Hoofdstuk 1: Prehistorie

HOOFDSTUK 1: PREHISTORIE............................................................................................................................ 6
HET STEENTIJDPERK ................................................................................................................................................. 6
De vroege steentijd ........................................................................................................................................ 6
De jongere steentijd....................................................................................................................................... 6
HET BRONSTIJDPERK ................................................................................................................................................ 6
DE IJZERTIJD ........................................................................................................................................................... 6
Hallstatt-periode ............................................................................................................................................ 6
De la Tène-periode ......................................................................................................................................... 6
HOOFDSTUK 2: EGYPTE .................................................................................................................................... 7
KORTE HISTORISCHE SCHETS ...................................................................................................................................... 7
Het Oude Rijk (3.200v.C. – 2.270v.C.) ............................................................................................................ 7
Het Middenrijk (2.200v.C. – 1.750v.C.) .......................................................................................................... 7
Het Nieuwe Rijk (1.580v.C. – 1.090v.C.)......................................................................................................... 7
EGYPTISCHE KUNST- EN GEBRUIKSVOORWERPEN ............................................................................................................ 7
EGYPTISCHE BOUWKUNST ......................................................................................................................................... 8
Huisvesting .................................................................................................................................................... 8
Grafmonumenten .......................................................................................................................................... 8
Tempels.......................................................................................................................................................... 8
HOOFDSTUK 3: MESOPOTAMIE: BABYLON EN ASSYRIE .................................................................................... 9
KORTE HISTORISCHE SCHETS ...................................................................................................................................... 9
BABYLONISCHE EN ASSYRISCHE KUNST- EN GEBRUIKSVOORWERPEN ................................................................................... 9
BABYLONISCHE EN ASSYRISCHE BOUWKUNST ................................................................................................................ 9
Huisvesting .................................................................................................................................................... 9
Paleizen en vestingen .................................................................................................................................. 10
Tempeltorens (ziggurats) ............................................................................................................................. 10
Bouwmaterialen .......................................................................................................................................... 10
Ornamentering ............................................................................................................................................ 10
HOOFDSTUK 4: PERZIË.................................................................................................................................... 11
KORTE HISTORISCHE SCHETS .................................................................................................................................... 11
PERZISCHE BOUW- EN BEELDHOUWKUNST .................................................................................................................. 11
Steden, paleizen, tempels en grafmonumenten .......................................................................................... 11
Bouwmaterialen .......................................................................................................................................... 12
Ornamentering ............................................................................................................................................ 12
HOOFDSTUK 5: AEGEÏSCHE EN HELLEENSE BOUWCULTUUR ........................................................................... 13
AEGEÏSCHE BOUWCULTUUR ..................................................................................................................................... 13
Korte historische schets ............................................................................................................................... 13
Aegeïsche bouwcultuur................................................................................................................................ 13
HELLEENSE BOUWKUNST ......................................................................................................................................... 15
Korte historische schets ............................................................................................................................... 15
Helleense bouwkunst ................................................................................................................................... 15
Gebouwtypes ............................................................................................................................................... 16
De Agora en Acropolis te Athene ................................................................................................................. 17
Zeusaltaar te Pergammom, Klein-Azië ........................................................................................................ 18
HOOFDSTUK 6: ETRUSKISCHE BOUWCULTUUR .............................................................................................. 19
KORTE HISTORISCHE SCHETS .................................................................................................................................... 19
ETRUSKISCHE BOUWKUNST ...................................................................................................................................... 19
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
1.
HOOFDSTUK 7: ROMEINSE BOUWCULTUUR ................................................................................................... 21
KORTE HISTORISCHE SCHETS .................................................................................................................................... 21
ROMEINSE BOUWKUNST ......................................................................................................................................... 21
Voornaamste kenmerken ............................................................................................................................ 21
Romeinse tempelbouw ................................................................................................................................ 22
De Romeinse basilica ................................................................................................................................... 22
Het Colosseum ............................................................................................................................................. 22
Triomfbogen, triomfpoorten en zegezuilen ................................................................................................. 23
Theaters ....................................................................................................................................................... 24
De Romeinse badhuizen of thermen ............................................................................................................ 24
De Romeinse stad Pompeï ........................................................................................................................... 25
HOOFDSTUK 8: VROEGCHRISTELIJKE BOUWKUNST ........................................................................................ 26
KORTE HISTORISCHE SCHETS .................................................................................................................................... 26
VROEGCHRISTELIJKE BOUWKUNST ............................................................................................................................. 26
De Romeinse Catacomben ........................................................................................................................... 26
Vroeg-Christelijke kerken (Basilieken) ......................................................................................................... 26
Vroeg-Christelijke centraalbouw ................................................................................................................. 27
HOOFDSTUK 9: BYZANTIJNSE BOUWCULTUUR .............................................................................................. 28
KORTE HISTORISCHE SCHETS .................................................................................................................................... 28
BYZANTIJNSE BOUWKUNST ...................................................................................................................................... 28
Kerk van St.-Sergius en St.-Bacchus, Istanbul .............................................................................................. 28
Kerk van San Vitale, Ravenna ...................................................................................................................... 28
Kerk van Agia Eirena te Istanbul .................................................................................................................. 29
Kerk van Agia Sophia te Istanbul ................................................................................................................. 29
San Marcobasiliek te Venetië ...................................................................................................................... 29
HOOFDSTUK 10: ISLAMITISCHE BOUWCULTUUR ............................................................................................ 30
KORTE HISTORISCHE SCHETS .................................................................................................................................... 30
ISLAMITISCHE BOUWKUNST ..................................................................................................................................... 30
HOOFDSTUK 11: ROMAANSE BOUWCULTUUR ............................................................................................... 31
KORTE HISTORISCHE SCHETS .................................................................................................................................... 31
KAROLINGISCHE BOUWKUNST .................................................................................................................................. 31
De Palzkapel te Aken ................................................................................................................................... 31
De kerk van Saint-Riguier te Abbeville ......................................................................................................... 32
Het Benedictijnenklooster van Sankt-Gallen, Zwitserland ........................................................................... 32
Kerk van Germigny-des-Près bij Saint-Benôit-sur-Loire ............................................................................... 32
DE ONTWIKKELING VAN DE ROMAANSE AXIALE KERKPLATTEGROND ................................................................................. 33
HET ONTSTAAN VAN DE ROMAANSE ARCHITECTUUR ..................................................................................................... 33
Cluny ............................................................................................................................................................ 33
Saint-Martin te Tours................................................................................................................................... 33
Sankt-Michael te Hildesheim ....................................................................................................................... 34
DE ROMAANSE PAROCHIEKERK................................................................................................................................. 34
Kerk van Saint Nicolas te Worth, Engeland ................................................................................................. 34
Kerk van Earls Barton, Northampshire, Engeland ....................................................................................... 34
San Miniato in Monte te Firenze.................................................................................................................. 34
Duomo te Pisa .............................................................................................................................................. 35
LAAT ROMAANSE NORMANDISCHE BOUWKUNST ......................................................................................................... 35
De Abbay-aux-Dames (La Trinité) te Caen ................................................................................................... 35
De Kathedraal van Durham, Noord-Engeland ............................................................................................. 35
DE ONTWIKKELING VAN HET GEWELF ......................................................................................................................... 36
DE LAAT - ROMAANSE BOUWKUNST IN ITALIË.............................................................................................................. 36
Sant’ Ambrogio te Milaan ............................................................................................................................ 36
DE LAAT - ROMAANSE BOUWKUNST IN DUITSLAND, NEDERLAND EN HET MAASGEBIED ....................................................... 36
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
2.
DE 12E EEUW IN FRANKRIJK ..................................................................................................................................... 37
Sainte Madeleine te Vézelay (1104) ............................................................................................................ 37
Kathedraal van Angoulême (1105) .............................................................................................................. 37
Saint Front te Périgieux (1120-1173) ........................................................................................................... 37
ROMAANSE PELGRIMSKERKEN .................................................................................................................................. 37
Kathedraal van Santiago de Compostella (1075) ........................................................................................ 37
HOOFDSTUK 12: GOTISCHE BOUWCULTUUR .................................................................................................. 38
KORTE HISTORISCHE SCHETS .................................................................................................................................... 38
VROEGGOTIEK IN FRANKRIJK .................................................................................................................................... 38
Abdijkerk van Saint-Denis ............................................................................................................................ 38
Vroeggotische kathedralen van het Ile-de-France ....................................................................................... 38
HOOG- EN LAATGOTIEK IN FRANKRIJK ........................................................................................................................ 39
Kathedraal van Chartres (1194) .................................................................................................................. 39
Kathedraal van Reims (1210)....................................................................................................................... 39
Kathedraal van Amiens (1220) .................................................................................................................... 39
Kathedraal van Beauvais (1225) .................................................................................................................. 39
Kathedraal van Bourges .............................................................................................................................. 39
ENGELSE VROEGGOTIEK: DE EARLY ENGLISH STYLE ....................................................................................................... 40
Kathedraal van Canterbury (12e eeuw) ....................................................................................................... 40
Kathedraal van Salisbury (1120 aangevat-1258 voltooid) .......................................................................... 40
Kathedraal van Lincoln (1192-1256) ............................................................................................................ 40
Westminster Abbey te Londen (960 gesticht – 1055 herbouwd – 13de eeuw nogmaals) ............................ 40
ENGELSE HOOGGOTIEK: DECORATED STYLE................................................................................................................. 41
ENGELSE LAATGOTIEK: PERPENDICULAR STYLE............................................................................................................. 41
GOTIEK IN BELGIË .................................................................................................................................................. 41
Kerk van Sint-Goedele en Sint-Michaël te Brussel (1220) ............................................................................ 41
Onze-Lieve-Vrouwekathedraal te Doornik (1243) ....................................................................................... 41
Onze-Lieve-Vrouwkathedraal te Antwerpen ............................................................................................... 41
St.-Baafskathedraal te Gent ........................................................................................................................ 41
Stadhuizen: .................................................................................................................................................. 41
GOTIEK IN DUITSLAND ............................................................................................................................................ 42
Kathedraal van Keulen (1248) ..................................................................................................................... 42
GOTIEK IN ITALIË ................................................................................................................................................... 42
Duomo van Firenze ...................................................................................................................................... 42
Dogepaleis te Venetië (1309 – 1438) ........................................................................................................... 42
Ca d’ORo te Venetië (1424) ......................................................................................................................... 42
Duomo te Milaan ......................................................................................................................................... 42
Duomo te Würzburg, Duitsland ................................................................................................................... 42
HOOFDSTUK 13: RENAISSANCE EN MANIËRISME ........................................................................................... 43
KORTE HISTORISCHE SCHETS .................................................................................................................................... 43
HET ONTSTAAN VAN DE RENAISSANCE IN DE BOUWKUNST: BRUNELLESCHI ........................................................................ 43
Koepel van de Santa Maria del Fiore, Firenze (begin 15e eeuw) .................................................................. 43
Sacristia Vecchia van de San Lorenzokerk te Firenze (1428) ....................................................................... 44
Capella Pazzi in de Santé Crocekerk te Firenze(1430).................................................................................. 44
Santo Spiritokerk te Firenze (1436) .............................................................................................................. 44
LEON BATTISTA ALBERTI (15E EEUW) ........................................................................................................................ 45
San Francescokerk te Rimini (La Malatesta) ................................................................................................ 45
San Maria in Novella te Firenze ................................................................................................................... 45
Sant’ Andrea te Mantova (1472) ................................................................................................................. 45
HET FLORENTIJNSE PALAZZO IN DE 15E EEUW .............................................................................................................. 45
Palazzo Pitti te Firenze((1435) - Brunelleschi ............................................................................................... 45
Palazzo Ricardi te Firenze - Michelozzi ........................................................................................................ 45
Palazzo Rucellai te Firenze (1451) ............................................................................................................... 46
Palazzo Strozzi te Firenze (1495) ................................................................................................................. 46
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
3.
DE HOOGRENAISSANCE: BRAMANTE.......................................................................................................................... 46
Palazzo della Cancelleria te Rome (1483) .................................................................................................... 46
Santa Maria della Grazie te Milaan ............................................................................................................. 46
Tempietto di San Pietro in Montorio te Rome ............................................................................................. 46
HET FRANSE RENAISSANCEKASTEEL ........................................................................................................................... 47
Kasteel van Blois .......................................................................................................................................... 47
Kasteel van Azay-le-Rideau (1515) .............................................................................................................. 47
Kasteel van Chambord ................................................................................................................................. 47
Kasteel van Chenonceau (1556) .................................................................................................................. 47
Kasteel van Anet .......................................................................................................................................... 47
16E EEUWSE HOOGRENAISSANCE IN ROME ................................................................................................................. 47
Belvedère-hof van Bramante, Vaticaan, Rome ............................................................................................ 48
Palazzo Farnese te Rome ............................................................................................................................. 48
Palazzo Farnese te Caprarola (1559-1575) .................................................................................................. 48
Villa Madama nabij Rome (1516) ................................................................................................................ 48
HET MANIËRISME VAN MICHELANGELO EN GUILIO ROMANO ......................................................................................... 49
De architectuur van Michelangelo ............................................................................................................... 49
Pallazo de Té, Mantova, Giulio Romano ...................................................................................................... 50
DE HOOGRENAISSANCE VAN PALLADIO IN DE VENETO ................................................................................................... 50
Palazzo Chiericati, Vicenza .......................................................................................................................... 50
Palazzo della Ragione (La Basilica), Vicenza ................................................................................................ 50
De Palladiaanse villa’s ................................................................................................................................. 50
San Giorgio Maggiore en Il Redentore te Venetië ....................................................................................... 51
Teatro Olimpico, Vicenza ............................................................................................................................. 51
DE LAATRENAISSANCE VAN DE ROOMS-KATHOLIEKE KERK.............................................................................................. 51
Villa Giuliana, Rome (1559) ......................................................................................................................... 51
Het Escorial te Madrid ................................................................................................................................. 51
Il Gèsukerk te Rome ..................................................................................................................................... 51
San Pietrobasiliek te Rome .......................................................................................................................... 52
DE VLAAMSE RENAISSANCE IN DE 16E EN 17E EEUW..................................................................................................... 52
Stadhuis van Antwerpen .............................................................................................................................. 52
Stadhuis van Gent ........................................................................................................................................ 52
HOOFDSTUK 14: BAROK EN ROCOCO ............................................................................................................. 53
KORTE HISTORISCHE SCHETS .................................................................................................................................... 53
ROMA BAROCCA: HET ONTSTAAN VAN DE BAROK ........................................................................................................ 53
Santa Suzanna te Rome (1597) .................................................................................................................... 53
Scala Regia in het Vaticaan en de colonnade van San Pietro -Bernini ......................................................... 53
Sant’ Andrea al Quirinale, Rome (1658) - Bernini ........................................................................................ 54
Cappela Cornaro in de Santa Maria della Vittoria, Rome (1644) - Bernini .................................................. 54
San Carlo al Quattro Fontana, Rome (1638) - Borromini............................................................................. 54
Sant’ Ivo alla Sapienza, Rome (1642) - Borromini........................................................................................ 54
DE BAROK IN NOORD-ITALIË .................................................................................................................................... 55
Santa Maria della Salute, Venetië (1630) - Longhena ................................................................................. 55
Palazzo Pesaro, Venetië (1878) - Longhena................................................................................................. 55
San Lorenzo, Turijn (1666) - Guarini ............................................................................................................ 55
Superga, Turijn (1669) - Juvarra .................................................................................................................. 55
DE 17E EEUW IN ENGELAND .................................................................................................................................... 55
Saint Paul’s Catedral, Londen (1675-1710) - Wren ...................................................................................... 55
DE 17E EEUW IN FRANKRIJK ..................................................................................................................................... 56
Dôme des Invalides, Parijs (1680) - Mansart ............................................................................................... 56
Paleis van Versailles, nabij Parijs (1661-1756) - Le Veau en Mansart ......................................................... 56
DE 17E EEUW IN BELGIË.......................................................................................................................................... 56
Sint-Carolus Borromeuskerk, Antwerpen (1615 – 1621) – Huyssens en schilder P.P.Rubens ...................... 56
Gildenhuizen op de Grote Markt te Brussel ................................................................................................. 56
Vismijn te Gent (1690) - Steenhouwer Van der Linden ................................................................................ 56
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
4.
CLASSICISME IN FRANKRIJK IN DE 18E EEUW ................................................................................................................ 57
Petit Trianon, Versailles (1762) - Gabriel ..................................................................................................... 57
Hôtel de Marignon, Parijs (1722) - Coutonne .............................................................................................. 57
ROCOCO IN MIDDEN-EUROPA ................................................................................................................................. 57
Bedevaartskerk Vierzehnheiligen, Beieren (1743) - Architect Balthazar Neumann..................................... 57
ST.-PETERSBURG IN DE 18E EEUW............................................................................................................................. 57
18E EEUW IN DE NEDERLANDEN ............................................................................................................................... 58
Hôtel van Oombergen (Vlaamse Academie) te Gent (1746) - ’t Kindt ......................................................... 58
Hôtel Falligan,Gent (1755)........................................................................................................................... 58
Hôtel D’hane – Steenhuyse, Gent (1768) ..................................................................................................... 58
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
5.
Hoofdstuk 1: Prehistorie
Geen schriftelijke overleveringen teruggevonden.
Het Steentijdperk
De vroege steentijd



