Inhoudstafel

Inhoudstafel
Woord vooraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V
Deel I.
Bronnen en instellingen van oud recht
I.
BEGRIPPEN EN VERANTWOORDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.1. Rechtsgeschiedenis in het rechtenonderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.2. Rechtshistorische methoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.3. Uitwendige rechtsgeschiedenis en de bronnen van het recht. . . 13
1.4. Privaat- versus publiekrecht en inwendige rechtsgeschiedenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.5. Doel van rechtsgeschiedenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.6. Instrumenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
II.
EEN BLIK OM DE HOEK: RECHT IN OORSPRONG,
EN IN RELIGIEUZE EN NIET-GESCHREVEN VORM . . . . . . . . . . 21
2.1. Niet-schriftelijk recht (chthonic law) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.2. Religieus geïnspireerd schriftelijk recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.2.1. Hindoerecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.2.2. Joods recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.2.3. Islamitisch recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
III.
HET ROMEINSE RECHT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3.1. Het belang van het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3.2. Indeling en algemeen overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
3.2.1. Koninkrijk – archaïsch recht
(ca. 600 v.C.–509 v.C./451 v.C.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.2.1.1. Geschiedenis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.2.1.2. Instellingen en recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
3.2.2. Republiek (509 v.C./451 v.C.–27 v.C.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
3.2.2.1. De vroege Republiek – archaïsch recht
(509 v.C./451 v.C.–264 v.C.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
3.2.2.2. De late Republiek – voorklassiek recht
(264 v.C.–27 v.C.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Kluwer – Westers recht in ontwikkeling: privaat- en publiekrecht van Rome tot vandaag
543
Inhoudstafel
3.2.3. Vroege Keizertijd – klassiek recht (27 v.C.–ca. 250 n.C.) . . 46
3.2.3.1. Geschiedenis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
3.2.3.2. Instellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.2.4. Dominaat – naklassiek recht (ca. 250 n.C.–527 n.C.) . . . . . 48
3.2.5. Justinianus (527–565 n.C.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.3. De bronnen van het voorklassieke en klassieke recht . . . . . . . . . 51
3.3.1. De praetor en het formula-proces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
3.3.2. Wetgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
3.3.3. Juristenrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3.4. De bronnen van het naklassieke recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
3.4.1. Constitutiones: het recht van de Keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
3.4.2. Cognitio extra ordinem: de procedure van de Keizer . . . . . 59
3.4.3. Het juristenrecht in crisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
3.5. De bronnen van het Justiniaanse recht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3.5.1. De Digesten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3.5.2. Codex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
3.5.3. Instituten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
3.5.4. Novellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
IV.
GERMAANS, MEROVINGISCH EN KAROLINGISCH RECHT
(CA. 500–CA. 1050). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
4.1. Migratie en vestiging: vroeg en later ‘Germaans’ recht
(vijfde-zevende eeuw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
4.2. De beperkte Karolingische heropleving (741–843) . . . . . . . . . . . 75
V.
HET IUS COMMUNE VAN DE LATE MIDDELEEUWEN
(CA. 1070–CA. 1500). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
5.1. Tussen paus en keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
5.2. Een nieuw recht (ca. 1070–ca. 1500): het ius commune . . . . . . . . 86
5.2.1. De heropleving van het Romeinse recht en de
glossatoren (ca. 1070–ca. 1265) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
5.2.1.1. De scholastieke methode. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
5.2.1.2. De glossatoren en hun benadering . . . . . . . . . . . . . . 89
5.2.2. Het canonieke recht (ca. 1140–ca. 1400) . . . . . . . . . . . . . . . . 93
5.2.3. Het hoogtepunt van het ius commune:
de commentatoren (ca. 1265–ca. 1500) . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
5.2.4. Wetgeving en lokaal recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
544
Westers recht in ontwikkeling: privaat- en publiekrecht van Rome tot vandaag – Kluwer
Inhoudstafel
VI.
