Wij en ons Lichaam - Protestantse Kerk

Wij en ons Lichaam
Een handreiking voor bezinning, gesprek
en oefening van de Protestantse Kerk in
Nederland Ethische bezinning, nummer 3,
Protestantse Kerk in Nederland
Spelersboek
Inhoud
Voorwoord
3
Wij en ons lichaam, dr. Wessel ten Boom
4
1 Inleiding
4
2 Opzet
4
3 Lichaam, ziel, gemeenschap
5
4 Seksualiteit het verbond
5
5 Gezondheid lijden en dood
6
6 Schoonheid heiliging
7
7 Lichaam van Christus
8
Drie andere stemmen over wij en ons lichaam
10
1 Spreken over ‘lichaam en gezondheid’ vanuit de kerk
10
in de 21e eeuw, ds. Jos Aarnoudse
2 Seksualiteit: verlangen dat gemeenschap zoekt,
12
prof.dr. Heleen Zorgdrager
3 Schoonheid: tussen protestantse preutsheid en liberale
14
lustcultuur, drs. Remmelt Meijer
Wij en ons Lichaam
Samen kom je verder
2
2
Voorwoord
Wij hebben allemaal een lichaam. Sommigen zeggen
lichaam dwingt ons opnieuw in herinnering te brengen
zelfs: wij zijn ons lichaam. Zo diep gaat kennelijk de
dat het goddelijke heil niet samenvalt met ons lichamelijk
verhouding van onszelf tot ons lichaam. Zo zijn we mens.
welbevinden. Er zit in het bijbels geloof een moment van
Zo heeft de Schepper ons bedoeld.
lichamelijke discipline, van een ‘nee zeggen’ tegen de
aanspraken die het lichaam van zich uit maakt. Ten Boom
‘Wij en ons lichaam’ is een thema van alle tijden. Menselijk
splitst zijn thema uit in de subthema’s van gezondheid,
leven is altijd lichamelijk leven geweest: zo zijn we
seksualiteit en schoonheid. Steeds treedt daarbij, bij alle
mensen en anders kunnen we ons nauwelijks indenken.
erkenning van de schepselmatigheid van het lichaam,
Dat lichaam is de manier waarop we aan onszelf en
een kritische benadering naar voren. In positieve zin
aan anderen verschijnen, het is de manier waarop we
plaats Ten Boom het lichaam in het grote verband van de
ingebed zijn in de wereld. Lichaam is iets actiefs. Het is
gemeenschap met God en elkaar.
onze expressie: zo we treden we naar buiten. Lichaam is
Naast de voornamelijk kritische benadering van Ten Boom
ook iets passiefs. We krijgen een lichaam en dit lichaam
is er binnen de christelijke traditie ruimte voor een wat
staat onder invloed van buiten. Lichaam is een gave en
andere benadering. Dat komt naar voren in het tweede
een opgave, iets dat zomaar bij ons hoort en van ons is en
deel. Daarin behandelt een drietal auteurs de subthema’s
tegelijk iets waar we een verhouding mee hebben en waar
gezondheid, seksualiteit en schoonheid. Ds. Jos
we soms heel wat mee te stellen hebben.
Aarnoudse laat iets zien van de ambivalente waardering
van de lichamelijkheid in het christendom en pleit voor
‘Wij en ons lichaam’ roept veel op, zeker in een tijd
een evenwicht tussen de strijd tegen ziekte en lijden en
waarin er rond het lichaam zoveel te doen is. Noem de
de aanvaarding ervan. Prof. dr. Heleen Zorgdrager duidt
thema’s gezondheid, seksualiteit en schoonheid en het
seksualiteit als ‘verlangen dat gemeenschap zoekt’ ‘In de
gesprek barst los. In een tijd van bijna onbegrensde
uniciteit van hun liefde ervaren ze Gods heilig verlangen
mogelijkheden hebben we een veel actievere verhouding
dat zich echter niet alleen in en tussen hen beiden wil
met ons lichaam, maar daarmee wordt het thema er niet
nestelen maar gemeenschap zoekt tot aan de einden der
eenvoudiger op.
aarde’. Drs. Remmelt Meijer zoekt als het over schoonheid
gaat een weg ‘tussen protestantse preutsheid en liberale
Wij geloven dat er vanuit de christelijke traditie licht valt
lustcultuur’. Hij doet dit door schoonheid een plaats te
op ‘wij en ons lichaam’. Wij zijn schepselen van God en
geven in het kader van schepping en herschepping.
Gods zorg gaat over ons, naar lichaam en ziel. Dat wil niet
zeggen dat we daarmee pasklare antwoorden krijgen als
Een handreiking over een ethisch thema is niet bedoeld
het gaat om vragen en dilemma’s rond het lichaam. Dat
om hier laatste woorden over te spreken. De bedoeling
is ook gebleken in het gesprek over dit thema ter synode.
is veeleer om het gesprek in de gemeente te dienen. De
Deze handreiking maakt dit duidelijk. Niet voor niets valt
inhoudelijke verscheidenheid die deze handreiking bevat, is
deze uiteen in twee delen, waardoor de verscheidenheid
een stimulans extra voor dit gesprek. De verscheidenheid is
aan inzichten in onze kerk markant naar voren komt.
wat anders dan vaagheid. Daarom is deze handreiking ook
bedoeld als een bijdrage vanuit de kerk aan het debat in de
In het eerste deel laat dr. Wessel ten Boom zijn licht op
samenleving rond het thema van het lichaam.
het thema schijnen. Dat licht is kritisch. In zijn woorden:
de huidige, haast alomtegenwoordige aandacht voor het
Wij en ons Lichaam
dr. Arjan Plaisier, scriba van de generale synode
3
Wij en ons lichaam, dr. Wessel ten Boom
1 INLEIDING
Maar elk mens krijgt met deze drie gebieden te maken,
In deze nota staan we stil bij het menselijk lichaam. Een
en komt voor vragen te staan die door de toegenomen
nieuwe bezinning op dit onderwerp lijkt dringend gewenst.
beleving van het lichaam eerder lijken toe dan af te nemen.
Er is in ons denken over het lichaam het nodige veranderd
vergeleken met nog maar enkele decennia geleden. Meer
Op het gebied van seksualiteit kunnen we denken aan:
dan voorheen is de moderne mens zich ervan bewust een
• Is lichamelijk alles geoorloofd aan genot en lust, zolang
eigen en uniek ‘lijf’ te hebben, dat in hoge mate beslissend
je een ander geen schade berokkent, of zijn er nog
is voor zijn identiteit. Sterker dan vroeger bepaalt het
andere regels voor?
lichaam hoe wij onszelf benoemen, ervaren, zien, en hoe
wij door anderen benoemd, ervaren en gezien worden. Wat
betekent deze toegenomen rol en functie van het lichaam
voor het christelijk geloof en de ethiek?
• Hoe wezenlijk is seks voor mijn identiteit? Zijn werk,
sociale verbanden, een partner of maatje, kunst, sport,
een geestelijk leven, niet minstens zo belangrijk?
• Staat de huidige nadruk op het lichaam als seksueel
In onderstaande bijdrage wil ik deze vraag proberen te
organisme dat zijn natuurlijke rechten heeft, de
beantwoorden door weer meer aansluiting te zoeken
liefdevolle intimiteit of genegenheid tussen twee
bij het klassieke erfgoed van de kerk met haar besef
mensen niet ook in de weg? Hoe verhoudt zich met
van geestelijk heil en lichamelijke disciplinering.
andere woorden seksualiteit tot liefde?
