praten met kinderen en jongeren over seksualiteit en

gids
voor
ouders
praten met kinderen
EN JONGEREN over
seksualiteit en relaties
Gezinsbond
Colofon
Redactie Telidja Klaï en Dirk Musschoots
Eindredactie Kenny Hendrickx
Vormgeving Volta
Drukwerk Albatros Printing
V.U.: Chris Lambrechts,
Kipdorpvest 48a, 2000 Antwerpen
Wettelijk Depot D/2009/7164/2
Versie April 2009
Oplage: 6000
Inhoudstafel
Praten over seks
Praten over seks is niet makkelijk
04
Is praten over seks belangrijk?
05
Seksuele opvoeding: wat houdt dat in?
05
Kinderen en seksualiteit
De drukpersen werken met inkten op plantaardige basis.
Papier- en kartonafval evenals gebruikte offsetplaten
worden gerecupereerd en gerecycleerd.
Met dank aan: Katrien Vermeire, Erika Frans,
Ilja De Coster, Danny De Vriendt, de afdeling
Communicatie van Sensoa, de afdeling
Sociaal Cultureel Werk en de studiedienst van
de Gezinsbond, Sanderijn van der Doef, NIGZ
en alle ouders die meewerkten aan de voorbereidende stappen voor deze gids.
Een uitgave van Sensoa vzw en de Gezinsbond.
Gezinsbond
04
06
Seksuele ontwikkeling: hoe zit dat in elkaar?
06
Ken je kind
07
Baby’s
07
Peuters
08
Kleuters
09
Lagere school
09
Tieners
10
Jongeren
12
Praten met je kind over seksualiteit
14
Peuters en kleuters
14
Lagere school
17
Tieners en jongeren
19
Gouden tips
22
Veel gestelde vragen van ouders
26
Meer informatie
30
praten over seks
Vind je dat je het met je kinderen over seks
moet hebben, hen een – oei, dat woord!
– seksuele opvoeding moet geven? Wel,
dat zit dan goed! Want als je aan kinderen vraagt wie ze het belangrijkste vinden
op het vlak van seksuele opvoeding, dan
noemen ze … hun ouders!
Je kinderen een goede seksuele opvoeding geven is geen makkelijke klus, dat
geven we al meteen toe. Je bent zeker
niet de enige die daar wat onzeker over
is. Daarom hebben we deze brochure
gemaakt. Om je wat op weg te helpen.
Praten over seks is
niet makkelijk.
Is praten over seks belangrijk?
Dat is best te begrijpen. Misschien heb
je zelf, als ouder, nooit echt goede voorbeelden gezien van hoe het zou kunnen.
Misschien was er tijdens je eigen kindertijd geen open houding rond seksualiteit en
relaties.
Het antwoord is ja. Eén van de vele ontwikkelingen die kinderen meemaken is de
seksuele ontwikkeling. Ouders, en al wie
met de ontwikkeling van kinderen te maken
krijgt, moeten hen in dat proces begeleiden,
net zoals ze dat doen binnen andere domeinen, zoals bijvoorbeeld leren lopen, fietsen,
eten, omgaan met anderen... Dit geldt dus
ook voor de seksuele ontwikkeling.
Praten met je kinderen over seks is best
confronterend. Sommige vragen zijn rechttoe-rechtaan. Misschien krijg je bij zo’n
vraag ook het gevoel dat je iets over je
eigen intieme leven moet zeggen, terwijl je
dat helemaal niet wil – en zeker niet tegenover je kinderen.
Ook moeilijk: als je met kinderen over
seksualiteit en relaties praat, moet je dat
proberen te doen vanuit hùn leefwereld en
niet vanuit dat van jezelf, de volwassene. En
welke woorden dien je te gebruiken? Ook de
taal van seksualiteit is niet makkelijk. Veel
mensen voelen een zekere schaamte om
over seksualiteit te praten en zijn onzeker
over welke woorden ze kunnen gebruiken.
Seksuele opvoeding: wat houdt
dat in?
Kinderen worden van kleins af geconfronteerd met seksualiteit en seksuele gevoelens. Als we als ouders zwijgen over seks,
leert een kind dat dit een onderwerp is
waar je best niet over praat. Je installeert
een taboe, en kinderen zullen hun informatie elders zoeken.
Seks is een complex onderwerp, en ouders
die er open over communiceren met hun
kinderen helpen hen later bewuste keuzes
te maken en minder risicoseks te hebben.
Het is absoluut normaal dat je het niet makkelijk vindt om met je kinderen over dit
onderwerp te praten. Het is daarom belangrijk dat je die woorden gebruikt waar jij je
goed bij voelt.
05
Het betekent dat je kinderen begeleidt
in hun seksuele ontwikkeling, dat je hen
seksuele waarden en normen bijbrengt en
dat je hen ook de weg wijst naar een veilige
en gezonde seksualiteit.
De seksuele opvoeding verloopt zoals elke
andere opvoeding beetje bij beetje, en op
niveau van je kind.
Het is belangrijk dat dit gebeurt in een sfeer
waarin alle vragen kunnen worden gesteld
en een eerlijk antwoord krijgen. Seksuele
opvoeding gebeurt zowel verbaal als nonverbaal. Door de wijze waarop je bijvoorbeeld
op erotische of seksuele beelden op televisie
reageert waar je kinderen bij zijn, geef je
hen indirect reeds duidelijke boodschappen mee. Je kunt veel zeggen (en kinderen
kunnen veel begrijpen) zonder dat daar heel
veel (en heel ingewikkelde) woorden aan te
pas komen.
KINDEREN EN SEKSUALITEIT
Wat is seksualiteit? Iedereen heeft er
wel een definitie voor. Die wordt meestal
bepaald door je eigen (seksuele) ervaringen. Voor de één heeft seksualiteit te
maken met ‘gevoelens’, voor de ander
staat seksualiteit gelijk aan vrijen - en
wat verstaan we daar dan weer onder?
Over één zaak kunnen we het alvast eens
zijn: seksualiteit heeft te maken met onze
zintuigen. Het is zien, voelen, aanraken,
ruiken, proeven … – en meestal alles van
dat tegelijk.
Laten we eens proberen het begrip
‘seksualiteit’ in een definitie te gieten.
Seksualiteit is het geheel van gedragingen
en gevoelens die te maken hebben met je eigen lichaam en dat van een ander en die dat
speciale (spannende, opgewonden, prettige)
gevoel bij jezelf of die ander veroorzaken.
Volwassenen geven aan seksualiteit een
lichamelijke en een emotionele betekenis.
In de lichamelijke betekenis staat seksualiteit voor kijken, aanraken, zoenen,
vrijen, geslachtsgemeenschap (in al zijn
verschillende vormen) en orgasme. Onder
de emotionele betekenis van seksualiteit
verstaan we eerder liefde, geborgenheid,
communicatie, ontlading …
Als we ons vizier helemaal open zetten,
zien we dat (kleine) kinderen
• naar elkaars lichaam kijken;
• aan elkaars blote lichaam voelen;
• elkaars en de eigen geslachtsdelen
bestuderen en aanraken;
• elkaar zoentjes geven;
• ‘vieze’ mopjes vertellen;
• op elkaar ‘verliefd’ worden en ‘later
met elkaar gaan trouwen’.
Het zijn allemaal doodnormale dingen
die deel uitmaken van de seksuele ontwikkeling van kinderen. Wij plakken daar
het etiket ‘seksualiteit’ op, kinderen zelf
nog lang niet. Maak je dus geen zorgen,
kinderen zijn op het vlak van seksualiteit
heel anders dan volwassenen. Dat verneem je verderop in dit boekje wel.
Seksuele ontwikkeling: hoe zit
dat in elkaar?
De seksuele ontwikkeling is een proces dat
begint in de wieg en dat eindigt waar het leven stopt. Laten we dit breder bekijken.
Ik ben een jongen, ik ben een meisje
We weten dat sommige verschillen tussen
jongens en meisjes genetisch worden bepaald.
liefdheid zijn: verliefd op een vriendje of
vriendinnetje, of op de juf of de meester.
Het zijn meestal onschuldige en mooie ervaringen voor het kind.
Andere verschillen zijn dan weer het gevolg
van sociale en culturele invloeden.
Intimiteit betekent ook dat een kind kan
praten over seksualiteit …
Naast het zijn van een jongen of een meisje
moeten kinderen zich ook een jongen of
een meisje voelen. Volwassenen bevestigen jongensgedrag bij jongens en meisjesgedrag bij meisjes. Ook leeftijdsgenootjes
leren elkaar wat wel en niet past voor jongens en meisjes.
Ken je kind
En verder is er de seksuele oriëntatie: heb
je het meer voor jongens, of voor meisjes?
Of voor allebei?
Ik heb een lichaam!
In elk stadium van hun ontwikkeling worden kinderen zich meer en meer bewust
van het lichaam waarin ze zitten. Kinderen
zijn dus op hun manier met hun eigen lichaam bezig. Ook het lichaam van anderen
krijgt veel aandacht. Het eigen lichaam en
dat van anderen vormen een ware ontdekkingstocht.
Ik heb je lief!
Het is aangetoond dat kinderen die op jonge leeftijd met hun ouders een warme en
veilige band hebben, later makkelijker in
staat zijn om intieme relaties aan te gaan.
Intimiteit kan vanaf een jaar of zes ook ver-
07
Wellicht vraag je je ook wel eens af of hetgeen je kind doet of zegt normaal is of niet.