Ruw bewerkte stenen gebruiksvoorwerpen
Nomaden: Nauwelijks bouwwerken en bouwcultuur
Rotstekeningen in grotten in West-Europa (16.000v.C. – 9.000v.C.)
De jongere steentijd



Geslepen en soms ook gepolijste en versierde wapens en gereedschappen
Eerste gebouwtype:
Hunebed: Grafmonument, gestapelde zwerfstenen, overdekt met aarde, later begroeid
Vaak versierde gebruiksvoorwerpen teruggevonden (potten, schalen,
kruiken), met de hand uit klei gevormd, in open vuur gebakken, versieringen
ingekerfd voor het bakken, geometrische punt- en lijnornamenten
Skara Brae:
Eiland Orkney (3.200v.C. – 2.200v.C.)
8 goed bewaarde woningen, onderling verbonden via tunnels
Één ruimte met centrale vuurplaats
Resten van gebruiksvoorwerpen en meubels teruggevonden
Het Bronstijdperk







3.000v.C., West Europa, eerste bronzen voorwerpen
Brons: legering van koper en tin, lage smelttemperatuur, gemakkelijk bewerkbaar,
ontgonnen in mijnen
Koepelgraven: heuvelgraven met dolmen
Dolm: twee opstaande monoliete stenen met deksteen
o Lijk beschermen tegen grondstortingen en roofdieren
o Geheel met aarde afgedekt
o Primitieve en instinctieve toepassing van architraafbouw
Houten koepelgraven: lage bosrijke gebieden, boven grafkuil gewelf opgebouwd dmv
boomstammen. Verrotting: enkel skeletresten terug te vinden.
Lage, waterrijke streken: eerste vorm van paalwoningen. Klei als dichtingmateriaal.
Gebruiksvoorwerpen versierd met typisch Keltische motieven.
De Ijzertijd

gebruiksvoorwerpen en bouwconstructies (weinig resten), wapens en sierraden
Hallstatt-periode

Hallstatt in Salzkammergut: ijzeren wapens en sierraden teruggevonden in graven
De la Tène-periode


Plaats bij het meer van Neuchâtel
Resten van paalwoningen en ijzeren werktuigen en wapens teruggevonden.
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
6.
Hoofdstuk 2: Egypte
Korte historische schets


Begin: 3.200v.C. met farao Menes.
Diverse nederzettingen en steden tot ontwikkeling langs de Nijl.
Het Oude Rijk (3.200v.C. – 2.270v.C.)




Hoofdstad: Memphis
1e tot 6e dynastie van farao’s
Piramiden bij Gizeh
Gevolgd door een periode van verval
Het Middenrijk (2.200v.C. – 1.750v.C.)



Hoofdstad: Thebe
11e tot 13e dynastie van farao’s
Vanaf 1.750 opnieuw periode van verval, Egypte overheerst voor Semitische
herderskoningen
Het Nieuwe Rijk (1.580v.C. – 1.090v.C.)






18e tot 20e dynastie van farao’s
Amenhotep IV = Echnaton
Hoofdstad: Tell-el-Amarna
Grote kunstproductie met sterk realisme
Toeth-anch-Amon
Hoofdstad: Thebe
Graftombe (1922 door Carter): groot aantal ongeschonden kunstvoorwerpen
Ramses II de Grote: grootse bouwwerken in Aboe Simbel, Karnak, Luxor, Abydos en
Memphis
Derde tussentijd (1.090v.C. – 712v.C.): 21e tot 24e dynastie
Vanaf 712v.C.: Egypte overheerst door andere volkeren
Egyptische kunst- en gebruiksvoorwerpen


Versieringen: geometrische lijnornamenten en dieren- en plantenmotieven (lotus,
papyrus, palmbomen)
Schilder- en beeldhouwkunst: afbeelden van menselijke figuren
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
7.
Egyptische bouwkunst
Huisvesting








Gewone volk: lemen hutten
Rijksgroten: verdiepingbouw
Materialen: hout, kleisteen en pleister
Kleisteen: kleispecie vermengen met verhakkeld stro, uitgespreid, blokken verdeeld, zon
gedroogd.
Muurvlakken gepleisterd en geverfd
Versieringen: streng gestileerde dieren- en plantenmotieven, met grote regelmaat
gerangschikt op de wanden
Zuilvormen: vorm van lotus, zowel hout als steen, glad afgewerkt en in enkelvoudige
kleuren gepolychromeerd. Zeer slanke houten zuilen
Paleisbouw: nagenoeg geen overblijfselen, duidelijke heldere structuur.
Grafmonumenten





Doel: lichaam bewaren voor ontbinding, voortbestaan van overledene verzekeren.
Farao’s en voornaamste rijksgroten: Mastaba’s en piramiden (Oud- en Middenrijk),
o Bijgezet in rotsgraven (Nieuwe Rijk)
Mastaba’s: Gesloten trapezoïdale volumes opgebouwd uit kalksteen, ondergrondse
grafkamer
o Ingang op begane grond: geen toegang tot grafkamer
o Ingang onzichtbaar afgedekt in het dak
o Grafkamer afgesloten met zware steen
Piramides: Zuivere piramidevorm, knikpiramide en trappenpiramide.
o Opgebouwd uit grote blokken natuursteen, trapsgewijs gestapeld.
o Bekleed met gepolijste kalksteen, trap met bladgoud
o Strikte geometrische volumes zonder decoratie van buitenaf
o Meestal 3grafkamers, gangen, galerijen en enkele luchtschachten uitgespaard
o Versieringen: bas-reliëf en schilderwerk, geometrisch ornament of voorstelling
van tempel, farao of familiale leven ten dienen tijde. Felle kleuren.
Rotsgraven:
Uit rotsen uitgehouwen
o Doorgaans portaal ondersteund door zware zuilen, geeft toegang tot eigenlijke
grafkamer.
Tempels







Grootse gebouwen met typische structuur en hiërarchische opbouw.
Vaak benaderd via dubbele rij sfinxen
Toegang: gaf uit op ommuurde voorhof met overdekte galerij
Voorhof: toegang tot eigenlijke overdekte gebouw, enkel toegankelijk voor priesters
Opbouw tempelplattegronden en –gevels: zeer statig en symmetrisch
Symmetrie + indrukwekkende afmetingen + strategisch opgestelde obelisken en beelden
= uiterst statig en plechtig aspect grotendeels gesloten bouwwerken
Bekendste en best bewaarde: Karnak en Aboe Simbel (rotstempel)
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
8.
Hoofdstuk 3: Mesopotamie: Babylon en Assyrie
Korte historische schets






Mesopotamie (Tweestromenland): streek tussen Eufraat en Tigris, huidige Irak.
Bewoners toen: Soemeniërs.
het Oudbabylonische Rijk:
Laagvlakte
2.100v.C.
Hoofdstad: Babylon
Hammoerabi (1.728v.C. – 1.686v.C.)
Het Assyrische Rijk:
Bergland
Hoofdstad: Ninevé
8ste eeuw v.C. : Assyrië onderwerpt Babylonische rijk.
Assyrische koningen: Tiglathpilezer III (745v.C. – 727v.C.)
 Sargon II (722v.C. – 705v.C.)
 Asarhaddon (705v.C. – 681v.C.)
Hoofdstad Ninevé verwoest in 612v.C. door Babylonië: Nieuwbabylonische Rijk,
Nebukadnezar II (604v.C. – 562v.C.) vorst.
Babylonische en Assyrische kunst- en gebruiksvoorwerpen







Spijkerschrift:
Mesopotamiërs
Inventariseren
In tabletten van gedroogde en gebakken
Vele teruggevonden
Babylonische: naturalistische trekken
Assyrische: Realisme (verwantschap met de Egyptische)
Babylonische en Assyrische bouwkunst
Huisvesting




Assyrische woningbouw: weinig bekend
Traditionele woningen: aantal vertrekken, gegroepeerd rondom een rechthoekige
binnenplaats met 1 buitendeur (zoals eerste tempels en paleizen)
Soms een verdieping
Dak steeds plat, omringd door borstwering. Functie: terras, bereikbaar via trap
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
9.
Paleizen en vestingen












Assyrisch paleis: steeds een vesting en aanzienlijke afmetingen
Hoofdpoort: toegang tot groot voorhof,
Waarrond verblijven van vorst en vrouwen, kwartier voor soldaten en vertrekken voor
priesters
Elk complex eigen binnenhof
Verschillende kapellen en tempels
Totaal aantal vertrekken: in de honderdtallen
Paleis van koning Sargon II (ruïne): duidelijk deze structuur
Poortgebouw met albasten poortwachters en vormgeving pilasters en kantelen
buitengevel (karakteristieke onderdelen)
Poortgebouw: Ishtar-poort, gereconstrueerd in Berlijnse Pergamommuseum
Prachtig geornamenteerde tegelvloer
Resten van paleizen: Tell Asmar, Mari en Nimrud
Vestingmuren: groot technisch vernuft. Zwaar versterkt, vierkante verdedigingstorens
Tempeltorens (ziggurats)




Observatie van sterren, astrologie hoog aanzien
Vb: Paleis van koning Sargon II te Khorsobad, ‘zonnetempel’
Piramidevormige toren met omgaande, naar de top schuin oplopende hellingen en
trappen. Kapel op bovenste platform
Warka, Ur, Borsippa
Mytische ‘toren van Babylon’ geïnspireerd op deze ziggurats
Bouwmaterialen









Landstreek arm aan natuursteen. Vooral steen vervaardigd uit klei
Gevels: gebakken klei
Binnenmuren: kleiblokken in zon gedroogd
Enkel belangrijkste bouwonderdelen en versieringen uit natuursteen (albast, glazuur- of
kalksteen)
Ook brons frequent toegepast
Dikke muren: geheel uit kleisteen, buitenzijde bekleed met gebakken steen of
natuursteen
Minder belangrijke gebouwen: bepleisterd
Vertrekken afgedekt met ton- of koepelgewelf
Ook hout zeer schaars, soms palmboomhout
Ornamentering





Versieringen in pleisterwerk, mozaïek en glazuur
Geometrische figuren en op planten- en dierenmotieven geïnspireerde vormen
Strenge regelmaat, later ook bij de Grieken
Zeer behendig in afbeelden van dieren
Verering van koning belangrijkste thema
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
10.
Hoofdstuk 4: Perzië
Korte historische schets






Plaats: Hoogvlakte huidige Iran, tussen Perzische Golf en Zwarte Zee.
Godsdienst: Masdeïsme door profeet Zarathustra
Belangrijke koningen: Cyrus (558v.C. – 529v .C.), Darius I (521v.C. – 485v .C.) en Xerxes
(485v.C. – 465v .C.)
Belangrijkste steden: Persepolis en Susa
Tussen 492v.C. en 480v.C.: 3 veldtochten Perzen naar Griekse schiereiland. Verovering
mislukt telkens.
480v.C.: Xerxes verovert Athene, kort nadien Perzische vloot verslagen, Griekse Staten
overwinnen
Perzische bouw- en beeldhouwkunst
Steden, paleizen, tempels en grafmonumenten






Belangrijkste realisaties Perzische Rijk: Paleis van Darius I te Suza
Stad Pasargadae gesticht door Cyrus
Meest gegevens over Perzische bouwcultuur teruggevonden in Stad Persepolis en
rotsgraven
Persepolis:
o Ommuurde stad
o Gebouwd op heuvel
o Twee voorname paleizen met enorme ruilenhallen, kleiner plaeis en twee
poortgebouwen
o Hoofdtrap naar ‘honderdzuilenzaal’: ontvangen van delegaties van
onderworpen volkeren.
o Rijwanden statietrap: gedecoreerd met bas-reliëfs, beelden verschillende
volkeren uit die koning hulde kwamen brengen.
Kenmerk:
o Architraafbouw: lasten dakconstructie via horizontale balken overgedragen
naar kolommen
o Vorkkapiteel: houten balken opgelegd in uitsparingen in de stenen kapitelen
van de kolommen
o Slanke kolommen overdadig gedecoreerd
o Kapiteel vaak vormgegeven uit 2koppen van knielende stieren
o Herhaling zuilenmotief: majestatische grandeur aan zuilenhallen verlenen
Invloeden van: Babylonische, Egyptische en Griekse kunsten
Er zijn nauwelijks eigen, oorspronkelijk Perzische vindingen, enkel elementen als het met
stierenkoppen versierde vorkkapiteel
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
11.