Dat mag verbazing wekken. Naar de klassieke
‘lichaamsvijandigheid’ van de kerk willen we toch niet
Op het gebied van gezondheid denken we aan:
meer terug? Toch heb ik voor dit uitgangspunt gekozen
• Mag mijn lichaam ook gewoon eens ziek zijn?
omdat de huidige, haast alomtegenwoordige aandacht
• Is de technische ontwikkeling van de gezondheidszorg
voor het lichaam ons dwingt ons opnieuw in herinnering
om ernstige ziektes te bestrijden belangrijker dan
te brengen dat het goddelijke heil niet samenvalt met
humane zorg aan het (ziekenhuis)bed waarop steeds
ons lichamelijk welbevinden. Er zit in het bijbels geloof
meer wordt bezuinigd?
een moment van lichamelijke discipline, van een ‘nee
zeggen’ tegen de aanspraken die het lichaam van
zich uit maakt. We mogen denken aan besnijdenis en
• Is er een grens aan medische ingrepen om een ‘nieuwe’
mens te maken, en zo ja, waar ligt deze?
• Is het verkeerd om verslaafd te zijn aan pepmiddelen als
reinheidsvoorschriften, aan de paulinische ‘huisregels’,
koffie, snoep of nicotine als mijn humeur en prestaties er
maar ook aan een woord van Jezus als ruk het uit en
aanwijsbaar op vooruitgaan?
werp het van u (Matt. 18: 9) en de oude kerkelijke nadruk
op ascese. Het vraagt, in onze moderne cultuur, moed om
En als het gaat over schoonheid, denken we aan:
een dergelijke discipline te belijden. Deze bijdrage wil
Mag ik mijn eigen lichaam mooi vinden?
uitdagen om de noodzaak van deze moed in te zien.
• Wat betekent mijn uiterlijk voor mijn welbevinden? Is het
verkeerd om er leuk uit te willen zien als ik me daardoor
2 OPZET
We onderscheiden in deze brochure drie thema’s waarop
zelfverzekerder voel en bij anderen hogere ogen gooi?
• Als het over ‘lichamelijke integriteit’ gaat: waarom wel
het lichaam een belangrijke rol speelt: seksualiteit,
medische ingrepen doen op het gebied van gezondheid
gezondheid en schoonheid. Het is duidelijk dat deze
en niet op het gebied van schoonheid?
thema’s samenhangen. Ze kunnen elkaar versterken en
bevestigen. En ze kunnen elkaar ook flink in de weg zitten.
Wij en ons Lichaam
• Waarom ben ik eigenlijk zo benauwd voor lelijkheid en
viesheid?
4
Om meer zicht te krijgen op deze en verwante vragen
We worden vandaag de dag zo overladen met beelden
zullen we als volgt te werk gaan. We beginnen met een
van gezonde, sportieve en aantrekkelijke, maar eveneens
algemene bijbelse oriëntatie op het lichaam. Vervolgens
zieke, verminkte en zelfs dode lichamen, dat het lachen
gaan we specifiek op elk van de voornoemde drie thema’s
je weleens vergaat. Wie kan zoveel lichamelijke
in. We eindigen met weer een algemene paragraaf,
schoonheid, maar ook zoveel lichamelijk leed verdragen?
waarin we een paar conclusies trekken.
Toch kan de ziel nooit het antwoord zijn wanneer zij louter
in de plaats van het lichaam komt. Hoezeer we dus ook
3 LICHAAM, ZIEL, GEMEENSCHAP
geneigd zijn te spreken van de moderne brutaliteit van het
De hierboven gestelde vragen zouden geen echte vragen
lichaam en we de vraag mogen opwerpen of er vandaag
zijn als we met de nodige Griekse filosofen of oosterse
de dag geen regelrechte verafgoding van het lichaam
wijsheidsleraren kort en krachtig zouden zeggen dat het
plaatsvindt, zo vol als onze beeldcultuur van lichamen is
lichaam niet meer is dan een gevangenis of voertuig van
– het lichaam eenvoudigweg ontkennen kan voor de kerk
de ziel. De Bijbel kent deze minachting voor het lichaam
nooit een ethische weg zijn.
niet. God heeft de mens als lichaam en ziel geschapen,
In het tweede scheppingsbericht lezen we hoe God
en zie het was zeer goed (Gen. 1: 31). Dat dit lichaam
de mens formeert uit het stof van de aarde en de
vervolgens door ziekte bedreigd wordt en door de dood
levensadem blaast in zijn neus (Gen. 2: 7). De mens wordt
wordt verslonden, hoort bij de ‘menselijke conditie’.
samengesteld uit een ‘boven’ en een ‘beneden’. Hij wordt
Daar wordt echter door profeten en apostelen nooit
uit de aarde genomen als stof, als vlees, en krijgt van God
laatdunkend over gedaan. De dood is een reële macht
de adem, dat is het leven, zijn ziel. Dat betekent niet dat
waaraan het lichaam te gronde gaat, en met dit lichaam is
lichaam en ziel één zijn (ze worden wel degelijk blijvend
ook die mens ten einde. Diezelfde profeten en apostelen
onderscheiden!), maar wel dat de mens alleen in deze
verkondigen echter dat deze dood niet het laatste woord
samenhang bestaat. Hij is vlees en hij is geest beide. Deze
heeft. Paulus noemt de dood de laatste vijand (1 Kor. 15: 26)
bijbelse structuur van de mens, dat hij voor God bestaat
en dus niet een vriend die bij het leven hoort. Het is Gods
in de samenhang van lichaam en ziel, zal nu de leidende
liefde en trouw die de mens uit de doden doet opstaan en
gedachte zijn binnen de drie geschetste levensterreinen.
dit sterfelijke moet onsterfelijkheid aandoen (1 Kor. 15: 53).
We zeggen voor alle duidelijkheid: het gaat bij het bijbelse
4 SEKSUALITEIT – HET VERBOND
heil niet om rondzingende en rondvliegende zielen die
Het eerste wat ons opvalt als het in de Bijbel gaat over
tijdelijk met het aardse stof besmet waren en na hun dood
‘lichaam’, is dat het dan gaat om een levend organisme
weer tot hun oude gelukzalige staat terugkeren. Het gaat
van gemeenschap. Het gaat om een verband van lichaam
om mensen met een lichaam en ziel, die vernieuwd zullen
en ziel en van man en vrouw, tegen de achtergrond van
ingaan tot het heil. Zouden we maar één moment denken
het verbond van God en mens. In de eerste plaats wordt
dat onze lichamen er niet toe doen, dan zouden we de
de mens als ‘man en vrouw’ door de Here God geschapen
menswording van God verachten en die slechts opvatten
naar zijn eigen beeld (Gen. 1: 27). Daarmee lijkt iets
als een tijdelijke gril, zoals iemand zijn grote teen even
gezegd te zijn over Gods eigen bestaan als een leven in
in het water houdt en hem dan weer snel terugtrekt. We
gemeenschap, terwijl Hij in deze gemeenschap tegelijk
zouden ons (samen)leven op aarde niet meer als een
met het mensengeslacht is verweven (vgl. Lucas 3: 38 ,
weldaad van God ervaren, waarvoor we Hem tot op de
waar Adam wordt genoemd de zoon van God).
bodem van onze ziel dankbaar mogen zijn. En we zouden
Ook de mens wordt getekend in zijn gemeenschap. Hij
het bittere klagen en wenen uit de psalmen om alles wat
is geschapen als man en vrouw die niet alleen elkaar
dit kostbare leven bedreigt en benauwt, ja, Jezus’ eigen
herkennen als vlees van mijn vlees, maar die ook naar
tranen om de dood van zijn vriend Lazarus, niet snappen.