Hieronder beschrijven we de fasen van de
seksuele ontwikkeling van kinderen van
nul tot achttien jaar. Gemakshalve hebben we die fasen aan leeftijden gekoppeld
en praten we in ‘algemene bewoordingen’,
noem het stereotypen. Pin je daar niet te
veel op vast. Sommige kinderen zijn eerder ‘rijp’ dan andere, bij nog andere loopt
het behoorlijk anders dan modaal. De
gedragingen stoppen ook niet bruusk (als
een kind bijvoorbeeld drie jaar wordt) – ze
veranderen geleidelijk.
Baby’s (nul tot anderhalf jaar)
• Een pasgeboren baby wil aanvankelijk
niets anders dan zijn basisbehoeften
‘bevredigd’ zien. Gebeurt dat niet, dan
zal hij huilen.
• Een baby eet niet alleen door zijn mond.
Hij gebruikt zijn mond ook om de wereld
te verkennen. Elk voorwerp dat hij in zijn
handjes krijgt, stopt hij in zijn mond ook zijn duim. Baby’s vinden dat gewoon
prettig.
KINDEREN EN SEKSUALITEIT
• Ook prettig: de geur van mama, vertrouwde geluiden (zachte stemmen
bijvoorbeeld, maar net zo goed de
muziekdoos!).
• Misschien wel het allerprettigst vinden
baby’s aanrakingen, strelingen, massages… Het geeft hen bovendien ook
een gevoel van veiligheid: die strelingen
komen van iemand die van hem houdt.
• Baby’s kunnen erecties krijgen. Dat is
volkomen normaal.
• Vanaf een maand of vier ontdekken
baby’s hun eigen lichaam. Ze pakken
hun handen, voeten en tenen vast. Het
vastpakken van hun geslachtsorganen
(voor jongens vanaf zes maanden, voor
meisjes vanaf negen maanden) doen ze
helemaal niet bewust. Maar als ze het
beet hebben, voelt het wel prettig aan.
Ze zijn ook helemaal niet in staat om dat
lekkere plekje te onthouden om daar
later eens terug te komen. Vanaf hun
eerste verjaardag kunnen jongens en
meisjes min of meer bewust naar hun
geslachtsorganen grijpen (omdat ze
dat prettig vinden). Dan spreken we van
auto-erotisch gedrag.
Peuters (anderhalf tot drie jaar)
• Peuters zitten nog steeds graag op de
schoot en worden graag geknuffeld. De
mate waarin deze behoefte zich voordoet, kan zeer verschillend zijn.
• Peuters raken zich bewust van hun
biologische sekse. Ze zien dat ze anders
zijn dan andere kinderen: “Ik heb een
piemeltje en jij niet!”
• Er zijn nog kenmerken waaraan peuters
het verschil zien: haartooi bijvoorbeeld,
en kledij.
• Peuters kunnen hun lichaam en dat
van anderen uitgebreid bestuderen. Het
toilet en de badkamer zijn daarvoor uitgelezen plaatsen. Ze experimenteren
ook. Vind ik dit fijn? Het aanraken of
stimuleren van de geslachtsdelen
gebeurt niet met als doel om een orgasme te ervaren.
• Niet alle kinderen vertonen in dezelfde
mate dit auto-erotisch gedrag. De verschillen hebben niet alleen te maken
met het geslacht (jongens eerder dan
meisjes), maar ook met de manier
waarop de omgeving van het kind hiermee omgaat, en met de gevoeligheid
van de geslachtsorganen.
• Peutertijd is het begin van de vieze
woordentijd. Kinderen merken bovendien welk effect dergelijke woorden
opleveren, waardoor ze er nog een
schepje bovenop doen.
• Zindelijkheid. Tijdens hun peutertijd verwerven de kinderen de controle over hun
sluitspieren.
Kleuters (drie tot zes jaar)
• Kleuters komen langzaam tot het besef
dat ze een jongen of een meisje zijn en
dit altijd zo zal blijven.
• Het rollenpatroon steekt de kop op: “Dit
is geen speelgoed voor een jongen”,
“Hela, ik ben geen meisje, hoor!” en
“Dat zijn jongenskleren!”
• Meer en meer zie je jongens met jongens spelen, en meisjes met meisjes.
• De sociale controle wordt groter. Daarom
gebeurt het verkennen van elkaars en het
eigen lichaam steeds meer stiekem en
minder expliciet. De ‘ontdekkingstoch-
09
ten’ worden ingekleed in fantasiespel
als vadertje en moedertje of doktertje.
• Nu en dan steekt preutsheid de kop op:
“Doe de deur dicht!”
• Kleuters kunnen duizend-en-één vragen
stellen over het voortplantingsverhaal.
• De behoefte aan lichamelijk contact
blijft groot, maar velen vinden zich stilaan al te groot om nog op de schoot te
zitten.
• Vriendschap: kleuters ontwikkelen hun
eerste vriendschappen.
• Verliefdheid: ze ontwikkelen een voorkeur voor sommige leeftijdsgenootjes.
Lagere school (zes tot elf jaar)
• Er komen minder vragen over seksualiteit. Dit betekent niet dat kinderen na
hun zesde jaar seksueel inactief zijn. Ze
zijn zich meer dan ooit bewust van de
sociale norm.
• Jongens trekken met jongens op en
meisjes met meisjes.
• Tijdens het spelen geven ze
vaak de voorkeur aan seksegenoten. Veel jongens en
meisjes groeperen zich.
• Verliefdheden steken de
kop op en kunnen soms
heftige gevoelens oproepen. Aan die verliefdheden
KINDEREN EN SEKSUALITEIT
zijn op jongere leeftijd zelden seksuele
gevoelens gekoppeld. Later komen de
eerste voorzichtige aanrakingen. Die
veroorzaken een spannend gevoel. Van
alle kinderen die tussen hun tiende en
twaalfde verliefd zijn geweest, heeft de
helft ook gezoend.
• Baby’tjes komen niet langer uit de
bloemkolen. Ze kennen en begrijpen het
voortplantingsverhaal.
• Rode oortjes! Jouw kinderen beginnen
zich te interesseren voor de volwassen
seksualiteit. Ze horen en zien van alles
(boekjes, televisie, internet,…) en dat
wekt hun nieuwsgierigheid. Tegelijk kunnen ze heel preuts reageren als je het
met hen over seksualiteit wilt hebben.
Tieners (twaalf tot veertien jaar)
• De tienerjaren zijn de start van het hoogtepunt van de seksuele ontwikkeling.
• De puberteit steekt de kop op! Werkelijk
alles begint te groeien: schaam- en okselhaar, piemel en schaamlippen, teelballen en borsten … Bij meisjes komt
de puberteit doorgaans sneller dan bij
jongens en onderling zijn er hele grote
verschillen.
• De lichamelijke veranderingen vinden
plaats. De meeste tieners krijgen een
groeischeut. Meisjes krijgen een vetlaagje rond heupen, billen en dijen. Jongens
worden doorgaans gespierder. Het kleine
beetje vet dat zij vasthouden, komt rond
hun middel te zitten. En ze krijgen een
baard … in de keel.
• Jonge tieners zijn doorgaans sterk en
beschikken over een groot uithoudingsvermogen.
• De geslachtshormonen laten van zich
horen (als ze dat al niet eerder hebben
gedaan). Sommige meisjes krijgen nog
voor hun twaalfde hun eerste menstruatie, een minder groot aantal jongens
hun eerste zaadlozing. Meisjes kunnen
hun eerste menstruatie niet verstoppen. Jongens daarentegen kunnen hun
eerste zaadlozing doorgaans perfect
geheim houden. Dat komt omdat ze
meestal gebeurt in de intimiteit van het
eigen bed.
• Seksuele verlangens doen hun intrede.
• Masturbatie neemt toe, meer bij jongens
dan bij meisjes.
• Hebben tieners reeds ervaring met geslachtsgemeenschap? Voor ze zo ver
zijn, moeten ze een aantal stadia hebben doorlopen. Zeg maar: van zoenen
en tongzoenen over strelen boven de
kleren en strelen onder de kleren tot
naakt vrijen en geslachtsgemeenschap.
Gemiddeld doen ze er vier jaar over om
11
zo ver te komen.
• Seksualiteit krijgt een nieuwe betekenis.
Doordat hun lichaam verandert, krijgen meisjes aandacht van jongens. Ze
leggen contacten, krijgen erkenning
– dat is allemaal zeer belangrijk voor
hun zelfwaardering. Die veranderingen
brengen ook twijfels met zich. Voldoe ik
wel aan de verwachtingen van de jongens? Ben ik wel aantrekkelijk? Beetje
bij beetje zoeken jongens en meisjes toenadering. Dit gebeurt eerder in
groep dan individueel. Leren omgaan
met elkaar, daar gaat het in eerste instantie om. De rest is voor later.
• De groepsnorm is heteroseksualiteit.
Voor tieners die twijfelen aan hun seksuele voorkeur is dit lastig. Een hete-
KINDEREN EN SEKSUALITEIT
roseksuele omgeving is voor hen geen
‘oefentuin’ waarin ze veilig op zoek
kunnen gaan naar hun eigen identiteit.
• Deze jonge mensen mogen dan wel
lichamelijk de volwassenheid zijn ingetreden, psychisch zijn ze dit helemaal
nog niet …
Jongeren (vijftien tot zeventien jaar)
• De groepsgewijze toenadering maakt nu
plaats voor een individuele toenadering.
• Jongeren van die leeftijd experimenteren met relatievormen, waarbij de
zogenaamde seriële monogamie de
meest voorkomende is: ze hebben één
vaste relatie en als dat niets wordt,
proberen ze het met iemand anders.
• Jongeren vinden in hun relaties trouw,
respect en waardering zeer belangrijk.
