Hoogspanningslijnen en gezondheid

Hoogspanningslijnen
en gezondheid
Vraag en antwoord
Voor meer informatie over hoogspanningslijnen
en gezondheid, zie ook de website
www.ggd-bureaugmv.nl (Informatie over > Milieu
en Veiligheid > Straling).
maart 2011
MOLO-werkgroep hoogspanningslijnen in samenwerking met
Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD’en Brabant/Zeeland
contactgegevens: mevrouw M. Gevers, Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD’en
Brabant/Zeeland, e-mail [email protected], telefoon 0900-3686868
1
Hoogspanningslijnen en gezondheid
Kan mijn gezin veilig wonen naast hoogspanningslijnen, of kan mijn kind daar leukemie van
krijgen? En wat moet de gemeente doen om ons te beschermen tegen die straling?
De laatste jaren zijn hoogspanningslijnen in de buurt van woningen of scholen een hot item.
Omwonenden, en vooral gezinnen met jonge kinderen, zijn bang dat de straling van de
hoogspanningslijnen hun gezondheid kan schaden. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt namelijk
dat nabij hoogspanningslijnen meer kinderen met leukemie wonen.
Vanwege de mogelijke gezondheidsrisico’s stelde het ministerie van VROM in 2005 een
voorzorgsadvies op. Dit advies zegt dat uit voorzorg beter geen nieuwe gevoelige bestemmingen
waar kinderen langere tijd verblijven, zoals woningen en scholen, dichtbij hoogspanningslijnen
gebouwd kunnen worden. Plannen voor een nieuwe 380 kV-hoogspanningslijn in Brabant en
Zeeland maken het thema weer helemaal actueel.
Dit informatieblad geeft antwoord op uw vragen over hoogspanningslijnen en gezondheid, op basis
van wetenschappelijke kennis en objectieve informatie.
Vraag en antwoord
Welke gezondheidsklachten worden in verband gebracht met hoogspanningslijnen?
Sommige mensen brengen verschillende gezondheidsklachten in verband met hoogspanningslijnen.
Bijvoorbeeld stress, slaapstoornissen, hartklachten, kanker en de ziekte van Alzheimer. Om te
kijken of deze gezondheidsklachten werkelijk verband houden met hoogspanningslijnen is veel
wetenschappelijk onderzoek gedaan. Deze onderzoeken waren gericht op blootstelling aan het
elektromagnetische veld (EMV) bij omwonenden van hoogspanningslijnen en mogelijke
gezondheidsrisico’s, zoals kanker, de ziekte van Alzheimer en miskramen. Ook onderzocht men of
mensen die door hun beroep in aanraking komen met elektromagnetische velden van
hoogspanningslijnen een grotere kans hebben op het krijgen van onder andere kanker,
hartritmestoornissen en het plegen van zelfmoord. De Nederlandse Gezondheidsraad concludeert1
op basis van deze studies dat er niet is aangetoond dat elektrische of magnetische velden,
afkomstig van het elektriciteitstransport- en distributiesysteem enige ziekte of afwijking
veroorzaken. Hoewel er geen bewijs is gevonden, maken enkele onderzoeken een mogelijke relatie
met kinderleukemie wel aannemelijk2. Daarnaast bleek uit recentelijk onderzoek (2009) dat er
mogelijk een relatie is met de ziekte van Alzheimer3; dit moet nog verder onderzocht worden.
1
2
3
Zie website van de Gezondheidsraad, www.gezondheidsraad.nl
Greenland et al. (2000); Ahlbom et al. (2000)
Huss et al. (2009).
2
Produceren hoogspanningslijnen ‘straling’?
Ja. Hoogspanningslijnen produceren een elektromagnetisch veld (EMV), wat in de volksmond ook
wel ‘straling’ wordt genoemd. Het elektromagnetisch veld bestaat uit een elektrisch deel
(uitgedrukt in Volt per meter, V/m) en een magnetisch deel (uitgedrukt in microTesla, µT).
Kan ik veilig een hoogspanningslijn passeren?
Ja. Zelfs recht onder hoogspanningslijnen is het elektromagnetische veld zo laag dat u er zonder
risico op gezondheidsklachten onder door kunt lopen. Het elektromagnetische veld is het hoogst
dicht bij de hoogspanningslijnen. Maar op leefniveau (enkele meters onder de lijn) is de
blootstelling aan het magnetische veld al (veel) lager dan de in 1998 internationaal aanbevolen en
door de Nederlandse overheid voorgeschreven waarde van 100 µT4. Ook de blootstelling aan het
elektrische veld blijft lager dan de door de Nederlandse Gezondheidsraad aanbevolen 8 kV/m.