elkaar verlangen om samen tot één vlees te zijn en in
Wij en ons Lichaam
5
het leven op elkaar zijn aangewezen (vgl. Gen. 2: 20-
aan al onze verbanden. We zien onszelf als seksuele
25). De bijbelse mens zoekt de ander en wil met hem of
wezens die bij voorbaat recht hebben op hun eigen
haar gemeenschap stichten. De Bijbel spreekt dan ook
seksualiteit en seksualiteitsbeleving. De vraag dringt zich
positief over seksualiteit als de lichamelijke gerichtheid
op of seksualiteit langzamerhand niet de trekken heeft
van de ene mens op de ander, het verlangen ‘vleselijke
gekregen van een afgod waaraan wij onderhorig zijn,
gemeenschap’ te hebben oftewel het bed te delen. Het is
alsof dit hetgene is wat ons tot mens maakt, ons onze
een oer-notie van het mens-zijn. Tegelijk is duidelijk dat
eigenlijke identiteit geeft.
deze seksualiteit in het verband van deze gemeenschap
Seksualiteit is een tere zaak. Het behoort tot het
staat.
mooiste en meest intieme van een mens. Wij willen ook
Over die seksualiteit wordt nu verder nogal nuchter
lichamelijk, in ons diepste verlangen naar een ander,
gesproken. Zij is bepaald geen paradijs. Ze is een bron
worden gekend, bemind, aanvaard. Maar waar seksuele
van conflict en een instrument van macht en list. Dat
taal op zichzelf komt te staan en ‘zaligmakend‘ wordt,
neemt niet weg dat de Bijbel weet van liefde, zoals direct
plegen wij verraad aan ons wezen, namelijk dat wij
al bij de aartsvaders Izaäk en Jacob (Gen. 24: 67, Gen.
schepsels zijn naar lichaam én ziel. Het behoort tot de
29: 18). Duidelijk is dat deze liefde ook lichamelijk wordt
pijn van het leven telkens op dit ‘verraad’ te stuiten (ook
verstaan, zoals in het Hooglied het verlangen naar de
in onszelf!) en daarmee te moeten leven, zowel man als
geliefde sterk lichamelijk wordt bezongen. Maar het
vrouw, zowel ‘hetero’s’ als ‘homo’s’. Maar met dit verraad
eigenlijke woord van liefde, tot aan de taal van de erotiek
leven is iets anders dan het zaligprijzen.
toe, blijft opvallend genoeg grotendeels voorbehouden
aan de Heer die, met name bij de profeten, als Man en
5 GEZONDHEID – LIJDEN EN DOOD
Minnaar zijn volk verkiest en met haar gemeenschap
Gezondheid is misschien nog ingrijpender dan
zoekt. Totdat uiteindelijk Christus verschijnt als de
seksualiteit, omdat wij hier uiteindelijk stuiten op de
Bruidegom van de nieuwe gemeenschap. Seksualiteit
vragen van leven en dood.
hoort zo bij het mens-zijn. Maar de bestemming van de
We mogen God danken voor een goede dokter, een
mens ligt in het leven in de gemeenschap van Christus en
toegewijde verpleegkundige, een gezondheidszorg voor
de gemeente.
rijk en arm. Maar inmiddels lijkt het ‘gezonde lichaam’
Het verbond is het grondpatroon van de wijze waarop
zodanig tot norm te zijn verheven dat we wellicht moeten
God met mensen verkeert, en waarop mensen onderling
spreken van een gezondheidscultus die voor ziekte en
in vrede verkeren. Binnen dit verbond krijgt de mens
aftakeling geen ruimte laat.
ruimte en tijd voor zijn ‘huis’, zijn eigen nageslacht en
andere verbanden. Dat dit verbond de hele mens betreft,
Dat Jezus zieken geneest is in het evangelie even
met ziel én lichaam, wordt daarbij als vanzelfsprekend
fundamenteel als dat Hij het koninkrijk van God
ondervonden. Zo spreekt Paulus ervan hoe man en vrouw
verkondigt. God wil ons leven en niet onze dood.
in hun verbond elkaar met hun lichaam toebehoren (1 Kor.
Toch horen ziekte, pijn en lijden bij ons door God
7: 4; vgl. ook Ef. 5: 22-33).
gewilde mens-zijn. Dat kan een verschrikkelijk raadsel
Veel van de vragen waar we tegenaanlopen lijken
worden voor wie het uitschreeuwt van de pijn, en een
voort te komen uit het feit dat wij ons lichaam niet
beproeving voor wie machteloos toeziet. Ons lichaam
meer vanzelfsprekend opgenomen weten in het grote
en onze ziel kunnen te maken krijgen met vreselijke
verbond van Gods liefde en trouw, en ook steeds minder
pijnen en angstvisioenen. Dan kan de dood enkel
in het kleine verbond van man en vrouw, of mens en
nog verlossing zijn. Door de toegenomen medische
mens. We zijn onze seksualiteit gaan verstaan als een
mogelijkheden tot een ‘zachte dood’ dringt zich dan ook
eigenschap van ons lichaam dat principieel voorafgaat
niet voor niets steeds meer de vraag op of vanwege
Wij en ons Lichaam
6
humane overwegingen de mens niet principieel het
‘Maar hij was het die onze ziekten droeg, die ons lijden op
zelfbeschikkingsrecht over zijn leven toekomt. Maar
zich nam. Wij echter zagen hem als een verstoteling, door
daarmee stuiten we wel op een principieel probleem
God geslagen en vernederd.’ (Jes. 53: 4)
rondom het lichaam: ons verlangen naar lichamelijke
‘ongebrokenheid’.
Dat de Verlosser van deze wereld zelf een geslagene
In Lucas horen wij het ontroerende verhaal van vier
en afzichtelijke was die stierf als een hond ‘buiten de
mannen die hun verlamde vriend door het dak van de
poort’ (vgl. Hebr. 13: 12), mag ons de moed geven te lijden
synagoge naar beneden laten dalen (over gemeenschap
met een lichaam dat God heeft verhoord en tot het Zijne
gesproken!), pal voor de voeten van Jezus, en hoe Jezus
aangenomen.
hem geneest (Luc. 5: 17-26). Verrassend genoeg zegt
Jezus dan tegen de man: Uw zonden zijn u vergeven (vs.
6 SCHOONHEID – HEILIGING
20). Om daar vervolgens aan toe te voegen: Ik zeg u, sta
Het derde gebied waarop het lichaam volop om aandacht
op, pak uw bed en ga naar huis (vs. 24). Het is duidelijk
vraagt is dat van de schoonheid. Dat schoonheid nauw
dat Jezus de gedachte verbreekt dat wij onze ziekten
verweven is met seksualiteit is bekend en mag iets van
als een persoonlijke straf van God lijdzaam moeten
alle tijden heten. Dat het eveneens nauw verweven is met
ondergaan. Niet het leven-tot-de-dood is het perspectief,
gezondheid wordt duidelijk als we beseffen, hoezeer onze
maar de vergeving van zonden en het daarmee gegeven
medische mogelijkheden zijn toegenomen om lichamelijke
leven met God. Maar daarmee is de dood als laatste
gebreken of oneffenheden te ‘corrigeren’.
vijand (1 Kor. 15: 26), noch het ziek zijn ten dode geweken.