Ze willen ook kunnen communiceren
met hun partner.
• Sommige jongeren willen hun seksuele
verlangens in daden omzetten. Het is
daarbij belangrijk dat veiligheid en respect voorop staan.
• Ongeveer de helft van de 17 à 18-jarigen
heeft op die leeftijd al geslachts-gemeenschap (gehad).
• Het beeld dat soms van jongeren wordt
opgehangen, klopt niet. Ze zijn niet
die wellustige jongeren die zich in een
wereld zonder normen ‘overleveren aan
ongebreidelde seks’.
13
Praten met je kinderen over seksualiteit
Met je kinderen praten over relaties en
seksualiteit, dat kun je met woorden, maar
ook zonder. Kinderen die door hun ouders
geknuffeld worden, krijgen - zonder woorden dus - de boodschap mee dat het de
moeite waard is om lief te hebben.
Echt praten over relaties en seksualiteit
doe je op het ritme van je kind. In het begin moet er niet zo veel gezegd worden en
moet er niet zo diep op de dingen worden
in gegaan. Naarmate je kind ouder wordt
en zich verder ontwikkelt, verandert dat.
Hou één ding voor ogen: wees niet bang
dat je je kind te veel informatie geeft. Een
kind onthoudt tenslotte alleen die dingen
die het interessant vindt en waar het aan
toe is.
Peuters en kleuters
De geslachtsdelen
Peuters en kleuters zijn nieuwsgierig
naar hun eigen en de geslachtsdelen van
anderen. Aanvankelijk gaan ze er van uit
dat hun geslacht niet constant is. Vanaf
3 jaar beseffen ze dat het geslacht niet
veranderbaar is.
Vanaf het moment dat kinderen hun
nieuwsgierigheid duidelijk maken, kan je
hierover praten. Gebruik hiervoor de woorden die jou het best liggen en die op maat
van je kind zijn. Penis en vagina komen dus
vaak pas later aan de orde.
Zoon van 4 jaar en zijn mama in de badkamer
Zoon “Mama, waarom zijn er zo van die
haartjes op uw spleetje?”
Mama “Wel schat, als meisjes groter
worden groeien er haartjes op. Als jongetjes groter worden, komen er haartjes
rond hun piemel.”
Zoon “Ah ja, en is dat dan ook van binnen
in uw spleetje?
Mama “Neen, alleen aan de buitenkant.”
Verschillen tussen jongens en meisjes
Vanaf de kleutertijd gaan kleuters bepaald
gedrag en bepaalde zaken aan meisjes
toeschrijven en ander gedrag of zaken aan
jongens. Meestal komen ze zelf aandraven
met sterke stereotiepen. Je kan deze uitspraken als uitgangspunt nemen om een
gesprek over verschillen aan te knopen.
Zoon van 5 en zijn papa
Zoon “Indianen zijn jongens, want die
hebben pijlen en een boog”
Papa “En zouden er geen indianen meisjes bestaan?”
Zoon “Misschien wel maar dat zijn dan
geen echte indianen.”
Papa “Wel, er zijn ook indianen meisjes.
En zij hebben soms ook pijlen en een
boog.”
Zoon “Maar dat kan toch niet. Alleen
jongens hebben pijlen en een boog.”
Papa “Neen, ook meisjes moeten zich
kunnen verdedigen tegen beren en andere grote dieren.”
Zoon “Ah ja, dat is waar.”
Sociale regels
Kinderen kunnen niet te pas en te onpas
op seksuele ontdekking gaan. Vanaf de
kleuterleeftijd zijn kinderen in staat sociale
regels te leren. Je kan hen dan uitleggen
dat bepaalde gedragingen niet passend
zijn, zoals bijvoorbeeld het aanraken van
iemand anders borsten, en andere gedragingen, zoals verkennen van de geslachtsdelen, eerder in de intimiteit thuishoren en
niet in de zitkamer, de klas of de zwemles.
Hierbij is het zeer belangrijk dat je aangeeft
dat het niet om het gedrag gaat maar wel
om de plaats waar ze het gedrag vertonen.
Dochter van 3 jaar en haar mama
Het dochtertje zit in de zitkamer naar
een verhaaltje te luisteren en ondertussen met haar duimpje in haar mond en
haar ander handje in haar broekje.
15
Mama “Het is ok als je aan jezelf wil
voelen, maar je moet dit niet doen wanneer er andere mensen bij zijn. Doe het
als je alleen bent.”
Voortplanting en geboorte
Kinderen hebben reeds snel een gezonde
nieuwsgierigheid voor alles wat met baby’tjes, geboorte en zwanger zijn te maken
heeft. Ze vragen zich af hoe dat baby’tje in
mama’s buik komt en hoe het er uit zal komen. Je kan dit alles op eenvoudige wijze
uitleggen. Naarmate je kind ouder wordt,
kan je je uitleg van meer en moeilijkere details voorzien.
Zoon van 3 jaar en zijn mama
Mama “Heb je al gemerkt dat de mama
van Tim een hele dikke buik heeft?”
Zoon “Ja, er zit een baby’tje in. Tim krijgt
een broertje.”
Mama “Weet je hoe het baby’tje er uit zal
komen?”
Zoon “Langs het putje in haar buik?”
Mama “Neen, als het baby’tje groot genoeg is, zal het er langs het spleetje van
de mama uitkomen.”
Vriendschap
Kleuters ontwikkelen vriendschappen en
bepaalde vriendschappen zijn intenser dan
anderen. Kinderen leren reeds snel dat er
aan vriendschap duidelijke regels verbonden zijn: lief zijn voor elkaar, eerlijk zijn, elkaar helpen, elkaar geen pijn doen, elkaar
niet uitlachen ...
Praten met je kinderen over seksualiteit
Dochter van 5 jaar en haar papa
Dochter “Lisa heeft gezegd dat ik niet
meer met Bram mag spelen.”
Papa “Waarom niet?”
Dochter “Omdat Bram wild is.”
Papa “Vind jij dat ook?”
Dochter “Ja, maar Bram is mijn vriend.”
Papa “Wat heb je tegen Lisa gezegd?”
Dochter “Ik heb gezegd dat Bram mijn
vriend voor altijd is en dat ik dus wel met
hem zal spelen.”
Papa “Ik vind het heel moedig van je dat
je voor je vriendje opkomt. Ik vind het ook
heel goed dat je dit zo hebt aangepakt. Je
bent een echte vriendin voor Bram.”
Verliefdheid
Verliefdheid duikt op. Deze verliefdheid is te
vergelijken met een zeer uitgesproken voorkeur voor iemand speciaal. Volwassenen
hebben wel eens de neiging dit niet ernstig
te nemen, maar in de gevoelswereld van je
kind zijn dit ernstige en gemeende zaken.
Je kind kan er dan ook het hart van in zijn
wanneer de ander niet ‘terug’ verliefd is of
met iemand anders wil ‘trouwen’.
Zoon van 5 jaar en zijn mama
Mama “Je hebt een uitnodiging voor het
verjaardagsfeestje van Noa gekregen.”
Zoon “Ja, ik ben zo blij dat ik uitgenodigd
ben. Ik vind Noa heel erg lief en ik wil
met haar trouwen.”
Mama “Ben je dan verliefd op haar?”
Zoon “Ja.”
Mama “En is Noa verliefd op jou?”
Zoon “Ik weet het niet.”
Mama “Misschien moet je het haar eens
vragen.”
Zoon “Ja, dat ga ik doen. En welk geschenkje zullen we voor Noa haar verjaardag kopen?”
Grenzen stellen en respecteren
Kleuters kunnen hun eigen grenzen leren
duidelijk maken en ook naar de grenzen
van anderen luisteren. Dit is een belangrijke vaardigheid die kinderen in staat stelt
zich weerbaar op te stellen. Je kan je kind
uitleggen dat niemand, ook bekenden niet,
het recht heeft je aan te raken als je dat
niet wil. Je kan je kind ook uitleggen dat het
dit altijd moet vertellen aan jou, je partner,
de juf ...
Zoon van 4 jaar en zijn papa
Papa “Wat zou je doen als iemand aan
je komt, terwijl jij dat helemaal niet leuk
vindt?”
Zoon “Ik zou schoppen.”
Papa “En als dat een grote meneer of
mevrouw is?”
Zoon “Dan zou ik weglopen.”
Papa “Dat is heel goed. Ik zou het ook
heel flink vinden als je dan tegen papa,
mama of de juf komt vertellen wat er gebeurd is, ook al zegt die meneer of mevrouw dat het een geheimpje is. Je hoeft
dit niet geheim te houden. Je kan alles
aan papa, mama of de juf vertellen.”
Lagere schooL
Experimenteren en nieuwsgierigheid naar volwassen seksualiteit
Kinderen van lagere scholen zijn zeker
met seksualiteit bezig, maar zullen dit niet
meer openlijk doen. Ze vertellen seksmopjes (vaak zonder ze te begrijpen). Ze vullen
condooms met water. Ze experimenteren
in verborgen hoekjes, achter struiken, in
hun boomhut of in hun boskamp. Dit is ok
indien ze de veiligheidsregels respecteren:
als je iets niet wil, hoef je het niet te doen;
als je vriendje iets niet wil, mag je het niet
doen; en doe vooral geen gevaarlijke dingen.
Kinderen hebben tegen het einde van de lagere school een normale nieuwsgierigheid
voor alles wat met volwassen seksualiteit
te maken heeft.
Dochter van 11 jaar en haar mama
De dochter zit met een vriendinnetje
op de kamer te praten. Wanneer haar
mama de kamer nadert, hoort ze het
gesprek tussen de twee meisjes. Ze
hebben het over seks hebben en vrijen.
