Energiek Zwijndrecht - Gemeente Zwijndrecht

Energiek Zwijndrecht
Deel I energiebeleid: De Visie
Inhoudsopgave
Inhoud
Inhoudsopgave ...................................................................................................................... 1
Voorwoord ............................................................................................................................. 2
Inleiding ................................................................................................................................. 3
Klimaatverandering ........................................................................................................ 3
Klimaatakkoorden........................................................................................................... 3
Energietransitie in Zwijndrecht........................................................................................ 4
Conclusie ....................................................................................................................... 4
Leeswijzer ............................................................................................................................. 5
Klimaatdoelstellingen en de energietransitie .......................................................................... 6
Energietransitie in Zwijndrecht........................................................................................ 6
Beleidskaders................................................................................................................. 6
Conclusie ....................................................................................................................... 7
Visie en doelstellingen 2016- 2050 ........................................................................................ 9
Energieneutraal in 2050 ................................................................................................. 9
Op naar 2020 ................................................................................................................10
Na 2020 ........................................................................................................................11
Van visie naar actie ..............................................................................................................12
Inzicht in stakeholders ...................................................................................................13
Bronnenlijst ..........................................................................................................................14
Bijlage
Bijlage 1.
Beleidskaders
Bijlage 2.
Analyse Energiehuishouding Zwijndrecht en uitgevoerde en lopende
energiemaatregelen
Bijlage 3.
Routekaart
Bijlage 4.
Analyse maatregelen
1
Voorwoord
Klimaatproblematiek en de energietransitie staan hoog op de politieke agenda. Als gemeente willen
wij een bijdrage leveren aan het tegengaan van klimaatverandering, door zuiniger om te gaan met
energie en meer gebruik te maken van duurzame energie. De gemeenteraad wil inwoners en
ondernemers stimuleren en faciliteren om duurzame beslissingen te nemen.
De afgelopen jaren hebben wij gewerkt aan deze doelstelling door middel van het
Duurzaamheidsuitvoeringsprogramma 2013-2016 (DUP). Ook vanuit de samenleving zijn er
initiatieven ontstaan, die verantwoordelijkheid nemen en een bijdragen leveren aan de
energietransitie.
Aan het eind van dit jaar loopt het DUP ten einde. In december 2015 heeft de gemeenteraad een
amendement aangenomen waarin is geregeld dat er in 2016 nieuw energiebeleid wordt opgesteld. Dit
beleid moet vorm geven aan doelstellingen om het aandeel duurzaam opgewekte energie te vergroten
en energiebesparing te realiseren. De raad geeft aan dat in het beleid zo concreet mogelijk moet
worden aangegeven welke maatregelen worden ingezet, welke middelen daarvoor nodig zijn en wat
de rol van gemeente en andere partners hierin is. De belangrijkste partners worden nadrukkelijk
betrokken bij het opstellen van het beleid.
Wij willen, ook in de toekomst, met (maatschappelijke) partners en inwoners verantwoordelijkheid
nemen in de klimaatopgave en een bijdrage leveren aan de energietransitie. Dit nieuwe energiebeleid
moet uitvoering geven aan deze ambitie.
2
Inleiding
Uit onderzoek van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) blijkt dat de gemiddelde
temperatuur op aarde de afgelopen 130 jaar met ongeveer 0,9°C is gestegen. Het is hoogst
waarschijnlijk dat deze versnelde temperatuurstijging het gevolg is van verhoogde uitstoot van
broeikasgassen. Broeikasgassen komen vrij door gebruik van fossiele brandstoffen (zoals kolen, olie
en gas), boskap en veeteelt (Planbureau voor de Leefomgeving, 2015).
Broeikasgassen
Broeikasgassen zoals CO₂ , methaan en waterdamp komen van nature voor in de atmosfeer. De
broeikasgassen houden de warmte van de zon gedeeltelijk vast. Dit natuurlijke broeikaseffect is
sinds de industriële revolutie versterkt, doordat we op grote schaal fossiele brandstoffen (olie, kolen
& gas) zijn gaan verbranden. CO₂ en andere broeikasgassen die hierbij vrij komen zorgen voor een
versterkt broeikaseffect, waardoor de aarde opwarmt (milieu centraal).
