Evolutie van primaten en paleo-anthropologie

Studiefiche
Vanaf academiejaar 2016-2017
Evolutie van primaten en paleo-anthropologie (C002761)
Cursusomvang
(nominale waarden; effectieve waarden kunnen verschillen per opleiding)
Studiepunten 5.0
Studietijd 125 u
Contacturen
49.0 u
Aanbodsessies en werkvormen in academiejaar 2016-2017
A (semester 2)
hoorcollege
25.0 u
practicum
16.25 u
werkcollege: PC-klasoefeningen
Lesgevers in academiejaar 2016-2017
Adriaens, Dominique
Verniers, Jacques
WE11
WE13
Aangeboden in onderstaande opleidingen in 2016-2017
Master of Science in de biologie
Master of Science in Biology
Uitwisselingsprogramma Biologie (niveau master)
7.5 u
Verantwoordelijk lesgever
Medelesgever
stptn
5
5
5
aanbodsessie
A
A
A
Onderwijstalen
Engels
Trefwoorden
Evolutie Primates, halfapen, Oude Wereldapen, Nieuwe Wereldapen, mensapen,
evolutie van de mens, paleo-antropologie, culturele evolutie, stenen werktuigen,
belangrijke sites, tafonomische scenarios, globale milieuveranderingen, Neogeen,
Quartair
Situering
De cursus tracht een overzicht te geven van de huidige kennis over het ontstaan van
de primaten, en de daaruit geëvolueerde mens. De morfologische evolutie en
biodiversiteit van de voorlopers van de primaten en de verschillende groepen primaten
worden behandeld, met een uitgebreid overzicht van de huidige literatuurgegevens
rond fossiele evidentie en fylogenetische verwantschappen. De heersende hypotheses
die ontstaan van de mens en zijn voorouders trachten te verklaren worden kritisch
vergeleken. Het belang van een verschuiving van morfologische evolutie naar culturele
evolutie wordt behandeld, wat moet toelaten bepaalde aspecten van hedendaags
cultureel gedrag van de mens te begrijpen. Tevens wordt een overzicht gegeven van
de belangrijkste sites en hun tafonomische scenarios. Relaties worden gezocht tussen
het veranderend milieu van de biosfeer in het Neogeen en Quartair en de belangrijke
evolutieve stappen.
Inhoud
De cursus start met een korte inleiding, waarbij het ontstaan van de Mammalia kort
wordt toegelicht. Een overzicht wordt gegeven van de belangrijkste, typerende
kenmerken van de Primates, waaronder de tandmorfologie en enkele algemene
adaptaties aan het klimmen. Een summier maar toch breed overzicht wordt gegeven
van de biodiversiteit van de Primates (bv. maki's, lori's, spookdiertjes, brulapen,
capucijnapen, bavianen, makaken, colobussen, gibbons, oerang oetans, chimpansees,
gorilla's) evenals van enkele belangrijke fossiele groepen (bv. Plesiadapiformes,
Omomyoidea, Adapoidea, Sivapithecus, Proconsul, ...). Het ontstaan van het bouwplan
en de radiaties binnen primaten wordt besproken, aan de basis van enkele heersende
hypotheses, om zo dan te komen tot de evolutie van de mensachtigen en de mens.
Een overzicht wordt gegeven van de huidige stand van zaken aangaande de kennis
van fossiele evidentie (van 8 miljoen jaar geleden tot nu), hun typerende kenmerken en
(Goedgekeurd)
1
hun onderlinge verwantschappen. Genera die behandeld worden zijn Sahelanthropus,
Orrorin, Ardipithecus, Australopithecus, Kenyanthropus, Paranthropus en Homo.
Enkele theorieën die de oorsprong van de mens trachten te verklaren worden
behandeld (bv. savanne-theorie, wateraaptheorie, theorieën die hypertrofie van
hersenen verklaren, ...). Een kort overzicht wordt gegeven van de werktuigen-evolutie
binnen Homo, evenals het ontstaan van taal wordt behandeld.
Een overzicht van de situering, stratigrafie, datatie van de belangrijkste sites van
vondsten en hun tafonomische scenarios in Afrika, Azië, Nabije Oosten en Europa
tonen de sterke en zwakke argumenten, maar ook de moeilijkheden bij het opstellen
van de evolutieve modellen. Case studies van enkele expedities illustreren dit verder.
Er wordt gezocht naar de invloed van het soms sterk veranderend milieu van de
biosfeer in het Cenozoïcum en andere geologische factoren die de evolutie van de
primaten tot de mens hebben beïnvloed.
Practicum: Beginselen van de osteologie, geslachts- en leeftijdsbepaling of herkenning
van pathologieën op skelet van de moderne mens. De belangrijkste morfologische
kenmerken leren herkennen op afgietsels van schedels en postcraniaal materiaal van
enkele apen, mensapen en mensachtigen en mensen. Op basis van dit materiaal wordt
een datamatrix opgesteld van morfologische kenmerken, die tijdens het werkcollege
gebruikt wordt voor het uitvoeren van een cladistische (fylogenetische) analyse.
Werkcollege: Aan de hand van freeware software (Nexus Data Editor) en TNT (Tree
analysis using New Technologies) wordt een cladistische analyse uitgevoerd op basis
van de verzamelde morfologische data (tijdens de practica). Deze analyses worden
samengevat in een verslag.
