietijd? 9 tot 40 dagen Welke dieren kunnen de ziekte Koeien, schapen, geiten, honden, katten, vogels, overdragen? wilde knaagdieren Is de ziekte overdraagbaar van mens Nee op mens? Wat zijn de symptomen bij het dier? Meestal verloopt de infectie symptoomloos. Soms wordt een uitbraak van abortus gezien. Wat zijn de symptomen bij de Milde vorm: milde griepachtige klachten. mens? Acute vorm: heftige hoofdpijn, hoge koorts, spierpijn, longontsteking, leverontsteking. Chronische vorm: ontsteking van het hart Hoe kun je voorkomen dat je de Het vermijden van consumptie van rauwe melk of ziekte krijgt? melkproducten. Goede hygiëne in acht nemen. De overheid heeft vaccinatie voor melkschapen en melkgeiten in bepaalde gebieden in Nederland verplicht gesteld. Wat is de therapie bij mensen? Acute vorm: een antibioticumkuur gedurende drie weken. Chronische vorm: een antibioticumkuur gedurende meerdere jaren. Na een besmetting ontstaat een langdurige immuniteit tegen de ziekte. Wat is de therapie bij dieren? Mogelijk dat een antibioticumkuur zou kunnen werken, maar dit is nog onvoldoende onderzocht. Is men verplicht aangifte te doen als Meldingsplicht voor gevallen waarin Q-koorts is de ziekte geconstateerd is? Welke geconstateerd. maatregelen moeten dan genomen Uitrijverbod van mest in de gebieden waarin Q-koorts worden? is geconstateerd. 8 6. RABIES / HONDSDOLHEID Virus Door welke parasiet of microorganisme wordt de ziekte veroorzaakt? Op welke manier vindt besmetting plaats? Hoe lang bedraagt de incubatietijd? Welke dieren kunnen de ziekte overdragen? Is de ziekte overdraagbaar van mens op mens? Wat zijn de symptomen bij het dier? Wat zijn de symptomen bij de mens? Hoe kun je voorkomen dat je de ziekte krijgt? Wat is de therapie bij mensen? Wat is de therapie bij dieren? Is men verplicht aangifte te doen als de ziekte geconstateerd is? Welke maatregelen moeten dan genomen worden? Het kan via een beet, maar ook door een krab of een lik van een besmet dier overgedragen worden. Gemiddeld twintig tot zestig dagen, met een spreiding van 5 dagen tot 1 jaar of langer. O.a. honden, katten, apen en vleermuizen Zelden, is echter wel mogelijk via contact met speeksel. furieuze vorm: krampen en overactief zijn. paralytische vorm: waarbij een verergerende verlamming optreedt. In het begin van de ziekte treden weinig specifieke symptomen op zoals koorts, verminderde eetlust, misselijkheid, braken en hoofdpijn. Later treden zenuwverschijnselen op als krampen of verlammingen, nekstijfheid, hyperactiviteit en stuipen. Bij dieren is vooral een gedragsverandering waarneembaar. furieuze vorm: met krampen en overactief zijn. paralytische vorm: waarbij een verergerende verlamming optreedt. In het begin van de ziekte treden weinig specifieke symptomen op zoals koorts, verminderde eetlust, misselijkheid, braken en hoofdpijn. Later treden zenuwverschijnselen op als krampen of verlammingen, nekstijfheid, hyperactiviteit en stuipen. Inenting is mogelijk indien je langdurig in het buitenland verblijft of met dieren werkt. Toediening van antiserum binnen 24 uur. Geen therapie mogelijk, advies euthanasie Ja, zowel voor de mens als voor dier verplicht. Verdachte dieren worden geëuthanaseerd. 9 Door welke parasiet of microorganisme wordt de ziekte veroorzaakt? Op welke manier vindt besmetting plaats? Hoe lang bedraagt de incubatietijd? Welke dieren kunnen de ziekte overdragen? Is de ziekte overdraagbaar van mens op mens? Wat zijn de symptomen bij het dier? Wat zijn de symptomen bij de mens? Hoe kun je voorkomen dat je de ziekte krijgt? 7. SALMONELLA Bacterie Besmetting bij de mens treedt voornamelijk op door het eten van besmet vlees en eieren, of producten die door vlees of eieren zijn besmet (kruisbesmetting). Direct contact met besmette dieren veroorzaakt slechts 5 tot 10 % van alle gevallen van salmonellose. Ongeveer 1 à 2 dagen (kan zelfs binnen 6 uur) Salmonellabacteriën komen bij vrijwel alle diersoorten voor: wilde en tamme dieren, vogels en reptielen. Mest van geïnfecteerde dieren besmet de omgeving. Vogels, insecten en knaagdieren verspreiden de bacterie. Rechtstreekse overdracht van mens naar mens is uitzonderlijk, maar bijvoorbeeld in ziekenhuizen moet men toch rekening houden met deze mogelijkheid. Dieren zijn vaak symptoomloos drager: dat betekent dat ze wel de bacterie bij zich dragen (en ook met de mest uitscheiden), maar dat ze er niet ziek van worden. Wanneer dieren wel ziek worden, vertonen zij min of meer