Onder deze waarden loopt u geen risico op korte termijn gezondheidseffecten, zoals het zien van
lichtflitsen (fosfenen), onbedoelde spiertrillingen of hartritmestoornissen
Houdt mijn woning elektromagnetische velden van hoogspanningslijnen tegen?
Bouwmaterialen, bomen en struiken houden wel grotendeels het elektrische veld tegen, maar het
magnetische veld niet of nauwelijks. Voor mensen die in de buurt van hoogspanningslijnen wonen
is daarom vooral het magnetische veld van belang. Direct onder de hoogspanningslijnen is het
magnetische veld het sterkst; verder daar vanaf neemt de sterkte af.
Kan ik veilig in de buurt van een hoogspanningslijn wonen?
Hier kunnen we (nog) geen duidelijk antwoord op geven. Wel is zeker dat u geen risico loopt om
korte termijn gezondheidseffecten te krijgen, zoals het zien van lichtflitsen (fosfenen), onbedoelde
spiertrillingen of hartritmestoornissen. Blootstelling is daar immers altijd (veel) lager dan de norm
van 100 µT4 (zie twee vragen terug). Wat niet zeker is, is of het wonen in de buurt van
hoogspanningslijnen op de lange termijn schadelijk kan zijn voor uw gezondheid. Buitenlands
wetenschappelijk onderzoek5 laat zien dat kinderleukemie twee keer zo vaak voorkomt in de buurt
van hoogspanningslijnen (grofweg binnen de 0,4 µT-zone). Of dit ook werkelijk door de
hoogspanningslijnen komt is niet bewezen. Men heeft namelijk geen biologisch mechanisme
gevonden waarmee het magnetische veld kinderleukemie zou kunnen veroorzaken. Het is dus ook
mogelijk dat andere factoren zoals genetische aanleg, luchtverontreiniging of infectieziekten de
extra gevallen van kinderleukemie veroorzaken.
In Nederland is de relatie tussen hoogspanningslijnen en kinderleukemie nooit onderzocht. We
weten dus niet of er in Nederland ook meer kinderen met leukemie dichtbij hoogspanningslijnen
wonen.
4
In 1998 aanbevolen door de Internationale Commissie voor Bescherming tegen Niet-Ioniserende
Straling (International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection; ICNIRP). NB: in
november 2010 heeft deze commissie haar advies voor het blootstellinglimiet verhoogd van
100µT naar 200µT, omdat ook onder 200µT geen gezondheidseffecten te verwachten zijn. Bij het
publiceren van deze folder was nog niet bekend of de Nederlandse overheid dit advies overneemt.
5
Greenland et al. (2000); Ahlbom et al. (2000)
3
Heeft mijn kind leukemie gekregen door de hoogspanningslijn naast onze woning?
Dat is niet te zeggen. Buiten dat niet bewezen is dat hoogspanningslijnen kinderleukemie kunnen
veroorzaken, is het niet mogelijk om voor een individuele leukemiepatiënt de precieze oorzaak van
de ziekte aan te geven. Maar stèl dat hoogspanningslijnen kinderleukemie kunnen veroorzaken,
dan nog is de kans klein dat dit de oorzaak is van leukemie bij uw kind. Als we namelijk de
resultaten van het wetenschappelijk onderzoek6 vertalen naar de Nederlandse situatie, dan krijgt in
Nederland naar schatting één kind per twee jaar leukemie door het wonen dichtbij een
hoogspanningslijn. In diezelfde tijd krijgen ongeveer 270 andere kinderen ook leukemie, waarvoor
hoogspanningslijnen dus niet verantwoordelijk zijn.
Woon ik in de magneetveldzone?
Dat kunt u grofweg zelf nagaan. De magneetveldzone is de zone rondom een hoogspanningslijn
waar het magnetische veld gemiddeld over een heel jaar hoger is dan 0,4 µT. De grootte van dit
gebied hangt af van het type hoogspanningslijn en bestrijkt ongeveer 40 tot 215 meter aan beide
zijden van de hoogspanningslijn, gerekend vanaf het midden van die lijn. Op de website van het
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (www.rivm.nl) kunt u informatie vinden over het type
hoogspanningslijn waar u naast woont en de verwachte grootte van het magneetveld (indicatieve
zone). In sommige gevallen is deze grootte ook specifiek bepaald en wordt naast een indicatieve
zone ook de specifieke zone getoond.