Later op de avond spreekt haar mama
haar aan.
Mama “Weet je wat vrijen is?”
Dochter “Ja, dat is seks hebben.”
Mama “Wanneer vrijen mensen met elkaar, denk je?”
Dochter “Wanneer ze verliefd zijn op elkaar.”
Mama “Ja, dat kan. Het is vooral belangrijk dat mensen dit doen, als ze dat echt
met elkaar willen doen.”
17
Voorbereiding puberteit
De puberteit is in aantocht. Het is belangrijk
dat je kind hierop voorbereid is. Sommige
kinderen zijn tegen het eind van de lagere
school volop in hun puberteit. Bij anderen
duurt dit nog tot een heel eind in de middelbare school. Je kan je kind in elk geval
geleidelijk aan voorbereiden op de puberteit.
Zoon van 9 jaar en zijn papa
Zoon “Ons Els zegt dat ze ongesteld is;
wat is dat eigenlijk?”
Papa “Dat betekent dat ze haar maandstonden krijgt, dat ze elke maand een
beetje bloed uit de vagina verliest. Dan
gebruiken meisjes speciaal maandverband om dat op te vangen.”
Zoon “En waarom bloedt het?”
Papa “Omdat er elke maand bij een
vrouw een eitje rijp wordt. Als het eitje
niet bevrucht wordt, dan stoot de baarmoeder het af en daarbij komt een beetje
bloed vrij.”
Zoon “Doet dat pijn?”
Papa “Het kan een beetje vervelend zijn
en sommige meisjes hebben dan buikpijn.”
Zoon “Ik ben wel blij dat ik een jongen
ben.”
Relatievormen
Vanaf het begin van de lagere school
worden kinderen zich bewust van grote
verschillen tussen het gezin waaruit zij
komen en andere soorten gezinnen. Je kan
deze verschillen met je kind bespreken: niet
iedereen is gehuwd, niet iedereen heeft een
Praten met je kinderen over seksualiteit
mama en een papa, sommige kindjes hebben twee mama’s, niet iedereen heeft een
mama en een papa die samenwonen ...
Dochter van 6 jaar en haar papa
Dochter “De mama en papa van Kato
wonen niet in hetzelfde huis.”
Papa “Ja, dat kan. Soms hebben mensen samen een kindje, maar houden ze
niet meer voldoende van elkaar, of maken ze te veel heel erge ruzie, waardoor
ze beter niet meer samenwonen.”
Dochter “Maar hoe gaat dat dan met
Kato?”
Papa “Wel, Kato zal soms bij haar mama
wonen en soms bij haar papa.”
Dochter “Dan heeft Kato twee huizen?”
Papa “Ja, inderdaad.”
Seksuele voorkeur
Wanneer kinderen zich bewust worden van
verschillen, zullen ze hierover vragen stellen of opmerkingen maken. Je kan deze
vragen of opmerkingen gebruiken om aan
je kind duidelijk te maken dat sommige
meisjes op meisjes verliefd worden en
sommige jongens op jongens.
Zoon van 7 jaar en zijn mama
Mama “Jessie en Veerle gaan trouwen”
Zoon “Ja, vreemd, hé.”
Mama “Sommige meisjes worden verliefd
op meisjes en sommige jongens worden
verliefd op jongens. Jessie en Veerle zijn
verliefd op elkaar en houden van elkaar,
dus gaan ze trouwen.”
Anticonceptie
Vanaf het moment dat kinderen in staat zijn
te begrijpen hoe het voortplantingsverhaal
precies in elkaar zit en in staat zijn te begrijpen dat sommige mensen vrijen zonder
dat ze een kindje willen, kunnen ze ook
begrijpen dat indien je geen kindje wil, je
daarvoor de nodige middelen gebruikt. Je
kan je kind vertellen dat sommige vrouwen
elke dag een pilletje nemen om te voorkomen dat ze een kindje krijgen. Je kan ook
uitleggen wat een condoom is.
dat dit de beeldvorming is die kinderen
over seksualiteit krijgen. Anderzijds vormt
het internet voor kinderen een belangrijk
communicatiekanaal. Het is belangrijk dat
kinderen een aantal regels hanteren wanneer ze dit communicatiekanaal gebruiken.
Dochter van 8 jaar en haar mama
Dochter “Mama, kan jij nog kindjes krijgen?”
Mama “Ja, dat kan als mama en papa
dat zouden willen. Omdat ik elke dag
een speciaal pilletje neem, gebeurt dit
niet. De pilletjes zorgen er voor dat er
geen eitje in mama’s buik groot wordt.
Wanneer mama en papa dan vrijen kan
er geen babytje van komen”
Dochter “Is dat dan voor altijd?”
Mama “Neen, als mama stopt met die
pilletjes, worden de eitjes terug groter.”
Seksueel grensoverschrijdend gedrag
Ook kinderen kunnen op vlak van seksualiteit te ver gaan. Andere kinderen tegen hun
zin betrekken in seksuele spelletjes, dwang
of dreiging gebruiken, groepsdruk uitoefenen, het zijn dingen die gebeuren. Dan is
het belangrijk dat je kinderen leert sociale
regels te respecteren.
Internet
Kinderen maken veel gebruik van het
internet. Gezien je dit medium zelf niet
onder controle hebt en gezien je kind
daar een kwetsbare positie heeft, is het
belangrijk daarrond een aantal duidelijke
afspraken te maken. Enerzijds zijn er op
het internet zeer expliciete seksuele beelden te vinden. Je hoeft er vaak niet eens
achter te zoeken. We willen natuurlijk niet
Voor deze regels en meer informatie
rond veilig internetgebruik voor kinderen, kan je eens een kijkje nemen op
www.actioninnocence.be
www.saferinternet.be
Zo moet een ander instemmen in het spel,
waarmee we bedoelen dat het kind echt
akkoord gaat. De andere moet gelijkwaardig
zijn: een groot leeftijdsverschil of verschil in
fysieke kracht, intelligentie, macht en aanzien spelen allemaal een rol. Er mag ook
geen dwang worden uitgeoefend, zelfs niet
subtiel zoals bijvoorbeeld: “Als je dat niet
doet, mag je mijn vriendje niet zijn.”
Spreek dus met je kind over de juiste omstandigheden waarin zich het gedrag heeft
voorgedaan en geef het regels mee.
19
Tieners en jongeren
Puberteit
Tieners beleven hun puberteit. Dat brengt
voor velen nogal wat verwarring met zich
mee. Ondersteuning en communicatie
kunnen deze verwarring wat verhelpen.
Wanneer je kind goed voorbereid is op de
lichamelijke veranderingen die de puberteit
met zich meebrengen, zal de verwarring
minder groot zijn dan wanneer dit niet het
geval is. Je kan je kinderen alle technische
en praktische informatie geven die ze nodig
hebben om alle veranderingen te begrijpen.
Dochter van 12 jaar en haar mama
Mama “Weet je nog dat ik je vertelde
over wat er aan je lichaam zo allemaal
verandert als je groter wordt?”
Dochter “Ja.”
Mama “Ik denk dat het bij jou stilaan zal
beginnen. Denk je niet?”
Dochter “Ik wil wel borsten krijgen maar
Praten met je kinderen over seksualiteit
ik vind het niet zo fijn om ongesteld te
zullen zijn. Ik vraag me af wanneer het
zal komen en ben bang dat het daar zo
plots zal zijn, in de klas of zo. Er zijn al
wat meisjes in mijn klas die ongesteld
zijn. Zij zeggen ook dat het niet leuk is.”
Mama “Het kan in het begin inderdaad
vervelend zijn. Het is goed dat je er met
je vriendinnen over praat. Ik begrijp dat
je je zorgen maakt over het moment
waarop je voor het eerst ongesteld zal
worden. Misschien voel je dat wel aankomen doordat je wat last van buikkrampen zal hebben. Als je je veiliger
zou voelen als je maandverband bij je
hebt, mag je gerust een zakje nemen en
in je boekentas en sportzak stoppen.”
Vruchtbaarheid, voortplanting en
anticonceptie
Tieners zouden zowat alles moeten weten
over vruchtbaarheid, voortplanting en
anticonceptie. Aangezien ze zelf lichamelijk
stilaan het volwassen stadium bereiken en
ze binnen afzienbare tijd zelf zullen beginnen
experimenteren met volwassen seksualiteit,
is het belangrijk dat ze dit op een veilige
en verantwoordelijke manier kunnen doen.
Basiskennis is hier één van de belangrijkste voorwaarden voor. Concreet betekent
het dat je met je kind kan praten over de
menstruatiecyclus, vruchtbaarheid, het
geheel van anticonceptiemiddelen ...
Zoon van 13 jaar en zijn mama
Zoon kijkt naar televisie. In de serie waarnaar hij kijkt komt de techniek van in vitro
fertilisatie aan bod. De man moet in een
speciaal kamertje zijn sperma maken.
Zoon “Moet hij dat op die manier doen?”
Mama “De man moet masturberen en zijn
sperma in dat potje doen. Dan kunnen ze
de beste zaadcellen eruit halen en in de
baarmoeder van de vrouw brengen.”
Zoon “Dat is toch niet romantisch.”
Mama “Als je kinderen wil en het lukt niet
op de gewone manier, dan moet je wat
geholpen worden. Maar het is inderdaad
niet echt romantisch.”