Klimaatverandering
De stijging van de temperatuur op aarde heeft gevolgen voor het klimaat. De effecten en mate van
klimaatverandering verschillen wereldwijd (PBL, 2015, p. 12).
In Nederland krijgen we de komende eeuw te maken met gemiddeld hogere temperaturen, een
stijgende zeespiegel en veranderende neerslagpatronen. De kans op hittegolven in de zomer neemt
toe en neerslag extremen zullen vaker voorkomen (PBL, 2015, p.13).
In andere delen van de wereld staat de bevolking nu al voor een uitdaging door de gevolgen van
klimaatverandering en vormen droogte en overstromingen problemen. In zuidelijke regio's vormt
klimaatverandering onder andere een bedreiging voor agrarische opbrengsten.
Ook Nederland is gevoelig voor de effecten van klimaatverandering. Nederland is een dichtbevolkt
land, waar grond intensief gebruikt wordt. Een toename in frequentie en intensiteit van piek- en
onweersbuien leidt tot wateroverlast in het stedelijk en landelijk gebied. Bovendien vergroot de
combinatie van hogere rivierafvoer en zeespiegelstijging de uitdaging rivierwater veilig af te voeren
naar zee (PBL, 2015, p.43).
Als gemeente aan het water krijgt ook Zwijndrecht te maken met de gevolgen van klimaatverandering.
Waterveiligheid is een belangrijk onderdeel in het realiseren van een aantrekkelijk woon- en
werkklimaat (RMJP, 2014-2018).
Klimaatakkoorden
De afgelopen jaren zijn er meerdere akkoorden gesloten waarin partijen afspreken zich in te zetten
voor duurzame economische groei. De klimaattop in Parijs, die eind 2015 plaatsvond, toont aan dat
de klimaatproblematiek hoog op de politieke agenda staat. Tijdens de klimaattop kwamen 195 landen
overeen te streven naar reductie van broeikasgasemissie, om de temperatuurstijging op aarde te
beperken.
Het beperken van CO₂ uitstoot betekent dat er een transitie moet plaatsvinden naar een situatie
waarin veel minder energie wordt gebruikt en energie zoveel mogelijk uit hernieuwbare bronnen
wordt opgewekt.
3
Energietransitie in Zwijndrecht
Ook binnen gemeente Zwijndrecht vormt de energietransitie een belangrijke doelstelling.
De afgelopen jaren heeft de gemeenten uitvoering gegeven aan deze ambitie door middel van het
Duurzaamheidsuitvoeringsprogramma 2013-2016 (DUP). In het DUP staan de volgende doelstellingen
beschreven:



2% energiebesparing per jaar,
In 2020 wordt 20% van het energieverbruik duurzaam opgewekt,
In 2020 30% minder emissie van broeikasgassen ten opzichte van 1990.
Het DUP focust op het terugdringen van energieverbruik in woningen en het bedrijfsleven, het
terugdringen van vervuilende mobiliteit, het realiseren van een klimaat neutrale gemeentelijke
organisatie en de productie van duurzame energie door middel van zon, wind, biomassa,
energiepotentie van afval en riothermie. Naast energie geeft het DUP uitvoering aan projecten met als
doel het verbeteren van luchtkwaliteit, bodemkwaliteit, waterkwaliteit, externe veiligheid,
natuurontwikkeling en biodiversiteit en terugdringen van afval.
Vanuit het DUP en het regionaalduurzaamheidsprogramma heeft de gemeente de afgelopen jaren
uitvoering gegeven aan diverse maatregelen en projecten op het gebied van energiebesparing en
duurzame energie productie (zie bijlage 4).
Windmolens
Windenergie speelde een belangrijke rol in de ambitie van de gemeente om de productie van
duurzame energie te vergroten. De afgelopen jaren is er een intensief proces doorlopen, waarin de
mogelijkheden voor het plaatsen van windmolens in Zwijndrecht zijn verkend. De gemeenteraad
van Zwijndrecht heeft echter op 17 mei besloten windmolens in de gemeente niet wenselijk te
vinden. Door diverse inrichtingen, zoals industrieterreinen, rangeerterrein Kijfhoek en doorsnijding
van de HSL, vindt de raad het niet wenselijk de milieudruk in de gemeente verder te verhogen.
