Het oude Egypte is al ruim een eeuw een zeer geliefd onderwerp op

intro
Het Egypte van
Hollywood
Het oude Egypte is al ruim een eeuw een zeer
geliefd onderwerp op het witte doek. Sinds
het vroegste begin van de film zijn honderden
bioscoop- en televisiefilms met dit onderwerp
gemaakt en minstens zoveel afleveringen
van televisieseries. Glamourkoninginnen en
machtige farao’s hebben hoofd- en bijrollen
in tientallen verfilmde historische verhalen.
In avonturenfilms wagen archeologen zich
heldhaftig aan de zoektocht naar kostbare
Egyptische schatten. Angstaanjagende
mummies en mysterieuze goden doen het
goed in horror- en sciencefictionfilms.
De tentoonstelling Het Egypte van Hollywood
combineert beroemde en mooie Egyptische
filmfragmenten uit klassieke en moderne
kaskrakers met talrijke kostuums uit de
filmstudio’s van Hollywood, rekwisieten
en filmposters. Prachtige originele oudEgyptische objecten uit de eigen collectie
van het Rijksmuseum van Oudheden laten
zien waar de filmmakers de inspiratie vandaan
haalden. Blikvangers zijn originele juwelen
en kostuums waarmee Liz Taylor in 1963
schitterde als Cleopatra. Ook ziet u de staf
van Mozes uit The Ten Commandments (1956)
en het Magische Boek van Amun Ra uit
The Mummy Returns (2001).
In deze eerste zaal is aandacht voor films
die zich in het oude Egypte afspelen. In de
tweede zaal komen films aan bod met het
heden of zelfs de toekomst als vertrekpunt.
intro
Hollywood’s Egypt
Ancient Egypt has been a favourite subject on
the silver screen for over a century. Hundreds of
cinema and television films have been made on
this theme since the earliest days of filmmaking,
plus at least as many episodes in television
series. Glamorous queens and tyrannical
pharaohs have played many a leading role or
supporting part in dozens of filmed historical
or Biblical stories. Adventure films have
featured heroic quests by archaeologists to
find priceless Egyptian treasures. Terrifying
mummies and mysterious gods have proved
box office successes in the horror and science
fiction genres.
The exhibition Hollywood’s Egypt combines
stunning film excerpts from famous
Egyptian blockbusters, both classic and
modern, with a wealth of costumes from
Hollywood studios, props and film posters.
Magnificent original objects from ‘Leiden
Museum’s’ own ancient Egyptian collection
show the sources of filmmakers´ inspiration.
Highlights include the original costumes and
jewels in which Elizabeth Taylor starred as
Cleopatra in 1963. Plus Moses’ staff from
The Ten Commandments (1956) and the
magical book of Amun Ra from The Mummy
Returns (2001).
In the first gallery the focus lies on films
set in Ancient Egypt. The second gallery
features films set in the present or even
in the future.
$
outtro
Het Egypte van
Hollywood
Het Egypte van Hollywood kent vele
gezichten. Van glamourous tot bijbels,
van avontuurlijk tot futuristisch, realistisch
of juist fantasy.
Filmmakers kiezen begin 20ste eeuw al
voor het oude Egypte als inspiratiebron,
waar zij met de nieuwste camera’s de eerste
‘motion pictures’ maakten. Spoedig volgen
complete historische drama’s, waarin alle
bekende thema’s uit het oude Egypte aan
bod komen: de piramidebouwers, de farao’s
uit de Ramessidische tijd, koningin Nefertiti,
de ketterse Achnaton en Bijbelse verhalen.
Eén iconische figuur spreekt nog altijd tot
de verbeelding als Egypte en Hollywood
samenkomen: de legendarische Cleopatra.
Hollywood maakt niet zomaar films.
Regelmatig doet men wetenschappelijk
onderzoek om de keuzes voor de enscenering
te verantwoorden. Zoals filmregisseur Cecil
B. DeMille, die Egyptologen inschakelde voor
zijn beroemde film: The Ten Commandments.
Vaker echter wordt een loopje met de
historische en archeologische gegevens
genomen. Het Egypte van Hollywood laat u
naast de films het Egypte van drieduizend
jaar geleden zien met authentieke Egyptische
voorwerpen uit de museumcollectie.
Deze eerste tentoonstellingszaal belichtte
films die zich letterlijk in het oude Egypte
afspelen. In volgende zaal (op de tweede
verdieping) komen films aan bod die vanuit
het ‘heden’ naar het oude Egypte kijken.
outtro
Hollywood’s Egypt
Hollywood’s Egypt has many faces. From
glamorous to Biblical, from adventurous to
futuristic, realistic or fantasy.
Filmmakers were quick to find a source of
inspiration in Ancient Egypt. Once they had
produced the first ‘motion pictures’ in the early
twentieth century, using newly invented film
cameras, historical dramas quickly followed.
Movies have featured all the well-known themes
from Ancient Egypt: from pyramid builders,
Ramesside pharaohs, Queen Nefertiti and
heretical Akhenaten to epics from the Bible.
When Egypt and Hollywood come together,
there is one iconic figure who continues
to fire the imagination even today:
the legendary Cleopatra.
Hollywood doesn’t simply conjure movies
out of nothing. Films are often preceded
by serious research which underpins their
design choices. Director Cecil B. DeMille, for
example, involved a number of well-known
Egyptologists in the making of his most famous
film, The Ten Commandments. Yet many
productions play fast and loose with historical
and archaeological facts. Alongside films on
Egyptian themes, Hollywood’s Egypt also
shows you the Ancient Egypt of some 3000
years ago, using authentic Egyptian objects
from the museum’s collection.
The first exhibition gallery examines films set
in Ancient Egypt. The second gallery (on the
second floor) presents films that approach
Ancient Egypt from the ‘present’.

De herontdekking van Egypte
en de opkomst van de cinema
De herontdekking van Egypte begint in de 19de eeuw met de
opkomst van musea en de wetenschappelijke archeologie.
Kennis en begrip groeiden doordat steeds meer mensen als
reiziger of museumbezoeker Egyptische voorwerpen met eigen
ogen bekeken. Nog niet alle aspecten van het oude Egypte
konden wetenschappelijk worden verklaard, zoals de bouw van
de piramides. Dat liet ruimte voor ideeën over bovennatuurlijke
fenomenen en uitte zich in het zogenoemde occultisme.
Bij het grote publiek bleef de belangstelling voor het oude Egypte
vooral romantisch van aard. In literatuur, architectuur en kunst
manifesteerde zich het Oriëntalisme, waarin het oude Egypte als
exotisch, sensueel, mysterieus en tijdloos werd neergezet. Met de
opkomst van de cinema aan het begin van de 20ste eeuw gingen
zowel occultisme als Oriëntalisme in de weergave van Egyptische
thema’s een grote rol spelen.

The rediscovery of Egypt and the rise of cinema
The rediscovery of Egypt began in the
nineteenth century with the development
of museums and scientific archaeology.
Knowledge and understanding of Ancient
Egyptian civilization grew as people were
able to see Egyptian objects with their own
eyes, either as travellers to the country or
museum visitors. However, some aspects of
Ancient Egypt, such as how the pyramids
were built, defied scientific explanation,
leaving room for supernatural theories
which found expression in the movement
known as Occultism.
The general public’s interest in Ancient
Egypt remained largely romantic in
nature. The emergence of Orientalism in
literature, architecture and art encouraged
the portrayal of Ancient Egypt as exotic,
sensual, mysterious and timeless. Both
Occultism and Orientalism would play a
major role in the interpretation of Egyptian
themes at the cinema when the film
industry began to develop in the early
twentieth century.

De opkomst van de cinema
In de 19de eeuw waren beeldende kunst, literatuur, toneel en
variété de belangrijkste middelen van vermaak. De ontwikkeling
van stilstaande fotografie naar bewegend beeld (letterlijk:
motion pictures) rond 1890 betekende een ware revolutie.
In het begin werden films vooral vertoond op kermissen en
jaarmarkten. Vanwege het gesjouw met apparatuur en de grote
vraag bij het publiek ontstond al snel behoefte aan permanente
bioscoopzaaltjes. Tegelijk schoten filmmaatschappijen als
paddenstoelen uit de grond om in het aanbod te kunnen voorzien.
De vroege film tot 1906 draait vooral om beelden en trucages
die de kijker moeten verrassen en versteld doen staan. Als dit
nieuwtje eraf is, ontstaat gaandeweg een aanbod met meer
verhalende lijnen. Historische thema’s spelen dan een grote
rol. Verhalen uit de Oudheid en met name uit het oude Egypte
leenden zich goed voor dramatisering op het witte doek.

The rise of cinema
In the nineteenth century the visual arts,
literature, drama and variety theatre were
the most important forms of entertainment.
The development of moving images, or
motion pictures, from static images around
1890 signified a genuine revolution in the
entertainment world. During the early
days of moving images, films were mainly
shown at fairs and annual shows. Great
public demand and the toil of moving
heavy equipment soon created a need for
small, permanent cinemas. Film companies
popped up like mushrooms to supply
demand.
Until 1906 the earliest films consisted of
images and tricks intended to surprise
and amaze viewers. Once the novelty had
worn off, a range of more narrative films
gradually emerged. Historical themes
played a major role. Stories from antiquity,
especially from Ancient Egypt, were
excellently suited to dramatization on the
silver screen.