Al is de angel eruit en hoeven we de dood niet meer
Het moderne lichaam, zoals we ons dat idealiter
te vrezen (vgl. 1 Kor. 15), wij leven ons schepselmatige
voorstellen, is niet alleen gezond en seksueel bevrijd
bestaan in een principiële gebrokenheid zonder ons
maar zeker ook mooi. Het kan dan ook niet verbazen
daarvan zelf te kunnen of mogen bevrijden.
dat onze huidige nadruk op schoonheid eenzelfde soort
Zonder blikken of blozen wordt in onze maatschappij
vragen oproept als hierboven. Zijn we niet zo ‘bezeten’
gesteld dat gezondheid het hoogste goed is. Het
geraakt van ons lichaam dat we alleen al daarom ons
gezonde lichaam lijkt het eigenlijke ideaal en de ware
uiterlijk verafgoden? En grijpt deze verafgoding niet
norm van het mens-zijn te zijn geworden. De angst
hardhandig in, omdat ditzelfde lichaam vervolgens
voor lichamelijke en geestelijke aftakeling en voor
aan het ‘perfecte plaatje’ wordt onderworpen? Niet
afhankelijkheid van zorg, als ‘mensonwaardige’ zaken,
verzoening mét onszelf, maar verandering ván onszelf lijkt
als ook het oordeel over zieken als minderwaardigen,
het leidend principe te zijn wanneer het om schoonheid
wordt hiermee bewust of onbewust gestimuleerd. Het
gaat. En daarmee zou schoonheid wel eens dé categorie
kan dan haast ook niet anders of wij komen terecht in
van onze huidige lichaamsomgang kunnen zijn. Zij stelt
een verbeten gevecht met onze eigen sterfelijkheid, en
ons principieel de vraag: waarom zouden wij ‘gebroken’
die wij zelf hoe dan ook ‘voor willen blijven’.
moeten leven als we ons leven ook kunnen verfraaien,
Dat wij moeten lijden naar lichaam en geest, en dat
veranderen, verbeteren?
het leven ruw afbreekt, blijft een kruis midden in
alle gezondheidszorg. Maar zo worden wij als mens
We kunnen ontroerd en overrompeld worden door de
getekend. Ook hier valt een mens uit de gemeenschap,
schoonheid van een medemens. We kunnen er zelfs
met dat hij zijn lichaam prijsgeeft. Maar juist omwille
opgewonden van raken, zodat alleen die ene man of
van dit hulpbehoevende lichaam zijn wij geroepen tot
vrouw nog telt en we hem of haar willen bezitten. (Over
compassie en blijvende zorg, ook waar van gezondheid
David gesproken, vgl. 2 Sam. 11.) Dat woord ‘bezitten’
al lang geen sprake meer is.
vinden wij tegenwoordig niet gepast. Maar het is de vraag
Wij en ons Lichaam
7
of dat totale verlangen naar die ene niet ook hoort bij de
De ene mens is mooier dan de andere. Ook dat kan een
mens in zijn samenhang van lichaam en ziel. Is in onze
bitter raadsel zijn, dat aanzet tot jaloezie of zelfhaat. Maar
overheersende beeldcultuur schoonheid niet zozeer een
elke schoonheid verwijst naar de gave dat wij ook in onze
kwestie geworden van het beeld van een mooie vrouw
lelijkheid of zelfs afzichtelijkheid, ja, in ons lichamelijk
of man, dat ze eerder een blokkade opwerpt voor een
verval, door God geteld, gekend en bemind zijn.
lichamelijke omgang dan dat ze daarbij helpt? Genadig
is het wanneer het beeld van schoonheid wijkt voor het
7 LICHAAM VAN CHRISTUS
lichaam zelf, in zijn kwetsbaarheid, vergankelijkheid
Wij hebben ons duidelijk laten leiden door de vraag in
of zelfs lelijkheid, en daarin toch schoonheid wordt
hoeverre er momenteel sprake is van een lichaamscultuur
gevonden. Wanneer achter het beeld vandaan
die religieuze trekken heeft, zodat we moeten spreken
lichamelijke schoonheid nieuw wordt gevonden in
van een cultus, een verafgoding van het lichaam.
menselijke proporties. Dan ontstaat er weer ruimte voor
Daartegenover hebben we het bijbels spreken gesteld van
gemeenschap van lichaam en ziel, mens en medemens.
de mens in zijn samenhang van lichaam en ziel en in zijn
Het is een schoonheid die door de tijd wordt getekend, in
gemeenschap met God en medemens. Dit om enerzijds
plaats van dat zij de tijd ontkent.
het lichaam het gewicht te geven dat het toekomt, en
anderzijds er oog voor te krijgen het zijn grenzen heeft.
De gedachte dat echte schoonheid van binnen zit treffen
we niet aan in de Bijbel. Mozes daalde de Sinai af, met de
Het idee van een lichaamscultus zal, zo neem ik aan, door
twee platen van het verbond bij zich. Hij wist niet dat zijn
velen herkend worden. De eigenlijke gewetensvraag die
gezicht glansde doordat hij met de HEER had gesproken
aan alle hierboven gestelde vragen ten grondslag ligt, zou
(Ex. 34: 29). Van David wordt verteld dat hij een knappe
dan ook wel eens kunnen zijn welke heer wij dienen in al
jongen was met rossig en sprekende ogen (1 Sam. 16: 12).
die aandacht voor het lichaam: God of een afgod? Maken
En het Griekse woord voor ‘goed’ dat veelvuldig wordt
wij dankbaar gebruik van alle ons door God gegeven
gebruikt in het Nieuwe Testament betekent ook ‘fris’ en
middelen voor een aangenaam en beter leven? Of hebben
‘mooi’. Juist zij die God met lichaam en ziel zijn toegewijd,
wij ons van Hem afgekeerd en zijn we ‘gevallen’ voor een
en dus innerlijk zijn bevrijd, leggen ook in hun uiterlijk
waan van lichamelijke vrijheid en geluk die het heil juist
hiervan getuigenis af, zo lijkt het wel. Zij stralen. Zij zijn als
verduistert? Op welk moment wordt het lichaam van een
het ware schoon, omdat zij niet meer van de wereld zijn,
geschenk dat zorg en mededogen nodig heeft, tot een
maar van God. Zij zijn geheiligd.
afgod waar wij nee tegen moeten zeggen?
We kunnen ons afvragen of de eigenlijke schoonheid
Ons huidige ethische klimaat hanteert de regel dat
van een mens dan ook niet ligt in zijn heiliging, dat wil
in wezen alles is geoorloofd zolang het de ander niet
zeggen in de vrijheid om God en medemens naar lichaam
schaadt. Daarin steekt vrijheid en wijsheid, maar een
en ziel toe te behoren. Bij deze vrijheid hoort dat hij
christelijke ethiek is het nog niet. Die rust immers in de
zich lichamelijk niet verwaarloost en niet aan gevaren
gebondenheid aan Christus en niet in de menselijke
blootstelt. Daarbij hoort dat hij door zijn lichaam geen
vrijheid op zich. Die zoekt navolging en geloof.
aanstoot geeft of een ander verleidt. Maar voor alles
betekent het dat hij zich met zijn lichaam verzoend weet en
Christelijke ethiek houdt zich dus niet bezig met de vraag
daarmee ook in de omgang het zijn lichaam een levende
wat ‘mag’, maar wat ‘moet’. Wanneer we spreken over
getuige van Christus is. Niet alleen met zijn innerlijk, maar
verbond, eeuwig leven en heiliging hebben we het niet
ook met zijn uiterlijk dient hij God, zoals Paulus zegt dus
over grensbegrippen, maar over christelijke realiteiten
bewijs God eer met uw lichaam (1 Kor. 6: 20).
van waaruit wij leven en die de vraag op laten komen
Wij en ons Lichaam
8
waar het echt op aankomt: Wat moeten wij – in Gods
We hebben de moderne lichaamscultuur getekend als
naam – doen? Hoe ziet het goede, schone leven eruit
de cultuur van een verbondsloze mens die eigen heer
van de kerk in het aangezicht van onze lichaamscultuur,
en meester is, maar ook eenzaam en in zijn – liefst
wanneer wij weten van Gods eeuwig heil?
gave – lichaam zijn laatste houvast en waarheid vindt.
Tegenover deze eenzaamheid hebben wij de notie van
Wij hebben in deze nota bewust gezwegen over
de gemeenschap gesteld, juist om het lichaam beter te
specifieke onderwerpen als euthanasie, orgaandonatie,
begrijpen. Het is treffend dat de kerk, de gestalte van
transgenders, de verhouding tussen man en vrouw of
de ware en eigenlijke gemeenschap, het lichaam van
homoseksualiteit. We hebben bewust gezocht naar het
Christus heet. Het beste antwoord op de vele ethische
ene overheersende teken van onze tijd dat alle mensen
vragen waarmee ons lichaam ons confronteert, vinden wij
aangaat. Goed–paulinisch, zogezegd, werpen we tegen
dan ook wanneer wij deze vragen stellen in de ruimte van
de ethische tendens van ‘verbijzondering’ in alle vlees op
de kerk.