Grafmonumenten
o meestal uitgehouwen uit rotswand.
o Façade: imitatie van paleisgevels
o Vb: rotsgraf van Darius
Tempelbouw: minder
o Wel in Pasargadae
o Vierkante torens waarin een ‘heilig vuur’ brandend werd gehouden
Reusachtig bas-reliëf bij de stad Behistun:
o Uitgehouwen in rotswand langs belangrijke handelsroute
o Afbeelding typische Perzische boogschutters
o Hulde aan koning Darius in verschillende talen
Bouwmaterialen




Kalksteen
Kleisteen
Baksteen
Hout
Ornamentering


Vaak menselijke figuur afgebeeld in bas-reliëfs en muurschilderingen, meestal als krijger
en realistisch
Planten- en dierenmotieven zeer populair
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
12.
Hoofdstuk 5: Aegeïsche en Helleense bouwcultuur
Aegeïsche bouwcultuur
Korte historische schets













3000v.C.
Kreta
Beschaving: bloeitijd tussen 2000v.C. en 1400v.C
Belangrijkste centra Kretenzische of Minoïsche cultuur: Knossos en Phaestos
Veel handelsrelaties en zeevaart op Middellandse Zee
Uiteindelijk ook op vasteland van Helleense schiereiland Minoïsche cultuur
Indogermaanse stammen vanaf 1800v.C. deze cultuur overnemen en verder ontwikkelen
o Accent van gebouwen en kunstproductie meer monumentaal als sierlijk
Myceense cultuur(stad Mycene op Peloponnesos)
15de eeuw: Mycene overvleugeld Knossos, en breid machtsgebied over heel Kreta uit
o Controleren zeehandel met Cyprus, Syrië, Palestina en Egypte
Einde Minoïsche beschaving: wss door eruptie van vulkaaneiland Santorini, en
vloedgolven en aswolken op Kreta
Myceense beschaving op vasteland blijft langer
1200v.C.: Doriërs => Verwoestingen
Helleense cultuur: ontwikkeld zich uit tradities van verschillende volksstammen op het
Griekse schiereiland
Aegeïsche bouwcultuur
A. Paleisbouw: Knossos


Vroegere Kretenzische paleizen: Vertrekken gegroepeerd rond centrale binnenplaats,
vergelijkbaar met Egyptische en Assyrische paleizen
o Vb. Eerste paleis Knossos(2000v.C.): groot en imposant
Verwoest door hevige aardbevingen (1750v.C.)
o Kort daarna nieuwe paleizen op oude fundamenten.
= Tweede paleistijd (1630v.C. – 1400v.C.)
Koning Minos (16de eeuw v.C.)
o Breide paleis Knossos uit tot reusachtig paleiscomplex
 1300 vertrekken, 5bouwlagen
 Ongestructureerd
 Reusachtig labyrint
o Middelpunt: binnenplaats (28m-60m): stierengevechten
o Rondom: verschillende vertrekken
 Smalle gangen en prachtige trappen
 Wandschilderingen
o Muren: massief
o Zelden zuilenrijen
o Kolommen vaak centraal in ruimte: tussensteun plafondbalken
o Geen verdedigingswallen en vestingtorens=> Onaantastbaar door superieure
vloot
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
13.
A. Paleisbouw: Phaistos













Minder imposant
Duidelijke structuur
Eerste paleis ongeveer zelfde periode als Knossos
Meermaals verwoest door brand en aardbevingen
Telkens heropgebouwd
1650v.C.: tweede paleis
Centrum: grote open binnenplaats, omringd door zuilenhallen, stiergevechten
Ten noorden: koninklijke vertrekken
Rechts daarvan: washuis en werkplaatsen
Ten Oosten: woonvertrekken van koningskinderen
Westvleugel: voorraadkamers
Hoofdingang: poortgebouw (Propylaeën), bereikbaar via monumentale trap
Vanuit Propylaeën kwam met in uit grote ontvangst- en feestzaal
B. Myceense bouwcultuur








Myceners:
o Oorlogszuchtig
o Kustvlakte vlakbij Argolis op peloponnesos
o Mythische Trojaanse oorlogen aan Mycene toegeschreven
Kustplaats Tyrins: Versterkte burcht (‘Acropolis’)
o Imposante vestigingsmuren: cyclopische muren: opgebouwd uit grof gehouwen
blokken kalksteen
Hoofdstad Mycene
o Monumentale stijl
o Op heuveltop aan rand van kustvlakte
o Volledig ommuurd
o Hoofdtoegang: leeuwenpoort
o Druk van muur boven poortopening afgeleid door massieve driehoekige steen
waarop twee leeuwen en een kolom afgebeeld zijn
o Koppen van leeuwen niet teruggevonden, wss vervaardigd uit goud of ander
edelmetaal
Paleisterrein: 30000m²
Vestingmuur: 17m hoog, tot 8m dik
Structuur: vergelijkbaar met Minoïsche cultuur, vormgeving minder verfijnd
Vestingstad: overwelfde gangen die waterbevoorrading beschermden
Kenmerken:
o Architraafbouw
o Primitieve vorm van gewelfbogen
C. Woningbouw


Overeenstemming met woningbouw West Europa uit latere tijden
Zelfde opbouw al de paleizen: vertrekken steeds rondom binnenkoer
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
14.
D. Begraafplaatsen

Bijenkorfgraven:
o Geconstrueerd met korbeelgewelven
 = schijngewelven, gevormd door stapeling van naar boven toe kleiner
wordende ringvormige lagen
o Vb: schatkamer van Atreus (Mycene)
 Toegangsweg: 35m lang (dromos)
 Grafpoort
 Belichting: opening boven toegangspoort
 Opening = eigenlijke toegang tot grafkamer
Helleense bouwkunst
Korte historische schets





Stammen Helleense schiereiland (Doriërs, Ioniërs, Aeolisch – Achaeïsche stammen) lange
tijd op voet van oorlog
Tot 12e eeuw v.C.: Myceners domineerden
Later ook verschillende Attische oorlogen (om staten van Sparta en Athene)
8ste eeuw v.C.: gevoel van samenhorigheid tussen Griekse volkeren, versterkt in 5 e eeuw
door Perzische veldtochten
Bouwkunst in het oude Griekenland weer tot bloei: Helleense bouwkunst
Helleense bouwkunst






Voortzetting architraafbouw
Volgend strikte regels voor architectuur
Rijkelijk versierd met bas-reliëfs en beeldengroepen, in heldere kleuren geschilderd
Realisme
Lichaamcultus hoog aangeschreven
Menselijk lichaam in geïdealiseerde vormen voorgesteld
A. De Dorische bouworde (800v.C. – 500v.C.)





Zware verhoudingen
Invloed van houtbouw die aan de bouw in natuursteen vooraf ging is nog te bespeuren
Dorische kolommen
o Eenvoudig kapiteel
 ronde hals
 vierkante kopplaat (abacus)
 schacht versierd met 20 cannelures
 zonder voetstuk op het stylobaat geplaatst
Architraaf: versierd met friesen volgens strikte regelmaat onderverdeeld in triglyfen en
metopen
Voor het eerst driehoekig gevelvlak (timpaan) toegepast boven portiek
o Rijkelijk versierd met grote beeldengroepen
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
15.


Kenmerken:
o Zeer statig
o Vooral in vroegere tempelbouw
o Tempels strikt geordend volgens plan: onderlinge verhoudingen: Gulden snede
o Ingenieuze technieken om monumentale aanzien te vergroten
Later ook toegepast: Parthenon en Hephaisteon
B. De Ionische bouworde (500v.C. – 300v.C.)







Zuilen hoger en slanker
Schacht: 24 cannelures
Kolommen: vaak breder in het midden (optisch recht)
Uitvoerig geprofileerd voetstuk, rustend op een vierkante vloerplaat
Hoofdgestellen (architraaf, fries, geison) en kapitelen sierlijk geornamenteerd
Kapitelen: sterk geprononceerde voluten
Klein Azië: Aziatisch – Ionische variant (subtiele verschillen in uitwerking)
C. De Corintische bouworde (300v.C. – 27v.C.)







Nog rijkelijkere uitwerking
Hoofdgestel met tandlijst stemt overeen met Aziatisch-Ionische
Kapiteel toont belangrijke verschillen
Zuil eindigt min of meer kelkvormig
Zuileinde: acanthusranken ter versiering
Romeinen werken deze bouworde later verder uit
In Griekenland deze bouworde niet ten volle ontwikkeld
Gebouwtypes
A. Tempels
 Typische structuur die steeds weerkeert
 Kern (cella): gesloten rechthoekige ruimte
 Geheel gebouwd op trapvormig verhoog (stereobaat)
Varianten:
 Antentempels: cella aan één zijde een porticus, aan één zijde opengewerkt door een
zuilenrij
 Prostylostempels: porticus ook aan de zijkanten opengelaten
 Dubbele antentempels amphy prostylostempels: aan beide zijden van de cella dergelijke
portieken
 Peripterostempels: Antentempels verder uitgebreid door toevoeging van omgaande
overdekte galerij
 Dipterostempels: omgaande galerij ontdubbeld tot een dubbele zuilenrij
 Rondtempels
 Monopteros
 Peripteros
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
16.
B. Theaters







5de eeuw v.C.: Griekse Tragedie: eerste vorm van gestructureerde theaterkunst
Opvoering stukken: nieuw gebouwtype
Uit praktische overwegingen gebouwd tegen de hellingen van een heuvel: achterste rijen
tribunes voldoende hoogte zonder complexe ondersteuningen
Halfronde theaterruimte werd uit heuvelrug afgegraven
Halfronde put aan rechte zijde afgesloten door skené, gebouw met vaak twee bouwlagen
= achtergrond voor theatervloer
Vb. theater van Diogynes
o Één van de vroegste
o Langs de zuidflanken van de Acropolis te Athene
Vb. Theater van Epidavros
o Mooist bewaarde uit Griekse oudheid
o Later door Romeinen verder uitgebreid
o Vorm nog nagenoeg intact
De Agora en Acropolis te Athene






Athene
o bakermat van Klassieke beschaving
o Enkel gebaseerd op relatief korte periode van bloei
o Domineerde zowel politiek als cultureel
o 450v.C. – 330v.C.: Gouden Eeuw van Perikles
 = tijd van socrates
 = ontstaan van democratie
Kalkrots, 3zijden ontoegankelijke steile hellingen, gemakkelijk verdedigbaar
o Diverse koningen hierop hun versterkte burcht (Acropolis) gebouwd
650v.C.: op Acropolis verschillende heiligdommen, velen geweid aan godin Athena: later
naam aan nederzetting aan voet van kalkrots
Resten vandaag:
o Westkant (toegankelijk): Trappen poortgebouw (propyleeën), toegang tot plein
o Op plein: Nikè-tempel, Erechteion, Parthenon
Erechteion (420v.C.)
o Ionische bouworde
o Prostylostempel
o Noord- en zuidzijde uitgebreid met porticus en ‘karyatidenhal’ (veranda-achtig
gebouw waarvan architraaf niet gedragen door zuilen maar door
5vrouwenbeelden die allen eenzelfde richting uitkijken (=karyatiden)
Parthenon (447v.C. - 432v.C.)
o Één van de meest perfecte gebouwen uit de bouwcultuur
o Klassieke opbouw van Griekse peripterostempel
o Massieve cella aan 4zijden omgeven door enkele kolommenrij die het
uitkragende dak steunen
o Optimale verhoudingen (extreem)
o Versiering: beeldenrijen en bas-reliëfs op friezen en timpanen
o Kolommenrij, friezen en timpanen: Dorisch
o Decoratie cella: Ionisch
o 19e eeuw: grote delen beeldengroepen ontmanteld&nr Eng. verscheept
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
17.


Niké-tempel (420v.C.)
o Amphy prostylostempel in Ionische bouworde
o West- en oostgevel van propyleeën (437v.C.): Dorische zuilenorde
o Binnengevels centrale doorgang poortgebouw: Ionische stijl
Agora van Athene
o Vlakte noordwest zijde Acropolis
o Centrum publieke leven
o Na Perzische veldtocht 480v.C.: aantal opmerkelijke gebouwen
 Stoa
 Hepheiston tempel
Zeusaltaar te Pergammom, Klein-Azië





Onderbouw: 36m op 34m en 20m hoog
Daarop rust podium, versierd met reliëffries van 2,3m hoog
Fries: strijd Goden tegen Giganten
Podium: Ionische zuilenhal die het plein rond het altaar omsluit
Plein wordt bereikt via een 20m brede trap
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
18.
Hoofdstuk 6: Etruskische bouwcultuur
Korte historische schets













Midden Italië, huidige Toscane en Umbria
Etruriërs of Etrusken
Omstreeks 1000v.C.
Belangrijkste centra:
o Tarquinii
o Volterra
Ook Rome onder hun invloed
Bloeiende cultuur van de 8e tot en met 6e eeuw
281v.C.: latijnen onderwerpen Etrusken, Rome wordt hun hoofdstad.
Latijnen macht gestaag uitbreiden & uiteindelijk het wereldwijde Romeinse Rijk
opbouwen
Etruskische kunst na onderwerping aan Rome niet ten onder
Talrijke bouwwerken
Ook schilder- en beeldhouwkunst
Geroemd om hun bronsgietwerk en terracotta
Sterke Griekse invloed
Etruskische bouwkunst
A.