Seksueel overdraagbare aandoeningen
en hiv
Om dezelfde reden als praten over vruchtbaarheid, voortplanting en anticonceptie,
moeten tieners en jongeren de noodzakelijke
basiskennis over soa en hiv hebben. Tieners
en jongeren zouden op de hoogte moeten zijn
van de meest voorkomende soa, hoe men
soa en hiv kan oplopen, wat je doet indien je
besmet wordt met een soa en natuurlijk ook
hoe je je kan beschermen tegen soa en hiv.
Zoon van 12 jaar en zijn papa
Thuis wordt er naar een reportage over
aids in Afrika gekeken. Na de reportage
spreekt papa zijn zoon hierover aan.
Papa “Ook hier zijn er nog veel mensen
die denken dat je hiv kan krijgen door
van hetzelfde glas te drinken. Spreken
ze daar bij jou in de klas over?”
Zoon “Ja, Jeroen was iedereen aan het
wijsmaken dat condooms niet veilig
zijn omdat er gaatjes in geprikt zijn.
Dus dat het toch geen zin heeft om ze te
gebruiken.”
Papa “Condooms zijn het enige beschermingsmiddel tegen hiv via seks
en ze worden goed getest in de fabriek.
Jeroen vertelt fabeltjes.
Relaties
Verliefd zijn, verleiden, versieren, het
aanmaken, het afmaken ... zijn belangrijke onderwerpen die tieners en jongeren
bezighouden. Je kan met hen dan ook
praten over deze onderwerpen. Je kan met
hen bespreken wat ze belangrijk vinden en
hoe ze een relatie zien.
Dochter van 15 jaar en haar papa
Papa “Hoe is het met Ben?”
Dochter “Mmm, niet zo goed eigenlijk.”
Papa “Wat bedoel je?”
Dochter “Ik weet het eigenlijk niet. Eigenlijk vind ik het niet zo leuk om altijd
alles met hem samen te doen.”
Papa “Ik begrijp wat je wil zeggen.”
Dochter “Ik weet het niet meer zo goed.
21
Maar misschien moet ik het niet te vlug
uitmaken.”
Papa “Ik vind het goed dat je er niet te
snel over beslist.”
Seksueel grensoverschrijdend gedrag
Ook wanneer je kinderen volwassen lijken
te worden, blijven gesprekken over seksueel grensoverschrijdend gedrag belangrijk.
Je kan hierbij meer nuances in je voorbeelden brengen en concreter zijn.
Dochter van 17 jaar en haar mama
Mama “Hoe was het feestje bij Lynn?”
Dochter “Niet zo fijn eigenlijk want het
ging heel de tijd over seks.”
Mama “Hoe bedoel je?”
Dochter “Ze vroegen me of ik ook zo’n
hete poes ben. Ik vond het helemaal niet
leuk. Ik wist niet goed wat zeggen …”
Mama “Als je dat niet leuk vind, moet je
duidelijk zeggen dat je dit soort vragen
niet wil.”
Dochter “Ja, misschien zeg ik de volgende keer wel dat dit hun zaken niet zijn.”
GOUDEN TIPS
01 | Begin zo jong mogelijk
Jong geleerd is oud gedaan. Dat klinkt
misschien een beetje afgezaagd, maar
het klopt wel. Het is belangrijk dat je
zo vroeg mogelijk begint met de seksuele opvoeding van je kind. Begin er zelf
over en wacht niet tot je kind een vraag
stelt. Je zoon of dochter hoeft natuurlijk
niet alles in één keer te weten. Vergelijk
het met de kennis die kinderen hebben
van de wereld. Eerst kennen ze alleen
hun eigen kamertje, dan hun huis, hun
straat, hun dorp. Zo gaat dat verder: van
ons land naar Europa naar de wereld en
… het heelal! Seksuele opvoeding is een
continu proces.
02 | Elke vraag heeft recht op een
antwoord
“Daar ben je nog te jong voor!” is geen
goed antwoord op de vraag van je kind.
Het feit dat je zoon of dochter een vraag
stelt, betekent dat hij of zij er mee zit.
Geef een correct antwoord. Heel vaak
volstaat de essentie, en hoef je helemaal niet in details te treden. Het geeft
je kinderen bovendien de boodschap dat
ze steeds bij jou terecht kunnen met hun
vragen en onzekerheden.
Zorg ervoor dat je steeds openstaat voor
de vragen die komen. Heb je het antwoord niet, geen probleem. Wijs dan de
weg naar een antwoord, een brochure bijvoorbeeld, of zeg dat je het zal opzoeken.
Doe dat dan ook.
03 | Voor alles is een plaats en een
moment
Gesprekken over seksualiteit voer je best
niet in de supermarkt of aan tafel met de
hele familie erbij. De voetbalkantine (met
veel toehoorders)? Ook niet zo’n goed
idee! De locatie is belangrijk. Maar nog
belangrijker is de sfeer tussen jou en je
kind. Een goed gesprek lukt alleen in een
sfeer van openheid en wederzijds vertrouwen.
Een gesprek over seksualiteit is op zich
al beladen. Grijp dan de kans die zich
aandient om er zelf over te beginnen.
“Heb je gezien dat tante Lotte een dikke
buik heeft? Weet je hoe dat komt?” Om
de zaak niet nog extra beladen te maken,
zorg je er bijvoorbeeld voor dat je ondertussen iets anders aan het doen bent.
Zo’n gesprek lukt dus beter als je intussen samen aan de afwas staat, of televisie kijkt, of in de auto onderweg bent. Zo
kun je eens van onderwerp veranderen
en hoef je elkaar niet voortdurend aan te
kijken.
zoiets denkt en voelt, zit je meteen in een
gesprek …
05 | Leer van je kind
04 | Respect voor privacy
Kinderen hebben recht op privacy en zijn
niet steeds gediend met al te nadrukkelijke ouderlijke bemoeienissen in hun intieme leven. Als ouder moet je soms heel
moeilijk balanceren tussen willen opvoeden en willen respecteren. Vasthouden
of loslaten. Luister naar je kind op verschillende manieren en knoop gesprekken aan over waar ze zelf mee bezig zijn,
maar dring je niet te veel op. Als je zelf
open staat, zullen ze wellicht naar je toe
komen als ze je nodig hebben.
Stel dus beter geen confronterende vragen. In plaats van bijvoorbeeld te vragen
of hij of zij als seks heeft (gehad), kun je
vragen: “Ik lees hier net dat steeds meer
meisjes van veertien seks hebben. Wat
vind jij daarvan?” Of: “Stel dat een onbekende man of vrouw jou vraagt om even
met hem of haar mee te gaan. Wat zou je
dan doen?” Het antwoord vertelt je niet
alleen veel over wat je kind zoal weet,
maar ook hoe het denkt en voelt. Als jij
daarna op jouw beurt zegt hoe jij over
23
Kinderen zijn ons in hun ontwikkeling
vaak te snel af en verrassen ons soms
met gedrag en inzichten die we niet van
hen hadden verwacht. Wees eerlijk in je
gevoel en accepteer dat je soms geen
antwoorden hebt. Nog beter: accepteer
dat je soms van hen kan leren op vlak
van seks en relaties. Ze dagen je uit na te
denken over jezelf en je eigen gevoelens
en gedrag. Ze voeden je op als ouder. Dit
betekent ook dat ze je soms zullen sparen als ze denken dat het je met een aantal zaken moeilijk hebt.
06 | Wees duidelijk
Rond de pot draaien of omfloerste woorden gebruiken kan je het gevoel geven dat
je er zonder kleerscheuren vanaf komt.
Maar of dat zo is? Om misverstanden te
vermijden, kun je beter zo helder mogelijk proberen te zijn. Neem nu het woord
‘geslachtsgemeenschap’. Er is geen kind
dat dit woord gebruikt. Zij (en wij) hebben het over ‘het’ doen, vrijen, met elkaar
naar bed gaan, met elkaar slapen … Maar
verstaan we wel allemaal hetzelfde?
Gebruik in elk geval ook woorden waar
je je prettig bij voelt en die passen bij de
leeftijd van je kind. Bij kleine kinderen
heb je het bijvoorbeeld over ‘piemel’. ‘Penis’ komt later. Maar misschien moet je
het met je tienerkinderen ook niet meteen over ‘neuken’ hebben, als dat niet
meteen een woord is dat tot jouw woordenschat behoort.
07 | Stel je kind gerust, bereid je
kind voor
Een eerste hevige verliefdheid, de eerste
menstruatie … dat is even schrikken! Misschien moet je je kind, voor het gebeurt,
al eens vertellen dat het kan gebeuren, of
beter nog dat het zàl gebeuren. Zeg dat je
het zelf ook hebt meegemaakt, en vertel
hoe dat was. Dat zal een hele geruststelling zijn.
08 | Neem je kind serieus
Wimpel je kind niet af, lach zijn vragen
niet weg. Met andere woorden: neem je
kind serieus. Gesprekken rond seksuali-
teit zullen ook voor jouw kinderen, zeker
naarmate ze ouder worden, niet vanzelfsprekend zijn. Geef je kind daarom het
gevoel dat het je altijd alles kan vragen.
Dit geeft een veilig en positief gevoel.
Stel zelf ook vragen, waardoor je blijk
geeft van interesse voor je kind.
Bespreek de vragen van je kind niet al
lachend met andere volwassenen in het
bijzijn van je kind. “Je raadt nooit waarmee ze gisteren afkwam.” Kinderen voelen dan aan dat hun vragen belachelijk
worden gemaakt.