één hoop, en vragen: waar ligt je hart? Vanwaar komt je
heil – toch niet van het lichaam? We beseffen dat deze
Welke heer dienen wij en willen wij dienen? Wanneer wij
vraag pijn doet, maar zij lijkt ons geboden om juist weer
ons met Christus verbonden weten in de gemeenschap
tot een gezamenlijk besef van het heil te komen dat wij
met God, zullen wij van sommige vragen misschien
voor alle mensen belijden.
zeggen dat wij het antwoord eigenlijk al lang wisten en
andere zullen we met mildheid tegemoet kunnen treden.
In alle vragen die ons lichaam ons stelt, zowel de kleine
Want heil en goedertierenheid zullen mij volgen, al de
als de grote, worden wij geconfronteerd met onze nood
dagen van mijn leven (Ps. 23: 6).
als schepsel. Ieder mens heeft deze nood in meer of
mindere mate, en wij zijn geroepen om elkaars nood te
dragen en te verzachten. Maar het zijn tekenen. Vanuit
het geloof in de opgestane Heer weten wij dat het
Koninkrijk der hemelen onze eigenlijke bestemming is,
en dat alleen hierin voorgoed een einde is gekomen aan
alle menselijke nood. Als Jezus zegt ieder die zijn leven
zal willen behouden, die zal het verliezen (Luc. 9: 24),
dan mogen we dat ook zeker betrekken op ons lichaam.
We kunnen ons lichaam pas behouden, wanneer wij het
verliezen om Jezus’ wil.
Dit is een angstig iets. Want het speelt niet slechts bij
de dood een rol, maar grijpt nu al in ons leven in. Het
breekt met elke notie van gezondheid, seksualiteit en
schoonheid alsof dát ons tot de ware mensen maakt. Het
vraagt om geloof dat ons heil bij God zoekt als een nieuwe
schepping. Dat vergt moed, maar het opent ook de ogen
voor de dwaalwegen, of zelfs de verwoesting, waartoe
elke afgod leidt. Niet de haat tegen het lichaam, maar juist
het mededogen moet dan ook de hartslag vormen van
elke lichaamsethiek.
Wij en ons Lichaam
9
Drie andere stemmen over wij en ons lichaam
1 SPREKEN OVER ‘LICHAAM EN GEZONDHEID’
die het leven sturen. In de grond fungeert pijn als
VANUIT DE KERK IN DE 21E EEUW, DS. JOS
waarschuwingsmechanisme bij toestanden en gedrag
AARNOUDSE
die schade brengen. Plezier fungeert in de grond als
Lichaam en gezondheid zijn in de westerse cultuur van
aantrekkingskracht voor toestanden en gedrag die
vandaag belangrijke thema’s. Bij publieksenquêtes naar
bevorderlijk zijn voor het leven (veiligheid, voeding,
de belangrijkste waarden in het leven is het bij de uitslag
voortplanting). Een natuurlijke neiging om lust en plezier
stuivertje wisselen op nummer 1 en 2 tussen ‘gezondheid’
te zoeken en pijn en lijden te mijden, lijkt een logische
en ‘vriendschap/liefde’.
biologische reflex. Deze reflex is in de menselijke
geschiedenis gecultiveerd.
Geschiedenis in ogenschouw nemen
Ook als we zelf weinig of geen affiniteit hebben met
In de menselijke geschiedenis is ook het omgekeerde
standpunten die in het verleden werden ingenomen
naar voren gekomen: het mijden van de lust en het
dienen we, als we vandaag als christenen willen spreken
aanvaarden van het lijden. Dit werd dan weer gezien als
over ‘lichaam en gezondheid’, ons te realiseren, dat het
een hogere vorm van levenskunst. Ook het christendom
christendom in de breedte een geschiedenis heeft met
kent deze benadering maar al te goed. De ‘brede weg’
die thema’s en dat moderne westerse ontwikkelingen
(de weg van de zonde) werd vooral verbonden aan de
op dit terrein een gecompliceerde relatie hebben tot de
zinnelijkheid. Alles wat met lust en plezier te maken had,
geschiedenis van het christendom.
verbonden met lichamelijke sensaties, werd gezien als
lager en ‘vleselijk’.
Desacralisering van de natuur
Jodendom en christendom hebben opgeleverd dat de
Ambivalente waardering van lichamelijkheid in het
natuur ‘ontheiligd’ werd. De natuur werd opgevat als
christendom
geschapen realiteit, en daarmee ont-goddelijkt, open voor
Enerzijds heeft de hoofdstroom van het christendom
onderzoek.
het geschapen-zijn en dus de lichamelijkheid van het
menselijk bestaan als God-bedoelde werkelijkheid
Gesproken is wel van de mechanisering van het
nimmer losgelaten. Staande in de lijn van het Oude
wereldbeeld. Ook het lichaam werd meer en meer opgevat
Testament, heeft de apostolische traditie zich van meet
als een te onderzoeken (en mogelijk bij disfunctioneren te
af aan gekeerd tegen (libertijnse of ascetische) gnostiek,
repareren) mechaniek. Deze metaforiek en de vrijheid om
tegen marcionisme en docetisme. Het materiële, fysieke
alles te onderzoeken, heeft veel gebracht. De schaduwkant
leven is positieve schepping van God.
is een verdingelijking van de natuur en van het menselijk
lichaam. Kritiek daarop kan echter niet zonder het besef,
Tegelijk moet gezegd worden, dat de kerk in de loop
dat juist christelijke gedreven desacralisering de moderne
der eeuwen veel tol heeft betaald aan een lichaams-
wetenschappelijke geneeskunde met al haar resultaten
negatieve levensvisie. In het verlengde daarvan
mogelijk heeft gemaakt.
pakte die ook seks-, lust-, gevoels-, genots-, sport- en
vrouwonvriendelijk uit. De bevrijding van het lichaam
Lichaam als bron van plezier en pijn
(uit deze negatieve) geschiedenis die binnen de
Het lichaam is ondertussen bron van plezier en
westerse cultuur in de twintigste eeuw plaatsvond, dient
van pijn. Dat zijn samengevat de twee prikkels
verwelkomd te worden.
Wij en ons Lichaam
10
Het ‘elfde gebod’: gij zult genieten
of levenskunst worden. Voordat we dit vanuit een
Ondertussen is te zien, dat bij wegvallen van ‘hogere’ of
christelijke levensvisie bevragen, dienen we ons te
‘diepere’ of spirituele kaders, de genoemde ‘bevrijding’
realiseren welke voorgeschiedenis ook hier ligt.
een wellicht doorgeschoten neveneffect heeft gekregen.
In onze cultuur staan alle kaarten inmiddels op het hier en
Verklaringsmodellen voor het kwaad
nu, dus op het gezonde, genietende leven.
