Psychiater Boudewijn Van Houdenhove schrijft boek over stress

Stemming beneden peil,
hart over zijn toeren,
vet en suiker te hoog,
energie op een laag pitje:
Wat is de link ?
“Een ontregeld stresssysteem kan een kettingreactie van ziekten veroorzaken”
Stress. Een halve eeuw geleden wist niemand wat het was, tegenwoordig heeft
iedereen er last van. Van de overwerkte topmanager tot de hongerige baby en de
gekooide kanarievogel, allemaal gaan ze gebukt onder de stress. Maar hoe werkt
stress eigenlijk, wetenschappelijk gezien? En is stress wel altijd negatief? Professor
Boudewijn Van Houdenhove van de Dienst Liaisonpsychiatrie van de UZ heeft er een
boek over geschreven.
‘In wankel evenwicht. Over stress, levensstijl en welvaartsziekten’. Het zoveelste
boek over stress dus. Zaten de mensen daar op te wachten? Van Houdenhove: “Het
concept ‘stress’ wordt vaak gebanaliseerd, zelfs door professionals, terwijl het
eigenlijk om iets fundamenteels gaat. Stress kan het best gedefinieerd worden als ‘een
aantal biologische en psychologische mechanismen die op gang komen naar
aanleiding van een reële of vermeende bedreiging van ons lichamelijk of psychisch
evenwicht’. Die ‘bedreiging’ moet overigens heel ruim worden bekeken: de wekker
horen aflopen, bijvoorbeeld, valt er ook onder (lacht). Om ons evenwicht te bewaren
of zonodig te herstellen, gaat ons ‘stresssysteem’ zorgen voor de productie van de
hormonen adrenaline, noradrenaline en cortisol. Die hormonen zetten een reeks
processen in werking, die de laatste jaren worden samengevat met de innovatieve
term ‘allostasis’ – letterlijk te vertalen als: ‘stabiel blijven doorheen verandering’. Als
ik ‘s morgens opsta, versnellen stresshormonen mijn hartritme, doen mijn bloeddruk
stijgen en maken glucose vrij uit mijn lever – en dat is maar goed ook, want zonder
die extra ondersteuning zou ik wel eens ongewild weer in bed kunnen belanden”.
“Ons stresssysteem heeft dus een essentiële beschermende functie. Het zorgt ervoor
dat we elke vorm van druk of belasting – fysieke of emotionele – perfect de baas
kunnen. Maar onder bepaalde omstandigheden kan het systeem uit balans raken. Dat
is vooral het geval als de belasting te hoog wordt of nooit ophoudt. Geef toe, het kan
niet de bedoeling zijn dat je constant rondloopt met een bonzend hart of een
verhoogde bloeddruk of suikerspiegel. Maar als je elke dag opnieuw geconfronteerd
wordt met een collega of een partner die je het bloed van onder de nagels haalt, is de
kans daarop behoorlijk groot. Dan is er geen sprake meer van ‘allostasis’, maar van
‘allostatic load’: je stresshormonen, die je evenwicht moeten bewaren, gaan zich nu
tegen je keren en je psychisch en lichamelijk ondermijnen. Sommigen hebben
overigens nog een ander probleem. Het ‘stopmechanisme’ van hun stresssysteem –
dat ervoor zorgt dat het lichaam weer normaal gaat functioneren als de dreiging
geweken is – blijft in gebreke: na een onschuldige discussie op het werk,
bijvoorbeeld, liggen ze urenlang wakker met een opgejut gevoel dat maar niet wil
zakken. Bij anderen is hun stresssysteem dan weer te weinig actief, als een veer die te
weinig rek heeft: vermoedelijk ligt dit aan de basis van het chronische
vermoeidheidssyndroom, waarbij fysieke en mentale inspanningen niet goed meer
worden verwerkt en het immuunsysteem – dat gedeeltelijk door stresshormonen wordt
geregeld – het noorden kwijtraakt”.