Stad Tarquinii
aan Tyrrheense kust
Bekend om necropool met talrijke wandschilderingen
8e eeuw v.C. gesticht op hoogplateau
Dicht bij rijke ijzer-, lood- en zinkmijnen van Tolfa-gebergte
Stadsmuur: 5e of 4e eeuw v.C.
Omwalling= 8km lang, omsluit 35ha
Necropool Tarquinii:
o ten zuiden van de antieke stad
o ongeveer 5km
o 65grafkamers geopend
o Elk graf gekroond door ‘Tumulus’: cirkelvormige kunstmatige aardhoop
o Vrijwel uitsluitend in turfrots uitgehouwen
o Kleurrijke fresco’s aan wanden grafkamers
o Taferelen dagelijkse leven
o Tomben dikwijls een nabootsing van de huizen van de levenden
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
19.
B. Constructiemethoden




Gewelfbouw
Tempelbouw:
o Tempels met driedelige cella en overkapping die aan de voorzijde op kolommen
was doorgetrokken
o Tempels met ééndelige cella (‘naos’) in het midden, als klein element onder een
grote overkapping op kolommen
Bouwwijzen:
o Grieks type op stereobaat
o Later Romeins type: kubusvormige onderbouw met doorlopende zijwanden,
waartussen hoge trap naar open voorgalerij, onderbouw en cella van steen,
verdere opbouw uit hout met grote afmetingen
Vormgeving kolommen
o Toscaanse kolom, later ook door Romeinen overgenomen
o Kolomtype waarbij het kapiteel sterke gelijkenissen vertoont met het Grieks
Dorische kapiteel
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
20.
Hoofdstuk 7: Romeinse bouwcultuur
Korte historische schets
 Latijnen bouwden een wereldrijk uit:
 Vanaf de Atlantische Oceaan in het westen, tot de Eufraat in het oosten
 Etruskische Rijk ging daar volledig in op
 Rome: politiek en cultureel machtscentrum
Politiek
 Aanvankelijk Monarchale staatsvorm, met koningen
 510v.C. – 27v.C.: Republiek
 1ste eeuw v.C.: Keizerrijk, Augustus eerste keizer



395n.C.: Romeinse Rijk verdeeld in West- en Oostromeins
476n.C.: Westromeinse Rijk valt definitief uit elkaar door aanhoudende dreiging van
diverse volksstammen
Oostromeinse rijk, Byzantium als hoofdstad, blijft bestaan tot 1453, Turken veroveren
hoofdstad
Romeinse bouwkunst
Voornaamste kenmerken














Oorspronkelijk een voortzetting van Etruskische bouwkunst:
o Boog- en gewelfbouw
Ook nog architraafbouw in Toscaanse bouworde
Contact met Griekse bouwkunst
o Oorspronkelijke gebouwen versieren met aan de Grieken ontleende ornamenten
Namen meer en meer Griekse voorbeelden over in tempelbouw (vb. Aziatisch-Ionische
kroonlijst)
Belangrijkste vernieuwing in ornamentiek:
Verschillende bouwordes in één gebouw naast elkaar toepassen
Zuilen: als ornament, tegen vlakke dragende gevelwanden
Ook halfzuilen en pilasters
Hoekoplossing Corintisch kapiteel
Meesters in technische uitwerking
Romeinse gebouwen: imposanter, grotere overspanningen, geveluitwerking uitvoeriger
geornamenteerd dan oorspronkelijke vb uit andere bouwculturen
Nieuwe gebouwtypes: Aquaduct, amfitheater, basilica
Kenden riolering
Hoge graad van comfort
Nieuwe materialen: fijn metselwerk en beton
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
21.
Romeinse tempelbouw
 Etruskische ééncellig grondplan
Stijlkenmerken: Toscaans, Aziatisch-Ionisch of (meestal) Corinthisch.
Buitenzijde: architraafbouw
Binnenzijde: tongewelf met gordelbogen en cassetteversiering aan plafond
Invloed Grieks-Dorische stijl: friesversieringen met triglyfen
Dorische kolommen bij Romeinen wel een basement
Grondplan: steeds meer eigen accenten
o Statige trap meer gedetailleerd
o Corinthische bouworde vrij toepassen
o vb. Tempel van Vespasianus te Rome
Romeinse rondtempel:
o Origineel Romeinse vinding
o Vb. Vesta-tempel te Tivoli
o Vb. Pantheon te Rome: indrukwekkende afmetingen, grote koepel
 Pantheon en Parthenon geroemd om ideale verhoudingen en zuivere opbouw
De Romeinse basilica
Nut:
 Overdekte marktplaats
 Feestgebouw
 Rechtszaal
 Volkshuis
Opbouw:
 3beuken, middelste hoger, waardoor ook daar daglicht kwam
 Nartex: iets lager gedeelte aan voorkant, portiek
 Absis: half cirkelvormige uitbouw aan de achtergevel, bij rechtszittingen de rechter daar
Basis voor ‘basilikale grondplan’ vele christelijke kerken
Basilica van Maxentius te Rome
 310n.C.
 Grootste overspanning met gewelf van de Oudheid
 100m lang, 76m breed
 Baksteen
 Middenschip 35m hoog
 Afgedekt met 3kruisgewelven
 3tongewelven boven elk van de zijbeuken: horizontale spankrachten hoofdgewelf
opvangen
 Resten op Forum Romanun: 1lage zijbeuk
Het Colosseum






Amfitheater van Flavius
Begonnen onder keizer Vespasianus
Voltooit onder zoon, keizer Titus (80n.C.)
Ingewijd met spelen die 100dagen duurden
4 verdiepingen
48,5m hoog, 188m lang, 156m breed
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
22.










Ellipsvormig plan
Buitenomtrek 527m
Buitenmuren met Travertijn bekleed
Binnen afgewerkt met marmer
Constructie met baksteen, turfsteen en beton
Eerst 3 verdiepingen: arcaden en halve zuilen, Dorische, Ionische en Corintische stijl
Bovenste verdieping: zonder arcaden, met Corinthische pilasters
80 arcaden gelijkvloers = Ingangen
Bovenste muurring: 240 masten, gigantisch zeildoek aan bevestigd om als overdekking te
dienen
Onder de arena met houten vloer:
o ondergrondse verdieping met kooien voor roofdieren
o vertrekken voor gladiatoren
o kamers voor werktuigen en wapens
o sanitaire installaties
o hefmachines
Triomfbogen, triomfpoorten en zegezuilen
 Ter ere van de keizers
 Gehele Romeinse Rijk triomfbogen en – poorten
 Dwars over de wegen, alle verkeer er doorheen
Triomfbogen
Oudste triomfboog: keizer Titus
 Rome
 Forum
 81n.C.
 Ter gelegenheid van overwinning in Palestina en verwoesting van Jeruzalem in 70n.C.
 Dagzijde: bas-reliëf van de wegvoering van de Joodse tempelschatten
 Typisch cassetteplafond
 Versierd met half- en driekwartzuilen
Triomfpoorten
Poort van Septimus Severus
 Losstaande zuilen op postamenten => Rijkelijke indruk
 203n.C.
 Ter gelegenheid van overwinning op de Parthen en de Arabieren
Zegezuilen
 Trajanuszuil
 Boven het voetstuk: Attisch-Ionisch basement, op de hoeken geflankeerd door Romeinse
adelaar
 Zuil bijna 30m hoog, Dorische kapiteel, oorspronkelijk een verguld beeld van keizer op
geplaatst
 16de eeuw: beeld vervangen door beeld van Heilige Petrus
 In zuil: wenteltrap omhoog
 Schacht rijkelijk gedecoreerd met bas-reliëf:
o spiraalvormig om de zuil
o beeld triomfantelijke veldtochten van de keizer tegen de Daciërs af.
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
23.
Theaters
Kunst en wetenschap belangrijk voor Romeinen
Openluchttheaters met aanzienlijke afmetingen:
 Toneel, zang, dans en licht- en voordrachtkunsten
Argos in Griekenland
 Grootste theater
 30.000 toeschouwers = meer dan hedendaagse voetbalstadia
 Slecht bewaard
Oriëntatie:
 Toeschouwers zon in de rug
Akoestiek
 Grondig bestudeerd
 Bronzen klankkasten en klankpotten van aardewerk om geluid te versterken
 Halfronde schelpvorm van theater: optimale akoestiek
Verdere ontwikkeling van Griekse theaters
Acteurs op een podium (‘proscenium’)
Want van meerdere lagen bepaalde het decor
Theater in Orange
 Best bewaarde Romeinse theater
 Begin van keizertijd gebouwd
 Vernieuwd in 2de eeuw n.C.
 Bankrijen tegen natuurlijke helling aangebouwd
 7000 toeschouwers
 Achterwant proscenium: 103m breed, 38m hoog
De Romeinse badhuizen of thermen
Ontspanningsplaatsen
Badinrichting:
 Stoombaden en waterbaden van elke temperatuur
 Turnzaal
 Renbaan
 Oefenzalen
 Ruimte voor balspelen
 Bibliotheek
 Conferentie zalen
 Wandelgalerijen
 Winkels
 Restaurants
 Parken
 Zelfs ganse stadions
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
24.
Tijd van keizer Constantijn: 15 zulke inrichtingen
Thermen van Caracalla
 Begin 3e eeuw
 Opp: 100.000m²
 Rond groot binnenhof
 Op binnenhof: vrijstand badhuis, genoeg ruimte voor turnen en balspelen
 Inrichting: rijkelijk, veel marmer en mozaïken
Thermen van Diocletianus
 Grootste en meest luxueuze badcomplex van Rome
 Later in de resten kerk en karthuizerklooster ondergebracht, ontwerp van Michelangelo
De Romeinse stad Pompeï
24augustus 79n.C.: bedolven onder asregen en lavastromen door uitbarsting Vesuvius
Resten stad daardoor uitzonderlijk goed bewaard
Duidelijk beeld van alledaagse leven en samenleving
Romeinse woning:
 Villa
 Volledig overeenstemmend met woningbouw bij Myceners, Kretenzers en andere
grieken:
o Vertrekken gegroepeerd rond binnenhof(patio), toegankelijk vanaf de straat
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
25.
Hoofdstuk 8: Vroegchristelijke bouwkunst
Korte historische schets
Tijdens bloeitijd Romeinse Rijk
Eerste christengemeenschappen: minder gegoede klasse
Christendom aanvankelijk staatsgevaarlijk geacht => Vervolgingen en terechtstellingen
313: Keizer Constantijn vaardigde eindelijk het Edict van Milaan uit
Volledige godsdienstvrijheid Christenen
Voornaamste centra Christendom: Rome, Antiochië (Syrië), Byzantium, Ravena en enkele
steden in Klein-Azië
Vroegchristelijke bouwkunst
De Romeinse Catacomben





Christenen vergaderden in het geheim in de ondergrondse begraafplaatsen
Doolhof van ondergrondse gangen en ruimten
Lichamen van doden in horizontale nissen, uitgekapt in rotswanden
Grafopeningen afgedekt met halfronde steen
Eerste Christenen: versieringen in catacomben en inrichten kapellen
Vroeg-Christelijke kerken (Basilieken)
‘kerk’ afkomstig van Griekse ‘kuriakon’ = ‘huis des Heren’
Vorm:
 Afgeleid van Romeinse basilica
 3 beuken, middelste hoger
 Ramen boven zijbeuken: daglicht overal
 Uitgebreid met narthex en atrium(voorruimte)
 Oostelijk georiënteerde absis
o Verhoogde vloer
o In het kerkgebouw doorgetrokken
 Ruimte onder absis = crypte(kelder)
o Begraafplaats martelaar of heilige
 Buitenzijde: zeer somber
 Interieur: verfraaid met
o muurschilderingen (fresco’s)
o marmeren vloeren en wanden
o kleurrijke beschildering van zichtbaar gelaten houden dakconstructie
o soms overdadig versierde cassetteplafonds
o glasmozaïken op wanden aangebracht
o ramen vaak bezet met dunne versierde albastplaten
 Decoratieve thema’s Romeinse bouwkunst grotendeels overgenomen, aangevuld met
Latijnse Kruis als Christelijk thema
 Latijns Kruis vaak aangebracht op kapitelen van zuilen
 Verdere ontwikkeling: gewelven ipv houten dakconstructies
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
26.

Hoger opstaande muren middenbeuk rusten op gemetste pijlers en zuilen, soms
gerecupereerd van buiten dienst gestelde Romeinse tempels
 Romeinse zuilen niet meer toegepast
o Oorspronkelijk kapiteel uitgebreid met dekstuk => Groter draagvlak voor daarop
rustende bogen
 Vb. Santa Clemente te Rome
o Vroeg Christelijke kerk die beantwoord aan alle kenmerken van de driebeukige
basilica
o Kerk later afgebroken en vervangen door grotere
 Vb:
o Santa Maria Maggiore te Rome (4e eeuw, later in verschillende fasen uitgebreid)
o Sant Appolinare Nuove te Ravenna (6e eeuw)
o Sant Appolinare in Classe nabij Ravenna (6e eeuw)
Later 5beukige basilieken: middenbeuk met aan weerszijde 2zijbeuken
 Vb. Sint Pietersbasiliek te Rome (4e eeuw)
o Nadien gesloopt, nieuwe, grotere basiliek (huidige)
o Nieuw element: tussen absis en eind van 5beuken een dwarsbeuk (transept)
geïntroduceerd, even hoog als middenbeuk
=> Grondplan: Latijns kruis
 Vb. Sint Paulusbasiliek te Rome
Vroeg-Christelijke centraalbouw



Romeinen: traditie in bouwen van rondtempels en cirkelvormige mausolea
Overgenomen in de Vroeg-Christelijke bouwtraditie
Vb. Santa Constanza te Rome (4e eeuw)
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
27.
Hoofdstuk 9: Byzantijnse bouwcultuur
Korte historische schets
Byzantium, later Constantinopel, nu Istanbul
 330: door Constantijn tot hoofdstad van Romeinse Rijk uitgeroepen
 395: splitsing Romeinse rijk
o Byzantium:
 strategische ligging aan Bosporus
 Economische betekenis
 Hoofdstad van Oostromeinse Rijk
 Bloeiperiode Byzantijnse cultuur: Regeringstijd keizer Justinianus (527-565)
 Economische stabiliteit: stimulans voor bouwen en technische vernieuwingen
 Rijk van de Oostgoten veroverd door Byzantium
o Stad Ravenna in Italië: centrum Byzantijnse Cultuur
 Sporen van Byzantijnse cultuur: Venetië, huidige Griekse schiereiland en Balkan-regio
Byzantijnse bouwkunst







Architectuur Byzantium = samensmelting:
o architectuur keizerlijke Rome
o bouwtradities uit Midden-Oosten
Romeinse bouwcultuur: Kennis baksteen en betonconstructies
Oosterse traditie: koepelbouw
Romeinen: enkel koepelbouw boven cirkelvormig grondplan (vb. Pantheon)
o Beperkte architectonische oplossingen
Byzantium: koepels boven rechthoekige en vierkante ruimtes, vaak ingewikkelde en sterk
gevarieerde plattegrond
o Technisch mogelijk door verdere ontwikkeling baksteentechniek
Pendentief: methode om belasting van ronde koepel onderbroken over te brengen op
onderliggende boogconstructies in rechthoekige planopstelling
Werken met bakstenen: stimulans hulpmaterialen gebruiken (vb.mozaiek) voor bekleden
muren en plafonds
Kerk van St.-Sergius en St.-Bacchus, Istanbul
525
Vroeg voorbeeld van koepel op 8pijlers boven vierkant gebouw
21m hoog
Geen pendentieven: koepelribben steunden rechtstreeks op pijlers
Kerk van San Vitale, Ravenna




526
Koepel op 8pijlers
Achthoekig grondplan
Gewicht koepel beperkt door gewelfurnen µ
 Zuilen en muren van onderbouw sierlijk uitgevoerd
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
28.