Allerhande verklaringsmodellen voor het kwaad (straf,
Toch, wie als hedendaags christen, vragen wil stellen
beproeving, gevolg van de zonde, voorzienigheid) waren
(waartoe voldoende redenen zijn aan te voeren) bij een
en zijn manieren om grip te houden op een raadselachtige
doorgeslagen hedonisme, dient zich rekenschap te geven
werkelijkheid.
van de voorgeschiedenis. Er is namelijk - christelijk
Tegelijk zien we het loslaten van zulke modellen als
gesproken – ook alle reden om lichaam, seksualiteit,
ten laatste onbevredigend. In de waaromvraag zijn
genieting, gevoel, sport, ontspanning, gastronomie, een
immers geen sluitende antwoorden te vinden. Dat
op fitness gerichte leefstijl, heling en genezing bij ziekte
weer accepteren is een gaan staan in een gevoel van
en gebrek te zien als positieve waarden.
machteloosheid. Deze machteloosheid kan omslaan in een
vastbesloten, maar soms ook wanhopige poging om dan in
Het kwetsbare leven
ieder geval de schade zoveel mogelijk te beperken of die
Tegelijk is het leven in tijd en ruimte kwetsbaar.
te compenseren en om alsnog instanties te zoeken die een
Gezondheid in dit leven is de kwaliteit van een organisme
zekere verantwoordelijkheid kan worden toegeschoven.
om zich zodanig aan te passen aan de omgeving, dat
Dat bekritiseren kan zeker terzake zijn. Maar ook
het zich tamelijk ongestoord kan ontwikkelen om weer
hierin hebben christenen te beseffen, dat er een
nieuw leven van dezelfde soort voor te brengen. Maar
gecompliceerde geschiedenis ligt. Een geschiedenis
dat is eindig. Hoe adaptief een organisme ook is, het kan
van enerzijds soms al te makkelijk gegeven christelijke,
altijd getroffen worden door ‘opeters’, ‘veranderaars’,
berustende ‘antwoorden’ op het bestaan en de verdeling
calamiteiten en veroudering. Dan zakt de adaptatie
van het kwaad en van anderzijds een ook christelijk
door de ondergrens en is het organisme ten dode is
gemotiveerde strijd en verzet tegen het kwaad. Genas
opgeschreven.
Jezus zelf niet de zieken als teken van Gods Koninkrijk?
Mensen hebben via de toepassing van techniek en
samenwerking een groot compenserend vermogen
Op zoek naar een nieuw evenwicht in visie
opgebouwd. Ook dat is echter niet eindeloos, niet
Het is niet zo gek, dat geseculariseerde Europeanen in de
waar het gaat om het tegengaan van veroudering
lijn van het christelijke evangelie vinden dat ziekte, pijn en
en de risico’s van ziekte en ongeval en niet waar het
lijden met alle middelen bestreden dienen te worden.
gaat om het genereren en bekostigen van technische
Binnen een nieuwe evenwichtige visie dienen
compensatiemogelijkheden.
hoogschatting èn relativering van gezondheid een plaats
te krijgen, maar ook het ten volle ernstig nemen van het
De waaromvraag bij het lijden
kwaad en het lijden. Zowel de strijd tegen als vormen van
Voor veel mensen, gelovig en niet gelovig, is één van de
aanvaarding van lijden dienen hand in hand te gaan.
prangende levensvragen: waarom is er kwaad in de wereld,
of dichterbij huis: waarom is er kwaad in mijn leven?
In plaats van ‘afgodendienst’ in gesprek op basis van
De focus op het gave en gezonde leven, op medische
bescheidenheid
mogelijkheden, op een gewenste kwaliteit van leven,
Te zien valt dat het streven naar gezondheid, de offers
brengen met zich mee dat lijden, pijn, tekort, eindigheid
die daarvoor worden gebracht, de adoratie van een
en dood niet al te gemakkelijk thema’s van reflectie
gaaf en heel leven, kunnen leiden tot een bepaald
Wij en ons Lichaam
11
soort obsessiviteit. Bijbels gesproken naderen we dan
speelsheid en het schaamteloze vertrouwen van seksuele
afgodendienst. Toch vind ik het niet op de weg van
omgang horen bij de schepping die God ”goed” genoemd
hedendaagse christenen liggen om precies vanuit die
heeft. Menselijke liefde die zich uit in seksueel beminnen
invalshoek het gesprek met onze tijd aan te gaan. De
is zelfs de mooiste verbeelding voor de liefde tussen God
werkelijkheid zoals die nu is, heeft een veelkleurige
en mensen. Zo kan in de Bijbel en in veel mystieke teksten
geschiedenis. Die is zowel in positieve als in negatieve
de relatie tot God niet treffender beschreven worden
zin mede bepaald door het christendom. Die werkelijkheid
dan in seksuele beelden. Het Hooglied loopt over van de
steekt ook gecompliceerder in elkaar dan dat die recht
verrukkingen van seks, van het verlangen naar, fantaseren
gedaan kan worden vanuit één invalshoek. Het vraagt
over en genieten van het lichaam van de geliefde.
nederigheid en invoelingsvermogen om als christen op
dit vlak opnieuw het woord te nemen in onze tijd. Het
In seksuele relaties krijgen we, kortom, op een
vraagt bescheidenheid en bezonnenheid om samen
bijzondere manier deel aan het goddelijk verlangen
met tijdgenoten een nieuw evenwicht te zoeken in
naar gemeenschap en communicatie. Dat geeft ook een
ons genieten van gaafheid èn in het omgaan met de
bijzondere verantwoordelijkheid. Op een heel basaal
beperkingen daarin.
niveau gaat seksualiteit om communicatief aanraken.
Seksueel contact is de meest intense vorm van aanraken.
2 SEKSUALITEIT: VERLANGEN DAT
Fysiek is er geen manier om dichter bij de ander te komen.
GEMEENSCHAP ZOEKT, PROF.DR. HELEEN
De grenzen daarvan zijn niet objectief te bepalen. Elke
ZORGDRAGER
aanraking of toespeling kan “geseksualiseerd” worden.
Delen in Gods heilig verlangen
De grenzen tussen ik en jij worden vloeiend. In seks geef
De Bijbel kan gelezen worden als één groot verhaal
je niet een stukje van jezelf maar je komt er zelf in mee.
over Gods vurig verlangen naar gemeenschap: met de
Dat maakt uitermate kwetsbaar. Seks is heerlijk en kan
schepping, met het volk Israël, met mensen wereldwijd.
een gevoel van diepste aanvaarding schenken maar seks
Gepassioneerd wil God ons deelnemers maken in
kan ook extreem verwondend en beschadigend zijn.
dat goddelijk verlangen. De Schepper zal niet rusten
eer wij in heel ons mens-zijn tot voltooiing komen in
Een christelijke bezinning wil die ambiguïteit onder ogen
de gemeenschap met God en met elkaar. Verbond op
zien. Seksualiteit is altijd een vorm van “spelen met heilig
verbond wordt gesloten waarin dat verlangen een thuis
vuur.” Omdat het in seksualiteit gaat om ontgrenzing,
vindt bij mensen. In Jezus ontmoeten we het goddelijke
extase, je laten gaan, om een spel van macht en onmacht,
verlangen van aangezicht tot aangezicht. Jezus laat
liggen de risico’s op de loer. Waar is het moment dat
zich (aan)raken en raakt aan om gebroken relaties en
ontgrenzing afglijdt naar het overschrijden van grenzen,
gewonde levens te helen. Hij schenkt leven in overvloed.
of dat de wellustige blik van de ander omslaat in een
Dat wordt zichtbaar en tastbaar in de Laatste Maaltijd als
vernederende, pornografische blik?
symbool en belichaming van het grenzeloze verlangen
naar goed, geheeld en gedeeld leven waarvoor hij zichzelf
Nieuwe mythes over seks
geeft. “Proef, en geniet de goedheid van de Eeuwige.”