Conventionele windmolens op land zullen daarom geen onderdeel uitmaken van de energiemix in
deze visie.
Conclusie
De afgelopen jaren is er in Zwijndrecht actie ondernomen om het energieverbruik van de gemeente te
verduurzamen. Diverse maatregelen en programma's hebben ertoe geleid dat er de afgelopen jaren
positieve resultaten zijn geboekt in efficiënter energieverbruik en ook het aandeel duurzaam
opgewekte energie is toegenomen. De komende jaren wil de gemeente verder werk maken van de
energietransitie aan de hand van het nieuwe energiebeleid.
4
Leeswijzer
Voor u ligt deel I van het energiebeleid, die bestaat uit de visie. De visie geeft inzicht in de rol die de
gemeente wil spelen in de energietransitie en welke doelstellingen de gemeente de komende jaren wil
bereiken. Daarnaast wordt beschreven op welke manier de gemeente het verdere proces gaat
aanpakken.
De visie wordt onderbouwd door een beschrijving van de beleidskaders, op basis waarvan deze visie
tot stand is gekomen. Zoals genoemd staat de klimaatproblematiek hoog op de politieke agenda. De
afgelopen jaren zijn er daarom diverse klimaat- en energieakkoorden tot stand gekomen. Omdat de
doelstellingen vastgelegd in deze akkoorden leidend zijn voor de doelstellingen van de gemeente
Zwijndrecht, worden deze beleidskaders uitgebreid beschreven in bijlage 1.
Dit nieuwe beleid verschijnt terwijl we hard aan het werk zijn de gestelde doelstellingen voor 2020 te
bereiken. Bijlage 2 bevat een analyse van HVC over de energiehuishouding van Zwijndrecht en van de
ontwikkelingen die tussen 2010 en 2015 hebben plaats gevonden op het gebied van energiebesparing
en de productie van duurzame energie.
De overige twee bijlagen bevatten informatie over maatregelen ter verduurzaming van de
energiehuishouding. Om de doelstellingen gesteld in het DUP te bereiken heeft HVC in 2012 een
routekaart ontwikkeld. De routekaart biedt inzicht in de verschillende 'beleidsknoppen' waaraan de
gemeente kan draaien om de gestelde doelstellingen te behalen. De routekaart is toegevoegd in bijlage
3. Tot slot is er in bijlage 4 een overzicht opgenomen van (een groot deel van) de maatregelen die de
afgelopen jaren zijn ingezet ter bevordering van energiebesparing en verduurzaming van energie
productie. Veel van deze maatregelen hebben een continu karakter, waardoor ze ook in de toekomst
effect hebben.
5
Klimaatdoelstellingen en de energietransitie
De afgelopen jaren heeft de gemeente Zwijndrecht de eerste stappen gezet in de energietransitie. De
gemeente staat hierin niet op zich zelf. Wereldwijd groeit het besef dat de effecten van
klimaatverandering negatieve gevolgen hebben op de maatschappij en economie (Klimaatagenda,
2013). Op internationaal, Europees en nationaal niveau zijn er de afgelopen jaren toonaangevende
akkoorden afgesloten, met als doel tegengaan van de klimaatverandering en het versnellen van de
energietransitie.
Energietransitie in Zwijndrecht
De gemeente heeft, in samenwerking met partners en inwoners, gewerkt aan de doelstellingen van
het DUP. Ook vanuit de maatschappij zijn er initiatieven ontstaan die de verantwoordelijkheid voelen
bij te dragen aan de energietransitie.
Uit de energiemonitor van HVC blijkt dat het energieverbruik binnen de gemeente de afgelopen jaren
is afgenomen. Met name de sectoren commerciële en publieke dienstverlening laten een daling in het
energieverbruik zien. Het energieverbruik van woningen is de afgelopen jaren ook afgenomen.
Daarnaast is de productie van duurzame energie toegenomen.
De ontwikkelingen de afgelopen jaren zijn een eerste stap in de energietransitie. Om de beoogde
doelstellingen te behalen moeten er echter nog forse inspanningen worden geleverd.
Bijlage 2 bevat een uitgebreide beschrijving van de energiehuishouding in Zwijndrecht.
Beleidskaders
In december 2015 hebben wereldleiders op de klimaattop in Parijs een overeenkomst bereikt.