Egypte in de Oudheidfilm
Het witte doek leent zich uitstekend voor het tonen van
spectaculaire sets, grootse scènes en dramatiek. De Oudheid
biedt op dat gebied materiaal in overvloed. In oudheidfilms is de
beeldvorming van de Oudheid vooral beïnvloed door de kennis
van de eigen tijd of de specifieke bedoelingen van de filmmakers.
Naast de culturen van Rome, Griekenland en Mesopotamië is
vooral het oude Egypte bij filmmakers geliefd.
Het aanbod van films die in het oude Egypte spelen varieert. Er
zijn realistisch neergezette, maar niet per definitie historisch
juiste producties. Daarnaast dient Egypte soms als achtergrond
in avonturen- en fantasyfilms. De bekendste films bieden
thema’s die het publiek ook juist van Egypte verwacht: van de
piramidebouwer Cheops, de ketterse farao Achnaton en de
machtige Ramessidische farao’s tot prins Mozes en de mooie
Cleopatra.

Egypt in ancient history films
The silver screen is excellently suited to the
presentation of spectacular sets, grandiose
scenes and drama–material which ancient
history furnishes in abundance. Ideas about
antiquity in ancient history films are mainly
influenced by their makers’ ideas about
their own times or their specific intentions.
Egypt is a particularly popular subject,
alongside the civilizations of Rome, Greece
and Mesopotamia.
There is a wide range of movies set in
Ancient Egypt. Some productions appear
realistic, although they are not necessarily
historically accurate. Another genre uses
Egypt as the backdrop for adventure and
fantasy films. However, the best-known
movies present the kind of themes the
public expects from Egypt: from Kheops
the pyramid builder, the heretical pharaoh
Akhenaten and the mighty Ramesside
rulers to Prince Moses and the lovely
Cleopatra.

Egypte in de religieuze film
In de westerse wereld waarin de filmindustrie is ontstaan, was
de Bijbel heel belangrijk. Het is dan ook niet verwonderlijk dat
Bijbelse verhalen filmmakers al vanaf de vroegste film hebben
geïnteresseerd. Met name verhalen uit het Oude Testament
bleken uitermate geschikt voor verfilming: niet alleen vanwege
de verhalen over de wonderen die worden verricht, maar ook om
de strijd van goed tegen kwaad, geweld, politiek, intriges en niet
te vergeten erotiek.
Het hoogtepunt van de Bijbelse film ligt in Hollywood in de
jaren ’50. Spectaculaire films op breed doek moesten met de
opkomende televisie concurreren. Het zijn vooral films met een
zichtbaar Christelijke boodschap. Populair zijn het verhaal van
Mozes en de uittocht uit Egypte en het verhaal van Jozef, die
onderkoning werd van Egypte. Minder bekend zijn een aantal
opmerkelijke producties uit de Arabische wereld en Iran over de
rol van Jozef als profeet in de Islam.

Egypt in religious films
The importance of the Bible in the western
world – where the film industry first
developed – ensured that filmmakers
took an interest in biblical stories from the
outset. They quickly discovered that tales
from the Old Testament in particular were
extremely suitable for filming, not only
for their miracles, but also for the conflict
between good and evil, violence, politics,
intrigue and, last but not least, eroticism.
The heyday of the biblical film lies in 1950s
Hollywood, where spectacular widescreen
films were produced to compete with the
new medium of television. These were
generally films with a clear Christian
message. The story of Moses and the
Exodus from Egypt, and the tale of
Joseph who became vizier of Egypt, were
particularly popular. Less well known are
a number of remarkable productions from
the Arabic world and Iran about the role of
Joseph as a prophet of Islam.

Cleopatra in de film
Cleopatra is één van de bekendste personen uit de geschiedenis.
Als laatste koningin van Egypte verloor ze haar rijk aan de
Romeinen (31 v.Chr.). Al tijdens haar leven verwierf ze faam door
haar verhouding met de machtigste mannen van haar tijd: Julius
Caesar en Marcus Antonius. Haar zelfgekozen dood, door de beet
van een giftige adder, maakte haar tot een legende. Het leven
en de dood van Cleopatra inspireerden tot talloze schilderijen,
boeken, toneelstukken en films. Tot nu toe werden wereldwijd
meer dan 60 films gemaakt waarin Cleopatra centraal staat.
Het filmbeeld toont het cliché van schoonheid, luxe, sensualiteit
en erotiek. Veel films nemen de kijker mee naar de exotische
wereld vol orgieën en schandalen van een onweerstaanbare
vrouw. Het is het oriëntalistische beeld dat simpelweg het beste
verkoopt. Mannelijk publiek identificeert zich graag met Caesar en
Marcus Antonius, vrouwelijk publiek met Cleopatra. Haar imago
als verleidster maakte haar vanaf de jaren ’70 ook een populair
onderwerp in erotische producties.

Cleopatra in the movies
Cleopatra is one of the best known figures
in history. The last queen of Egypt, she
lost her kingdom to the Romans in 31 BC.
During her life she was already famous for
her relationships with Julius Caesar and
Mark Antony, the most powerful men of her
age. And when she chose to die by the bite
of a poisonous adder, she became a legend.
Cleopatra’s life and death have inspired
innumerable paintings, books, plays and
films. To date more than 60 films have
been made worldwide featuring Egypt’s
last queen.
Cleopatra’s film image is a cliché of beauty,
luxury, sensuality and eroticism. Many
films convey viewers into the exotic world
of an irresistible woman, full of orgies and
scandals, for this Orientalist vision simply
sells the best. Male viewers identify with
Caesar and Mark Antony, female viewers
with Cleopatra. From the 1970s Cleopatra’s
image as a seductress also made her a
popular subject in erotic films.
★★★★★

Piramidenbouwers
Piramidebouwers
Egypte is natuurlijk vooral bekend als het land van de piramides.
piramiden. Ze
Ze komen
komen vooral
vooral voor
voor in
in films
films
die zich in de moderne tijd afspelen. Veel zeldzamer zijn films over piramides
piramiden of
of piramidebouw,
piramidenbouw,
die in het oude Egypte zelf spelen. Representatief is Land of the Pharaohs uit 1954 van regisseur
Howard Hawks. Hij liet zich adviseren door bekende archeologen zoals Jean-Philippe Lauer
en Mohammed Anwar Shoukri. Zo kon hij gebruik maken van de nieuwste kennis over de
piramidebouw, de
piramidenbouw,
deinzet
inzetvan
vanmassa’s
massa’slandarbeiders
landarbeidersen
enhet
hettransport
transportvan
vansteenblokken
steenblokkenover
overde
deNijl.
Nijl.

Pyramid
★★★★★ builders
Naturally Egypt is primarily known as the land of
archeologists
intofilms
pyramids. However, these tend
appear in films
set in modern times. Films about the pyramids or
In films archaeologists in Egypt are often shown
pyramid construction against a backdrop of Ancient
wearing tropical outfits, topped by a pith helmet
Egypt itself are much rarer. One example is Land of
or topee. This image is based on traditional
the Pharaohs from 1954 by director Howard Hawks,
clothing from the 1920s and 1930s when it was
still customary for westerners to take special
tropical garments to warm regions such as Egypt.
who was advised by renowned archaeologists such as
Jean-Philippe Lauer and Mohammed Anwar Shoukri.
Their involvement in the film gave him access to the
Archaeologists followed the general practice.
latest research on pyramid construction, including the
The film industry has turned such outfits into
deployment of thousands of agricultural labourers
stereotypical clothing for archaeologists, who have
and use of the Nile to transport blocks of stone.
continued to be dressed in this way in the movies
long after tropical clothing fell out of fashion.

Achnaton, Nefertiti, Toetanchamon
In een aanzienlijk aantal films figureert de zogenaamde Amarna-periode (1353-1323 v.Chr.), de tijd
van farao Achnaton, zijn koningin Nefertiti en van farao Toetanchamon. Op het hoogtepunt van de
bijbelse Hollywoodfilms, in 1954, presenteerde regisseur Michael Curtiz de film The Egyptian. De
figuur van Achnaton is hierin een voorbode van het Christendom, omdat hij brak met het Egyptische
veelgodendom. De schoonheid van zijn echtgenote Nefertiti is een geliefd onderwerp in met name
Italiaanse films. De jonge Toetanchamon speelt daarentegen voornamelijk een rol in kinderproducties.

Akhenaton, Nefertiti and Tutankhamun
The Amarna period (1353-1323 BC), the age of
Pharaoh Akhenaten, his queen Nefertiti and
Pharaoh Tutankhamun, features in a considerable
number of movies. At the height of the Hollywood
mania for Biblical films, in 1954, director Michael
Curtiz released The Egyptian, in which Akhenaten
is presented as a herald of Christianity in his
replacement of the Egyptian pantheon by the
worship of just one god. The beauty of his wife
Nefertiti is also a favourite film subject, particularly
in Italian movies, while the young Tutankhamun
generally plays a role in children’s productions.