Als we kijken naar onze cultuur is seks overdonderend
(Ps. 34:9)
aanwezig in het publieke domein, in de vorm van beelden,
reclames, videoclips, popcultuur, dagelijkse taal. De
Seksualiteit maakt deel uit van het leven in overvloed dat
seksuele revolutie van de jaren ’60 van de vorige eeuw
de schepping in petto heeft en dat rond Jezus stralend
heeft veel goeds gebracht en seks van onnodige taboes
aan het licht komt. Seksualiteit hoort bij de vitale kern
en schaamte ontdaan, vooral die rond vrouwelijke
van ons bestaan, de levenslust. Het plezier, het genot, de
seksualiteit, maar in de slipstream van de bevrijding zijn
Wij en ons Lichaam
12
er ook nieuwe mythes ontstaan. De consumptiecultuur,
Het is veelzeggend dat die nieuwe gemeenschap op
de vrije markteconomie, de wereldwijde seksindustrie,
een lichamelijke manier wordt uitgebeeld, namelijk
het internet en de sociale media dragen allemaal bij aan
als het Lichaam van Christus. Alle gewone dingen van
nieuwe mythevorming rond seksualiteit.
ons belichaamde bestaan mogen verwijzen naar de
verrezen Christus. Het menselijk bestaan, ook in de
Mensen verwachten ontzettend veel van seks, veel meer
seksuele dimensies, wordt opgenomen, vernieuwd
dan ze dragen kan. Seks moet de bron zijn van geluk en
en getransformeerd. Leven in de opstanding laat seks
opperste vervulling. Seks moet perfect zijn. De seksuele
niet achter. Maar in de nieuwe gemeenschap wordt
partner moet perfect zijn. Seks wordt bijna een middel
onverbiddelijk verzet aangetekend tegen alle vormen van
van verlossing en redding. De commercie wakkert die
fysiek en psychisch geweld, misbruik en manipulatie die
verwachtingen aan met het aanprijzen van middelen en
het doel, de praktijken en de beleving van seks perverteren.
technieken die de prestatie bevorderen. Faalangst sluipt
Als juist in de kerk—in die oefenplaats van een nieuwe
de slaapkamer binnen. De pornovideo’s waarin seks veelal
gemeenschap—vrouwen, meisjes, jongens misbruikt worden
met geweld verbonden is, zijn met één muisklik bereikbaar
en hun behoefte aan troost en nabijheid wordt gemanipuleerd
op het internet. Ze zadelen jongeren op met beelden,
door voorgangers en ambtsdragers, vloekt het met alles waar
verwachtingen en prestatienormen die hen de ruimte
het Evangelie en de christelijke gemeente voor staat.
ontnemen om zelf en in eigen tempo te experimenteren
en hun grenzen te ontdekken. Ze stellen meisjes onder de
De gemeente verzameld als het Lichaam van Christus
druk om grenzeloos beschikbaar te zijn. Een nieuwe mythe
leeft in respect voor de eigenheid van de ander. Het
is ook dat meer seks beter is. Het seksuele verlangen
geheim van de ander, wat we “ziel” noemen, kan niet
wordt ervaren als eindeloos en moet telkens iets nieuws
worden gegrepen maar alleen ontvangen.
en prikkelends vinden om te bezitten, te consumeren. We
kunnen zeggen dat het benauwde moralisme van vroeger
De gemeenschap van Christus is een gemeenschap van
de speelsheid wegnam van seks, maar ook het dwangmatig
verwachting. Het water van de doop geeft ons een nieuwe
najagen van seksuele bevrediging en van geprikkeld
identiteit. “Kind van God” zijn wordt de diepste identiteit
moeten worden door telkens nieuwe seksuele partners tast
die andere identiteiten relativeert. Mannelijk of vrouwelijk,
de speelsheid en vrijheid aan.
hetero- of homoseksueel doen er wel toe maar zijn niet de
ultieme waarheid van ons leven. “Er is slechts één identiteit
Gastvrijheid en wederkerigheid in het Lichaam van
stabiel genoeg om op te hopen.” (Elizabeth Stuart)
Christus
Onze lichamen mogen, onder vrije instemming, expressie
Waarin zou een christelijk-theologische bijdrage aan het
geven aan genade en gastvrijheid, als antwoord op
debat over seksualiteit in onze cultuur kunnen bestaan?
Gods genade. Dat is, zo leert ons bijvoorbeeld het
Als onze seksuele relaties deel hebben aan het heilig
huwelijksleven, een weg van zoeken en vinden, van
verlangen van God, kunnen ze niet door bezitsdrang
vallen en opstaan, van communicerend en lerend
gekenmerkt zijn. Verlangen dat toe-eigening zoekt en
openstaan voor elkaar. We hoeven seks niet te beladen
alleen op zichzelf gericht is, is een verziekte vorm van het
met overdreven verwachtingen. Seks is, hoe fijn ook,
door God geschapen verlangen. Jezus nodigt ons binnen
niet zaligmakend en blijft in zekere zin onvervuld en
in een nieuwe gemeenschap waar aandacht, gastvrijheid
onvolmaakt. Seksuele relaties over de lange duur kennen
en eerbied voor elkaar kenmerken zijn van ieder
hun getijden van eb en vloed. Het wonder van seks is
verlangen. In goede seks gaat lust samen met eerbied
niet dat we in de seks God of de zaligheid vinden maar
voor de ander, voor zijn/haar behoeften en grenzen, en
dat God ons in de seks vindt, zoals God ons overal vindt
ook voor het eigen lijf.
waar we zijn, en ons daar tot deelgenoten/delende
Wij en ons Lichaam
13
genoten wil maken van leven in overvloed. Seks wordt
geliefden hoog in de bergen en boven aangekomen verstilt
een verrukkelijke mogelijkheid van Gods goedheid op
ons gesprek, bij het uitkijken in de diepte. Adembenemend
aarde. Dit zou het antwoord van de kerk kunnen zijn op
is het panorama wat zich voor onze ogen voltrekt. We zijn
de ophemeling en vercommercialisering van seks in
geraakt door schoonheid van de natuur.
onze cultuur die nieuwe vormen van onderdrukking en
Eenmaal beneden aangekomen en teruggekeerd in het
uitbuiting met zich meebrengt.
dagelijks leven: hoe gaat het verhaal van schoonheid dan
verder?
Opnieuw kan hier het sacrament van het Avondmaal, de
Eucharistie ons inspireren. De Maaltijd bevestigt de intieme
Het lukt ons nog steeds als we een pasgeboren baby
omgang met Christus die zich laat aanraken en proeven.
vasthouden in onze armen. De kleine vingertjes, een
Zij is een overtreffend gebaar van gastvrijheid. De Maaltijd
neusje en twee grote ogen die ons aankijken. Vol trots
staat voor een alternatieve economie van genade en
toon je je pasgeboren dochter aan je familie en vrienden.
overvloed. En zij opent de liefde van de binnenste kring
“Wat is ze mooi!” is de reactie. Achttien jaar later is dat
naar het welzijn en belang van de bredere gemeenschap.
ingewikkelder geworden. Ze is uitgegroeid tot een mooie
In de romantische droom trekken geliefden zich terug op
jonge vrouw. Ineens lijkt het lastiger om zonder bijzinnen
het Bounty eiland ver van de bewoonde wereld. In een
te spreken over schoonheid. Bij je eigen dochter zal het
christelijke visie zoeken geliefden ook die intimiteit en
lukken, maar hoe kijk je naar anderen? Hoe ga je om met
veiligheid maar maken het nooit exclusief. In het lichaam,
lichamelijkheid die zich ook visueel aandient?
de ziel van de ander ervaren ze de unieke schoonheid
van deze ene mens. In de uniciteit van hun liefde ervaren
Mag het er zijn?
ze Gods heilig verlangen dat zich echter niet alleen in
De afgelopen jaren ben ik me meer en meer gaan
en tussen hen beiden wil nestelen maar gemeenschap
beseffen dat het evangelie van Jezus bedoeld is om
zoekt tot aan de einden der aarde. Privé en publiek zijn
werkelijk te landen in onze wereld. In een cultuur
vanuit het alles doorstromende verlangen van God met
die in veel opzichten zich ontworsteld heeft van
elkaar verbonden. In het seksuele leven van twee mensen
christelijk geloof. Waar komen we dichter bij die aardse
worden door de tijd heen praktijken van aandacht,
werkelijkheid dan als we het hebben over het meest
empathie en wederkerigheid gecultiveerd die weldadig
tastbare van elk mens: het lichaam?
kunnen uitstromen naar derden. Zoals naar het kind dat
een zichtbare expressie kan zijn van de “derde” die de
Bij mezelf bemerk ik een onvrede. Onvrede over de
intimiteit van twee mensen openbreekt naar publieke
manier waarop onze cultuur met lichamelijkheid en
zorg. En naar de samenleving die bezield kan worden met
seksualiteit om kan gaan. Onvrede ook, over de manier
grotere liefde en compassie. In verbondenheid met velen
waarop er binnen kerkelijke sferen hiermee omgegaan
mogen onze levens Gods verlangen weerspiegelen.
wordt. Ik ervaar in dat laatste een dubbelheid. We
belijden prachtige dingen, we geloven in Gods schepping
3 SCHOONHEID: TUSSEN PROTESTANTSE
met de mens als kroon. Maar tegelijk kunnen we
PREUTSHEID EN LIBERALE LUSTCULTUUR,
wegkijken als het gaat om schoonheid of lichamelijkheid.