De wereldleiders hebben afgesproken te streven naar een maximaal mondiale temperatuurstijging van
2°C. Om de temperatuurstijging op aarde te beperken moet de wereldwijde uitstoot van
broeikasgassen drastisch worden teruggedrongen.
Europese Energie strategie
Ook de Europese Unie heeft aangegeven de 'tweegradendoelstelling' te willen nastreven (PBL, 2016).
De EU stelt als doel in 2050 de broeikasgasemissies met 80 tot 90% te hebben teruggedrongen ten
opzichte van emissielevels in 1990. Om deze doelstelling te bereiken heeft de EU tussendoelstellingen
opgesteld voor 2020 en 2030.
De EU streeft in 2020 naar:
 20% energiebesparing,
 20% van de energieconsumptie wordt duurzaam opgewekt,
 20% minder emissie van broeikasgassen ten opzichte van 1990.
De EU streeft in 2030 naar:
 27% energiebesparing,
 27% van het energieverbruik wordt duurzaam opgewekt,
 40% minder emissie van broeikasgassen ten opzichte van 1990.
6
SER Energieakkoord
In het SER energieakkoord zijn de nationale energiedoelstellingen vastgelegd. Dit akkoord werd eind
2014 ondertekend door diverse overheden en andere partijen, waaronder de VNG. Kern van het
akkoord zijn afspraken over energiebesparing, schone technologie en klimaatbeleid.
Het SER energieakkoord streeft naar:
 1,5% energiebesparing per jaar, dit moet resulteren in een besparing van 100 PJ in 2020.
 14% van de energieconsumptie wordt duurzaam opgewekt in 2020, dit aandeel moet in 2023
verder zijn gestegen naar 16%.
In het Energierapport (2016) van het ministerie van EZ staat beschreven dat het kabinet vasthoudt aan
de gestelde doelstellingen voor 2020 en 2023. Voor de verdere toekomst zal Nederland Europese
doelstellingen volgen.
Energieagenda provincie Zuid-Holland
De provincie Zuid-Holland heeft haar energiebeleid vastgesteld in de Energieagenda 2016. Gezien het
bijzondere karakter van Zuid-Holland is 9% duurzaam opgewekte energie van de totale consumptie in
2020 het hoogst haalbare volgens de provincie. Om dit doel te behalen zet de provincie onder andere
in op 7,8 PJ energiebesparing in de gebouwde omgeving en industrie. Daarnaast zet de provincie in op
het gebruik van 20 PJ aan restwarmte en aardwarmte voor warmte in gebouwen en glastuinbouw.
Energiestrategie Drechtsteden
Tot slot wordt er in Drechtsteden verband gewerkt aan het opstellen van een regionale
energiestrategie. Bij het opstellen van de regionale energiestrategie worden korte termijn
doelstellingen en concrete acties opgesteld voor 2023, en lange termijn doelstellingen voor 2050. Het
ultieme doel is een 100% energie-neutrale regio (Afsprakenkader Energiestrategie Drechtsteden).
Bijlage 1 bevat een uitgebreide beschrijving van de beleidskaders.
Conclusie
Gemeente Zwijndrecht heeft de afgelopen jaren hard gewerkt aan de ambities uit het DUP.
Maatregelen en initiatieven vanuit de samenleving hebben er toe geleid dat er resultaten zijn behaald
in energiebesparing en in de productie van duurzame energie. Daarnaast is de conclusie dat er nog
behoorlijke inspanningen moeten worden geleverd om de beoogde doelstellingen te behalen.
Ook op internationaal, Europees en nationaal niveau hebben er ontwikkelingen plaatsgevonden. Het
klimaatakkoord van Parijs, de Europese energiestrategie en het SER energieakkoord hebben allemaal
als doel klimaatverandering tegen te gaan en de energietransitie te versnellen. Deze akkoorden bieden
richtlijnen voor de lange termijn.