VROEGMODERNE PERIODE (CA. 1500–CA. 1750) . . . . . . . . . . . 105
6.1. Het einde van de christianitas Europaea (ca. 1500–ca. 1650) . 105
6.2. Het rijk van de vorst: het toegenomen belang van
wetgeving en vorstelijke rechtspraak (ca. 1500–ca. 1750) . . . . 107
6.3. Humanisten, praktische rechtsleer en Vernunftrecht
(ca. 1450–ca. 1750) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
6.3.1. Juridisch humanisme (ca. 1450–ca. 1650) . . . . . . . . . . . . . . 110
6.3.2. Praktische rechtsleer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
6.3.2.1. Meer geschreven lokaal recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
6.3.2.2. Transformaties van het ius commune . . . . . . . . . .120
6.3.3. Vernunftrecht en voorlopers (ca. 1620–ca. 1750) . . . . . . . . 125
6.3.3.1. De Spaanse neoscholastiek (Secunda
Scholastica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
6.3.3.2. Hugo de Groot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128
6.3.3.3. Eigenlijke Vernunftrecht (Natuurrechtsschool) . . 130
6.4. Common law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
VII. REVOLUTIE, RESTAURATIE EN EEN NIEUWE ORDE
(CA. 1750–201..) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
7.1. Verlicht despotisme, de Franse en Amerikaanse revolutie,
en restauratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
7.2. Codificaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
7.2.1. Definitie en kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
7.2.2. De Code civil (1804) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
7.2.3. De Duitse rechtsleer van de negentiende eeuw en
het Bürgerliches Gesetzbuch (1896/1900) . . . . . . . . . . . . . . . 148
7.2.3.1. De Historische Schule (ca. 1800–ca. 1840) . . . . . .149
7.2.3.2. Germanistische rechtswetenschap
(ca. 1840–ca. 1900) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
7.2.3.3. Pandektisme (ca. 1840–ca. 1900) . . . . . . . . . . . . . . 152
7.2.3.4. Sociale omwentelingen: kritiek en correcties
(vanaf ca. 1870) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
7.2.3.5. Het BGB (1896/1900). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
7.2.4. Nieuwe codificaties in de twintigste eeuw
(Italië, Griekenland, Nederland) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
7.3. Frankrijk en België: rechtsleer, rechtspraak en wetgeving
in de schaduw van de Code civil (1804–ca. 1970) . . . . . . . . . . . . 161
7.3.1. Stilstand en vernieuwing in de rechtsleer
(1804–ca. 1970) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Kluwer – Westers recht in ontwikkeling: privaat- en publiekrecht van Rome tot vandaag
545
Inhoudstafel
7.3.2. Enkele verbeteringen met wetgeving (1804–ca. 1970) . . . 164
7.4. Van vreemde eend naar towering eagle:
common law en Amerikaans recht (ca. 1750–201..) . . . . . . . . . . 166
7.4.1. Het Verenigd Koninkrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
7.4.2. De Verenigde Staten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
7.5. Een nieuwe orde (ca. 1970–201..) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
7.5.1. De olievlek van het publiekrecht en de verbrokkeling
van de bronnen van recht (ca. 1970–201..) . . . . . . . . . . . . . 171
7.5.2. Internationaal en supranationaal recht:
naar convergentie (ca. 1970–201..) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
7.5.3. Regionale reacties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
7.5.4. Maatschappelijke omwentelingen en oud privaatrecht
(ca. 1970–201..) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
7.5.5. De toekomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Deel II.
Personen- en familierecht
I.
BEGRIPPEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
II.
RECHTSBEKWAAMHEID EN PERSONEEL STATUUT . . . . . . . 187
2.1. Onvrijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
2.1.1. Het Romeinse recht: de familia en slavernij . . . . . . . . . . . . 188
2.1.1.1. Status libertatis, status civitatis en
status familiae. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188
2.1.1.2. De familia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189
2.1.1.3. Slaven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
2.1.2. Middeleeuwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
2.1.3. Vroegmoderne en moderne periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
2.2. Vreemdelingen en burgers. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
2.2.1. De Romeinse periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
2.2.2. Middeleeuwen en vroegmoderne periode. . . . . . . . . . . . . . 200
2.2.3. Negentiende en twintigste eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
2.2.3.1. Nationaliteitsrecht en de vreemdeling als
vreemde (1804–1909) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
2.2.3.2. Naar een integratiebeleid en een vreemdelingenrecht (1909–201..). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
2.3. Adel en geestelijken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
2.3.1. Adel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
2.3.2. Geestelijken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
546
Westers recht in ontwikkeling: privaat- en publiekrecht van Rome tot vandaag – Kluwer
Inhoudstafel
III.