De Ramessidische farao’s
Op zoek naar Egypte’s grootheid en macht werden filmmakers aangetrokken tot de bloeiperiode
onder de zogeheten Ramessidische farao’s (1307-1070 v.Chr). Klinkende koningsnamen uit
deze periode, zoals Sethi en Ramses, zijn in de rolbezetting van veel films terug te vinden.
Veel onderzoekers geloofden dat zij een rol hadden gespeeld in het Bijbelse verhaal van
de Exodus, de uittocht van de Hebreeën onder leiding van Mozes. In Hollywood leidde
dat tot Bijbelse films waarin prins Mozes zijn vader Sethi en zijn ambitieuze broer Ramses
trotseert. In Polen maakte regisseur Jerzy Kawelerowicz in 1966 de fraaie film Faraon rond
een prins Ramses die de strijd met de machtige priesters van de god Amon aangaat.

The Ramesside pharaohs
Seeking might and grandeur film makers were
drawn to Ancient Egypt’s most successful period,
under the Ramesside pharaohs (1307-1070 BC).
Evocative names from this era, such as Seti and
Ramesses, appear in the cast lists of many films.
A number of researchers believed these Egyptian
rulers had played a role in the Biblical story of the
Exodus, the Hebrews’ flight from Egypt under Moses’
leadership. In Hollywood these theories underpinned
biblical epics in which Prince Moses defied his
father Seti and ambitious brother Ramesses. In
1966 director Jerzy Kawelerowicz made the fine
Polish film Faraon, featuring a prince Ramesses who
challenges the mighty priests of the god Amun.

Cecil B. DeMille
De meest bekende en succesvolle Mozes-verfilming is The Ten Commandments uit 1956. Regisseur
Cecil B. DeMille was van protestantse huize en bijzonder gespitst op het correct uitdragen van de
boodschap van de Bijbel. Voor de Egyptische elementen die in de film te zien zijn liet hij uitgebreid
onderzoek doen. De namen van bekende Egyptologen prijken dan ook op de aftiteling. De resultaten
van het onderzoek werden zelfs door de Universiteit van Californië in Los Angeles gepubliceerd.

Cecil B. DeMille
The most famous and successful film version
of the Moses story is The Ten Commandments
from 1956. Director Cecil B. DeMille came from a
Protestant family and was particularly determined
to communicate the Bible’s message correctly. He
commissioned extensive research for the Egyptian
elements in the film, the results of which were
even published by the University of California
in Los Angeles. The credits include the names
of a number of well-known Egyptologists.

De historische Cleopatra
De bekende ‘Cleopatra’ was feitelijk de zevende koningin met deze naam. Cleopatra VII (69-30 v.Chr.)
behoorde tot een Macedonische familie, de Ptolemeeën, die Egypte regeerde na de dood van Alexander de
Grote (336-323 v.Chr.). Het moderne beeld van de koningin is gevoed door het beeld dat al in de Oudheid
van haar was ontstaan. Romeinse geschiedschrijvers portretteerden haar als een schoonheid die zich in
een mannenwereld staande kon houden. Ze had macht, was berekenend, welbespraakt en had talenkennis.
Cleopatra presenteerde zich als erfgename van het Egyptische wereldrijk. Ze identificeerde zich met
de godinnen Isis en Aphrodite. Op de Romeinse veldheren Caesar en Marcus Antonius maakte dat een
onweerstaanbare indruk. Hoe zij werkelijk was, is moeilijk na te gaan, hoewel er vele studies aan gewijd zijn.

The historical Cleopatra
The famous ‘Cleopatra’ was actually the seventh
queen of that name. Cleopatra VII (69-30 BC) came
from a Macedonian family, the Ptolemies, who ruled
Egypt after the death of Alexander the Great (336323 BC). Her modern image is fed by that which
developed of her in the ancient world. Roman historians
portrayed Cleopatra as a beauty who managed to
hold her own in a man’s world. She was powerful,
calculating, eloquent and spoke a number of languages.
Cleopatra presented herself as the heir of the Egyptian
empire and identified with the goddesses Isis and
Aphrodite. The Roman commanders Caesar and Mark
Antony found these aspects of her irresistible. What
Cleopatra was really like is hard to tell, although
many studies have been devoted to the subject.

De vele gezichten van Cleopatra
Door de jaren heen wordt Cleopatra uitgebeeld naar het vrouwbeeld van de eigen tijd en
cultuur. In 1917 is ze in Amerika een ‘vamp’, in 1934 een gecultiveerde moderne vrouw en
in 1946 een naoorlogse huiselijke vrouw. Italiaanse producties in de jaren ’50 en ’60 maken
van haar een wellustige vrouw, die listig en egoïstisch is. Het beeld dat filmster Liz Taylor
in 1963 neerzet, komt misschien nog wel het beste overeen met indrukken uit de Oudheid
zelf. Cleopatra gebruikte haar schoonheid slechts in een poging om haar rijk te redden van
verovering door de Romeinen. Haar motieven waren dus eerder politiek dan sensueel.

The many faces of Cleopatra
Over the years portrayals of Cleopatra in films
have been based on perceptions of women in
contemporary culture. In 1917 she was presented in
America as a ‘vamp’, in 1934 as a cultivated modern
woman and in 1946 as an independent yet vulnerable
post-war housewife. During the 1950s and 1960s
Italian producers turned her into a voluptuous siren,
who was both cunning and self-centred. The image
presented by film star Elizabeth Taylor in 1963
probably corresponds most closely with impressions
of Cleopatra from antiquity. The Egyptian queen
only used her beauty in an effort to save her
kingdom from being taken over by the Romans, so
her motives were political, rather than sensual.

Schoonheids­artikelen
De filmindustrie versterkt het beeld van Cleopatra als toonbeeld van schoonheid en sensualiteit.
Dit heeft in de schoonheidsindustrie en erotiek geleid tot een stroom aan Cleopatra-gerelateerde
producten. In de loop van de geschiedenis ontstond het verhaal dat de koningin zich in ezelinnenmelk
baadde. Het beeld van de badende koningin dat in films te zien is, werd ook in de reclamewereld
erg populair. In de moderne erotiekwinkel kan men artikelen verkrijgen die ook door Cleopatra
zouden zijn gebruikt. Zij is daar zelfs als ‘lovedoll’ te koop voor wie haar zelf wil bezitten.