Begincompetenties
De anatomische basis van de evolutie van de primaten en de mens steunt op de
basisbegrippen van vertebratenmorfologie, zoals aangebracht in de cursus
"Vertebraten: histologie en vergelijkende anatomie" (Bachelor 2 Biologie). Alhoewel de
kennis van deze begrippen wenselijk is, is dit geen vereiste. De basis van de
morfologie, nodig voor het begrijpen van deze cursus, wordt grotendeels herhaald.
Afhankelijk van de bachelor vooropleiding, zal een inleidingsles tot het luik "Paleoantropologie" en een inleidingsles "Zoogdieren-morfologie" worden verzorgd.
Eindcompetenties
1 De studenten hebben een goed beeld van de evolutieve trends die de primaten en
1 de mens typeren.
2 Studenten weten waar de voornaamste vondsten gedaan werden en de
1 tafonomische scenario’s die tot fossilisatie ervan geleid hebben.
3 Studenten begrijpen de diversiteit en onderlinge verwantschappen tussen de
1 groepen primaten en hebben een goed overzicht van de fossiele evidentie die het
1 ontstaan van de mens weerspiegelt, op basis van de recente literatuur.
4 Studenten kunnen de belangrijkste kenmerken aanduiden op skeletmateriaal
1 (afgietsels of illustraties).
5 Studenten kennen de invloed van de globale milieuveranderingen op hun evolutie.
6 Studenten hebben een goed inzicht in de relatie tussen morfologische en culturele
1 evolutie die de latere mensachtigen en de mens typeren, en kunnen de verschillende
1 gangbare hypothesen van evolutieve verwantschappen kritisch interpreteren en
1 analyseren.
7 Studenten kunnen de belangrijkste aspecten van menselijke evolutie communiceren
1 naar een breed publiek, en dit zowel binnen een wetenschappelijke als
1 maatschappelijke context.
8 Studenten kunnen functioneren in groep bij de uitwerking van een cladistische
1 analyse op basis van morfologische kenmerken, en interpreteren daarbij alle stappen
1 in de procedure.
Creditcontractvoorwaarde
Toelating tot dit opleidingsonderdeel via creditcontract is mogelijk mits gunstige beoordeling
van de competenties
Examencontractvoorwaarde
Dit opleidingsonderdeel kan niet via examencontract gevolgd worden
Didactische werkvormen
Hoorcollege, practicum, werkcollege: PC-klasoefeningen
Toelichtingen bij de didactische werkvormen
• Hoorcolleges, waarbij discussie-fora kunnen worden georganiseerd om bepaalde
• topics te behandelen (bvb. bij de vondsten van nieuwe en belangrijke fossielen, of
• het verschijnen van nieuwe hypotheses). • Practicum: bestuderen, meten en aftekenen van skeletmateriaal, opstellen van een
• datamatrix voor cladistische analyse. • Werkcollege: PC-klasoefeningen: uitvoeren van een cladistische analyse en
• interpretatie van de resultaten aan de hand van Nexus Editor en TNT software
(Goedgekeurd)
2
• pakketten.
Leermateriaal
Een syllabus is beschikbaar voor het luik ‘Evolutie van primaten en de mens’ (partim
Adriaens), en is samen met de lesnota’s te verkrijgen via Academia Press (kostprijs
ongeveer €15 en €10, respectievelijk). De PowerPoint slides voor het luik paleoanthropologie zijn eveneens elektronisch beschikbaar (Minerva) (kostprijs ongeveer
€10). Geraamde totaalprijs: €35.
Referenties
-
Vakinhoudelijke studiebegeleiding
Studenten kunnen gedurende het jaar op het einde van de les of op afspraak gerichte
vragen laten behandelen. Op het einde van de lessenreeks kan indien gewenst een
extra vragenles worden ingelast. Vragen kunnen eveneens gedurende het practicum
worden behandeld.
Evaluatiemomenten
periodegebonden evaluatie
Evaluatievormen bij periodegebonden evaluatie in de eerste examenperiode
Schriftelijk examen met open vragen, mondeling examen, verslag
Evaluatievormen bij periodegebonden evaluatie in de tweede examenperiode
Schriftelijk examen met open vragen, mondeling examen, verslag
Evaluatievormen bij niet-periodegebonden evaluatie
Tweede examenkans in geval van niet-periodegebonden evaluatie
Niet van toepassing
Toelichtingen bij de evaluatievormen
Periodieke evaluaties, waarbij getoetst wordt naar de inzichten van de studenten mbt
tot de evolutieve trends die de primaten, mensachtigen en mens typeren, evenals de
tafonomische context van fossiele evidentie. Hoorcolleges: schriftelijke en mondelinge
evaluatie met schriftelijke voorbereiding. Practicum: er zal getest worden of de student
op het getoond skeletmateriaal de belangrijkste morfologische kenmerken van de
evolutie kan aantonen en situeren. Werkcollege (PC-klasoefeningen): het verslag van
de cladistische analyse wordt geëvalueerd via mondelinge bevraging.
Eindscoreberekening
Evaluatie op basis van hoorcolleges: 50%, evaluatie verslag van werkcollege (PCklasoefeningen) en practisch examen (herkennen kenmerken menselijk en
primatenskelet): 50%.
(Goedgekeurd)
3