HANDELINGSBEKWAAMHEID EN -BEVOEGDHEID . . . . . . . . 215
3.1. Het kind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
3.1.1. Het Romeinse kind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
3.1.1.1. Lidmaatschap van de familia, bloedverwantschap en wettiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
3.1.1.2. Voogdij (tutela impuberum) en curatele
(cura minorum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219
3.1.1.3. Emancipatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .221
3.1.1.4. Rechten en plichten van de paterfamilias ten
aanzien van kinderen in de familia . . . . . . . . . . . .221
3.1.2. Kinderen in het middeleeuwse en vroegmoderne recht . . 222
3.1.2.1. Vaderlijke en ouderlijke macht . . . . . . . . . . . . . . . .223
3.1.2.2. Meerderjarigheid en voogdij . . . . . . . . . . . . . . . . . .224
3.1.2.3. Statuut van niet-huwelijkse kinderen,
wettiging en adoptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
3.1.3. De Code civil en later . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
3.1.3.1. De vaderlijke macht en de rechten van het kind . . 229
3.1.3.2. Het erfrechtelijk statuut van het kind . . . . . . . . . . . 231
3.1.3.3. Meerderjarigheid en voogdij . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
3.1.3.4. Adoptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
3.2. De vrouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
3.2.1. Het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
3.2.2. Middeleeuwen en vroegmoderne periode. . . . . . . . . . . . . . 236
3.2.3. De Code civil en later . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
IV.
DE RECHTSPERSOON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
4.1. Groepsverbanden en corporaties (Romeinse periode) . . . . . . . 244
4.2. Overwicht en verbreding van universitas (middeleeuwen
en vroegmoderne periode) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
4.3. De rechtspersoon (her)uitgevonden (negentiende en
twintigste eeuw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
V.
HUWEN EN SCHEIDEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
5.1. Huwen en scheiden tegen de achtergrond van de familia
(Romeinse periode) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
5.1.1. Matrimonium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
5.1.2. Divortium en repudium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
5.1.3. Concubinaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Kluwer – Westers recht in ontwikkeling: privaat- en publiekrecht van Rome tot vandaag
547
Inhoudstafel
5.2. Een invulling van het huwelijk gericht op het tweegezin
(vroege middeleeuwen). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
5.3. Het kerkelijk huwelijk als breekijzer voor individualisering
(late middeleeuwen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
5.3.1. De Kerk en het huwelijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
5.3.2. De grond- en vormvereisten van het canonieke
huwelijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
5.3.3. De gevolgen van het huwelijk en de canonieke
scheidingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
5.4. Een toenemende invloed van de Staat
(vroegmoderne periode en Franse revolutie) . . . . . . . . . . . . . . . 277
5.5. Van gezinsverband en instituut naar contract
(negentiende en twintigste eeuw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
Deel III. Zakenrecht
I.
INLEIDING EN BEGRIPPEN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
1.1. Basisbegrippen van het hedendaagse zakenrecht. . . . . . . . . . . . 293
1.2. Verschillen tussen het hedendaagse en het Romeins
zakenrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
1.2.1. Het actiedenken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
1.2.2. De processuele benadering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
1.2.3. Vermogensrecht en personen- en familierecht . . . . . . . . . 298
1.2.4. Andere indelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
II.
SOORTEN ZAKEN VROEGER EN NU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
2.1. Publieke en private zaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
2.2. Roerende en onroerende zaken, en verwante indelingen . . . . . 302
2.3. Vervangbare en niet-vervangbare zaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
2.4. Verbruikbare en niet-verbruikbare zaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
2.5. Hoofdzaken – bijzaken – delen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
2.6. Vruchten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
III.
EIGENDOM, BEZIT EN DETENTIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
3.1. Begrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
3.2. De ontwikkeling van dominium en possessio in het
Romeinse recht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
3.2.1. Algemene geschiedenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
548
Westers recht in ontwikkeling: privaat- en publiekrecht van Rome tot vandaag – Kluwer
Inhoudstafel
3.2.2. Dominium – eigendom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
3.2.2.1. Verschillen tussen dominium en possessio . . . . . . 311
3.2.2.2. Verschillen tussen het huidige eigendom en
dominium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .312
3.2.3. Possessio – bezitsbescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
3.3. Eigendom en bezit in de middeleeuwen en vroegmoderne
tijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
3.3.1. Saisine: een gelaagd en omvattend bezit
(vroege en late middeleeuwen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
3.3.2. Versplintering en eenmaking van eigendom
(late middeleeuwen en vroegmoderne periode) . . . . . . . . . 319
3.3.3. Een oud eigendomsbegrip voor moderne tijden
(negentiende en twintigste eeuw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
IV.