beauty products
Films have reinforced Cleopatra’s image as the
epitome of beauty and sensuality, engendering a
stream of Cleopatra-related products in the beauty
industry and erotic sector. Over the centuries a
story arose that the Egyptian queen bathed in
asses’ milk. Scenes of Cleopatra bathing in films
also became popular in the advertising world.
Nowadays erotic shops sell articles allegedly
used by Cleopatra. She is even available as a ‘love
doll’ for anyone who wishes to possess her.
1
101
Verbeelding
Films over het oude Egypte tonen veel pracht
en praal. Het verschil tussen Hollywood en de
realiteit is terug te zien in de kragen in deze
twee vitrines. De Hollywoodversie is met veel
goud versierd, terwijl de Egyptische versie van
een veel eenvoudiger materiaal is gemaakt.
1 • Halskraag
Gedragen door prinses Nefretiri (Anne
Baxter) in de film The Ten Commandments
(1956). Filmmakers maken graag gebruik van
dergelijke kragen omdat ze voor het publiek
als ‘typisch Egyptisch’ herkenbaar zijn.
De lotus- en papyruselementen geven een
meer vrouwelijke uitstraling. De goudkleurige
elementen dragen bij aan de koninklijke allure.
Goudkleurig metaal, met diverse kleuren
beschilderd. Hollywood, 1953.
Paramount Pictures Production Archives,
Hollywood CA, USA, TTCJ-3.
2 • Promotiefoto
Actrice Anne Baxter in de rol van prinses
Nefretiri in The Ten Commandments (1953).
© Paramount Pictures.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
2
Werkelijkheid
1 • Halskraag
Deze kraag was bedoeld voor een mummie
en hoefde niet van stevig materiaal te zijn.
Cartonnage (papier-maché).
Egypte, Griekse Tijd (300-31 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, Ar 36k.
102
3
103
Description de l’Égypte
Van 1798 tot 1801 ondernam Napoleon
een veldtocht naar Egypte. Hij nam
wetenschappers en tekenaars mee, die een
uitgebreid verslag over het land publiceerden:
de Description de l’Égypte. Dit boek had grote
invloed op de westerse beeldvorming over het
oude Egypte.
1 • Prent
Een Franse tekenaar bij een kolossaal beeld
aan de ingang van de tempel van Karnak.
Staalgravure op papier.
Description de l’Égypte (…),
Tome Troisième Antiquités, pl. 20.
Frankrijk, 1821.
Collectie RMO, Leiden, Bibl. Ekg 1.
4
104
Toerisme
Met de opkomst van het toerisme in de 19de
eeuw werden de overblijfselen van de oude
culturen in het Middellandse Zeegebied,
waaronder Egypte, een populair reisdoel.
Ook toen al kochten toeristen graag een
aandenken om mee naar huis te nemen.
1 • Reissouvenir
Dit is een replica van een Egyptisch beeld met
een kapelletje of naos, uit het museum van
Napels (de zogenoemde Naofoor Farnese).
Het beeldje moet in de 19de eeuw zijn gekocht
door een toerist uit Noord-Europa.
Hout. Italië, 1800-1850.
Collectie RMO, Leiden, F 2010/12.1.
5
105
OriËntaalse juwelen
1 • Art nouveau ring in
Egyptische stijl
Deze ring met een afbeelding van Isis en profil,
is gemaakt door Léopold Gautrait.
Goud, diamanten, smaragd en vensteremaille,
ca. 1900, Parijs.
Collectie A. Aardewerk. Antiquair•Juwelier,
Den Haag
2 • Neo-Egyptische broche
Een gouden broche bezet met een cabochon
(bolvormig) geslepen lapis lazuli, in een met
Egyptische motieven gedecoreerde gouden
rand. De broche is gemaakt door Carlo
Giuliano.
Goud en Lapis Lazuli, ca. 1880, Londen.
Collectie A. Aardewerk. Antiquair•Juwelier,
Den Haag
3 • Neo-Egyptische Farao broche
Deze broche is gemaakt door Carl Bacher.
Goud, cornalijn en emaille, ca. 1880, Oostenrijk.
Collectie A. Aardewerk. Antiquair•Juwelier,
Den Haag
4 • Broche met de tempel van Isis
In de broche bevindt zich een faience triade
amulet met een afbeelding in reliëf van Neftis,
Horus en Isis. Dit amulet is gemaakt rond de
6de – 4de eeuw v.Chr. Isis was één van de
belangrijkste godinnen uit de Egyptische
mythologie, een typische moedergodin en
symbool van vruchtbaarheid.
Goud en aardewerk, het goud ca. 1870,
de amulet: 6de – 4de eeuw v.Chr.
Collectie A. Aardewerk. Antiquair•Juwelier,
Den Haag
5 • Neo-Egyptische ring
met scarabee en palmetten
Deze gouden ring is versierd met ornamenten
in de vorm van palmetten, geëmailleerd in
goud en wit. De centrale steen is een scarabee
van amazoniet, omgeven door 14 achtkant
geslepen diamanten.
Goud, emaille, amazoniet en diamanten, ca. 1870.
Collectie A. Aardewerk. Antiquair•Juwelier,
Den Haag
6 • Hanger met Isis
Goud, email en een in kornalijn gesneden
Isis-figuur, Frankrijk, ca. 1925.
Collectie Martijn Akkerman, Amsterdam
7 • Gesp met Egyptische
versieringen
Gemaakt in Duitsland, naar aanleiding van de
opening van het graf van Tutanchamon.
Zilver en email, ca. 1920.
Privé collectie, Den Haag
6
106
Boeken die films
inspireerden
De 19de-eeuwse interesse voor de oudEgyptische cultuur vond zijn weerklank in de
literatuur van de Romantiek. Verhalen die in
de Oudheid zelf spelen, lieten de lezer het
leven van alledag even vergeten. In de verhalen
komt het oude Egypte naar voren als een
fantasievolle wereld. Tegelijk boden de oudEgyptische onderwerpen mogelijkheden voor
commentaar op eigentijdse politiek en sociale
omstandigheden.
1 • Charles Kingsley, Hypatia,
or New Foes with an Old Face
Oorspronkelijke editie: Londen, 1890.
Collectie RMO, Leiden.
2 • George Bernard Shaw,
Caesar and Cleopatra
Oorspronkelijke editie: Londen, 1901.
Collectie RMO, Leiden.
3 • H. Rider Haggard,
She. A History of Adventure
Oorspronkelijke editie: Londen, 1887.
Collectie RMO, Leiden.
4 • H. Rider Haggard,
Ayesha, the Return of She
Oorspronkelijke editie: Londen, 1905.
Collectie RMO, Leiden.
5 • J.H. Ingraham, The Pillar of Fire,
or Israel in Bondage
Oorspronkelijke editie: Holly Springs,
Mississippi, 1859.
Collectie RMO, Leiden.
6 • Anatole France, Thaïs
Oorspronkelijke editie: Parijs, 1890.
Collectie RMO, Leiden.
7 • P. Shelley, Ozymandias
Collectie RMO, Leiden.
8 • H. Rider Haggard, Cleopatra
Cleopatra, Being an Account of the Fall &
Vengeance of Harmachis. Oorspronkelijke
editie: 1889.
Collectie RMO, Leiden.
7
107
Oriëntalisme
in de fotografie
In de fotografie van de tweede helft van de
19de- en begin 20ste eeuw speelden verre
oorden en vreemde volkeren een grote rol.
Fotografen reisden in het Midden-Oosten om
het dagelijks leven op de gevoelige plaat vast
te leggen. Die afbeeldingen hadden in Europa
en Amerika grote invloed op het beeld dat het
publiek van deze streek en haar geschiedenis
had. De vroegste filmers volgden tussen 1895
en 1910 in hun voetsporen.
1 • Stereoscopische beelden
Net als 3D in de moderne film waren
stereoscopische opnamen in de vroege
fotografie populair. Met een speciale kijker
konden de twee naast elkaar geplaatste
plaatjes als één in 3D worden bekeken.
Diverse stereoscopische kaarten
van Egypte en de Oriënt. Karton en
gelatine zilverprint. Ca. 1900.
Collectie H.S. van den Berg
2 • Filmcamera, 1917
Laat 19de- en vroeg 20ste-eeuwse fotoen filmcamera’s hadden de vorm van een
vierkante of rechthoekige doos. Ze waren
van hout gemaakt en hadden verder koperen
en lederen onderdelen. Het gebruik van hout
raakte vanwege het gewicht tegen de jaren
’20 uit de mode.
Ernemann 35mm filmcamera,
Model E., Duitsland, 1917.
Collectie Eye, Amsterdam
8
108
Hoofdtooi
De filmindustrie laat zich voor het ontwerp
van voorwerpen door echte Egyptische
voorbeelden inspireren. Zo is de kroon in
deze vitrine gebaseerd op de gierenkroon
van koningin Nefertari (1290–1254 v.Chr.)
uit haar graf in de Vallei der Koninginnen.
Het motief van de gier komt vaker voor in de
Egyptische kunst.
1 • Hoofdtooi met gier
Gedragen door koningin Nefretiri (Anne
Baxter) in de film The Ten Commandments
(1956).
Verguld koper, goud beschilderd metaal
en leer, Hollywood, 1956.
Paramount Pictures Production Archives,
Hollywood CA, USA, TTCJ-1.
2 • Amulet in de vorm van een gier
De gier biedt als amulet bescherming tegen
het kwade.
Faience. Egypte, Late of Griekse Tijd
(700-31 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, BA 64.
3 • Lijkwade met gier
De gier is ter bescherming afgebeeld op een
doek die over de mummie van de overledene
werd gelegd.
Linnen. Thebe, Egypte, Griekse Tijd
(ca. 300 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AL 44a.
9
109
‘Gouden’ kraag
Goud is voor filmmakers het materiaal bij
uitstek om koninklijke figuren uit het oude
Egypte mee aan te kleden. De kragen worden
vaak rijkelijk van Egyptische symbolen
voorzien. Het exemplaar in deze vitrine is een