dezelfde verschijnselen als de mens: heftige diarree met bloedbijmenging, koorts en eventueel complicaties. Drachtige dieren kunnen door de hoge koorts aborteren. Na infectie ontstaat een acute darmontsteking, die gepaard gaat met koorts, heftige diarree en buikkrampen. Later wordt de diarree minder waterig maar er kan bloedbijmenging optreden. Bij heftige diarree moet men op uitdroging bedacht zijn. De verschijnselen duren ongeveer één week. In 3 tot 5 % van de gevallen kunnen complicaties ontstaan Zorg voor een goede keukenhygiëne: handen wassen, groenten en fruit wassen, voedsel goed gaar opdienen, schone hand- en vaatdoeken. Voorkom kruisbesmetting: breng rauw vlees niet met reeds verhit voedsel of bijvoorbeeld salades in contact. Eet geen producten waar rauwe eieren in verwerkt zijn. Eet geen rauw vlees (filet américain, carpaccio). Drink geen rauwe melk. Zorg voor een goede hygiëne in de omgang met dieren: handen wassen na het aaien van dieren, handen wassen na het verschonen van stallen, hokken en kooien. Zet (huis)dieren met diarree apart en zorg ervoor dat zij geen andere dieren of mensen kunnen 10 Wat is de therapie bij mensen? Wat is de therapie bij dieren? Is men verplicht aangifte te doen als de ziekte geconstateerd is? Welke maatregelen moeten dan genomen worden? besmetten. Let ook hier op een goede hygiëne. Ondanks de heftige symptomen is meestal geen behandeling nodig, zolang er maar geen uitdrogingsverschijnselen optreden. In geval van complicaties wordt er wel behandeld met antibiotica. Geen behandeling Ja, Salmonellose is een meldingsplichtige ziekte indien 2 of meer personen besmet zijn. 8. ECTHYMA / ZERE BEKJES Virus Door welke parasiet of microorganisme wordt de ziekte veroorzaakt? Op welke manier vindt besmetting plaats? Het virus bevindt zich in de bultjes en korstjes die het bij het dier veroorzaakt. Om besmet te worden, moet de mens met dit materiaal in aanraking komen. Dit kan door middel van direct contact met het dier, bijvoorbeeld door te aaien of door lammetjes flesvoeding te geven. Het virus kan echter ook nog lange tijd in leven blijven buiten het dier, bijvoorbeeld in de afgevallen korstjes. Daardoor kan het ook indirect, via de omgeving (stro, staldeuren, kleding) overgedragen worden. Het virus kan alleen de huid binnendringen wanneer die enigszins beschadigd is. De incubatietijd bedraagt meestal drie tot zes dagen Geiten en schapen Hoe lang bedraagt de incubatietijd? Welke dieren kunnen de ziekte overdragen? Is de ziekte overdraagbaar van Virusoverdracht van mens op mens is tot op heden mens op mens? niet beschreven. Wat zijn de symptomen bij het dier? Het veroorzaakt eerst bultjes, die later puistjes en blaasjes worden en uiteindelijk een korstig plekje vormen. Dit ziet men bij lammeren vooral rond de bek, oogleden en rond de uitwendige geslachtsorganen. De mondslijmvliezen, de slokdarm en pens kunnen ook aangetast zijn, waardoor het dier dagenlang niet kan of wil eten. Wat zijn de symptomen bij de Bij de mens veroorzaakt het ecthyma-virus grote, mens? rode tot roodblauwe, (zeer) pijnlijke stevige knobbels van 1 à 2 centimeter doorsnee. Na enige weken vormt zich een korstig centrum dat er later als een prop uit valt. Na 6 tot 8 weken geneest de aandoening vanzelf, er blijven dan wel kleine, stervormige littekentjes 11 Hoe kun je voorkomen dat je de ziekte krijgt? Wat is de therapie bij mensen? Wat is de therapie bij dieren? Is men verplicht aangifte te doen als de ziekte geconstateerd is? Welke maatregelen moeten dan genomen worden? over. Bij mensen met een verzwakte afweer kan de aandoening zich meer uitbreiden, blazen gaan vormen en tot algehele malaise leiden. Een goede hygiëne is het allerbelangrijkst. Handen wassen nadat de dieren aangeraakt zijn en niet eten of drinken bij de dieren. Ook is het aan te raden de kleding die bij de dieren gedragen is, direct na thuiskomst uit te trekken en te wassen De aandoening verloopt meestal ongecompliceerd en spontaan herstel treedt op binnen zes weken. Er bestaat geen specifieke behandeling voor deze aandoening en dit is ook niet nodig. Het virus moet door het dier zelf overwonnen worden. Met Antibiotica-spray (CTC-spray, Oxytetracycline-spray) kunnen bijkomende bacteriën gedood worden. Aanstippen met Jodium tinctuur 2% geeft een virus- en bacteriedodend effect alhoewel men niet moet verwachten dat dit diep genoeg doordringt. Soms is een antibiotica behandeling tegen de bijkomende bacteriën noodzakelijk. Nee 12