09 | Denk twee keer na
Sommige gebeurtenissen kunnen ook
ouders aan het schrikken brengen. Stel,
je vindt een seksboekje op de kamer van
je zoon. Of je dochter vertelt je op haar
veertiende dat ze een vriendje heeft. Of
je betrapt je jongelui terwijl ze naar een
‘laatavondfilm’ aan het kijken zijn. Haal
diep adem, denk even goed na voor je begint te praten en probeer niet te reageren alsof er een moord is gepleegd. Denk
niet meteen dat je dochter zwanger is en
dat je andere kinderen op het slechte pad
zijn. Spreek je kinderen aan op hun ni-
veau. Probeer nadien (dat is niet noodzakelijk op het moment zelf) hierover toch
tot een gesprek te komen.
Zeg je kind niet telkens wat het volgens
jou wel en niet moet doen, wat volgens
jou goed en niet goed is. Leer het vertrouwen krijgen in zijn of haar eigen vermogen om situaties te beoordelen en te
reageren. Dit betekent dat je soms heel
hard op je tong moet bijten en je eigen
oordeel achterwege moet laten. Als je
toch je eigen mening geeft, doe het dan
uit eigen naam (“Voor mij is het zo dat …”)
en presenteer het niet als een universele
waarheid (“Het is zo dat …”).
10 | Oefening baart kunst
Je zal het merken: als je regelmatig met
je kinderen over seks en relaties praat,
gaat dat steeds vlotter. Maak gebruik
van de vele goede boeken, internetsites,
films, ... die er over deze onderwerpen
zijn. Ze kunnen jou helpen bij het geven
van het juiste antwoord. Of ze kunnen
hier en daar in jouw plaats het antwoord
geven.
25
Zorg dat iedereen in het gezin erbij wordt
betrokken. Gesprekken over seksualiteit
zijn niet het alleenrecht van de ene of de
andere partner: betrek hem of haar er
dus bij! Onthoud ook dat niet alleen moeders met hun dochters en vaders met hun
zonen praten. Het kan ook lekker gemixt.
Als het je een beetje gerust kan stellen:
jij bent niet de enige ouder die zenuwachtig is om met zijn kinderen over seks te
praten.
VEEL GESTELDE VRAGEN VAN OUDERS
Uit ‘Mama, mag ik eens voelen? Telidja Klaï geeft
antwoord’, artikel van Caroline De Ruyck voor Goed
Gevoel (November 2005)
“Mijn man betrapte onze dochter van zes
terwijl ze met een vriendinnetje op haar kamer doktertje aan het spelen was. Hij wist
niet hoe te reageren, en heeft ze dan maar
de tuin ingestuurd. Hoe reageer je het best
op zoiets, en vooral: zijn er grenzen aan dat
soort spelletjes?”
Dat kinderen dit spelgedrag vertonen is compleet normaal. Het is voor ouders op gevoelsmatig vlak even schrikken wanneer ze hierop
uit komen. Dit spelgedrag is echter een wijze
van kinderen om hun eigen lichaam en dat
van anderen te ontdekken. Dit gaat ook weer
voorbij. Je hoeft je hier als ouder geen zorgen
over te maken. Doe je dat toch, dan kan je je
kind later aanspreken over het gebeuren, zodat je zeker bent dat het om onschuldig spel
ging. Het is immers wel belangrijk dat het
‘onschuldig’ blijft. Het verplichten van andere
kinderen of zelf verplicht worden om aan seksuele spelletjes deel te nemen is niet toelaatbaar. Je moet je kind duidelijk maken dat dit
onder geen beding kan. Ook kan het gebeuren dat kinderen voorwerpen in hun vagina of
anus inbrengen (net zoals ze dat bijvoorbeeld
in hun neus doen). Ook dit kan natuurlijk niet,
vermits het schadelijke gevolgen kan hebben.
“Mijn zoon van zeven kwam onlangs aanzetten met een ongeopend condoom dat hij op
straat had gevonden. “Mag ik het houden,
mama?” vroeg hij en “Waarvoor dient dat ei-
genlijk?”. Ik kon niet veel meer uitbrengen
dan “Daar ben je nog veel te klein voor.” Ik
kan hem toch moeilijk nu al seksuele voorlichting geven?”
Net zoals met elk (voor een kind vreemd)
voorwerp stelt een kind vragen over aan
seks gerelateerde zaken. Daarenboven hebben kinderen een gezonde nieuwsgierigheid
wanneer het seksualiteit betreft. Een kind
van zeven is in staat te begrijpen dat volwassenen seks hebben en dat daaruit niet altijd
een zwangerschap voortkomt. Vanuit dit
opzicht zou je je kind kunnen uitleggen dat
mensen met elkaar vrijen omdat ze elkaar
lief hebben. En als ze op dat moment geen
baby’tje willen maken, dat onder meer kan
door een condoom te gebruiken. Je kan hen
het condoom laten zien en het hen laten voelen. Dat betekent nog niet dat het hen toebehoort. Je kan uitleggen dat het grote mensen
toebehoort.
“Ons dochtertje van vier heeft ons onlangs
op een zondagochtend betrapt terwijl we
aan het vrijen waren. Ik vrees dat ze er al
een hele tijd stond vooraleer we het merkten. Was dat voor haar een schadelijke ervaring?”
Kinderen hebben vaak geen idee van wat
seks inhoudt. Er zo natuurlijk mogelijk mee
omgaan is dan ook de boodschap. Als kinderen hun ouders ‘betrappen’, maakt het hen
eerder nieuwsgierig dan bang. Een trauma
zullen ze er niet aan overhouden. Vaak zijn
het de volwassenen eerder dan de kinderen
die zich gegeneerd en verveeld voelen. Als je
toch het gevoel hebt dat je kind een beetje
onder de indruk is van wat zij gezien heeft,
kan je uitleggen dat grote mensen die elkaar
heel graag zien, elkaar op speciale wijze
knuffelen, vrijen genoemd, en dat dit geen
pijn doet.
“Als ik de was doe, merk ik dat mijn zoon
van elf geregeld natte dromen heeft. Is hij
daar niet te jong voor? Spreek ik hem daarover aan, of wacht ik tot hij er eventueel zelf
over begint te praten?”
Natte dromen doen hun intrede bij jongens
in begin van de puberteit. Masturbatie en
natte dromen zijn één van die onderwerpen
waarover ouders en kinderen zeer moeilijk
kunnen praten. Sommige ouders zijn angstig
dat ze over hun eigen ervaringen moeten
vertellen of dat ze de privacy van hun kind
zullen schenden. Dit hoeft niet het geval te
zijn. Wel kan je een geruststellende boodschap meegeven. Zo weet je kind dat je open
staat voor een gesprek, er geen probleem
van maakt en dat wat er gebeurt een normaal iets is. Vermoedelijk zal hij er zelf niet
over beginnen. Hij merkt zelf ook dat zijn
lakens nat zijn. Aangezien hij stilaan merkt
van waar dat komt en met wat dat gepaard
gaat, zal hij zich eerder beschaamd voelen.
Je kan hem bij gelegenheid uitleggen dat je
27
gemerkt hebt dat zijn lakens nat zijn, dat dat
een normaal iets is.
“Een klasgenootje van mijn zevenjarig dochtertje heeft twee mama’s. Onlangs kwam ze
mij vragen hoe dat precies zat, want om een
kindje te kopen had je toch een mama en
een papa nodig? Mag ik haar nu al vertellen
dat er ook zoiets bestaat als homoseksualiteit, en de spermabank?”
Verschillende relatievormen worden reeds
besproken in de voorlichtingsboekjes voor
de jongste kinderen. Het is aangeraden vanaf
het begin je kind geen stereotiep beeld voor
te houden. Mama houdt van papa, mama en
papa houden ook van hun kindjes en het kan
ook dat een jongen van een jongen houdt en
een meisje van een meisje. Je hoeft daarbij
het principe van de spermabank niet uit te
leggen in ‘grotemensentaal’. Je kan eerder
aangeven dat die mama’s die een kindje willen en waar er geen papa is, een zaadje in
het ziekenhuis kunnen gaan kopen. Indien je
kind dan wil weten hoe dat zaadje dan in die
mama haar buik komt, kan je uitleggen dat
de dokter in het ziekenhuis dat doet.
“Bij mijn oudste dochter van vijf merk ik
vaak dat ze op de rand van de zetel zit en
dan heen en weer wiebelt. Soms doet ze dat
erg lang en krijgt ze een wazige blik in haar
ogen. Ik laat haar maar haar gang gaan,
want blijkbaar vindt ze het heel prettig om
doen. Het lijkt erg op masturberen, maar
kunnen kinderen dat al? En vooral: doe ik er
goed aan haar zomaar te laten begaan?”
Auto-erotisch gedrag is zeer normaal bij
jonge kinderen. Vooral kleuters en peuters
vertonen dit gedrag, ook in het openbaar.
Het verdwijnt ook vaak vanaf zesjarige leeftijd. Vaak zitten peuters en kleuters met één
handje in hun broekje terwijl ze tv kijken, of
naar verhaaltjes luisteren. Daar is op zich
niets fout of mis mee. Wel dient een kind
bij het ouder worden te leren dat zij of hij
dit mag doen, als zij of hij alleen is en niet
met andere mensen erbij. Zo leert een kind
dat genieten van het eigen lichaam niet verkeerd, maar wel een intiem gebeuren is dat
(nog) niet voor anderen bestemd is.
“Ik schaamde mij onlangs een bult aan de
kassa van het warenhuis. Mijn zoon had
mijn pak tampons uit de kar gevist, en vroeg
luidkeels ‘Mama, waar moet dat in?’ Ik wist
niet waar ik moest kruipen.”