Interieur:
o Luchtig geheel
o Traditionele dragende muren vervangen door bogen
o Slanker en meer in de hoogte
o Meer doorzichtige constructie
o Grote rijkdom aan mozaïeken
Kerk van Agia Eirena te Istanbul




564-740 gebouwd
Basilicaal grondplan
2koepels met verschillende grootte
Grootste koepel: oudste voorbeeld van ronde koepel opgebouwd op cilinder,
opengewerkt met lichtopeningen. Vooral in laat renaissance (vb. Duomo te Firenze)
Kerk van Agia Sophia te Istanbul









Bouwmeesters:
o Isidorus van Milete
o Anthenius van Tralles
Indrukwekkend
Byzantijnse bouwkunst
Zowel kathedraal als paleiskerk
Langwerpig grondplan
Architectonisch raffinement: indruk van grote eenvoud
Zie cursus voor verdere info
Interieur:
o Verlicht door openingen koepel
o Levendige schakeringen marmer en mozaiek
o Rijkdom decoratie  monumentale eenvoud geheel
o Vaak karakteristiek aan Byzantijnse bouwkunst
Val Oostromeinse Rijk: omgevormd tot moskee, aan vier hoeken minaretten toegevoegd
San Marcobasiliek te Venetië








11e eeuw
Laat-Byzantijnse stijl
Grondplan: Grieks Kruis
Hoofdkoepel op pendentieven
Ondersteund door 4grote pijlers
Voorportaal, dwarsbeuken en hoogaltaar overspannen door kleinere koepels
Huidige vorm: latere toevoegingen een aanpassingen
o 15e eeuw: galerij gebouwd aan voor- en zijgevel
Interieur:
o Overdadig versierd met goudmozaïek, marmer en beeldhouwwerk
o Dubbelzuilen met één gekoppeld kapiteel.
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
29.
Hoofdstuk 10: Islamitische bouwcultuur
Korte historische schets
Islamitische bouwkunst
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
30.
Hoofdstuk 11: Romaanse bouwcultuur
Korte historische schets
5de eeuw: einde Romeins gezag in West-Europa
Christendom verspreid zich ten noorden van de Alpen.
Opkomst kloosterwezen
Voor-Romaans periode:
 Merovingische Tijdperk(450-751)
 Karolingische Tijdperk (751-987):
o Feodale stelsel
o Bloeitijd wetenschap en cultuur
o Langzame ontwikkeling Romaanse architectuur
843: Verdrag van Verdun: Romeinse Rijk Verdeeld
Noordwesten: Noormannen
Oosten: Hongaren
Zuiden: Saracenen
957: huidig Duitsland, Zwitserland en Italië => Heilig Roomse Rijk
Normandië: Normandische cultuur. Waait vanaf 1066 over nr Britse eilanden
11e en 12e eeuw: sterke opkomst christelijke feodalisme als sterk geordend maatschappelijk
systeem
Macht:
 Feodale hiërarchie van keizers, koningen en edellieden
 Kerk
Veel gebouwen, grote afmetingen
Karolingische bouwkunst
De Palzkapel te Aken
Paleis Karel de Grote (waar kapel deel van uitmaakte): vrijwel volledig verdwenen
‘het Lateranen’: paleis in Rome: Glorie van oude keizerlijke Rome herleven
 ‘Münsterkerk
 Aken
 790
 Opdracht van Karel de Grote
 Bouwmeester: Odo van Metz
 Ingewijd: 800
 Dominerende door zuilen omgeven voorhof, als de tempel op Romeins Forum
 16zijdig
 Hoge achthoekige gewelf omringt door kooromgang
 Lijkt geïnspireerd op San Vitale kerk in Ravenna
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
31.
Verschillen:
 In Aken geen delicate krommingen en ruimtelijke ambiguïteit van kerk in Ravenna
o Gebogen zuilnissen die in San Vitale de centrale achthoek omringen zijn
weggelaten
o Zuilen benedenverdieping veel zwaarder
 Byzantijnse technieken om constructies lichter te maken (gewelfurnen) niet
toegepast
 Ceremoniële westelijke gedeelte:
o Tegenover hoogaltaar oostelijk uiteinde: Tweede uitbouw opgetrokken als
architectonisch tegengewicht, waar de troon van de wereldlijke keizer werd
opgesteld (Karel de Grote als aardse Christus)
 Romeinse Ruïnes afgebroken: stenen voor muren en zware ton- en ribgewelven
 Kostbare bouwelementen als marmeren zuilen en bronzen borstweringen:
rechtstreeks uit Italië overgebracht
De kerk van Saint-Riguier te Abbeville




790
Onder stimulans van Angilbert, abt van Saint-Riquier
Volledig ontwikkelde toren en viering
Transept: aan elk van de uiteinden ongeveer vierkant schip
 Oostelijk en westelijk koor
 Ook hier tronen tegenover God aan oostkant
Planopstelling dubbel transept en uitbouw westkant tegenover koor, nog lang in Duitse
gebieden blijven staan
Het Benedictijnenklooster van Sankt-Gallen, Zwitserland
820
Ontworpen door Eginhardt, architect van Karel de Grote
Model voor andere kloosters komende eeuwen
Typische Karolingische kerk met 2 afsluitingen
Opmerkelijk: biedt modelopzet voor bijkomstige voorzieningen klooster
 kloostercentrum: spiritueel centrum ook sociaal, administratief, cultureel & agrarisch
 school, ziektezaal, apotheek, gastenverblijf, boerderij, molen, voorraadschuur,
dorsvloer en grote vertrekken met religieuze functie
Kerk van Germigny-des-Près bij Saint-Benôit-sur-Loire




Meer byzantijns en Oosters van karakter dan Aken
806
Bisschop van Orleans
Oratorium: Byzantijnse Quincunx-plattegrond:
o 4zuilen in het midden
o Koepels op trompen in de 4hoektraveeën
o Pas in 10de of 11de eeuw populair in Byzantijnse rijk
o =>dit + aanwezigheid hoefijzervormige bogen en absiden
 Mogelijk verband met 7e of 8e eeuwse christelijk architectuur in WestGotische Spanje
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
32.
De ontwikkeling van de Romaanse axiale kerkplattegrond
Grondplan Romaanse Kerk: vroegchristelijke basiliek
Dit verkozen boven centraal grondplan, Byzantijnse kerkbouw
 rechthoekige ruimte
 westkant: ingang
 oostkant: driehoekig of halfrond uitgebouwde absis (altaar)
 middenbeuk+twee lagere zijbeuken = Langshuis of schip
Uitbreidingen:
 voorportaal westkant (Romeinse narthex)
 crypte onder hoofdaltaar: relikwie bewaard
 transept: dwarsbeuk, tussen langshuis en absis
 zijabsiden aan zijbeuken en transept
 koor: tussen transept en hoofdabsis
 westtorens: links en rechts van inkom
 vieringtoren: op kruising middenbeuk en transept
 eventueel galerij in hoger opgetrokken zijbeuken
Het ontstaan van de Romaanse architectuur
Cluny
 Cluniacensiche beweging: Kerk zuiveren door strikte toepassing Benedictus’ regel
 Centrum hervorming
 Cluny I: 927
 Tussen 955 en 981 vervangen door Cluny II
 1010: tongewelven
 Tussen 1088 en 1130 vervangen door Cluny III
 Moest grootste kerk christelijke wereld worden
 Vandaag enkel nog resten laatste kerk
Cluny II: belichaming van de geboorte van de Romaanse bouwstijl
 Getrapt koor met kleinere absiden met altaar
 Open verbinding met oostzijde transepten
 Kruisarmen in oostelijke richting uitgebouwd tot voorbij de transepten en afgesloten met
absidiolen die de hoofdabsis aan de oostelijke uiteinden kerk flankeerden
 Grondvorm: evenwijdige kapellen
 Exterieur: 2grote klokkentoren in westfront
 Nog hogere vieringtoren
Saint-Martin te Tours
Als één van de eerste typische Romaanse stijlkenmerken
Pelgrims gelegenheid geven graf Heilige Martinus te bezoeken:
Kooromgang rond buitenrand absis
Daarrond krans van bijkapellen: halfronde absidiolen: missen kanunniken
= ‘Chevets’
Straalkapellen: variante evenwijdige kapellen ClunyII
Dergelijke chevets: Vaste plaats franse Romaanse en Gotische architectuur
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
33.
Sankt-Michael te Hildesheim









1001-1033
Net als Sankt-Gallen:
Zowel aan oostelijke als westelijke uiteinde een absis en transept met in het midden een
vieringtoren
Zijkanten: ronde trappentorens (zoals St.-Riquierkerk in Abbéville)
Sterk vernieuwend en typisch Romaans:
Westelijke absis verhoogd en aangebracht boven overwelfde crypte
Ingang kerk: zuidelijke zijbeuk
Kruisingen tussen schip en zijbeuken benadrukt door gordelbogen aan alle 4 zijden,
indruk triomfboven
Alternerend pilarenstelsel: pijler gevolgd door twee zuilen
 Verdeeld schip in vierkante traveeën
 Vermoedelijk Karolingische oorsprong
 Later veelvuldig toegepast in Romaanse kerkbouw Midden-Europa
De Romaanse parochiekerk
Kloosterkerk: schip bestemd voor leken en ondergeschikt aan het koor waar eredienst
monniken zich afspeelde
Parochiekerk: schip moest groter zijn, evenals in kathedraal (hoofdkerk bisdom)
West-Europa:
eenvoudige dorpskerken:
natuursteen
gevelbehandeling: simpel, gevormd uit grote en kleine boven
vensters: kleine doorbrekingen, gedicht met perkament of geolied linnen
Toren: later toegevoegd of bleef achterwege
Soms lage klokkentoren los naast kerk (Noord-Duitsland en Italië)
Kerk van Saint Nicolas te Worth, Engeland
Eenvoudige kruiskerk van voor 1066.
Schip domineert
Kerk van Earls Barton, Northampshire, Engeland
Toren opvallend
Hoekblokken alternerend lang en kort uitgevoerd
San Miniato in Monte te Firenze



1008
Exterieur: Indruk: ongecompliceerde basiliek in Romeinse traditie
Interieur: nieuwe romaanse oplossingen
o Verdeling lange rechte schip in 3hoofdafdelingen door pijlers en dwars geplaatste
halfronde gordelbogen
o Weerspiegelen toenmalige belangstelling indelen ruimte
o Voorloper vorming overwelving in traveeën
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
34.
Duomo te Pisa