DRS. REMMELT MEIJER
Mij bekruipt de vraag: mag het er eigenlijk wel zijn?
Mooi!
Ademloos kijken we omhoog naar boven en zien de welving
Samenhang
van staal hoog oprijzen. Aan de voet van de Eiffeltoren kan
De manier waarop het christelijk geloof door de eeuwen
een mens even stil worden bij het zien van zoveel culturele
het menselijk lichaam positioneert is een belangrijke: dit
schoonheid. Tijdens een zomervakantie lopen we met onze
lichaam is in zichzelf goed en mooi. Goed geschapen door
Wij en ons Lichaam
14
de goede God. Daarmee doet het er toe. Het mag er zijn:
consequent voor seksuele zuiverheid wil gaan, zal
dat lijf in al z’n lijfelijkheid.
uitkomen bij maximale bedekking van het lichaam. Hij
of zij zal het liefst terugkeren naar een cultuur, waarin
De theoloog Tom Wright noemt in zijn boek Eenvoudig
mannen en vrouwen in het publieke domein gescheiden
christelijk, schoonheid een van de echo’s van Gods
van elkaar leven en werken.
stem. Het verwijst naar de Schepper. Lichamelijkheid
maakt deel uit van een grotere compositie, die
Een gezonde christelijke visie is des te relevanter nu we
schepping heet. De aanblik die wij aantreffen is altijd
leven in een multiculturele samenleving. Niet alleen een
beperkt, onaf en vraagt om heelheid. In die lijn pleit ik
liberale seksuele moraal is dominant, maar ook doen
voor een volwaardige omhelzing van lichamelijkheid
in toenemende mate traditionele allochtone culturen
en schoonheid: laat het er mogen zijn en laten we
hun intrede. Traditionele terughoudendheid ten aanzien
tegelijk een cultuur blijven ontwikkelen, waarbinnen
van lichamelijke schoonheid vormt de tegenhanger van
lichamelijkheid opgenomen wordt in samenhang met
de verworven liberale losheid. Hoezeer verschillend
Gods bedoeling. Uitbundigheid en respect horen dan
en tegengesteld ze zijn, beide gaan uit van een sterke
beide tot de registers, waarop deze muziek mag klinken.
seksualiserende trek ten aanzien van lichamelijkheid.
Daarmee is schoonheid in het ene geval een ultieme
Het laat voor mij ook het probleem zien: juist de losheid
uiting van seksuele vrijheid en in het andere geval al snel
van liberalisme heeft het lichaam niet zozeer bevrijd, maar
afkeurenswaardig of ronduit slecht. De eigen waarde van
tot een los object gemaakt, waarmee ieder doen kan
schoonheid verdwijnt in beide gevallen uit beeld.
wat hij wil. Gevangen door lust. Maar noch lichamelijke
schoonheid, noch schoonheid in het algemeen zijn
In die cultuur bevindt zich ook de christelijke kerk. Hoe
zelfstandige, losse delen. Ze komen tot hun recht in
onderscheidend is de cultuur onder gelovigen op dit punt?
samenhang. Maar samenhang belijden betekent ook
Een paar voorbeelden. Toen Arie Boomsma in 2009 zich
datgene waar we over praten dan ook werkelijk durven
een fotoshoot op het strand liet welgevallen voor het blad
omhelzen. Schoonheid van mannen en vrouwen is
L’ Homo, leidde dat tot de nodige ophef. Deze lichamelijkheid
daarmee iets dat op z’n tijd ook gezien en genoten mag
werd door een aantal christenen als zeer ongepast
worden in een samenleving.
ervaren. Als we daar nu op terugkijken: hoe terecht was
dat? Een ander voorbeeld: rond kerst kijken jaarlijks horden
Cultuur
gelovigen naar het romantische kostuumdrama Sissi uit
Waar een liberale cultuur ten aanzien van seksualiteit
de jaren ‘50, zonder last te hebben van de rijke decolletés.
geleid heeft tot losheid, heeft het bij schoonheid juist tot
In het Rijksmuseum rondlopend hebben ze meestal ook
vermenging van onderscheiden elementen geleid. Zie
weinig last van allerlei (ontblote) schoonheid uit de 17e
je rond seksualiteit verlies van verbinding tussen liefde,
eeuw. Maar in onze huidige cultuur kan schoonheid voor
relatie, trouw en seks. Bij schoonheid lijkt vermenging
diezelfde mensen ineens een struikelblok zijn en is er
te zorgen voor de verwarring: schoonheid is dan al bijna
verlegenheid of kritische afwijzing.
hetzelfde als aantrekkelijkheid, wat bijna hetzelfde is als
lustopwekkend en wat bijna automatisch kan leiden tot
Met andere ogen
seksuele activiteit. Als zichtbare schoonheid bijna hetzelfde
Wat zien we als we een lichaam zien? Dat is een belangrijke
is als een uitnodiging tot seks en schoonheidsbeleving
vraag, volgens mij. Zien we nog een mens, man of vrouw,
identiek wordt aan lust, is het einde zoek.
ouder of jonger met zijn of haar schoonheid? Met mogelijk,
Zonder een bewustzijn van dit soort dynamieken is
gebroken schoonheid? Zien we, op een zomerse dag
het christelijk prijsschieten rond lichamelijkheid. Wie
bijvoorbeeld, een lijf en lijfelijkheid, die gewoon mooi kan
Wij en ons Lichaam
15
zijn? Of zien we vooral de verleiding? Gaan we mee in
de framing van vrouwelijkheid als pure lust, of mag het
er gewoon zijn? Gewoon: “Mooi!” Punt. Hoe de ander
zich kleedt én lichamelijkheid toont is zeker iets van
verantwoordelijkheid van die ander. Maar het is ook de
cultuur, die wijzelf creëren: met welke ogen willen we
kijken?
Dat de kerk hiermee geworsteld heeft is niet vreemd.
Het spanningsveld is voelbaar en begeerte is van alle
tijden. Maar schoonheid, die vast blijft zitten tussen
protestantse preutsheid enerzijds en liberale lustcultuur
anderzijds, is feitelijk gegijzeld door miskenning. In dat
dilemma pleit ik voor het terugbrengen van schoonheid
in het kader waar het thuishoort: dat van schepping en
herschepping. De kerk heeft hier een geweldige kans: een
derde weg bieden in een ontspoorde cultuur. Een weg
waar lichamelijkheid een plek heeft en positief benoemd
wordt en beleefd. Dan blijft de bijdrage van de kerk niet
steken in waarschuwingen en wordt schoonheid niet
langer verward met lust of overschaduwd door angst.
Schoonheid, kom uit de schaduw!
Waar dat lukt komt verbinding met jezelf, je lijf en je
Schepper in een lichamelijke cultuur die snakt naar
heelheid.
Wij en ons Lichaam
16