Neemt de kans op kinderleukemie toe, hoe dichter je bij de lijn woont?
Dat is niet te zeggen. Uit buitenlands wetenschappelijk onderzoek6 weten we dat kinderleukemie
twee keer zo vaak voorkomt bij hoogspanningslijnen, grofweg binnen de 0,4 µT-zone. Er is echter
géén oorzakelijk verband of dosis-effect-relatie gevonden. Dat wil zeggen dat men niet heeft
aangetoond dat hoogspanningslijnen het risico op kinderleukemie veroorzaken of dat het risico
verder toeneemt bij een hogere of langere blootstelling aan het elektromagnetische veld van
hoogspanningslijnen.
Veroorzaken hoogspanningslijnen de ziekte van Alzheimer?
Dat kunnen we niet zeggen. Eén wetenschappelijke studie7 geeft aan dat er mogelijk meer mensen
sterven aan de ziekte van Alzheimer onder de mensen die dichtbij een hoogspanningslijn wonen.
Op basis van deze ene studie kunnen we echter nog geen conclusies trekken: verder onderzoek
moet uitwijzen of die relatie ook op andere plekken gevonden wordt en of er een oorzakelijk
verband kan zijn.
6
7
Greenland et al. (2000); Ahlbom et al. (2000)
Huss et al. (2009)
4
Zijn gemeenten verplicht het VROM-advies te hanteren?
Nee. Het ‘VROM-advies’ adviseert gemeenten uit voorzorg geen nieuwe gevoelige bestemmingen
(woningen, scholen en kinderdagverblijven) te bouwen in de buurt van hoogspanningslijnen, maar
verplicht ze daar niet toe. Gemeenten mogen hiervan afwijken en zowel strengere als minder
strenge normen hanteren. Daarvoor moeten zij allereerst alle belangen, waaronder de gezondheid
van betrokkenen, zorgvuldig afwegen. Bij nieuwbouwplannen kunt u tijdens de inspraakprocedure
uw gemeente vragen of zij een dergelijke afweging hebben gemaakt.
Mogen woningen en scholen in de buurt van hoogspanningslijnen staan?
Ja, dat mag. Het VROM adviseert echter om geen nieuwe woningen of scholen (inclusief
bijbehorende perceel/schoolplein) te bouwen in de buurt van hoogspanningslijnen. Dit advies geldt
niet voor bestaande woningen of scholen in de buurt van hoogspanningslijnen. Op dit moment is er
onvoldoende wetenschappelijk bewijs dat hoogspanningslijnen gezondheidsschade kunnen
veroorzaken bij omwonenden. Het slopen en elders herbouwen van woningen of scholen is
kostbaar en (emotioneel) ingrijpend, maar mogelijk dus ook onnodig. Bij nieuw te bouwen
woningen en scholen zijn maatregelen veel makkelijker en goedkoper te nemen.
Mogen speeltuinen en sportvelden in de buurt van hoogspanningslijnen liggen?
Ja, dat mag. De huidige wetenschappelijke kennis geeft geen aanleiding om te denken dat spelen
of sporten onder hoogspanningslijnen risico’s geeft voor de gezondheid. Er is namelijk alleen een
verband gevonden tussen wonen bij hoogspanningslijnen en het vóórkomen van meer
kinderleukemie. Het is niet aangetoond dat hoogspanningslijnen hiervoor de oorzaak zijn en
daarnaast verblijft men (veel) langere tijd in woningen dan op een sportveld of in een speeltuin.
Ook het VROM-advies rekent speeltuinen en sportvelden niet tot de groep gevoelige bestemmingen
waarvoor het voorzorgsadvies geldt.
Is het ondergronds aanleggen van hoogspanningslijnen een oplossing?
Dit hangt af van de situatie. Zowel ondergrondse kabels als bovengrondse lijnen hebben voor- en
nadelen. Zo houdt de grond wel grotendeels het elektrische veld tegen, maar nauwelijks het
magnetisch veld. Recht boven ondergrondse kabels kan de blootstelling aan het magnetische veld
zelfs hoger zijn dan recht onder bovengrondse lijnen. Het magneetveld (≥0.4 µT) is wel
aanmerkelijk smaller bij ondergrondse kabels dan bij bovengrondse lijnen.