1063
lijkt basiliek:
o rijen kolommen die een lichtbeuk op halfronde bogen ondersteunen en twee
zijbeuken aan weerszijden
 vorming van een viering door toevoegen dwarsschip
 => verbindt vorm grondplan met toenmalige ontwikkelingen in Noordwest-Europa
 Basilikale grondplan Romeinse traditie samengevoegd met gecentraliseerd grondplan
Griekse kruis Byzantium
o Grondplan Latijnse kruis
 eerste echt Noordwest-Europese basisplan voor kerkbouw
 basis opzet bijna alle andere kathedralen uit latere middeleeuwen
Latere toevoegingen bij Domkerk
 Baptisterium: doopkapel
 Campanile: Klokkentoren ( = ‘scheve toren van Pisa’)
Laat Romaanse Normandische bouwkunst
Verdere ontwikkeling Romaanse kerkbouw
Ontstaan specifieke westerse vormentaal
Normandische tradities ook in Engeland na 1066, Engelse troon in handen van
Normandische koningen.
De Abbay-aux-Dames (La Trinité) te Caen
1062
Eén van de oudste grote Normandische kerken
Plattegrond: basis gevormd door schip, dwarsbeuken en vierkante toren op de viering
Zesdelige gewelven
Westelijke afsluiting met gelijke torens, HET prototype latere gotische westgevels
Uitbouw gewelf middenschip aan beide kanten ondersteund door onafgebroken half
tongewelf dat er tegenaan is gebouwd.
Voorloper luchtbogen als steunberen (gotiek)
De Kathedraal van Durham, Noord-Engeland
Vanaf 1093
Gebouwd op grote rots boven rivier de Wear
Lang smal schip:
massieve ronde pijlers die een triforium en lichtbeuk dragen
Totaalindruk:
ingetogen, eerder luchtig dan beklemmend
Verwijst naar gotiek
Door eenvoudige maar zorgvuldig uitgehouwen abstracte decoraties, cannelures
en keperpatronen
Koor:
Voltooid in 1104
Oudste in Europa gekende voorbeelden van ribgewelf
verdere ontwikkeling stenen gewelfbouw
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
35.
Gewelf boven middenschip:
Voltooid in 1130
Spitsboog geïntroduceerd om top van boog op gelijke hoogte te brengen met die van ronde
bogen met grotere spanwijdte
Groot rozasraam boven portiek
Samengestelde zuilen
veel verwijzingen naar de gotiek
De ontwikkeling van het gewelf
Drijfveer architectuur 11e eeuw: zoektocht ruimte-overdekkingen die steeds grotere
afstanden konden overkappen
Hout vermijden omwille van brandgevaar
Romeinen: tongewelven en kruigraatgewelven
In 11de eeuw beschikte men niet meer over de kennis van de ‘betontechniek’ van
de Romeinen
Tongewelf: verhouding kracht en gewicht => spanwijdte beperkt
Ontwikkeling ribgewelf:
Ribben dragende functie: lichte velden van steen: grotere spanwijdte mogelijk
Druk geconcentreerd op duidelijk afgebakende plaatsen: overgebracht op zuilen
=> Geen massieve muur meer nodig zoals bij tongewelf
De laat - Romaanse bouwkunst in Italië
Ontwerpers in Europa begonnen belangstelling te tonen voor
Geledingen
heldere vormgeving structurele elementen
verdeling inwendige ruimte in traveeën en vakken
Sant’ Ambrogio te Milaan
Vanaf 1080 verbouwd naar de geest van de tijd
Majestueuze schip door gordelbogen in traveeën verdeeld, elk met een gewelf waarvan de
diagonaal geplaatste ribben een halfcirkelvormige lijn vormen.
Ribgewelven
De laat - Romaanse bouwkunst in Duitsland, Nederland en het
Maasgebied
Karolingische kenmerken, maar ook nieuwe opvattingen
Vrijwel altijd oostkoor met crypte, vaak geflankeerd door torens
Westkoor in massief gebouwdeel met twee zware torens
Kruising hoofdbeuk met transept: zware toren op gebouwd
Uiterlijk kerken gedomineerd door de vele torens
Voorbeelden:
 De Dom van Worms in Duitsland
 Sankt-Appostelnkerk in Keulen, Duitsland
 Onze Lieve Vrouwebasiliek te Maastricht
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
36.
de 12e eeuw in Frankrijk
Sainte Madeleine te Vézelay (1104)
Bourgondische kerk
 Middenschip met zijbeuken
 Transept
 Onvoltooid gebleven torenpaar op westfront
 Kooromgang in oosten
 Minder gedurfd dan Durham
 Bestaat uit reeks halfronde graatgewelven waarbij gewelftraveeën worden
geaccentueerd door grote licht en donker geblokte dwarsbogen
Opmerkelijk:
 Elegantie onderlinge verhoudingen
 Zuiverheid evenwicht structurele eenvoud en decoratieve rijkdom
 Tegenstelling tussen gedempte belichting middenschip met hoge lichtbeuken en
transparante helderheid van koorpartij
Kathedraal van Angoulême (1105)
Romaans in helderheid van grondplan volgens Latijnse kruis
Invloed Byzantijnse cultuur:
overkapping: reeks lage koepels op pendentieven
Saint Front te Périgieux (1120-1173)
Grondplan: Grieks kruis
5koepels
Vergelijkbaar met San Marcobasiliek Venetië
Byzantijns
Interieur: streng, steen
Toonbeeld van Romaanse soberheid
Romaanse pelgrimskerken
Christelijk idealisme (Spanje)
Leidt dot kruistochten op Jeruzalem
Zowel om politieke als religieuze redenen: veel belangstelling voor schrijn van Sint Jacob in
Compostella en pelgrimswegen daarheen
Grote kerken, vaak identieke plattegrond, opgetrokken langs deze route
Vb. Tours, Limoges, Conques en Toulouse
Kathedraal van Santiago de Compostella (1075)
Grondplan: kruisvormig
Vieringtoren
Schip met tongewelf
Zijbeuken
Enorm dwarsschip
Galerijoverdekkingen: halve tongewelven die het gewelf van het middenschip ondersteunen
(zie Saint Etiennekerk te Caen)
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
37.
Hoofdstuk 12: Gotische bouwcultuur
Korte historische schets
12e eeuw
Ile-de-France (rond Parijs)
 Vroeggotiek: 1130-1300
 Hooggotiek (bloeitijd): 1300-1420
 Laatgotiek (‘vlammengotiek’): 1420-1500
(tabel cursus)
Vroeggotiek in Frankrijk
Romaans: gesloten, massieve muurvlakken en uitgesproken frontaliteit
Gotiek:
 Lichtere en meer doorzichtige structuren, waarin diagonale lijnen een doorzichten
benadrukt werden
 Verdeling interieur in segmenten dmv ribben
 Spitsboog ipv rondboog => Niet langer gebonden aan vierkante travee
 Uitgesproken verticaliteit: gevoel van verheffing
 Rib- en kruisgewelven samen met luchtbogen algemeen toegepast
 Ramen in vroeggotiek nog opgebouwd uit zware steenconstructies: klein lichtoppervlak
Abdijkerk van Saint-Denis
Koorsluiting en narthex, tussen 1140 en 1144 toegevoegd aan benedictijnse abdijkerk,
eerste uitingen nieuwe stijl
Opdrachtgever: Abt Suger
 Westzijde: narthex met twee westtorens en roosvenster in het midden
Combinatie later typisch voor gotiek
 Nieuwe kooromgang, met spitsbogen, ribgewelven en absis met straalkapellen
 Zware muurpartijen vervangen door ranke zuilen (typisch gotisch)
 spel van licht en schaduw + verticaliteit: gevoel van verheffing
Vroeggotische kathedralen van het Ile-de-France
Kathedraal van Sens
1140
Koor: goed bewaard voorbeeld vroegste gotische stijl in Ile-de-France
Kathedraal van Noyon
1150
 Absiden in transeptarmen
 Opbouw over 3verdiepingen
 Diepte tribunegalerijen
 Ook terug te vinden in imposante Romaanse kerken in Normandië
Triforium: Doorlopende lage gang tussen tribune & lichtbeuk, twee beuken die samenkomen
Illustreert Vroeg-Gotisch evenwicht tussen verticaliteit van spitsboog en horizontaal effect
van boven elkaar gestapelde verdiepingen
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
38.
Kathedraal van Laon
1160
Uitbundig en schilderachtig
Groep van 5torens: 2 westtorens, torens aan transeptarmen en centrale vieringstoren
Roosvenster
Notre-Dame te Parijs
1163
In haar geheel als eenheid
Constructie met luchtbogen als zijdelingse ondersteuning voor de gewelven
Hoog- en laatgotiek in Frankrijk
Vormgeving steeds imposanter
Kerkgebouwen meer en meer opgebouwd uit steeds complexere meetkundige systemen
Kathedraal van Chartres (1194)
Oude kathedraal na brand heropgebouwd
Belangrijk voorbeeld Hooggotiek
Tribune: achterwege gelaten: enorme vereenvoudiging en verheldering muuropstand)
3verdiepingen: hoge arcade, laag triforium en lichtbeuk
Lichtbeukvensters evenaarden de hoogte van de arcaden beneden
Enkelvoudige travee vormde basiseenheid planopbouw in tegenstelling tot dubbele travee
Romaanse kerken
Noordwest toren (1140): allervroegste Gotische toren
Westtoren (1205): prachtig roosvenster
Kathedraal van Reims (1210)
3verdiepingen
Vierdelige gewelven
Schalken
Luchtbogen
Verstertraceringen (‘maaswerk’): massieve wand vervangen door lineaire, verticale patronen
 Typisch gotisch
Kathedraal van Amiens (1220)
Vensters in triforium dichtgemaakt: echo vormen van lichtbeuk
Kathedraal van Beauvais (1225)
Streven naar verticaliteit
Koorgewelf stortte door te grote belasting in tijdens bouw
Nadien meer bescheiden ontwerp
Kathedraal van Bourges
Afwisselende doorzichten in interieur
Streven naar grotere eenheid
Arcaden, triforia en lichtbeuk van schip in hoge binnenste zijbeuken op kleinere schaal
hernomen.
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
39.
Engelse vroeggotiek: de Early English Style
Ingetogen
Strenger
Rechthoekig
Lager
Langer
Meestal geen roosvenster
Kathedraal van Canterbury (12e eeuw)





Op fundamenten van verwoest koor van Normandische kerk
Groter koor
Spitsbogen
Ribgewelven
Eerste gotische gebouw in Engeland
Kathedraal van Salisbury (1120 aangevat-1258 voltooid)
Grondplan: eenvoudig en rechthoekig
2transepten
Vieringtoren boven grootste transept
Kloostergangen
Kapittelzaal tegen zuidelijke zijbeuk
Kathedraal van Lincoln (1192-1256)
Imposante en lange kathedraal
Hetzelfde karakter als Salisbury
Belangrijk verticaal aspect: vieringtoren
Westelijk gedeelde schip in verhouding vrij klein
Gewelf:
 Onderbroken net van ribben, weinig verband met traditionele indeling van schip in
traveeën
 Ribben louter decoratief
 ‘Tiercerons’: overdadige versiering in engelse gotiek
Westminster Abbey te Londen (960 gesticht – 1055 herbouwd – 13de eeuw nogmaals)
Gedurende bijna 1000 jaar het hart van het politieke leven in Engeland
Grote hoogte
Luchtbogencomplex
Kooromgang
Voorgevel met 2gelijke torens op westfront
Ontbreken vieringtoren
 Typisch Franse opbouw
 Enige voorbeeld Franse gotiek in Engeland terug te vinden
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
40.
Engelse hooggotiek: Decorated Style
Diagonale doorzichten
Ojief: in- en uitzwenkende curve
Geraffineerde net-, ster-, waaiergewelven
 verdere uitwerking tiercerons
voorbeelden:
 Kathedraal van Wells
 Kathedraal van Bristol
 Kathedraal van Elly (versierde plafonds)
Engelse laatgotiek: Perpendicular Style
Lineair karakter van toegepaste architectuurvormen en ornamentering:
regelmatig patroon van verticale panelen met een versiering in de top
Typisch: Tudorboog
Waaiergewelf: aanbrengen decoratieve maaswerkvlakken op gewelfdelen (halve kegels).
Vlakken begrenst door profielen die op ribben lijken, maar niet constructief zijn.
Voorbeelden:
 Kapel van het Kings College in Cambridge (1446)
 Kapel van Henry VII in Westminster Abbey (1503): hangende gewelven of ‘druipers’
Gotiek in België
Kerk van Sint-Goedele en Sint-Michaël te Brussel (1220)
Details verraden Romaanse trekken
Grondplan en Westfront met 2gelijke torens = Franse Gotiek
Onze-Lieve-Vrouwekathedraal te Doornik (1243)
Koor: één van de belangrijkste voorbeelden Gotiek in Nederlanden
Rest van kerk: overwegend Romaanse kenmerken
Onze-Lieve-Vrouwkathedraal te Antwerpen
Ranke noordwest toren typerend voor uiterlijk
Tweede westtoren nooit voltooid
St.-Baafskathedraal te Gent
Origineel Romaanse kerk
Koor: Noordfranse en Scheldegotiek (13e en 14e eeuw)
Westelijke toren: 15e – 16e eeuw: typisch Brabantse gotiek
 versieringen: overvloedig lijstwerk, opengewerkte borstweringen, traceringen
en blindnissen, wimberg, hogels, kruisbloemen e.d.
Stadhuizen:
Vaak mooier dan kerkelijke gebouwen uit dezelfde tijd
Basisvorm: bouwwerk met 4hoektorens en lange gevel met ononderbroken horizontale rijen
vensters
Laatgotische stadhuizen: Leuven, Brugge en Oudenaarde rijkelijk versierd
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
41.
Gotiek in Duitsland
Vroege gotiek: hoogtepunt:
Kathedraal van Keulen (1248)




Grote afmetingen
Dubbele zijbeuken: grote inwendige breedte
Inwendige hoogte: benadert deze van kathedraal van Beauvais
Meest indrukwekkend: massieve westtorens met spitsen
o 150m hoog
o Voltooid in 19e eeuw volgens origineel bewaarde ontwerp
Gotiek in Italië
Gotiek sloeg hier net als in Duitsland laat aan.
Vaak blijven Romaanse elementen aanwezig
Duomo van Firenze
Indrukwekkende koepel van Brunelesschi op de viering
 Latere toevoeging: Typische Renaissancestijl
Kerk zelf: gotisch met typisch Florentijnse bouwkenmerken:
 Marmerbekleding
 Kleuren Florentijnse Stadstaat (groen-wit-rood)
Dogepaleis te Venetië (1309 – 1438)
Architecten: Giovanni en Bartolomeo Buon
Prachtig!
Naast San Marcobasiliek
Ware rijkdom van kleuren en materialen
Begane grond en eerste verdieping: in gevel een gotische zuilengalerij met vlak maaswerk
Gesloten bovenverdieping: subtiel, oosters aandoend stenen kantwerk
Ca d’ORo te Venetië (1424)
‘Gouden Huis’
Architecten: Giovanni en Bartolomeo Buon
Vrijwel geheel uit marmer
Begane grond: arcaden en vlak gotisch traceerwerk
Arabisch silhouet
Lichtheid
Kleur
Duomo te Milaan
Duomo te Würzburg, Duitsland
ZEKER BLZ 10 FIGUREN KENNEN!
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
42.
Hoofdstuk 13: Renaissance en maniërisme
Korte historische schets

















14e – 15e eeuw
Italië
‘wedergeboorte’: hernieuwde belangstelling voor klassieke beschavingen
Mens centraal
Eerst tot uiting in literatuur en wetenschappen, later beeldende kunst en architectuur
Dante ‘Divina Commedia’: kennis klassieken opnieuw in daglicht, verenigd met
christelijke leer
Petrarca (dichter): met wetenschappelijke nieuwsgierigheid naar natuur gekeken
‘homo universalis’: veelzijdige mens
‘Humanisten’: nieuwe en juistere vertalingen klassieke werken
Vb. Vesalius, Copernicus, Gallilei, Leonardo da Vinci
Ontdekkingsreizen 15e eeuw
Schisma’s in de Kerk
o Inquisitie
Revolutie in militaire tactieken en oorlogsvoering
Bouwkunst: klassieke idealen zoals ontdekt in geschriften van Romeins architect
Vitruvius
o Klassieke zuilenordes: decoratieve thema’s
o Toscaanse, Dorische, Ionische, Corinthische en Compositische Orden door
elkaar gebruikt
Nieuwe inzichten in anatomie: grotere naturalisme in beeldhouwkunst
o Leonardo da Vinci
o Michelangelo
Wiskundige regels afgeleid => natuurgetrouwe uitbeelding perspectief
o Grote invloed op architectuur en schilderkunst
Eerste universele stijlrichting
Het ontstaan van de renaissance in de bouwkunst: Brunelleschi
Eclecticus
Ontleende zijn architectonische vormentaal aan (vooral)klassieke, romaanse en gotische
bronnen.
Koepel van de Santa Maria del Fiore, Firenze (begin 15e eeuw)
Spanwijdte 42m
84m hoog
1400-1410: tamboer geconstrueerd: cilindrische onderbouw koepelgewelf
1418: prijsvraag uitgeschreven, Brunelleschi wint
 2 schalen op achthoekig grondplan
 Zodanig verbonden dat ze elkaar versterken
 Tussen beide schalen ruimte: toegangstrappen
 Raamwerk: spantbogen in verticale vlakken geplaatst
 Zelfdragende bouwtechniek
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
43.