Om de gevolgen van klimaatverandering te beperken wordt er internationaal gestreefd naar het
reduceren van broeikasgasemissie. In Parijs is afgesproken dat de mondiale uitstoot van
broeikasgassen moet worden teuggedrongen om opwarming van de aarde te voorkomen. Europees
beleid geeft aan dat het behalen van de tweegradendoelstelling inhoudt dat de Europese
broeikasgasemissie moet worden teruggedrongen met 85 tot 90% in 2050 (PBL, 2016). Het
Nederlandse kabinet geeft aan na 2020 de Europese richtlijnen te volgen in het vaststellen van
energiebeleid (EZ, 2016).
7
Emissiereductiedoelstellingen worden vertaald naar scherpe energiedoelstellingen. Om de gevolgen
van klimaatverandering te beperken moet er minder energie worden gebruikt en moet gebruikte
energie zoveel mogelijk afkomstig zijn uit hernieuwbare bronnen.
De gemeente Zwijndrecht wil zich de komende jaren inzetten voor de energietransitie en (inter-)
nationale energie- en klimaatdoelstellingen.
8
Visie en doelstellingen 2016- 2050
De gemeente Zwijndrecht voelt de urgentie van de klimaatproblematiek en wil een bijdrage leveren
aan internationale klimaatdoelstellingen. Bovendien ziet de gemeente duurzaamheid als basis voor
een toekomstbestendig en aantrekkelijk woon- en leefklimaat en een krachtige economie. Als
gemeente aan het water is Zwijndrecht niet ongevoelig voor de gevolgen van klimaatverandering. De
lokale economie is bovendien sterk afhankelijk van (schaarser wordende) fossiele brandstoffen. Het is
voor Zwijndrecht van strategisch belang een bijdrage te leveren aan het tegengaan van de globale
temperatuurstijging en de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen te verminderen.
Energieneutraal in 2050
De gemeente kiest er daarom voor, om in lijn met internationale en regionale overeenkomsten,
ambitieuze doelstellingen na te streven.
In 2050 is Zwijndrecht een energie-neutrale gemeente.
Een energie-neutrale gemeente houdt in dat er in 2050 fors minder energie wordt gebruikt. En de
energie die wordt gebruikt, is in grote mate afkomstig uit hernieuwbare energiebronnen, van binnen
of buiten de gemeente (zie figuur 1).
Energiebesparing
Verbruikte energie is in
toenemende mate
afkomstig uit hernieuwbare
bronnen
Onderweg naar een
energie-neutrale
gemeente in 2050
Figuur 1 Inzicht stappen bereiken energie-neutrale gemeente
In figuur 2 op de volgende pagina is duidelijk te zien wat het nastreven van energieneutraliteit inhoudt
voor het energiebeleid. De komende jaren moet het energieverbruik fors worden gereduceerd. Het
aandeel duurzaam opgewekte energie moet stijgen, om in 2050 in de energievraag te kunnen voorzien
(zie figuur 2). Het punt waarop verbruik en duurzame energieproductie in 2050 bij elkaar gaan komen
is onzeker. Onzekerheid over technologische, maatschappelijke en economische ontwikkelingen liggen
hieraan ten grondslag. Om deze onzekerheid het hoofd te bieden moet deze visie elke vier jaar worden
herijkt.
9
Autonome energiebehoefte
Energieverbruik referentie jaar
Energiebesparing
Opwek duurzame energie
100
Energieneutraal in 2050
Verbruikte energie wordt duurzaam opgewekt
2010
2020
2030
2040
2050
Figuur 2 Energie doelstelling gemeente Zwijndrecht
Op naar 2020
Om de lange termijn doelstelling te behalen stelt de gemeente tussentijdse doelstellingen.
De komende jaren gaan we daarom hard aan de slag, om met concrete programma's en acties de
doelstellingen voor 2020 te behalen. Met als uiteindelijk doel een energie neutrale gemeente in 2050.
Na 2020 worden er opnieuw concrete acties opgesteld voor de korte termijn.


Doelstellingen 2020:
2% energiebesparing per jaar,
In 2020 wordt 14% van het energieverbruik duurzaam opgewekt.
De gemeente Zwijndrecht streeft ernaar dat in 2020 14% van de verbruikte energie duurzaam wordt
opgewekt. Hiermee volgt de gemeente nationale doelstellingen beschreven in het SER
energieakkoord. Eerder gestelde doelstellingen uit het DUP worden hiermee bijgesteld.