Net zoals voor het condoom geldt ook hier
dat een kind een normale gezonde nieuwsgierigheid heeft voor nieuwe en vreemde
dingen. Uitgerekend aan de kassa wordt
deze vraag dan gesteld. Wel, kinderen moeten leren dat ze niet op elke plaats en op elk
moment een vraag kunnen stellen en een
antwoord zullen krijgen. Dit geldt trouwens
voor alle vragen. Je kan een kind aan de
kassa duidelijk maken dat deze vraag niet
gepast is op die plaats en op dat moment.
Hierbij maak je duidelijk dat je er thuis op
zal terug komen. Je moet je aan je woord te
houden en bij thuiskomst tijd te maken om
rustig aan je kind te vertellen wat tampons
zijn en waarom het gebruikt wordt. Het is belangrijk dat je een antwoord geeft, zodat een
kind niet de boodschap krijgt dat het iets is
dat slecht of negatief is. Anderzijds bepaal je
zelf hoeveel informatie je geeft in functie van
het niveau van je kind, zijn voorkennis …
“Onze zoon van tien gedraagt zich als een
vrouwonvriendelijke macho en kraamt geregeld allerlei vunzigheden over vrouwen
uit. Hoe breng ik hem bij dat zijn gedrag niet
door de beugel kan, en waarom?”
Als je vindt dat zijn gedrag niet door de
beugel kan, moet je hem hierin corrigeren.
Maar corrigeren alleen is niet voldoende. Je
moet nagaan waarom hij zulke dingen zegt,
van waar hij die zaken haalt en wat zijn bedoelingen daarmee zijn. Vaak kom je zo te
weten dat dat soort opmerkingen en houdingen vanuit de groep jongens komen waarin
je kind vertoeft. En ook de meisjes zullen
dit soort gedrag vertonen: jongens zijn dan
kinderachtig, stoer, willen altijd opvallen en
zijn absoluut niet aangenaam. Indien je een
uitleg hebt gekregen, kan je hem vertellen
dat zijn mama en zijn zusjes ook meisjes zijn
en dat dat niet leuk is als hij zulke dingen
over hen zegt. Hij zou het ook niet leuk vin-
den indien er kwetsende zaken over hem gezegd worden. Je kan daarbij enerzijds tegen
zijn stereotiepe houding ten aanzien van het
andere geslacht ingaan en anderzijds ook
aantonen dat dit soort uitspraken individueel
kwetsend zijn.
“Mijn zoon van 12 heeft ons altijd naakt gezien en maakte er nooit een punt van als we
hém in zijn blootje zagen. Toch gaat sinds
een paar weken de badkamerdeur onherroepelijk op slot als hij doucht of zich omkleedt. Vanwaar die plotse preutsheid en/of
schaamtegevoel?”
Wanneer kinderen in hun tienerjaren komen,
doen er zich een aantal belangrijke lichamelijke veranderingen voor. Zeker tijdens de
puberteit zijn jongeren gericht op hun eigen
lichaam. Ze merken de veranderingen zelf
en dit geeft een dubbel gevoel. Enerzijds zijn
ze blij dat ze nu bij de grote mensen zullen
horen. Anderzijds maken die veranderingen
dat ze bezorgd zijn over hun eigen lichaam.
Daarenboven wordt het oog van anderen
heel belangrijk. Het heeft dus in de ogen van
de puber zeker zin om dit stukje intimiteit af
te schermen. Jongeren willen privacy voor
hun veranderend lichaam. Het toegeven aan
deze privacy is niet fout. Je kan hem melden
dat je respect hebt voor zijn vraag tot privacy
en jullie kunnen de afspraak maken dat er
voortaan telkens geklopt wordt wanneer
persoonlijke ruimten (zoals de slaapkamers
29
en de badkamer) betreden worden. Je geeft
hierbij aan dat je begrip hebt voor zijn situatie en rekening zult houden met zijn gevoel.
“Zeker sinds de zaak Dutroux horen we op
het nieuws geregeld verhalen over pedofielen en kinderlokkers. Doen we er goed aan
onze kinderen al op jonge leeftijd in te lichten over seksueel misbruik?”
Het is vanzelfsprekend dat kinderen vanaf
jonge leeftijd moeten leren grenzen van anderen en van zichzelf te respecteren. Hierbij
hoef je niet in termen van seksueel misbruik
of pedofilie te praten. Je kan je kind wel
leren dat haar of zijn lichaam haar of hem
toebehoort en dat alleen zij of hij beslist wat
daarmee gebeurt. Niemand anders heeft het
recht dit lichaam aan te raken als zij of hij
dat niet wil. En zij of hij mag ook niet iets bij
een ander doen dat die niet wil. Je kan daarbij refereren aan ‘wat jij leuk vindt, vindt iemand anders daarom niet leuk’ of ‘als jij iets
niet leuk vindt, mag een ander dat ook niet
bij jou doen’. Het is belangrijk dat kinderen
van jongs af hun eigen grenzen kunnen aangeven en die van anderen leren respecteren.
Daarenboven moet je je kind duidelijk maken
dat indien dat wel gebeurt, zij of hij dat altijd aan jou zou moeten vertellen. Indien je
er niet direct bent (bijvoorbeeld op school),
moet zij of hij het aan de juf vertellen en later
bij het thuiskomen aan jou.
MEER INFORMATIE
Sensoa vzw is het Vlaams service- en expertisecentrum voor seksuele gezondheid en
hiv. Ons centrale vertrekpunt is gezondheidsbevordering en preventie. Daartoe ontwikkelen we nieuwe ideeën, zetten we nieuwe concepten op en onderzoeken we veranderende
trends. Vervolgens vertalen we deze naar concrete producten zoals brochures, folders,
opleidingen, lespakketten, video’s, DVD’s, boeken … die we aanmaken en verdelen. Sensoa
werkt voor het grote publiek, met speciale aandacht voor een aantal doelgroepen met
specifieke problemen rond seksuele gezondheid en hiv.
• ‘k Zag 2 beren…, interactieve tentoonstelling voor kleuters en kinderen in de Wereld
van Kina, meer info op www.dewereldvankina.be.
• Goede minnaars, interactieve tentoonstelling voor jongeren in de Wereld van Kina,
meer info op www.dewereldvankina.be.
• Veilig Vrijenlijn, 078-15 15 15, informatie over aids, soa en anticonceptie.
• Documentatiecentrum, uitgebreide collectie boeken, tijdschriften en audiovisuele media over diverse aspecten van seksuele gezondheid. Meer info op www.sensoa.be.
• 9 maanden in de buik van mama, door Yves Calamou. Standaard Uitgeverij, 2006.
ISBN 978 90 0222 553 6
• Stekelzot van je, door Karla Stoefs. Uitgeverij Davidsfonds, 2005. ISBN 90 5908 155 2
• Babyzaadjes: waar komen de kinderen vandaan?, door Serge Bloch. Uitgeverij Clavis,
2004. ISBN 90 5954 023 9
• De koning wil een kindje, door Mark Janssen. Uitgeverij De Vier Windstreken,
Voorschoten, 2004. ISBN 90 5579 968 8
• De grote race: het verhaal van een zaadje, door Nicholas Alman. Uitgeverij Ploegsma,
2004. ISBN 90 216 1567 3
• Kleine nee en GROTE NEE, door Gisele Braun. Uitgeverij Abimo, 2004. ISBN 90 7623 341 1
• Weerbaar zijn. Dat vind ik niet leuk, door Ellen Houtman. Uitgeverij Kwintessens, 2002.
ISBN 90 5788 079 2
• Het kleine piemelboek, door Bernadette Custers. Uitgeverij Gottmer, 2002.
ISBN 90 257 3699 8
• Waar kom ik vandaan?, Wat gebeurt er nu weer met me? Verfilming van Peter Mayle’s
bestseller [DVD]. H.O.M. Vision, 2001
De Gezinsbond is een pluralistische en democratisch georganiseerde vereniging die
zich inzet voor alle gezinnen in Vlaanderen en Brussel. De Bond verdedigt de belangen
van de gezinnen, los van hun religieuze, ideologische of politieke opvattingen en los van
de samenstelling van het gezin (grote en jonge gezinnen, grootouders, gezinnen met veel
of weinig kinderen, éénoudergezinnen, gehuwden of samenwonenden, nieuw samengestelde gezinnen, enz.).
• De Brieven aan jonge ouders willen een antwoord geven op de vele vragen van jonge
ouders voor en na de geboorte van hun kind.
• Botsing, brieven aan ouders met tieners. Meer info op www.gezinsbond.be
Voor peuters en kleuters
• Kriebels in je buik, door Siska Goeminne. Uitgeverij Davidsfonds/Infodok, 2008.
ISBN 978 90 5908 257 1
• In je blootje, door Melanie Meijer. Uitgeverij SWP, 2008. ISBN 978 90 8560 536 2
• Trouwen met Tania, door Bart Van Nuffelen. Uitgeverij De Eenhoorn, 2006.
ISBN 90 5838 363 6
Voor kinderen
• Twee papa’s voor Tango, door Edith Schrieber. Uitgeverij C. De Vries-Brouwers, 2006.
ISBN 90 5341 911 10
• Waar was ik voor ik er was?, door Katerina Janouch. Uitgeverij Gotmer, 2006.
ISBN 978 90 257 4141 9
• Ben jij ook op mij?, door Sanderijn van der Doef. Uitgeverij Ploegsma, 2005.
ISBN 90 2161 498 7
• Seks, hoe voelt dat?, door Kolet Janssen. Uitgeverij Davidsfonds, 2003. ISBN 90 7683 021 5
• Is zoenen ook seks?, Vragen van en voor kinderen over seks, door Dirk Musschoots.