Voorkomen uit elkaar spatten: rond geraamte waarom achthoekige buitenstructuur
gestalte kreeg
Ribben steunen bovenaan in koepelring
 Daarop Cupola of lantaarn
Ribben zijdelings bijeengehouden door doorlopende stenen ringen en omlopende ijzeren
kettingen
Vrije zijwanden tamboer: bijkomend gesteund door halfkoepels
‘Kring voor kring’: verwijzing naar:
 Bouwmethode
 ‘Divina Commedia’: di giro in giro:
 Paradijs: 9 concentrische cirkels
Koepels: symbool van de hemel
Koepel wordt centrum van de stad, van het landschap
Symbool van nieuwe tijd: mens neemt bewust wereld in handen
Brunelleschi: eerste renaissance-architect
Techniek: perspectief
Kenmerken latere renaissancekoepels:
 Opbouw in reeks zelfdragende horizontale lagen
 Dubbele schaal om gewicht te verminderen
 Buitenschaal gespannen over raamwerk van ribben
 Spits profiel om zijwaartse druk te beperken
Sacristia Vecchia van de San Lorenzokerk te Firenze (1428)
Ontworpen door toepassing bewust gekozen vormen die wiskundig verwant waren:
harmonieus geheel
 Hoog middenschip
 Zijbeuken met kruisgewelven
 Koorruimte geflankeerd door twee sacristieën
 Kleinste sacristie: ‘Sacristia vecchia’:
 Kubusvorm
 Afgedekt met half bolvormige koepel
 Onderlinge verhoudingen op elkaar afgestemd
Capella Pazzi in de Santé Crocekerk te Firenze(1430)




Klein bijgebouw
Ribbenkoepel boven rechthoekige ruimte
Samengesteld uit eenvoudige geometrische volumes en vormen
Architraaf voorgevel: onderbroken door halfronde boog: op zicht een weerspiegeling van
de koepel erboven
Santo Spiritokerk te Firenze (1436)




Grondplan: latijns kruis
Hoge colonnades die schip van zijbeuken scheiden
Andere zijkanten: zijbeuken begrensd door tweede colonnade, gevormd door zware
kolommen die zijkapellen van elkaar scheiden
Interieur: verschillende doorzichten tussen opeenvolgende zuilenrijen
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
44.
Leon Battista Alberti (15e eeuw)




Architect
Autodidact en Homo Universalis:
o geleerde, schrijven, wiskundige, atleet en kunstenaar
Verhandeling ‘De re aedificatoria’
o Sterke verwantschap met ‘De Architectura’ van Vitruvius
o Goede architectuur bevat 3delen
 Utilitas: functionaliteit
 Firmitas: soliditeit
 Venustas: schoonheid
Poging systeem van theoretische ontwerpregels vast te leggen
San Francescokerk te Rimini (La Malatesta)



1446 : voorgevel verbouwd tot monument voor rijke koopman
Gedeeltelijk gebaseerd op triomfboog van keizer Augustus in Rimini
Bovenbouw gevel nooit voltooid
San Maria in Novella te Firenze


Introductie voluten: verbinden in gevel de lage zijbeuken op elegante manier met hogere
middenbeuk
Voluten later vast bestanddeel in gevelcompositie
Sant’ Andrea te Mantova (1472)







Grondplan: Latijns kruis
Geen zijbeuken
Vieringkoepel op pendentieven
Indrukwekkend Romeins karakter
Westgevel in vorm van triomfboog, gecombineerd met motief van tempelfront
Centrale boog geflankeerd door 4pilasters, bekroond met timpaan
Traditionele zijbeuken vervangen door reeksen zijkapellen
Het Florentijnse palazzo in de 15e eeuw
Nieuwe typologie voor rijkelijke woningen aristocratische families: renaissance-palazzo
*= kenmerken renaissance-palazzo
Palazzo Pitti te Firenze((1435) - Brunelleschi
Kenmerken :
 Gebouwen altijd 3bouwlagen*
 Gevelcompositie : uitgesproken horizontaliteit*
 Kleine vensters gelijkvloers*
 Opgetrokken rond cortile (binnenplaats) : verschaft licht en lucht aan interieur*
Palazzo Ricardi te Firenze - Michelozzi
Introduceert zware, Romeinse kroonlijst in gevel*
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
45.
Palazzo Rucellai te Firenze (1451)
Alberti
Versiert opeenvolgende bouwlagen met 3verschillende zuilenorden, boven elkaar geplaatst
=> Rechtstreeks ontleend aan Colosseum uit antieke Rome
Palazzo Strozzi te Firenze (1495)
Majano en Cronaca
Alle hoofdkenmerken
Enkel versieringen met zuilenorden achterwege gelaten
De hoogrenaissance: Bramante
Bouwen volgens strikte en vaste regels
Bouwkunst bestudeerd en in modellen en schema’s vervat
Werk van Bramante blijft wel origineel karakter uitstralen
Palazzo della Cancelleria te Rome (1483)
Exterieur :
 Massaal, gesloten blok :
 kenmerkend voor Florentijnse palazzi
Gevel:
 sober: bijna vlakke wand, verdeeld door horizontale lijsten in 3 geledingen
 2bovenverdiepingen: verticale lisenen, opgevat als pilasters die wanden tussen vensters
verdelen
 Overzichtelijk geheel van rechthoekige figuren, volgens rationeel schema
Binnenplaats: 4vleugels opgebouwd uit 3geledingen:
Portiek onderaan, daarboven open loggia en gesloten verdieping
Gebruikte zuilorde:
 onderaan Dorisch, daarboven Ionisch en Korintisch
 Geïnspireerd op buitenzijde Colosseum
Uitvoering merkwaardig elegant
Thema’s werk Alberti verder uitgewerkt op weelderige manier
Santa Maria della Grazie te Milaan
Vieringkoepel en koorpartij
Duidelijke invloed Alberti
Tempietto di San Pietro in Montorio te Rome
Klein tempeltje binnenplaats klooster te Rome
 Plaats markeren waar Petrus de marteldood stierf
 Één van de meesterwerken uit de renaissance
 Kleine Romeinse rondtempel (diameter 4,5m)
 Cella omgeven door Dorisch perystilium (zuilengalerij?), bekroond door cilinder & koepel
 Geometrische opbouw
 Onderlinge verhoudingen
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
46.
Het Franse renaissancekasteel
Kathedralen middeleeuwen : verheerlijking God: rechtvaardiging voor enorme bouwkosten
Na middeleeuwen: grote gebouwen nu ook enkel uitdrukking van rijkdom en macht van
eigenaars
Vb. Kastelen langs de Loire in Frankrijk
Dominante versterkingen mochten achterwege gelaten worden
=> Ruimte voor elegantere uitbreidingen en nieuwe concepten
Kasteel van Blois
Oorspronkelijk versterkte middeleeuwse burcht uitgebreid met nieuwe gebouwen rond
grote binnenplaats, vleugel van Frans I uit 1515 als middelpunt (beroemde dubbel
spiraalvormige trap)
Kasteel van Azay-le-Rideau (1515)
Lustslot
Laatgotisch
Renaissanceversieringen
Kasteel van Chambord
Details en stijlkenmerken: renaissance
Middeleeuwse kenmerken:
 Grondplan ontleend aan concentrisch kasteel
 Verticaal ontworpen gevelordonnantie en overdadige versieringen van dak ontleend aan
gotisch kathedraal en laagotische stadhuis
Kasteel van Chenonceau (1556)
Uitbreiding op brug met 5bogen over rivier de Cher
Architect: Philibert de l’Orme (bewonderaar Vitruvius)
Goed voorbeeld typisch Franse Renaissance
 Gebruik geordende, geometrische verhoudingen
 Gotische en middeleeuwse tradities blijven sterker doorwerken dan in Italië
 Toepassing van zich herhalende verdiepingen
 Steil dak
Kasteel van Anet
Ook goed voorbeeld typisch Franse renaissance
Kapel: ingewikkelde geometrische motieven
16e eeuwse hoogrenaissance in Rome
Als stijlrichting in beeldende kunsten en architectuur ontstaan in Firenze, onder het
mecenaat van de rijke koopmansfamilies
Rome: paus had macht: verzetten tegen nieuwe, profane stijl
 Paus Sixtus IV (1471-1484):
o eerste renaissancebouwwerken in Rome
o Wandschilderingen in Sixtijnse kapel (Botticelli)
 Na Sixtus IV: interesse Renaissancekunst doofde uit
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
47.