HET VERKRIJGEN VAN EIGENDOM EN BEZIT . . . . . . . . . . . . . . 329
4.1. Begrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
4.2. Eigendomsoverdracht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
4.2.1. Inleidende begrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
4.2.2. Beschikkingsbevoegdheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
4.2.3. Leveringshandeling en titel bij de Romeinen . . . . . . . . . . . 332
4.2.4. Levering na de Romeinen: van element van zakenrecht
naar verbintenis (middeleeuwen, vroegmoderne en
moderne periode) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
4.3. Verjaring (usucapio en praescriptio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
4.3.1. Begrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
4.3.2. De Twaalftafelenwet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
4.3.3. De klassieke periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
4.3.4. De naklassieke periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
4.3.5. Verjaring in de middeleeuwen en vroegmoderne
periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
4.3.6. De Code civil en later . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
4.4. Andere vormen van eigendomsverkrijging . . . . . . . . . . . . . . . . . 346
4.4.1. Occupatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346
4.4.2. Vruchttrekking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346
4.4.3. Natrekking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
4.4.4. Zaakvorming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
V.
DE BEPERKTE ZAKELIJKE RECHTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
5.1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
Kluwer – Westers recht in ontwikkeling: privaat- en publiekrecht van Rome tot vandaag
549
Inhoudstafel
5.2. Vruchtgebruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
5.2.1. Vruchtgebruik in de Romeinse tijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
5.2.2. Vruchtgebruik in de middeleeuwen en vroegmoderne
periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
5.2.3. De Code civil en later . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
5.3. Recht van gebruik en recht van bewoning . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
5.4. Erfdienstbaarheden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
5.4.1. Servitutes praediorum (Romeinse tijd) . . . . . . . . . . . . . . . . 355
5.4.2. Erfdienstbaarheden in een nieuw stedelijke samenleving (late middeleeuwen, vroegmoderne en moderne
periode). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
5.5. Erfpacht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
5.6. Opstal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
VI.
DE ZAKELIJKE ZEKERHEDEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
6.1. Inleiding: verschillen tussen het Romeinse en hedendaagse
recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
6.1.1. Begrippen uit het positief recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
6.1.2. Van een primitief recht naar ontwikkelde regels
(Romeinse periode). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
6.2. Zakelijke zekerheden in het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . 365
6.2.1. Fiducia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
6.2.2. Pignus en hypotheca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
6.2.2.1. Bezitspand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .368
6.2.2.2. Bezitloos pand (hypotheca) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
6.3. Evoluties in het laatmiddeleeuwse en vroegmoderne recht . . . 371
6.4. De Code civil en de Hypotheekwet van 1851 . . . . . . . . . . . . . . . . 374
Deel IV.
I.
550
Erfrecht en huwelijksvermogensrecht
ERFRECHT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
1.1. Inleiding en begrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
1.2. Het Romeinse erfrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
1.2.1. Het intestaat erfrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
1.2.1.1. Oude ius civile (Twaalftafelenwet) . . . . . . . . . . . . .385
1.2.1.2. Praetorisch recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .386
1.2.1.3. Later ius civile (Keizertijd) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .387
1.2.1.4. Schulden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
Westers recht in ontwikkeling: privaat- en publiekrecht van Rome tot vandaag – Kluwer
Inhoudstafel
1.3.
1.4.
1.5.
1.6.
II.
HUWELIJKSVERMOGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
2.1. Begrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
2.2. Het Romeinse huwelijksvermogen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
2.3. De belangen van de ruime familie en van de langstlevende
verzoend (middeleeuwen en vroegmoderne periode) . . . . . . . . 425
2.3.1. Dos ex marito (Germaanse en Merovingische recht) . . . . 425
2.3.2. Dos ex muliere (laatmiddeleeuwse en vroegmoderne
recht) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427
2.4. De achterstelling en geleidelijke emancipatie van
de gehuwde vrouw en de langstlevende echtgenoot
(Code civil en later) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
Deel V.
I.
1.2.2. Het Romeinse testament . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
1.2.2.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
1.2.2.2. Vorm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
1.2.2.3. Inhoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
De dominantie van familiebelangen (middeleeuwen en
vroegmoderne periode) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
1.3.1. Intestaat erfrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
1.3.2. Het testament . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
1.3.2.1. Verdwijning en terugkeer van het testament
(zesde–achttiende eeuw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
1.3.2.2. Vrijheid van testeren, legateren, schenken en
contracteren (zesde tot achttiende eeuw) . . . . . . . . 402
1.3.2.3. De verwerving van de nalatenschap
(zesde–achttiende eeuw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
1.3.2.4. Het passief van de nalatenschap . . . . . . . . . . . . . . . 406
Een (beperkt) tabula rasa: testamentair en intestaat erven
in de Franse revolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
Een vergrote vrijheid in een familiaal kader:
testamentair en intestaat erfrecht in de Code civil. . . . . . . . . . . 411
Individualisering van een minder belangrijk erfrecht
(negentiende en twintigste eeuw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415
Verbintenissenrecht
INLEIDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443
1.1. De verbintenis: het basisbegrip van het verbintenissenrecht. . 443
1.2. Bronnen van verbintenissen en indeling van contracten . . . . . 444
Kluwer – Westers recht in ontwikkeling: privaat- en publiekrecht van Rome tot vandaag
551
Inhoudstafel
1.2.1.