Uitgeverij Clavis, 2003. ISBN 90 5954 012 3
• Seks en zo: eerlijke antwoorden over vrijen en zo, door Robbie Harris. Uitgeverij
Davidsfonds, 2003. ISBN 90 257 2768 9
• Zoek de verschillen: over verschillen tussen jongens en meisjes, door Martine Delfos.
Uitgeverij Trude Van Waarden Producties, 2002. ISBN 90 7556 456 2
• www.clicksafe.be info over veilig internet
• www.surfsafe.nl info over veilig internet
• Kinder- en Jongerentelefoon 102
31
Voor tieners en jongeren
• Boekse vol goesting, brochure over seksualiteit van Sensoa, verkrijgbaar in elk JAC
• Help, ik word puber! Alles wat je als jongen moet weten, door Geof Price. Uitgeverij
Deltas, 2008. ISBN 978 90 447 1719 8
• Out! Alles over homoseksualiteit, door Sanderijn van der Doef. Uitgeverij Lannoo,
2007. ISBN 978 90 8568 173 1
• Hoe overleef ik mijn eerste zoen?, door Francine Oomen. Uitgeverij Van Holkema &
Warendorf, 2006. ISBN 90 269 9516 4
• Help, ik word puber! Alles wat je als meisje moet weten, door Mirjam Bosman.
Uitgeverij Deltas, 2006. ISBN 978 90 447 1062 5
• Let’s talk about love: liefdeslessen voor pubers, door Marja Baseler. Uitgeverij The
House of Books, 2005. ISBN 90 443 1248 0
• Beddengoed, voorbehoedmiddelengids voor jongeren. Jeugd & Seksualiteit, 2008.
Te bestellen via www.jeugdenseksualiteit.be
• Sexplorer 2, interactieve CD-rom over seksualiteit. Te bestellen via www.mja.be
• www.allesoverseks.be de jongerensite van Sensoa
• www.jongereninformatie.be infosite voor jongeren
• www.jeugdenseksualiteit.be infosite voor jongeren
• www.weljongniethetero.be infosite voor holebi-jongeren
• www.tienermoeders.be info over tienerzwangerschappen
• www.tienermoeders.nl info over tienerzwangerschappen
• www.clicksafe.be info over veilig internet
• www.internetsoa.nl info over veilig internet
• www.onderzoekjegrens.nl info over grensoverschrijdend gedrag
• www.surfsafe.nl info over veilig internet
• www.zoenenenzo.nl informatiesite over seks en relaties voor jongeren met beperkingen
• www.weetal.nl informatiesite over seks en relaties voor jongeren met beperkingen
• Kinder- en Jongerentelefoon 102
Voor ouders
• 101 vragen over jongeren en seks, door Jos Poelman. Rutgers Nisso Groep, 2007.
Te bestellen via www.soaaids.nl
• Verliefd op internet, over het internetgedrag van pubers, door Justine Pardoen.
Uitgeverij SWP, 2006. ISBN 978 90 6665 784 7
• Luister je wel naar mij?, Gespreksvoering met kinderen tussen vier en twaalf, door
Martine Delfos. Uitgeverij SWP, 2005. ISBN 90 6665 724 3
• Help! Een puber in huis. Handleiding voor ouders met beginnende pubers, door
Sanderijn van de Doef, 2005. Te bestellen via www.rutgersnissogroep.nl
• www.ouders.nl informatiesite voor ouders
• www.clicksafe.be informatiesite over veilig internet
• www.surfsafe.nl infoformatiesite voor ouders over veilig internet
Over anticonceptie
• Anticonceptie, Gratis brochure van Sensoa en downloadbaar op www.sensoa.be/shop
• www.sensoa.be
• www.anticonceptie-online.nl
Over tienerzwangerschap, ongeplande zwangerschap en abortus
• www.crz.be informatie over ongeplande zwangerschap en tienerzwangerschap
• www.abortus.be
• www.tienermoeders.be
Over soa en hiv
• Seksueel overdraagbare aandoeningen, Gratis brochure van Sensoa en downloadbaar
op www.sensoa.be/shop
• www.hivnet.org/jongpositief site voor en door jongeren met hiv
Over seksueel grensoverschrijdend gedrag
• Seksueel grensoverschrijdend gedrag, Gratis brochure van Sensoa en downloadbaar
op www.sensoa.be/shop
• www.onderzoekjegrens.nl info over grensoverschrijdend gedrag
33
‘k Zag 2 beren
Over veilig internet gebruik
• www.clicksafe.be informatiesite over seks en relaties
• www.actioninnocence.be informatie over veilig internet
• www.saferinternet.be informatie over veilig internet
• www.surfsafe.nl informatie voor ouders over veilig internet
Over opvoeding
• Opvoedingstelefoon 078-15 00 10, voor vaders, moeders, grootouders, stiefouders, gescheiden ouders, opvoeders, die behoefte hebben aan een gesprekspartner die luistert,
ondersteunt, informeert en adviseert. www.opvoedingstelefoon.be
• Opvoedingswinkels zijn een laagdrempelig initiatief waar iedereen terecht kan met
vragen over opvoeding, vrije tijd en school.
Opvoedingswinkel Genk: www.opvoedingswinkel.be
Opvoedingswinkel Turnhout: www.opvoedingswinkel-turnhout.be
Opvoedingswinkel Oostende: www.kinfo.be
Opvoedingswinkel Leuven: www.opvoedingswinkel-leuven.be
Opvoedingswinkel Brussel: www.opvoedingswinkel-brussel.be
Opvoedingswinkel Roeselare: www.opvoedingswinkel-roeselare.be
Opvoedingswinkel Mechelen: www.groeimee.be/opvoedingswinkelmechelen
Opvoedingswinkel Antwerpen: www.opvoeding.antwerpen.be
Opvoedingswinkel Hasselt: www.opvoedingswinkelhasselt.be
• www.kindengezin.be informatie voor ouders over opvoeding
Kinderen zijn heel nieuwsgierig naar hoe hun lichaam
zal veranderen of naar wat er nu echt gebeurt achter de slaapkamerdeur. In de tentoonstelling ‘k Zag 2
beren… worden de geheimen van seksualiteit op kindermaat ontsluierd. Voor één keer mogen kinderen
in de badkamer gluren en gesprekken uit de slaapkamer afluisteren. Kortom, een leuke en interactieve
Over welke
onderwerpen
praat
tentoonstelling
voor
kinderen van
3 totje12 jaar.
Vind je dat je met je kinderen over
seksualiteit moet praten? Wel, met je kinderen? Wat bespreek je
op welke
leeftijd? Welke boeken,
Meer info
op www.sensoa.be/campagnes
dan zit je goed. Als je kinderen
vraagt wie ze de belangrijkste folders, websites … kunnen daarpersonen vinden als het op de bij helpen?
seksuele opvoeding aankomt, dan
Het antwoord op deze en veel
noemen ze hun ouders.
andere vragen vind je in deze
Het begeleiden van kinderen in brochure. We lichten toe waarom
hun seksuele ontwikkeling en seksuele opvoeding belangrijk
hen leren praten over seksualiteit is. We leggen uit hoe de seksuontwikkeling van kinderen
is zeer belangrijk voor hun latere
Goedeele
Minnaars
verloopt.
We geven
aan tussen
wat je op
seksuele leven. Maar, je kinderen
De meeste
jongeren
maken
12 en 16 voor
welke
leeftijd
met
kinderen wereld
kan
een goede seksuele opvoeding
het eerst
kennis
met
dejewondere
van seks
bespreken.
Dit allesveranderingen,
op een luch- de eerste
geven is voor velen geen gemaken relaties:
lichamelijke
tige manier
doorspekt
metSommige
conkelijke klus.
verliefdheid,
de eerste
tongkus.
jongeren
crete voorbeelden
masturberen
al of ‘doen’ en
hettips.
voor de eerste keer met
Hoe verloopt die seksuele onthun liefje. Spannend allemaal, maar voor velen ook
wikkeling eigenlijk? Wat houdt
verwarrend. Daarom ontwikkelde Sensoa een interseksuele opvoeding concreetactieve
in?
tentoonstelling rond seksualiteit en relaties
voor jongeren van 12 tot 16 jaar.
Meer info op www.sensoa.be/campagnes
35
Vind je dat je met je kinderen over seksualiteit moet praten? Wel, dan
zit je goed. Als je kinderen vraagt wie ze de belangrijkste personen
vinden als het op de seksuele opvoeding aankomt, dan noemen ze hun
ouders.
Het begeleiden van kinderen in hun seksuele ontwikkeling en hen leren praten over seksualiteit is zeer belangrijk voor hun latere seksuele
leven. Maar, je kinderen een goede seksuele opvoeding geven is voor
velen geen gemakkelijke klus.
Hoe verloopt die seksuele ontwikkeling eigenlijk? Wat houdt seksuele opvoeding concreet in? Over welke onderwerpen praat je met je
kinderen? Wat bespreek je op welke leeftijd? Welke boeken, folders,
websites … kunnen daarbij helpen?
Het antwoord op deze en veel andere vragen vind je in deze brochure. We lichten toe waarom seksuele opvoeding belangrijk is. We
leggen uit hoe de seksuele ontwikkeling van kinderen verloopt. We
geven aan wat je op welke leeftijd met je kinderen kan bespreken.
Deze publicatie is gratis. Wil je dit zo houden, dan heeft Sensoa ook jouw steun
nodig. Surf naar www.sensoa.be en klik op ‘Steun Sensoa’ of stort vandaag
nog op 096-555 55 55-95. Giften vanaf € 30 zijn fiscaal aftrekbaar.