samenstel van rosetjes, vliegen, lotusbloemen,
gestileerde anch-tekens en zogenoemde
Isisknoop-amuletten.
1 • Halskraag
Gedragen door koningin Nefretiri (Anne
Baxter) in de film The Ten Commandments
(1956).
Verguld koper, goudkleurige glaskralen.
Hollywood, 1956.
Paramount Pictures Production Archives,
Hollywood CA, USA, TTCJ-2.
2 • Promotiefoto
Promotiefoto met actrice Anne Baxter als
koningin Nefretiri. Zij draagt zowel de gouden
hoofdtooi als de gouden kraag uit deze beide
vitrines.
© Paramount Pictures.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
10
110
Piramidebouw
Om de grote piramides van Giza te bouwen
(rond 2500 v.Chr.) werden eenvoudige
gereedschappen gebruikt, zoals beitels en
hamers. Ook later bouwden de Egyptenaren
nog wel piramides, maar deze waren veel
kleiner en vaak ook steiler.
1 • Piramidion
Topsteen van een kleine piramide die op
privégraven stond.
Gips. Afgietsel naar origineel in het RMO
uit Sakkara, Egypte, 18de dynastie
(ca. 1325 v.Chr.).
Collectie RMO, E 43.
2 • Hamer
Knotsen van dezelfde vorm worden ook
tegenwoordig nog door beeldhouwers
gebruikt.
Hout. Thebe, Egypte, Nieuwe Rijk
(1550-1070 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 1992/3.1.
3 • Beitel
De brede beitel was geschikt voor
steenbewerking.
Brons. Egypte, Middenrijk
(2040-1640 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AB 114-b.
4 • Promotiefoto
De promotiefoto van de film Land of the
Pharaohs uit 1955 toont unieke filmopnamen
op locatie in Egypte bij de onvoltooide
piramide van Zawiyet el-Aryan (ca. 2650
v.Chr.). Deze doet in de film dienst als de in
aanbouw zijnde grote piramide van koning
Cheops (ca. 2551-2528 v.Chr.).
© Warner Bros. Entertainment Inc.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
11
111
Nefertiti
Nefertiti was de vrouw van farao Achnaton
(ca. 1351-1333 v.Chr). Haar naam betekent
‘de mooie vrouw is gekomen’. Een beroemd
borstbeeld van Nefertiti werd opgegraven in
Achnatons hoofdstad Amarna en staat nu in
het Neues Museum in Berlijn. Het is uniek door
de goed geconserveerde kleuren. De buste
werd een icoon van schoonheid en inspireerde
ook filmproducenten.
1 • Buste van Nefertiti
Gips. Afgietsel naar origineel in het Neues
Museum in Berlijn, uit Amarna, Egypte,
18de dynastie (1351-1333 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 1954/3.3.
2 • Promotiefoto
Actrice Loretta Young als koningin Nefertiti
naast de beroemde buste. Promotiefoto voor
The Loretta Young Show uit 1957.
© Universal Studios.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
12
112
Miniatuur grafmeubilair
van Toetanchamon
Toetanchamon (1341-1323 v.Chr.) is de enige
farao waarvan het graf intact is teruggevonden
in 1922. Hij kwam als kind op de troon en stierf
nog voor zijn twintigste. Zijn graf was gevuld
met prachtige voorwerpen en meubels. De
ontdekking inspireerde velen, waaronder de
modelleur W.H. Gerritsen uit Den Haag die
deze miniaturen maakte.
1 • Troon
Troon met leeuwenpoten en -koppen. Op de
leuning staan Toetanchamon en zijn vrouw
Anchesenamon afgebeeld.
Gips. Den Haag, 1926-1928.
Collectie RMO, Leiden, F 1984/3.13.
2 • Kanopenschrijn
Kanopen zijn vazen voor het bewaren van de
gebalsemde ingewanden van overledenen.
De schrijn waarin de kanopen zich bevinden
wordt beschermd door de godinnen Isis,
Neftys, Selket en Neith.
Gips. Den Haag, 1926-1928.
Collectie RMO, Leiden, F 1984/3.12.
3 • Priesterstoel
De opengewerkte rug toont religieuze
symbolen.
Gips. Den Haag, 1926-1928.
Collectie RMO, Leiden, F 1984/3.8.
4 • Kledingkist
Voorzien van draagstangen.
Gips. Den Haag, 1926-1928.
Collectie RMO, Leiden, F 1984/3.5.
5 • Filmfoto
Promotiefoto van de film The Egyptian
uit 1954. De foto toont farao Achnaton
(Michael Wilding) naast zijn troon, waarvan de
vormgeving is geïnspireerd op de zogenoemde
priesterstoel uit het graf van Toetanchamon.
© 20th Century Fox Film Corporation.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
13
113
Vrouwenkleding
In het oude Egypte droegen vrouwen veelal
jurken. Meestal waren dat wikkeljurken,
bestaande uit een grote lap witte stof die om
het lichaam werd gedraaid en soms op de
borst vastgeknoopt. Daarnaast droegen zowel
mannen als vrouwen tunieken. Voor vrouwen
waren die altijd lang. De tunieken konden
zowel lange als korte mouwen hebben.
1 • Stèle van Piay
De vrouwen in het onderregister dragen
wikkeljurken.
Kalksteen. Egypte, 19de dynastie
(1307-1196 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, inv. VDL 1.
2 • Promotiefoto
Promotiefoto van de film The Ten
Commandments (1923). De actrice links op
de foto draagt een Hollywood-variant van
de oud-Egyptische wikkeljurk. De jurk in
het midden is deels doorzichtig en van een
koninklijk verenmotief voorzien. De jurk rechts
is gebaseerd op de tunieken die in Egypte rond
1325 v.Chr. in de mode kwamen.
Foto met dank aan de Academy of Motion
Picture Arts & Sciences’ Margaret Herrick
Library, Beverly Hills CA, USA.
14
114
Diadeem
Farao’s droegen soms een diadeem of
hoofdband van een eenvoudig model. Deze
is afgeleid van de simpele geknoopte linnen
banden die gewone mensen droegen tijdens
hun werk. Koningsdiademen zijn gemaakt
van goud, zilver en halfedelsteen. Vaak zijn ze
op het voorhoofd versierd met een cobra of
uraeusslang.
1 • Diadeem van Antef V
Dit diadeem werd in 1827 door de lokale
bevolking van Dra Aboe ’n-Naga bij Luxor
aangetroffen op het hoofd van een mummie,
vermoedelijk koning Antef V (2119-2103 v.Chr.).
Zilver, goud, faience en glas. Thebe, Egypte,
17de dynastie (ca. 1647 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AO 11a-2.
2 • Diadeem met dubbele uraeus
Door het gouden masker van Toetanchamon
denken veel mensen dat alle koninklijke figuren
op het voorhoofd een cobra en een gier
droegen. Hoe goed de ontwerpers van de film
The Ten Commandments (1956) op de hoogte
waren blijkt uit dit diadeem met dubbele cobra
dat in de film is gedragen door koningin Bithia
(Nina Foch). Zo'n dubbel uitgevoerde cobra
was vanaf het begin van het Nieuwe Rijk
(ca. 1550 v.Chr.) gebruikelijk voor vrouwen
van koninklijke afkomst.
Hout en meerkleurig beschilderd metaal.
Hollywood, 1956. Paramount Pictures
Production Archives, Hollywood CA, USA,
TTCJ-16.
15
115
Halskragen in de film
Voor de film The Ten Commandments (1956)
werd een groot aantal halskragen van
uiteenlopende ontwerpen gemaakt. De kragen
van de hoofdfiguren zijn geen van alle gelijk en
hebben een complex ontwerp.
1 • Halskraag van hoofdrolspeler
Halskraag met scarabeeën, gedragen door
Ian Keith in de rol van koning Ramses I.
Vilt, leer, metaal. Hollywood, 1956.
Paramount Pictures Production Archives,
Hollywood CA, USA, TTCJ-29.
2 • Halskraag van figurant
Figuranten die voornamelijk op de achtergrond
te zien zijn, kregen standaardkragen van een
simpeler ontwerp. Dit exemplaar werd in de
film door Egyptische soldaten gedragen.
Vilt, gemaakt in Egypte, 1956.
Collectie H.S. van den Berg.
16
116
Halskragen in het echt
Bij feestelijke gelegenheden droegen de
oude Egyptenaren bloemkransen rond hun
schouders. Deze 'kragen' bestaan uit vele
rijen bloemblaadjes en vruchten, op de
rug dichtgebonden en voorzien van een
tegenwicht. Ze werden ook veel nagemaakt in
faience kralen, voor de rijken van edelmetaal
met halfedelstenen en voor de doden van
cartonnage (papier-maché).
1 • Kraag met gevleugelde scarabee
Gemaakt voor een mummie.
Cartonnage (papier-maché), Egypte,
Griekse Tijd (300-31 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, Ar 36g.
2 • Kraagsluiting
In de vorm van een lotusbloem, met inscriptie
van farao Thoetmosis III.
Goud, glas en albast. Sakkara, Egypte,
18de dynastie (ca. 1450 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AO 1b.
3 • Scarabeeën
Zegelstenen in de vorm van een heilige
mestkever werden ook veel verwerkt in kragen
en sieraden.
Geglazuurde speksteen.
Egypte, Nieuwe Rijk (1550-1070 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden.
4 • Djedzuilen
Symbolen voor stabiliteit en duurzaamheid,
vaak als amulet geregen aan halskettingen en
kragen.
Faience en lapis lazuli. Egypte,
Late Tijd (700-300 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, EG-ZM1622 en
L.III.31-a.
17
117
Sandalen
De meeste Egyptenaren gingen blootsvoets.
Rijke mensen droegen eenvoudige sandalen
van stroken gevlochten palmblad of papyrus,
zelden van leer. Alleen koningen hadden
sandalen met decoraties van gestempeld en