Op het gebied van energiebesparing wordt de eerder gestelde doelstelling van 2% besparing per jaar
doorgezet. Deze ambities zijn iets hoger dan de nationale doelstellingen.
De doelstellingen voor 2020 zijn bepaald aan de hand van evaluatie van ontwikkelingen in Zwijndrecht.
De afgelopen jaren is de gemeente in staat geweest het energieverbruik in diverse sectoren te
verlagen. Gezien het relatief hoge energieverbruik van de gemeente, in vergelijking met andere
gemeente in het verzorgingsgebied van HVC, ligt hier een duidelijke kans.
Het vergroten van het aandeel duurzame energie blijkt een grotere uitdaging. Dit kan onder andere
verklaard worden door het besluit van de gemeenteraad geen windmolens in Zwijndrecht te
realiseren.
10
Na 2020
Om met de onzekerheid van de toekomst om te gaan, moet het energiebeleid elke vier jaar worden
herijkt. Op deze manier kan er rekening worden gehouden met technologische, economische en
maatschappelijke ontwikkelingen. Daarnaast biedt herziening van het beleid de kans om het gevoerde
beleid te evalueren.
11
Van visie naar actie
De gemeente Zwijndrecht kan deze doelstellingen niet alleen behalen. Een transitie naar een
duurzaam energiesysteem vergt een brede maatschappelijke omslag. De gemeente heeft de
samenleving daarom nodig om veranderingen te kunnen bewerkstelligen. Daarnaast is er in de
samenleving veel creativiteit en innovatiekracht aanwezig. Het benutten van deze kwaliteiten moet
leiden tot vernieuwing en groene groei (PBL, 2011).
De gemeente wil in het energiebeleid de kracht van de maatschappij benutten door inwoners en
ondernemers te stimuleren en te faciliteren om een bijdrage te leveren aan de energietransitie.
Belangrijke stakeholders worden daarom nadrukkelijk betrokken bij het opstellen van de maatregelen
en het uitvoeringsprogramma. De maatregelen en het programma vormen deel II van het
energiebeleid.
Deze visie, deel I, dient als basis voor het opstellen van een breed gedragen maatregelenpakket en
uitvoeringsprogramma. De visie moet maatschappelijke partners (stakeholders) bewust maken van de
klimaatopgave en aanspreken op hun verantwoordelijkheid om een bijdrage te leveren aan de
doelstellingen. In de tweede helft van 2016 worden er daarom verschillende activiteiten
georganiseerd. Doel is het enthousiasmeren van de stakeholders en te onderzoeken op welke manier
zij kunnen bijdragen aan het behalen van de doelstellingen. Deze activiteiten moeten leiden tot
afspraken die worden vastgelegd in het maatregelenpakket en uitvoeringsprogramma (zie figuur 3).
Visie
•Opstellen visie en doelstellingen
(I)
•Activiteiten betrekken stakeholders
•Wat doen ze al?
•Wat kunnen stakeholders en de gemeentelijke organisatie doen om doelstellingen te
behalen?
•Wat hebben ze daarvoor nodig van de gemeente?
•Afspraken maken
Maatregelen
•Vaststellen maatregelenpakket en uitvoeringsprogramma
(II)
Figuur 3 Proces energiebeleid
12
Inzicht in stakeholders
De afgelopen jaren heeft de gemeente al met diverse betrokken partijen samengewerkt aan
energiebesparing en het vergroten van de productie van hernieuwbare energie.
In bijlage 4 is een schema toegevoegd waarin een groot deel van deze genomen maatregelen is
uitgewerkt. In het schema is te zien dat deze maatregelen grofweg zijn te verdelen in een aantal
sectoren: wonen, bedrijvigheid, mobiliteit, zakelijk transport en gemeentelijke organisatie. Binnen
deze sectoren is er samengewerkt met diverse betrokken partijen, de stakeholders.
Door het uitgevoerde maatregelenpakket goed te bestuderen ontstaat er een duidelijk inzicht in
belangrijke stakeholders. Een kort overzicht van de stakeholders is te zien in figuur 4.
Meer informatie over de getroffen maatregelen en betrokken stakeholders is te vinden in de bijlage 4.
In deel II worden deze maatregelen aangevuld en geactualiseerd.