Begin 16e eeuw: pausen uit Florentijnse families:
o nieuwe stimulans renaissance
o befaamde kunstenaars naar Rome gehaald: Raffaello, Michelangelo
Belvedère-hof van Bramante, Vaticaan, Rome
Opbouw uitbreidingen Vaticaanse paleizen: antiek stadion:
 Vleugels flankeren langgerekte binnenplaats
 Binnenplaats visueel beëindigd door bouwwerk met 3verdiepingen en grote,
halfkoepelvormige nis
 Nis: herinnert aan imposante ruïne Romeinse basiliek van Maxentius, enkel omwille van
beoogde architectonische effect
Palazzo Farnese te Rome
Farnese: Rijke aristocratische familie
Architect: Sagnallo
1516
Vesting omgevormd tot paleis
 Geweldige rechthoekige blok
 Brede horizontale lijsten tussen de 3 verdiepingen
 Bovenaan afgesloten door zware kroonlijst
Domineert omgeving
 Nieuw sociologisch verschijnsel: roem niet meer om wapenfeiten maar om
indrukwekkende paleizen
Strenge majestatische paleis: prototype alle aristocratische paleizen
Vensters: bekroond door driehoekig of afgerond fronton
 Tot 19e eeuw model voor burgerlijke bouwkunst
 Centrale loggia, hoogste verdieping en kroonlijst na dood Sangallo door Michelangelo
voltooid
 Grootte, overdadige versiering en zeer rijkelijk materiaalgebruik: hoogrenaissance
Palazzo Farnese te Caprarola (1559-1575)
Buitenverblijf Farnese
Architect Vignola
Vijfhoekig grondplan
Op fundamenten oude vernielde vesting
Monumentaliteit: buitentrappen, hellingen en terrassen, aangelegd tegen heuveltop
Villa Madama nabij Rome (1516)
Architect Raffaello Sanzio
Aaneenschakeling van ruimtes tegen een helling, opgebouwd rond centrale, cirkelvormige
binnenkoer
Uiteindelijk slechts 1helft project uitgevoerd.
Model van landhuizen uit 16de eeuw: geometrische architectuur perfect geïntegreerd in
omliggende tuinen
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
48.
Het maniërisme van Michelangelo en Guilio Romano
16de eeuw
Systematisch van de regels afwijken
De architectuur van Michelangelo
Intense verwrongen sfeer met dramatisch karakter
Traditionele vormentaal renaissance niet als doel, maar als basis voor eigen vormentaal
Gebouwelementen renaissance in nieuwe combinaties en vormen:
 Zuilen zonder dragende functie
 Zuilen ononderbroken over verschillende bouwlagen (‘kolossale orde’)
 Lijsten, timpanen en frontons doorbroken door beeldengroepen
Meer kunstenaar als bouwmeester
Maniërisme:
 Negeren constructieve logica
 Vrij toepassen van architecturale elementen, op manier van de kunstenaar
+ overdadige versieringen
 vooruitlopen op barok
Michelangelo steeds sober van opzet
Capella Medici in de San Lorenzokerk te Firenze
Gekoppelde Corinthische zuilen zonder hoofdgestel, dienen enkel als omlijsting voor de
beeldengroep.
Inrichting: klassieke en traditionele zuilenordes vrij toegepast
Sierlijke voluten als console
Laurentiusbibliotheek te Firenze
 Opmerkelijk: vestibule
 Statige trap: drievoudige, vrij van compositie en vorm
 Pilasters:
o decoreren wanden
o vrije interpretaties van gebruikelijke zuilenordes
 dubbele zuilen niet op voetstuk, maar binnen de muren verzonken en
rusten op consoles
Santa Maria degli Angeli te Rome
In de ruïnes van Romeinse thermen van Diocletianus
Interieur:
 sober
 Ingetogen sfeer in belichting en decoratie
Porta Pia te Rome
Stadspoort
Frontons boven raamlijsten zwaar geaccentueerd
Pilasters geen functie in stabiliteit, wel compositie gevelvlak
Timpanen in gevel: expressieve interpretaties van Michelangelo
Koepel van de San Pietrobasiliek te Rome
Zie verder
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
49.
Piazza Compidoglio te Rome
Capitoolheuvel
Basis wereldlijke macht Rome, tegenwicht pausen Vaticaan
Plein
trapezoïdaal grondplan
geflankeerd door twee symmetrische paleisgevels
voorzien van gevelkolommen in kolossale orde
verhoudingen
geometrische figuren
monumentaal effect
Pallazo de Té, Mantova, Giulio Romano
Lusthof
Grondplan: traditionele opbouw renaissancepaleis
Uitwerking gevels: traditionele elementen op eigenzinnige manier verwerkt
De hoogrenaissance van Palladio in de Veneto
Verzachtte klassieke stijl met eigen fantasierijke benadering
Palazzo Chiericati, Vicenza
Klassiek in opbouw
Harmonieus van verhoudingen
Voornaamste gevelpartij: contrast tussen massiviteit en openheid
Palazzo della Ragione (La Basilica), Vicenza
‘Palladiaanse motief’ :
 hogere gevelopening met boog aan weerszijden geflankeerd door lagere, rechthoekige
openingen, waarmee ze één bouwelement vormt
 In serie toegepast
 Verleent gevels een statige ritmiek
De Palladiaanse villa’s
Midden in natuur
Van alle zijden zichtbaar
Opgebouwd uit gestapelde geometrische volumes, vaak symmetrisch opgebouwd langs
2assen, waarlangs vaak ook toegangen tot domein georganiseerd worden.
Villa Capra, “La Rotonda”, Vicenza
Typevoorbeeld Palladiaanse villa:
Vierkant grondplan
Uitgebreid met portico aan de 4zijden
Opbouw: perfecte kubus
Centrale cirkelvormige ruimte afgedekt met bolvormige koepel
Portieken: zuivere geometrische volumes, klassieke uitstraling door toepassing van Ionische
zuilen en een timpaan
Op een heuveltop gebouwd
Domineert het omringende landschap
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
50.
San Giorgio Maggiore en Il Redentore te Venetië
Basilikaal:
 Koepel boven de viering
 Westelijke gevel: met pilasters over een enkele verdieping in de gevels voor de zijbeuken
Reusachtige dubbelhoge, gekoppelde zuilen markeren middenschip
Pilasters hernemen op deze manier in de gevel de verdiepingshoogte van ruimtes achter de
gevel
“kolossale orde” karakteristiek stijlelement Palladio’s grotere gebouwen
=>Indrukwekkende allure
Teatro Olimpico, Vicenza
Door verhoudingen tussen verschillende onderdelen decor te manipuleren: vals gevoel van
perspectief
Decor lijkt dieper dan het in werkelijkheid is
De laatrenaissance van de Rooms-katholieke Kerk
Villa Giuliana, Rome (1559)
Pauselijk landhuis
Vignola
Volgt vb Villa madama
Toonbeeld sereniteit
Evenwichtige, van zuilen voorziene voorgevel
Weidse, halfronde voorhof aan achterzijde die uitloopt in lange reeks terrassen, trappen en
ommuurde tuinen
Het Escorial te Madrid
Uitgebreide paleizencomplex
Bouwmeesters : Toledo en Herrera
Centrale binnenplaats, beheerst door koepelkerk
Geflankeerd door klooster en seminarium
Il Gèsukerk te Rome
Thuiskerk Jezuïtenorde
Vignola
Westgevel: overeenkomsten met Alberti:
 Herneemt voluten die de zijbeuken met middenschip verbinden
Rijker van decoratie
Drukt groeiende zelfvertrouwen katholieke Kerk na contrareformatie uit
 toppunt: 17de eeuw: exuberante barokstijl
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
51.
San Pietrobasiliek te Rome
1505: na eerste reformatie: oude basiliek van Constantijn afgebroken
Bramante
Nieuwe grote kerk op dezelfde plaats
Grondplan: Grieks kruis met centrale koepel
Tijdens bouw: ontwerp herzien
Uiteindelijk voltooid door (oude) Michelangelo
Naar zijn ontwerp ook koepel met lantaarn gerealiseerd
Maderna: schip aangepakt
Bernini: wijzigingen in gevel en aan plein voor de kerk
Hoogaltaar: geplaatst boven vermoedelijk graf Petrus, precies in het midden van de koepel
De Vlaamse Renaissance in de 16e en 17e eeuw
Stadhuis van Antwerpen
Cornelius Floris de Vriendt
Volgeling zuivere, Italiaanse hoogrenaissance
Opzet stadhuis vergelijkbaar met opzet klassiek Florentijns palazzo: streng horizontalisme en
zich herhalende bouwlagen
Typisch Vlaamse renaissance: middenrisaliet met uitgesproken verticaliteit (gotisch element)
Typisch schilddak in vergelijking met zware kroonlijst uit Italië
Stadhuis van Gent
Gedeelte opgetrokken in de typische Vlaamse renaissancestijl
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
52.
Hoofdstuk 14: Barok en Rococo
Korte historische schets
16de eeuw: financiële terugslag Kerk
 verkopen van ‘aflaten’
Nog steeds kerken en paleizen opgetrokken in rijke en krachtige stijl
 contrareformatie kracht bijzetten
Feestelijke en overdadige stijl: Barok
Kenmerken:
 Sterke contrasten
 Overdreven vertoon van pracht en praal
 Zoeken naar eenheid tussen ruimte en vorm
Langzame verspreiding over Europa
Vooral navolging in katholieke landen
Roma Barocca: het ontstaan van de Barok
Onder impuls van het Vaticaan
Middeleeuwse Rome slechts schim van oude Antieke Rome:
 Waterwegen buiten gebruik
 Bevolking gedecimeerd
 Grote delen vroegere stad braakliggend en onbewoonbaar
Paus Julius II: stad verfraaien
 Belangrijkste gebouwen stad verbonden door nieuw wegennet
 Nieuwe katholieke monumenten en oude Romeinse monumenten verbonden door zichten verkeersassen
 Pleinen en straten heraangelegd
 Fonteinen en obelisken opgericht
Santa Suzanna te Rome (1597)
Carlo Maderna
Rijk scala aan ornamenten, groepen van samengebundelde ruilen, herhaalde frontons en
vooruitspringende muurvlakken
 Gezamenlijk de centrale ingang accentueren
Scala Regia in het Vaticaan en de colonnade van San Pietro -Bernini
Negeerde eveneens regels klassieke bouwkunst
Regels ondergeschikt aan expressiviteit en plastische effecten
Scala Regia: statietrap (1663)
Hoogteverschil tussen Vaticaans paleis en voorportaal Sint-Pietersbasiliek overbruggen
Op het einde treden smaller en zuilen dichten bij elkaar
 Perspectiefwerking vervormen
Colonnade rond Sint-Pietersplein (1656)
 Uitgestrekt ellipsvormig plein:
 symbool voor allesomvattende macht van de Kerk
Perspectiefwerking vervormd: colonnades lopen schuin uit elkaar
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
53.
Sant’ Andrea al Quirinale, Rome (1658) - Bernini
Eenvoudig, ellipsvormig grondplan
Bekroond met ellipsvormige koepel
Voorgevel: zuilen en een fronton
Half cirkelvormig portaal op een verhoging met treden, dat uit gevelvlak uitspringt en samen
met enkele gebogen, uitwaaierende vleugels het gebouw verbindt met de openbare ruimte
ervoor.
Typerend barok:
 Geometrische basisvolumes vaak gecontrasteerd met andere volumes: grotere
ruimtewerking en dynamiek bekomen
Opmerkelijk: hoofdaltaar langs kortste as van ellips geplaatst, tegenover de inkom
Kenmerken architectuur Bernini:
 fraaie, overdadig gedecoreerde interieurs in gekleurd marmer
 opgebouwd vanaf een relatief eenvoudig grondplan (ellips)
 beeldengroepen en uitgewerkte gebouwelementen zonder constructieve functie
(pilasters, lijsten, voluten, frontons,..) vormen telkens één dynamische compositie,
steeds geaccentueerd door bestudeerde lichtinval via daklichten en koepellantaarns
Cappela Cornaro in de Santa Maria della Vittoria, Rome (1644) - Bernini
Theatrale compositie.
 Kader met zuilengroepen en ‘gebroken fronton’ rond beeldhouwwerk Heilige Theresa.
 Belichting: beeldengroep enkel via dakkapel belicht
San Carlo al Quattro Fontana, Rome (1638) - Borromini
Kleine kloosterkerk
Grondplan: 3overlappende ellipsen
 gecentraliseerd plan met complexe bovenbouw
Zuilen en gebogen wanden via zware lijsten en 4 halfkoepels samen in omlijsting van
centrale ellipsvormige koepel
Voornaamste gevel: golvende lijn die beurtlings convex en concaaf buigt: contrastrijk en
onrustig effect
Kenmerken architectuur borromini:
 spaarzaam gedecoreerde interieurs in wit stucwerk
 opgebouwd vanaf een complex grondplan
 samengesteld uit overlappende figuren
 gebouwelementen zonder constructieve functie (pilasters, lijsten, voluten,
frontons,..) versterken ruimtewerking en vormen dynamische contrasten
Sant’ Ivo alla Sapienza, Rome (1642) - Borromini
Grondplan: complexe overlapping van verschillende cirkels en driehoeken, waarin vaag de
vorm van een bij kan herkend worden: wapenschild opdrachtgevers: Barberini
Onderbouw kapel helder en rationeel
Hoge ribbenkoepel, aan buitenzijde bekroond met lantaarn met heel vrije vormgeving
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
54.
De barok in Noord-Italië
Santa Maria della Salute, Venetië (1630) - Longhena
Gecentraliseerd achthoekig grondplan
hoge koepel rustend op tamboer, gedragen door zestien voluutvormige steunberen
tweede, lagere koepel: boven hoogaltaar, geflankeerd door minaretachtige toren
silhouet: bijna oosters aandoende rijkdom
geïnspireerd op talrijke oosterse contacten die handelsnatie Venetië onderhield
Palazzo Pesaro, Venetië (1878) - Longhena
Gebaseerd op klassieke renaissance palazzo
Rijkere sculptuurornamentiek
San Lorenzo, Turijn (1666) - Guarini
Vierkant grondplan
Octagonale centrale ruimte waarin elk van de 8zijden naar binnen gebogen is tot wijde open
boog
Netwerk van elkaar snijdende ribben doet denken aan laatgotiek
Superga, Turijn (1669) - Juvarra
Klooster en grafkerk voor leden van koningshuis Savoye
Te zien als barokke antwoord op Pantheon
 Gigantische vierkante porticus geplaatst tegen hoge overkoepelende cilinder van het
schip
 Schip geflankeerd door twee campaniles
De 17e eeuw in Engeland
Saint Paul’s Catedral, Londen (1675-1710) - Wren
Buitenkoepel groter als binnenkoepel
Nodig om gewicht koepel te reduceren
Licht: dramatisch effect vanuit een op de koepel geplaatste lantaarn
Unieke derde schil om lantaarn te kunnen dragen: hoge kegel van baksteen, noch van
binnenuit, noch van buitenaf te zien
Buitenkoepel: sober van vormgeving, geen omhoogstrevende verticale stuwing
 Meer renaissancekoepel dan barokkoepel
Indeling gevel in twee verdiepingen (Renaissance)
Uitgesproken barokke elementen:
 Gebogen zuilenfronten van transept
 Westtorens met rijke botsende concave en convexe vormen
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
55.
De 17e eeuw in Frankrijk
Dôme des Invalides, Parijs (1680) - Mansart
Grondplan: Grieks kruis
Hoge centrale koepel:
 diameter 30m
 gebouwd op tamboer met uitwendige steunberen in vorm van colonnade met
tweelingzuilen
buitenkoepel aanzienlijk hoger dan binnenkoepel => buitenkant fraaiere aanblik verlenen
middenkoepel met opening in het midden => zien decoratieve koepel erboven
Paleis van Versailles, nabij Parijs (1661-1756) - Le Veau en Mansart
Le Nôtre
Lodewijk XIV
Alle functies van regering en hofhouding bijeen : controle: absolute macht behouden
Cour d’honneur:
 Voorzijde
 Aan drie zijden door gebouw ingesloten
Hoge pilasters en zuilen op de hoofdverdieping
Galerie des Glaces (spiegelzaal) - Mansart:
 70m lang
 Voornaamste onderdeel weelderige interieur
Uitgestrekte tuinen:
 Symbool oneindige macht koning
 Vanuit centrale as: breed vergezicht
De 17e eeuw in België
Sint-Carolus Borromeuskerk, Antwerpen (1615 – 1621) – Huyssens en schilder P.P.Rubens
Middenbeuk: twee rijen zuilen en bogen boven elkaar, maar bovenlichten ontbreken
Ruimte overdekt met tongewelven
Gevel: geïnspireerd op Il Gésukerk te Rome
Gildenhuizen op de Grote Markt te Brussel
Gevels: rijke, barokke variaties op aloude gotische topgeveltype
Vismijn te Gent (1690) - Steenhouwer Van der Linden
Typisch Vlaamse Barok
Onderste zone :
 Brede boogpoort
 Geflankeerd door twee kleinere portalen in spiegelboogvorm
 Waarboven telkens een radvenster omgeven door gebeeldhouwde vissen
Middentravee: Neptunus
Links verzinnebeeldt Hercules de Schelde, Rechts: naakte Venus symbool voor de Leie
Beelden hebben karakter van voluten die de middenpartij ondersteunen
Sculpturale opbouw: toegeschreven aan beeldhouwers Quellin, Helderbergh en Pauli
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
56.
Classicisme in Frankrijk in de 18e eeuw
Petit Trianon, Versailles (1762) - Gabriel
Voor Lodewijk XV
Klassiek gebouw met 2 verdiepingen
Honingkleurige natuursteen
Beheerst van detaillering en rustig van sfeer
Hôtel de Marignon, Parijs (1722) - Coutonne
Typerend voor Frankrijk
Vaak op terreinen van beperkte omvang in dichtgebouwde wijken
Zowel achtertuin als voorplein
Rococo in Midden-Europa
Barok wordt in Frankrijk en Noord-europa verder uitgewerkt tot Rococo;
‘rocaille’: puntige versiering
Verguld stucwerk in abstracte, asymmetrische krullen en guirlandes
Ingebouwde spiegels
Delicaat beschilderde muren en plafonds
 Sfeer van ‘elegance’ en luchthartigheid oproepen
Bedevaartskerk Vierzehnheiligen, Beieren (1743) - Architect Balthazar Neumann
Combinatie gecompliceerde ruimtewerking met rijke ornamentiek
Schip: Tweetal onderling verbonden ovalen
Koor: Enkelvoudige ovaal
Zijkant: ongeveer cirkelvormige dwarsbeuken
Viering: niet meer dan de verbinding tussen 4ruimten
Middelpunt van kerk: rijkelijk bewerkte hoofdaltaar voor 14heiligen in het schip geplaatst
Interieur: Rococo ornamenten
Plantenmotieven
Vruchten
Schelpen
Asymmetrische krullen en guirlandes
=> Negeren de architectonische orde en verbinden het gebouwen, zijn beelden en
plafondschilderingen tot één harmonisch geheel
St.-Petersburg in de 18e eeuw
Ekaterininsky (1747) - Leblond
winterpaleis St petersburg
Voor tsaar Peter de Grote
Franse architect:
Uitgebreid door Italiaan Rastrelli
Blok van 2verdiepingen in het midden
Vleugel aan weerszijden
Evenaart Versailles
Park: fonteinen en watervallen
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
57.
18e eeuw in de Nederlanden
Hôtel van Oombergen (Vlaamse Academie) te Gent (1746) - ’t Kindt
Hoofdgebouw: rijzige middenpartij met geblokte pilasters die hoofdgestel dragen
Daarop grillig gebogen fronton met ossenoog
Hôtel Falligan,Gent (1755)
Typische Lodewijk XV-kenmerken
Hôtel D’hane – Steenhuyse, Gent (1768)
Laatste rococogevel van Gent
Architectuurtypologie
Marjolein Van Lancker
58.