1.2.2.
1.2.3.
1.2.4.
II.
552
Terminologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444
De Romeinse indelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446
Het ius commune. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446
De Code civil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446
ALGEMEEN CONTRACTENRECHT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
2.1. Algemeen en bijzonder contractenrecht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
2.2. Wilsautonomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
2.3. De contractvrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450
2.3.1. De formele contractvrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
2.3.1.1. Formalisme en consensualisme bij de Romeinen . 452
2.3.1.2. Het middeleeuwse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .453
2.3.1.3. Het ius commune: van formalisme naar
consensualisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .454
2.3.1.4. De Code civil: de definitieve doorbraak van
het consensualisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
2.3.2. De materiële contractvrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
2.3.3. De vereisten voor een geldig contract . . . . . . . . . . . . . . . . . 458
2.3.3.1. Toestemming en wilsgebreken . . . . . . . . . . . . . . . . . 458
2.3.3.1.1. Dwaling (error) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
2.3.3.1.2. Bedrog (dolus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
2.3.3.1.3. Vrees (metus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463
2.3.3.1.4. Benadeling (laesio enormis) . . . . . . . . . 464
2.3.3.2. Bekwaamheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466
2.3.3.3. Voorwerp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466
2.3.4. De interpretatie en uitvoering van contracten . . . . . . . . . . 468
2.3.4.1. De uitvoering te goeder trouw . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
2.3.4.2. De interpretatie van contracten. . . . . . . . . . . . . . . . 469
2.3.5. De wanprestatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469
2.3.5.1. Het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470
2.3.5.1.1. Tekortkoming (culpa, negligentia) . . . . 470
2.3.5.1.2. Niet-tijdige uitvoering (mora) . . . . . . . . 472
2.3.5.1.3. Sanctie bij tekortkoming of mora . . . . . 473
2.3.5.2. Wanprestatie in het ius commune en de
Code civil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474
2.3.5.2.1. Tekortkoming en mora samengevoegd .474
2.3.5.2.2. De sanctie bij wanprestatie . . . . . . . . . . 475
2.3.6. Tenietgaan van verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476
Westers recht in ontwikkeling: privaat- en publiekrecht van Rome tot vandaag – Kluwer
Inhoudstafel
2.3.7. Vertegenwoordiging, overdracht van vorderingen en
schulden, en bedingen ten gunste van derden . . . . . . . . . . 476
2.3.7.1. Het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478
2.3.7.1.1. Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .478
2.3.7.1.2. Mandatum (lastgeving) . . . . . . . . . . . . . 478
2.3.7.1.3. Patria potestas en vertegenwoordiging. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
2.3.7.2. Het ius commune . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .481
2.3.7.3. De Code civil en later . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482
III.
BIJZONDER CONTRACTENRECHT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
3.1. Koop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
3.1.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
3.1.2. De verplichtingen van de partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487
3.1.2.1. De verplichtingen van de verkoper . . . . . . . . . . . . . 487
3.1.2.1.1. Levering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .487
3.1.2.1.2. Vrijwaring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487
3.1.2.2. De verplichtingen van de koper . . . . . . . . . . . . . . . . 489
3.1.2.3. Het risico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489
3.2. Lening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
3.2.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
3.2.2. De intrest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491
3.3. Huur, aanneming en arbeidscontract . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494
3.3.1. Het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494
3.3.2. Het ius commune. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496
3.3.3. De Code civil en later . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497
IV.
QUASI-CONTRACTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501
4.1. Het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501
4.2. Het ius commune . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503
4.3. De Code civil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503
V.
DELICTEN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505
5.1. Verschillen tussen het Romeinse en het huidige recht . . . . . . . 505
5.2. Het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506
5.3. Het ius commune en de Code civil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508
VI.
QUASI-DELICTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511
6.1. Het Romeinse recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512
Kluwer – Westers recht in ontwikkeling: privaat- en publiekrecht van Rome tot vandaag
553
Inhoudstafel
6.2. Ius commune in de late middeleeuwen en de vroegmoderne
periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513
6.3. De Code civil en later . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514
Woordenlijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517
Spreuken en adagia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527
Afkortingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529
Wat onthouden? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531
Persoonsnamenregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555
Trefwoorden- en zakenregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557
554
Westers recht in ontwikkeling: privaat- en publiekrecht van Rome tot vandaag – Kluwer