Systeemziekte
“Een stresssysteem dat uit balans is, kan een hele resem psychische en lichamelijke
stoornissen veroorzaken. Een van de belangrijkste is depressie. Dat er een link bestaat
tussen stress en depressie is al langer bekend. Nieuw is echter dat op hol geslagen
stresshormonen nu worden beschouwd als het primum movens van de ziekte,
waardoor op den duur stemmingsregulerende neurotransmitters zoals serotonine van
slag raken. Deze hormonale ontregeling kan trouwens heel wat andere verwikkelingen
met zich meebrengen. Zo kan depressie het risico verhogen op hartinfarct, diabetes,
osteoporose, en tot ernstige geheugenstoornissen leiden. Als je lange tijd overspoeld
wordt door stresshormonen, gaan je aders vlugger dichtslibben, sla je meer buikvet
op, komt je suikerhuishouding onder toenemende druk te staan, laat je
beenderopbouw het afweten, en wordt je hippocampus – een hersenstructuur die een
cruciale rol speelt in het geheugen – een maatje kleiner. Om die reden kan men
depressie terecht zien als een systeemziekte. Daarbij komt nog dat depressie vaak
gepaard gaat met verkeerde leefgewoonten zoals te weinig bewegen, roken, teveel of
ongezond eten…waardoor een vicieuze cirkel tot stand komt en het stresssysteem
steeds verder ontregelt.”
“Het feit dat sommige mensen gevoeliger zijn voor depressie dan anderen, past
perfect in dit plaatje, want de kwetsbaarheid van het stresssysteem is bij iedereen
verschillend. Dat is gedeeltelijk genetisch te verklaren, maar recent onderzoek wijst
erop dat ontwikkelingsfactoren minstens even belangrijk zijn. Een Canadees
neurowetenschapper vond bijvoorbeeld dat ratjes die veel door hun moeder gelikt
werden, efficiënter werkende cortisolreceptoren hadden. Gelijkaardige bevindingen
werden gedaan bij genetisch angstige apenjongen die werden grootgebracht door een
niet angstige ‘adoptiemoeder’.Vergeten we niet dat omgevingsfactoren – zoals de
kwaliteit van de vroege moeder-kindrelatie – een cruciale rol spelen in de expressie
van onze genetische aanleg”.
Ziek van welvaart?
Depressie, obesitas, hart- en vaatziekten, diabetes, chronische vermoeidheid…al deze
‘stress- en levensstijlgebonden’ aandoeningen lijken in onze westerse maatschappij
stilaan epidemische proporties aan te nemen. Is dat de prijs die we voor onze welvaart
moeten betalen ? Van Houdenhove: “Daar is vanuit sociologisch perspectief wel wat
voor te zeggen. Maar uiteraard spelen nog andere factoren een rol. Zo lopen we meer
kans op allerlei ziekten juist omdat we – dankzij onze welvaart – langer leven. Een
veel meer eenduidig antwoord kan ik geven op de vraag hoe we ons stresssysteem het
best in evenwicht kunnen houden. Dat antwoord is overigens ongeveer hetzelfde als
wat de oude Grieken en Romeinen al te horen kregen: beweeg voldoende – neem de
trap in plaats van de lift, bijvoorbeeld –, eet gezond, drink met mate, rook niet, en
zorg voor voldoende slaap. En wat de psychologische kant betreft: hou willen en
kunnen in evenwicht, blijf optimistisch, en verzorg je relatieleven zodat je in tijden
van nood op voldoende steun kunt rekenen. Dat ‘gezondverstandsadvies’ wordt nu
ontegensprekelijk door wetenschappelijk onderzoek onderbouwd. Wil je daar nog een
voorbeeld van? Wel, een Amerikaans onderzoeker ontdekte dat optimistische nonnen
langer leefden dan hun zwartkijkende medezusters. Buiten de kloostermuren zal het
wel niet veel anders zijn, vermoed ik”.
Boudewijn Van Houdenhove. In wankel evenwicht. Over stress, levensstijl, en
welvaartsziekten. Lannoo, Tielt, 2005.