geverfd leer of van kralen.
1 • Sandalen
Palmblad. Egypte, Nieuwe Rijk
(1550-1070 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AU 7 en AU 9.
2 • Sandalen
Gedragen door prinses Nefretiri (Anne Baxter)
in de film The Ten Commandments (1956).
Ze lijken door het goud en de papyrusbloem
heel Egyptisch, maar de hak en het hielbandje
verraden toch de schoenmode uit de jaren '50.
Leer, metaal en hout. Hollywood, 1956.
Paramount Pictures Production Archives,
Hollywood CA, USA, TTC-6.
3 • Halskraag
Gedragen door prinses Nefretiri (Anne Baxter)
in de film The Ten Commandments (1956).
Van hetzelfde kostuum als de sandalen en
eveneens nogal modern van snit door het open
ontwerp.
Metaal. Hollywood, 1956.
Paramount Pictures Production Archives,
Hollywood CA, USA, TTCJ-5.
18
118
Sieraden
Bij hun eenvoudige witte kleding droegen de
Egyptenaren graag sieraden. Zowel mannen
als vrouwen droegen oorbellen, armbanden,
ringen en kettingen. Deze sieraden kwamen in
allerlei soorten, maten en materialen voor.
1 • Halsketting
Goud, glas, kornalijn, faience. Egypte,
Nieuwe Rijk (1550-1070 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AO 3b.
2 • Armband voor de bovenarm
Eregoud, een beloning geschonken door de
koning aan een generaal.
Goud. Sakkara, Egypte, 18de dynastie
(ca. 1450 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AO 2c-2.
3 • Armbanden voor de onderarm
Eregoud, geschonken door de koning aan een
generaal.
Goud. Sakkara, Egypte, 18de dynastie
(ca. 1450 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AO 2a-2.
4 • Paar oorknoppen
Goud en faience. Egypte, Nieuwe Rijk
(1550-1070 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AO 1e-1 en -2.
5 • Armband
Met opengewerkte papyrusbloemen, gedragen
door Debra Paget in de rol van Lilia in The Ten
Commandments (1956). In films zijn Egyptische
sieraden meestal geheel goudkleurig of
voorzien van goudkleurige accenten. Ze zijn
echter gemaakt van goedkope en makkelijk te
bewerken materialen.
Verguld koper. Hollywood, 1956.
Paramount Pictures Production Archives,
Hollywood CA, USA, TTCJ-13.
6 • Slangenarmband
Goudkleurige slangenarmbanden zoals deze
zijn in veel films als typisch Egyptisch rekwisiet
te vinden. Dit exemplaar is door een figurant in
The Ten Commandments (1956) gedragen.
Verguld koperdraad. 1956.
Paramount Pictures Production Archives,
Hollywood CA, USA, TTCJ-47.
7 • Oorringen
Gedragen in The Ten Commandments (1956).
Verguld koper. Hollywood, 1956.
Paramount Pictures Production Archives,
Hollywood CA, USA, TTCJ-37, TTCJ-38
en TTCJ-39.
19
119
Ontwerptekeningen
Voorafgaand aan elke filmproductie worden
ontwerpers aan het werk gezet om schetsen
voor kostuums te maken. Die worden
vervolgens door de hoofdontwerper en de
regisseur op bruikbaarheid beoordeeld.
Soms zijn aan zo'n ontwerp voorbeelden van
beschikbare stoffen toegevoegd.
1 • Studie van Egyptische
hoofddoeken
Deze studie toont de typisch ‘Egyptische’
hoofddoeken die voor achtergrondfiguren
in de film The Ten Commandments (1956)
bedoeld waren. Het kleurgebruik is echter
modern. Enkele geschikte stoffen uit de eigen
voorraad van de studio zijn als voorbeelden
aangehecht.
Gouache op illustratiekarton; stofproeven.
Hollywood, 1956.
Academy of Motion Picture Arts & Sciences'
Margaret Herrick Library, Beverly Hills CA,
USA, 1378_2.
2 • Concepttekening van een jurk
Dat ontwerp en realisatie ver uit elkaar kunnen
liggen toont dit concept van een jurk voor
actrice Nina Foch in The Ten Commandments
(1956). De luchtige witte jurk zonder mouwen
werd in de film uiteindelijk een geplooide
zwarte jurk met mouwen (zie volgende vitrine).
Gouache op illustratiekarton.
Hollywood, 1956.
Academy of Motion Picture Arts & Sciences'
Margaret Herrick Library, Beverly Hills CA,
USA, 22_193
20
120
Egyptische jurk
Het ontwerp van dit filmkostuum is gebaseerd
op de geplooide tunieken die Egyptische
mannen en vrouwen ten tijde van het
Nieuwe Rijk droegen (1550-1100 v.Chr.). Op
afbeeldingen hebben die tunieken een witte
kleur. Dat de filmmakers hier voor zwart
kozen was om puur esthetische redenen. Door
verschillende kleuren kleding zijn acteurs voor
het publiek goed van elkaar te onderscheiden
en biedt het geheel een kleurrijk plaatje.
1 • Filmkostuum
Gedragen door koningin Bithia (Nina Foch)
in de film The Ten Commandments (1956).
Geplooid lamé (tuniek) en metaal
(pectoraal en riem). Hollywood, 1956.
Larry McQueen / Collection of Motion Picture
Costume Design, Los Angeles CA, USA, 433.
2 • Foto van ontwerpster
Edith Head
De zwarte jurk is ontworpen door de bekende
Hollywood-ontwerpster Edith Head (op deze
foto in het midden). Met 35 nominaties en 8
daadwerkelijk gewonnen Oscars in de categorie
Best Costume Design is zij nog altijd de vrouw
met de meeste beeldjes op haar naam.
Foto met dank aan de Academy of Motion Picture
Arts & Sciences’ Margaret Herrick Library.
3 • Foto van ruststeun
Om de jurk te ontzien mocht Nina Foch tussen
de opnamen niet gaan zitten. In deze speciale
steun kon ze staand rusten.
Foto met dank aan de Academy of Motion Picture
Arts & Sciences’ Margaret Herrick Library.
21
121
Mozes en de Exodus
In de Bijbel bestrijkt het verhaal van Mozes
vier boeken van het Oude Testament. Films
focussen alleen op zijn roerige jonge jaren,
omdat die periode filmisch het meest
interessant is: de veelbelovende Egyptische
prins ontdekt zijn werkelijke afkomst en
bevrijdt zijn volk, de Hebreeën, uit slavernij.
Dit volk wordt later ook wel Israëlieten of
Joden genoemd. Om een breder publiek te
bereiken, verwerken filmmakers in de verhalen
vaak niet-bijbelse romances en intriges. Op
de instemming van Christelijke organisaties
kunnen dit soort films daarom niet altijd
rekenen.
1 • King James Bijbel
Amerikaanse regisseurs zoals Cecil B. DeMille
baseren zich op de zogenaamde King James
Bijbel. Deze editie is in 1611 op last van de
Engelse koning James I uitgegeven. Ze is
geliefd vanwege de verhalende kwaliteiten en
omdat deze Bijbel trouw is gebleven aan de
originele Griekse en Hebreeuwse teksten.
The Holy Bible: King James Version.
New York City: Thomas Nelson Publishers, 2010.
Collectie RMO, Leiden.
2 • Slaven-armbanden
Deze slaven-armbanden werden in de film
The Ten Commandments (1956) door Hebreeën
gedragen. Ze dragen de cartouches met
de namen van de farao’s Sethi en Ramses.
De moderne wetenschap is er echter van
overtuigd dat slavernij in het oude Egypte
vrijwel niet bestond. Grootse bouwwerken
zoals de piramides werden door vrije mensen
gebouwd. De filmindustrie gaat hier nog
steeds mee in de fout. Dit is deels het gevolg
van het terugkerende beeld in Bijbelse films
waar de Hebreeën en ook Jozef in Egypte in
slavernij verblijven.
Verguld koper. Hollywood, 1956.
Paramount Pictures Production Archives,
Hollywood CA, USA, TTCJ-34 en TTCJ-46.
3 • Armband van prins Mozes
Gedragen door prins Mozes (Charlton Heston)
in The Ten Commandments (1956). Het
ontwerp baseert zich op het type boven- en
onderarmband dat veelvuldig is afgebeeld in
de graven in Het Dal der Koningen bij Luxor
in Egypte. De gouden kleur geeft het een
koninklijke uitstraling.
Goudkleurig metaal. Hollywood, 1956.
Paramount Pictures Production Archives,
Hollywood CA, USA, TTCJ-23.
4 • Armband van prins Ramses
Gedragen door prins Ramses (Yul Brynner) in
The Ten Commandments (1956).
Goudkleurig metaal. Hollywood, 1956.
Collectie H.S. van den Berg.
5 • Scarabee-hanger
Een van de weinige rekwisieten die bewaard
is gebleven van de versie uit 1923 van de film
The Ten Commandments. Een vergelijkbare
scarabee wordt in de film door koning
Ramses (Charles de Rochefort) gedragen als
borsthanger onder een halskraag.
Goudgekleurd metaal over koperen kern;
geslepen glas. Hollywood, 1923.
Paramount Pictures Production Archives,
Hollywood CA, USA, TTC23J-1.
6 • Twee pectoralen
De centrale scarabee wordt geflankeerd door
de godinnen Isis en Neftys. Op het tweede
pectoraal staan een jakhals en een Djedzuil.
Hout, linnen, glas, verguldsel. Egypte,
Nieuwe Rijk (ca. 1400-1200 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AD 59 en AH 165.
7 • Kostuumtekening Hebreeën
8 • Vermelding van Hebreeën?
9 • Scepter van Prins Mozes
In tegenstelling tot hun rijke Egyptische
‘meesters’ worden de onderworpen Hebreeën
zowel in de Bijbel als in de film als arme,
ondervoede mensen neergezet. Studie
gemaakt voor The Ten Commandments (1956).
Deze papyrus maakt melding van ‘Apiroe’