Categorieën
Stakeholders
Wonen
Woningcorporaties
Particuliere woningeigenaren
Huurders
Projectontwikkelaars
Inwoners
Verenigingen
Wijkplatforms
Burgerinitiatieven (zoals Drechtse Stromen)
Industrie
MKB
Kantoren
OZHZ
Zakelijke wegverkeer
Zakelijk watervervoer
Railverkeer
Inwoners
Verenigingen
Start-ups
Innovatieve bedrijven
Creativity Pool
HVC
Inwoners
Bedrijven
Transport en Mobiliteit
Innovatie
Figuur 4 Overzicht categorieën stakeholders
13
Bronnenlijst
Rapporten



















SER, Energie Akkoord voor duurzame groei, september 2013.
SER, Energie Akkoord voor duurzame groei, voortgangsrapportage 2015, december 2015.
VNG, VNG ondersteuningsprogramma Energie 2014-2016, maart 2014.
Planbureau voor de Leefomgeving & Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut,
Klimaatverandering, samenvatting van het vijfde IPCC-assessment en vertaling naar
Nederland, 2015.
Planbureau voor de Leefomgeving, Opties voor energie- en klimaatbeleid, juli 2016.
Ministerie van I&M, Klimaat agenda: weerbaar, welvarend en groen, oktober 2013.
European Commission, Energy 2020, A strategy for competitive, sustainable and secure
energy, 10-11-2010.
European Environmental Agency, Country profile- the Netherlands, 31-05-2014.
Ministerie Economische Zaken, Energierapport, transitie naar duurzaam, januari 2016.
HVC, Energiemonitor 2016 Zwijndrecht, mei 2016.
HVC, Energievisie gemeente Zwijndrecht, maart 2011
Gemeente Zwijndrecht, Duurzaamheidsuitvoeringsprogramma 2013-2016.
Gemeente Zwijndrecht, Uitvoeringsprogramma 2015-2018.
Gemeente Zwijndrecht, Raadsprogramma 2014-2018.
Gemeente Zwijndrecht, Toekomst visie 2030 Bedrijventerrein Groote Lindt.
Gemeente Zwijndrecht, Economisch Programma 2014-2016.
Provincie Zuid-Holland, Energie agenda 2016-2020-2050, Watt anders, Energietransitie in
Zuid-Holland: ambitie, strategie en acties.
Regionaal Meerjaren Programma 2014-2018, Samen stad aan het water, samen maritieme
topregio.
Bestuursakkoord Drechtsteden Maritieme Topregio, 24 mei 2016.
Websites








Europa Nu, Klimaatconferentie Parijs 2015 (COP21), 31-12-2015, online beschikbaar via:
https://www.europa-nu.nl/id/vjmhg41ub7pp/klimaatconferentie_parijs_2015_cop21
COP 21, Details about the agreement, online beschikbaar via:
http://www.cop21.gouv.fr/en/more-details-about-the-agreement/
Europa Nu, Europese Aanpak Klimaatverandering, 2016, online beschikbaar via:
https://www.europa-nu.nl/id/vhesf063wxu9/europese_aanpak_klimaatverandering
European Commission, 2020 Energy Strategy, 19-07-2016, online beschikbaar via:
https://ec.europa.eu/energy/en/topics/energy-strategy/2020-energy-strategy.
Milieu centraal, Klimaat verandering, gezien op 27-7-2016, online beschikbaar via:
https://www.milieucentraal.nl/klimaat-en-aarde/klimaatverandering/
Ministerie Infrastructuur en Milieu, Klimaatverandering: hoe komt Nederland in actie,
http://klimaatagenda.minienm.nl/
European Commission, 2020 Energy Strategy, gezien op 26-7-2016, online beschikbaar via:
https://ec.europa.eu/energy/en/topics/energy-strategy/2020-energy-strategy.
European Commission, 2030 Energy strategie, gezien op 27-7-2016, online beschikbaar via:
https://ec.europa.eu/energy/en/topics/energy-strategy/2030-energy-strategy
14

Planbureau voor de Leefomgeving, De Energieke samenleving, 21-06-2011, gezien op 17-082016, online beschikbaar via: http://www.pbl.nl/publicaties/2011/signalenrapport-deenergieke-samenleving.
15