Bovengrondse hoogspanningslijnen hebben het nadeel dat men ze lelijk kan vinden en dat ze bij
bepaalde weersomstandigheden een zoemend of loeiend geluid kunnen geven. Zie daarvoor ook de
vraag: “Is het geluid van hoogspanningslijnen slecht voor mijn gezondheid?”. Deze nadelen hebben
ondergrondse lijnen niet, maar de aanleg hiervan is duurder en technisch lastig vanwege isolatieeisen. Voor de lijnen met de hoogste voltages (380 kV) is bovendien nog niet bekend of de
elektriciteitsvoorziening goed gewaarborgd kan blijven bij ondergrondse aanleg. Netwerkbeheerder
Tennet en de Technische Universiteit Delft onderzoeken dat de komende jaren (zie
www.tennet.eu/nl voor meer informatie over dit onderzoek).
5
Geven metingen uitsluitsel over blootstelling door hoogspanningslijnen?
Nee. Metingen tonen een momentopname en geven geen goed beeld van langdurige blootstelling.
De hoeveelheid elektriciteit die getransporteerd wordt via hoogspanningslijnen is namelijk
afhankelijk van de hoeveelheid stroom die men op dat moment in het verzorgingsgebied verbruikt.
Die hoeveelheid verandert gedurende de dag en het jaar. Er is op nationaal niveau een
rekenmethode ontwikkeld, die rekening houdt met deze schommelingen. Deze methode wordt vaak
toegepast om de specifieke magneetveldzone te bepalen bij nieuwbouwplannen in de omgeving
van bovengrondse hoogspanningslijnen.
Is het geluid van hoogspanningslijnen slecht voor mijn gezondheid?
Over het algemeen niet. Onder bepaalde weersomstandigheden (vochtig weer, mist, regen)
kunnen hoogspanningslijnen een zoemend geluid geven. Elektrische ontladingen in de lucht
veroorzaken dit geluid. We noemen dit het corona-effect. Deze ontladingen treden alleen zeer dicht
bij de draden op, waar het elektrische veld het sterkst is. De ontladingen en het geluid hebben
geen nadelige gevolgen voor uw gezondheid. Naast het zoemende geluid, veroorzaken de wervels
achter de draden bij harde wind soms een loeiend geluid. Als u in de buurt van een
hoogspanningslijn woont kunt u dit geluid als hinderlijk ervaren of misschien slaapt u er zelfs
minder goed door. Echter, doordat het alleen bij bepaalde weersomstandigheden voorkomt die
meestal niet lang aanhouden zijn de gezondheidseffecten zeer klein.
Komen elektromagnetische velden alleen in de buurt van hoogspanningslijnen voor?
Nee. Alles waar stroom doorheen gaat produceert een elektromagnetisch veld. Dat geldt dus ook
voor de elektrische bedrading in huis en alle (huishoudelijke) apparaten met een stekker of
batterij. Een elektrisch veld is altijd aanwezig als er elektrische spanning staat op de kabel of het
apparaat. Een magnetisch veld ontstaat pas wanneer er stroom door de kabel loopt of het apparaat
stroom verbruikt.
Is straling van hoogspanningslijnen hetzelfde als straling in kerncentrales?
Nee. ‘Straling’ van hoogspanningslijnen en straling van kerncentrales zijn de twee uitersten van het
elektromagnetische spectrum. ‘Straling’ van hoogspanningslijnen bestaat uit trillingen met een
extreem lage frequentie. Straling van nucleaire bronnen (bijvoorbeeld uit kerncentrales) bestaat
juist uit trillingen met een extreem hoge frequentie. Die frequentie is zo hoog dat het ioniserende
eigenschappen heeft en daarmee het DNA (genetisch materiaal) in ons lichaam kan aantasten.
‘Straling’ van hoogspanningslijnen heeft geen ioniserende eigenschappen.
Waar kan ik meer informatie vinden over hoogspanningslijnen?
Méér informatie over hoogspanningslijnen en het beleid van de Rijksoverheid staat op de website
www.rijksoverheid.nl. Hier vindt u bijvoorbeeld de brochure van VROM over hoogspanningslijnen,
het voorzorgsadvies van VROM uit 2005 en de toelichting hierop uit 2008. Wetenschappelijke
informatie en artikelen vindt u op de website van het Kennisplatform ElektroMagnetische Velden
(www.kennisplatform.nl).
6