die werkzaam zijn in de bouw van tempels.
Dit wordt wel geassocieerd met de bijbelse
Hebreeën die tijdens hun verblijf in Egypte
werk verrichtten.
Gedragen door prins Mozes (Charlton Heston)
in de film The Ten Commandments (1956). De
maker voegde een mooi detail toe in de vorm
van een cartouche met zijn naam (Mesu). Deze
is uiteindelijk in de film niet te zien.
Gouache op illustratiekarton.
Academy of Motion Picture Arts & Sciences’
Margaret Herrick Library, Beverly Hills CA,
USA, 1378_10.
Papyrus. Sakkara, Egypte,
19de dynastie (1250-1224 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AMS 26a vel 4.
Geelkoper. Hollywood, 1956.
Larry McQueen / Collection of Motion Picture
Costume Design, Los Angeles CA, USA, 121.
10 • Stèle van Ramses II
Het staat wetenschappelijk niet vast onder
welke Egyptische farao de exodus uit Egypte
onder leiding van Mozes heeft plaatsgevonden.
De meest populaire kandidaat in literatuur
en film is farao Ramses II (1290-1224 v.Chr.).
In historische documenten uit zijn tijd is
er echter geen vermelding van Hebreeën
bekend. Ramses II liet zich al bij zijn leven
vergoddelijken. Op deze stèle vereert hij een
beeld van zichzelf.
Kalksteen. 19de dynastie (1290-1224 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 1963/2.1.
11 • Mozes en Aäron voor de farao
De roman Le Roman de La Momie uit 1858
van de Franse schrijver Theophile Gautier
had grote invloed op de beeldvorming over
het oude Egypte. In het boek speelt Mozes
een grote rol. In 1860 maakte de Nederlandse
kunstenaar Willem de Famars Testas een set
illustraties voor de roman. Deze zijn nooit
uitgegeven en bevinden zich nu in het archief
van het Rijksmuseum van Oudheden. Deze
illustratie toont Mozes die zijn staf in een slang
verandert, net als de Egyptische tovenaars.
W. de Famars Testas, ‘Mozes en Aäron
voor de farao’. Pen en inkt op papier.
Nederland, 1860.
Collectie RMO, Leiden, F 1985/12.7.
12 • De dood van de eerstgeborene
Om de farao ertoe te bewegen zijn volk uit
slavernij te laten gaan, roept Mozes met de
hulp van God een aantal plagen over Egypte
uit. De plaag die alle eerstgeborenen doodt,
treft ook de kroonprins van Egypte. Rechts
staan Mozes en Aäron.
W. de Famars Testas, ‘De dood van de
eerstgeborene’. Pen en inkt op papier.
Nederland, 1860.
Collectie RMO, Leiden, F 1985/12.19.
13 • De kikkerplaag
Eén van de tien plagen die aan de Exodus
vooraf gingen.
W. de Famars Testas, ‘De kikkerplaag’.
Pen en inkt op papier. Nederland, 1860.
Collectie RMO, Leiden, F 1985/12.16.
14 • Stenen tafelen
met de tien geboden
Gebruikt in The Ten Commandments (1956). De
tafelen bevatten de tien geboden die Mozes op
de berg Sinaï in Egypte van God ontving. De
tekst is speciaal voor de film opgesteld in het
vroeg-kanaänitische schrift uit de 13de eeuw
voor Christus door wetenschappers van de
Universiteit van Chicago.
Kunsthars. Hollywood, 1963.
John R. Le Bold, The Silver Screen Collection,
Los Angeles CA, USA.
15 • Foto: Mozes met
de Stenen Tafelen
Mozes (Charlton Heston) houdt de stenen
tafelen met de tien geboden vast.
© Paramount Pictures en Universal Studios.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
21a
121
1 • Armband
Als eregoud door een koning aan een hoge
militair geschonken.
Goud. Sakkara, Egypte,
18de dynastie (ca. 1450 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AO 2a-1.
2 • Hartscarabee
Het open ontwerp van de filmscarabee
(nr. 5 in vitrine 121) was in het oude Egypte niet
bekend. De scarabee bevindt zich daar meestal
met alle pootjes binnen een ovaal, zoals bij dit
amulet voor een mummie. De buikzijde draagt
een spreuk uit het Dodenboek.
Goud en Nefriet. Sakkara, Egypte,
18de dynastie (ca. 1450 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AO 1a.
22
122
Jozef in Egypte in de
Islamitische wereld
Ook het Bijbelverhaal van Jozef, de zoon van Jacob,
speelt in het oude Egypte. Na zijn aanvankelijke
verblijf in slavernij wordt hij als onderkoning de op
één na machtigste man van Egypte. Jozef is in de
Islam bekend, waar hij aanzien geniet als profeet.
Het verhaal van de profeet Jozef of Youssef in de
Koran bevat veel overeenkomsten met het verhaal
van Jozef in Genesis 37-47 van de Bijbel. In de
oosterse verhalentraditie vanaf de Middeleeuwen
is met name het romantische deel over Jozef
en de vrouw van zijn meester geliefd. Door zijn
populariteit is het begrijpelijk dat uit de Arabische
wereld diverse Jozefverfilmingen bekend zijn.
1 • Koran
De Koran vertegenwoordigt het letterlijke
woord van Allah dat door middel van de engel
Djibriel (Gabriël) aan de profeet Mohammed
is doorgegeven. Waar de meeste verhalen
in de Koran verspreid zijn over verschillende
hoofdstukken of soera’s, staat het verhaal van
de profeet Jozef in één soera, de twaalfde, die
naar hem is vernoemd.
Begin van het twaalfde hoofdstuk ‘Jozef’
in de Koran. Facsimile-uitgave van de
17de-eeuwse Quran-I Kerim van de Osmaanse
kalligraaf Hâfiz Osman (1642-1698).
Istanbul, 1977.
2 • DVD-edities van Youssef
Payambar (2008)
Met name Iraanse producties van het
Jozefverhaal zijn vanwege het letterlijk volgen
van de Korantekst geliefd in vrijwel de gehele
Islamitische wereld. In 2008 verscheen de
45-delige serie Youssef Payambar (‘Jozef de
Profeet’) van regisseur Farajollah Salahshur.
De serie beleefde buiten Iran edities in het
Turks, Arabisch en zelfs Urdu.
Collectie H.S. van den Berg.
3 • DVD-editie van The Emigrant
(1994)
De politiek geladen Egyptische film
The Emigrant (1994) van regisseur Youssef
Chahine speelt in het oude Egypte en is op
het verhaal van Jozef gebaseerd. Het is een
voorbeeld waar de Oudheid wordt ingezet
als commentaar op de eigen maatschappij.
De film werd in Egypte verboden.
Collectie H.S. van den Berg.
4 • Jozef en de vrouw van Potifar
In de westerse kunst is de verleiding van Jozef
door de vrouw van zijn meester Potifar een
terugkerend Bijbels thema. In diverse werken is
te zien hoe Jozef zich van haar losrukt. Daarbij
weet ze een stuk van zijn kleed te pakken
waarmee ze hem later van aanranding zal
beschuldigen.
W. de Famars Testas, ‘Jozef en de vrouw
van Potifar’. Pen en inkt op papier.
Nederland, 1860-1896.
Collectie RMO, Leiden, F 1989/1.8 (9).
23
123
Romeins hoofd
van ‘Cleopatra’
Niemand weet hoe Cleopatra VII er uit zag.
Aan verschillende beelden is haar naam
toegeschreven, maar klopt dat wel? Soms is er
verwarring met eerdere koninginnen die ook
Cleopatra heetten. Ook de portretten die vrij
zeker zijn tonen slechts een ideale weergave
en niet een echte gelijkenis.
1 • Zogenaamde ‘Cleopatra’
Dit beeld werd vroeger aan Cleopatra
toegeschreven, maar is waarschijnlijk een
hoofd van Aphrodite of Venus.
Marmer. Egypte, Romeinse keizertijd
(0-200 na Chr.).
Collectie RMO, Leiden, PB 132.
2 • Cleopatra II of III
Dit specifieke beeld is niet de bekende
Cleopatra VII maar één van haar voorouders.
Kalksteen. Egypte, Griekse Tijd
(180-150 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F1938-7.20.
3 • Feestmaal van Cleopatra
Dit schilderij van Gerard de Lairesse
(1641-1711) is gebaseerd op een verhaal over
de spilzuchtige Egyptische koningin Cleopatra
die met haar minnaar Marcus Antonius had
gewed dat zij 10 miljoen sestertiën zou kunnen
spenderen aan een feestmaal. Zij won de
weddenschap door een parel op te lossen in
een beker azijn en dit extravagante mengsel
op te drinken.
Reproductie van G. de Lairesse,
‘Het Feestmaal van Cleopatra’.
Olieverf op doek. Nederland, 1680.
Rijksmuseum, Amsterdam, SK-A-2115.
24
124
Blank versus zwart
In 2013 staat de volgende Cleopatra-verfilming
gepland, met Angelina Jolie in de hoofdrol.
De keuze voor een blanke actrice heeft
in Amerika tot ophef geleid. Veel AfroAmerikanen zijn namelijk van mening dat
een Afrikaanse koningin in de moderne tijd
door een zwarte actrice gespeeld zou moeten
worden. Men vergeet dan dat Cleopatra van
Macedonisch-Griekse afkomst was en zeer
waarschijnlijk een lichte huidskleur had.
Overigens waren haar onderdanen, de oude
Egyptenaren, niet zwart, net zo min als de
huidige bewoners van het land.
1 • Sociale media
Het publieke debat over de vertolking van
de rol van Cleopatra door een blanke actrice
vindt niet alleen plaats in de pers, maar
ook op internetfora, Facebook en Twitter.
De toonzetting in de sociale media is vrij
fel en ongenuanceerd, waarbij persoonlijke
meningen over de kwestie heen en weer
vliegen.
2 • Boek
Filmproducer Scott Rudin heeft in 2010
aangekondigd dat de nieuwe Cleopatrafilm zal worden gebaseerd op het boek
Cleopatra: A Life van Pulitzer Prize-winnares
Stacy Schiff. Dit boek negeert eerdere
stereotypen. In plaats daarvan schetst het
een meer complex beeld van een felle dame
die door omstandigheden uitgroeit tot een
ondernemende politica.
Stacy Schiff, Cleopatra: A Life.
New York: Little, Brown and Company, 2010.
Collectie H.S. van den Berg.
24
124
Liz Taylor’s Cleopatra
De bekendste Cleopatra-verfilming is die uit
1963 met Elizabeth Taylor. Deze ongekroonde
koningin van de Amerikaanse filmindustrie
wordt nog altijd gezien als de ultieme
Cleopatra. Zoals een koningin betaamt, stond
haar voor elke scène een nieuwe garderobe
ter beschikking. Deze groots opgezette
film met een prijskaartje van 44 miljoen
dollar betekende bijna de ondergang van
filmstudio 20th Century Fox. Taylor’s relatie
met tegenspeler Richard Burton was in
1963 minstens zo spraakmakend als die van
Cleopatra met Marcus Antonius. Het leidde
indertijd tot de allereerste paparazzi-foto’s.
3 • Verenkostuum
Kostuumontwerpers Renie Conley, Vittorio
Nino Novarese and Irene Sharaff wonnen in
1963 de Oscar voor Best Costume Design voor
hun werk aan Cleopatra (1963). De prijs gold
voor de vele fraaie kostuums met Egyptische
motieven die speciaal voor Liz Taylor waren
ontworpen.
Jersey en rode Organza. Hollywood, 1963.
Collezione Costumi d'Arte proveniente
dalla Sartoria S.A.FA.S., Rome.
4 • Gierenhoofdtooi
Gedragen door Elizabeth Taylor in Cleopatra
(1963). Het concept gaat terug op de oudEgyptische gierenhoofdtooi van koninginnen.
Die identificeerde de draagster ervan met de
godin Nechbet. De stilering laat zien hoezeer
bij films de esthetische overwegingen soms de
historische overvleugelen.
Verguld leer op kunststof ondergrond.
Hollywood, 1963.
John R. Le Bold, The Silver Screen Collection,
Los Angeles CA, USA.
5 • Armband met papyrus-bedeltjes
Gedragen door Elizabeth Taylor in Cleopatra
(1963). Deze armband is een bijna getrouwe
kopie van exemplaren uit het graf van hoge­
priester Pinodjem II in Thebe (ca. 930 v.Chr.) .
Goudgekleurd metaal en synthetische steen.
Hollywood, 1963.
John R. Le Bold, The Silver Screen Collection,
Los Angeles CA, USA.
6 • Armband met slangenmotief
Gedragen door Elizabeth Taylor in Cleopatra
(1963).
Verguld metaal. Hollywood, 1963.
John R. Le Bold, The Silver Screen Collection,
Los Angeles CA, USA.
7 • Sieraad in de vorm van
een adder
Als borstsieraad gedragen door Elizabeth
Taylor in Cleopatra (1963). De adder is verwant
aan de cobra, in het oude Egypte het symbool
van het koningschap. De groene steen is een
latere toevoeging.
Verguld metaal. Hollywood, 1963.
Joseff-Hollywood, Burbank CA, USA.
8 • Vliegenhanger
Dit is het enige overgebleven deel van een
vliegenketting die door Elizabeth Taylor
werd gedragen in Cleopatra (1963). De vorm
komt zeer goed overeen met bekende oudEgyptische exemplaren. Elizabeth Taylor
droeg de vliegenketting in combinatie met
de gierenhoofdtooi.
Verguld metaal. Hollywood, 1963.
Joseff-Hollywood, Burbank CA, USA.
9 • Diadeem met gevleugelde valk
De valk met gespreide vleugels is een
bekend motief uit het oude Egypte.
Deze vertegenwoordigt de god Horus,
de beschermer van het koningschap.
De toepassing als diadeem is uit het oude
Egypte niet bekend en zeker niet in deze
zeer gestileerde vorm.
Goudgekleurd metaal. Hollywood, 1963.
John R. LeBold, The Silver Screen Collection,
Los Angeles CA, USA.
24
124
Le Scandale
Tijdens de productie van de film
Cleopatra tussen 1960 en 1963 stond het
geruchtmakende leven van hoofdrolspeelster
Elizabeth Taylor volop in de belangstelling van
pers en publiek. Toen zij als getrouwde vrouw
tijdens de opnamen van de film een relatie
kreeg met tegenspeler Richard Burton (Marcus
Antonius) vulde 'Le Scandale' al snel vele
pagina's van kranten en weekbladen.
10 • Taylor en Burton in de pers
Edities van LIFE Magazine: 6 oktober 1961,
13 april 1962, 19 april 1963.
Collectie H.S. van den Berg.
11 • Promotiefoto
De on-screen romance van Elizabeth Taylor
als Cleopatra en Richard Burton als Marcus
Antonius.
© 20th Century Fox Film Corporation.
Alle rechten voorbehouden.
12 • Paparazzi-foto
De pers trachtte met telelenzen een glimp van
het Taylor-Burton schandaal op te vangen.
Omdat het fenomeen heimelijke persfoto's
nog nauwelijks bestond, kan deze foto tot de
vroegste paparazzi-foto's worden gerekend.
© Keystone/Hulton Archive/Getty Images
25
125
Sieraden Claudette
Colbert uit de film
Cleopatra (1934)
Claudette Colbert speelde de koningin in
de film Cleopatra uit 1934. De film werd
gemaakt op het hoogtepunt van de Art
Deco kunststroming. Daarin gebruikte men
bij juwelen geometrische vormen, kleurrijke
halfedelstenen en ook Egyptische motieven
zoals de scarabee en de cobra. De typische Art
Deco aspecten zijn in deze sieraden duidelijk
herkenbaar. Zo dragen deze in de jaren ’30 bij
aan de beeldvorming van de koningin als een
moderne, eigentijdse vrouw.
1 • Gordelsieraad
Het Egyptische motief van het sieraad
bestaat uit een gestileerde weergave van een
gevleugelde scarabee, geflankeerd door een
slang.
Goudkleurig metaal met geslepen
halfedelsteen. Hollywood, 1934.
Paramount Production Archives,
Hollywood CA, USA, CLEOJ-2.
2 • Diadeem met cobra
Claudette Colbert draagt in de film Cleopatra
(1934) in elke scène een ander kostuum. Haar
kroon is telkens een diadeem met een cobra,
zoals dit exemplaar dat zij draagt in de scène
in Rome wanneer ze hoort van de moord op
Caesar.
Goudgekleurd gietijzer en groene steen, 1934.
Paramount Pictures Production Archives,
Hollywood CA, USA, CLEOJ-1.
3 • Ringen
Dit type ring met grote halfedelsteen was
populair in de jaren ’30 en oogt veel grover
dan het verfijnde soort dat Cleopatra
waarschijnlijk in haar eigen tijd zou hebben
gedragen (zie volgende vitrine).
Glaspasta en goudkleurig metaal.
Hollywood, 1956.
Paramount Pictures Production Archives,
Hollywood CA, USA, CLEOJ-3 t/m CLEOJ-8.
26
126
Authentieke sieraden
In de tijd van Cleopatra (69-30 v.Chr.) waren
sieraden in oude faraonische stijl langzaam
uit de mode aan het raken. Nieuwe ontwerpen
stonden duidelijk onder Griekse en Romeinse
invloed. Ook sieraden uit het Nabije Oosten
met hun exotische dierfiguren waren een bron
van inspiratie. De sieraden uit Cleopatra’s tijd
zijn een toonbeeld van verfijnde luxe.
1 • Oorhanger met vrouwenkopje
Goud. Hellenistische Periode
(400-200 v.Chr.), Griekenland.
Collectie RMO, Leiden, I 1948/11.2.
2 • Gesp
Dit fijn bewerkte sieraad uit de vroegHellenistische periode heeft waarschijnlijk
dienst gedaan als centrale bekroning van
een diadeem. De ‘Heraklesknoop’ komt in
de Griekse en Romeinse kunst veel voor als
symbool voor bescherming en de hechte band
tussen man en vrouw.
Goud. Cumae (Campanië), Italië,
eind 4de eeuw v.Chr.
Collectie RMO, Leiden, K 1931/2.27.
3 • Armband met slangenkoppen
De elastische buigingen van een slang
waren voor goudsmeden in de Oudheid
een voorbeeld. Ringen, armbanden en zelfs
dijbanden werden gemaakt in de vorm van
kronkelende slangen.
Zilver. Griekenland, 200-100 v.Chr.
Collectie RMO, Leiden, H *** 4.
4 • Paar oorringen
Goud. Turkije,
Hellenistische periode (300-0 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, I 1894/9.18a.
5 • Oorring
Goud. Turkije,
Romeinse keizertijd (100-300 na Chr.).
Collectie RMO, Leiden, I 1944/12.19.
6 • Oorringetje met gazellenkopje
Goud. Temnos, Turkije,
Hellenistische periode (300-0 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, I 1896/2.42.
7 • Oorhanger met robijn
Goud; robijn. Temnos, Turkije,
Romeinse keizertijd (0-300 na Chr.).
Collectie RMO, Leiden, I 1896/2.32.
8 • Oorhanger met Eros
Goud. Temnos, Turkije,
Hellenistische periode (300-200 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, I 1894/5.4.
27
127
Sieraden Cleopatra (1963)
De sieraden uit de film zijn veel minder verfijnd
dan de originelen uit Cleopatra’s tijd. In plaats
van echt goud zijn deze van goudgekleurd
metaal gemaakt. De ontwerpen zijn grover en
protseriger zodat ze op het grote doek beter
opvallen.
1 • Halskraag met vliegenmotief
Gedragen in de film Cleopatra (1963). Uit het
oude Egypte zijn eenvoudige kettingen met
kleine vliegen bekend. Deze zwaar met vliegen
bezette brede kraag is echter een typische
Hollywood-overdrijving. Originele kragen
waren meestal uit faience kralen samengesteld.
Verguld en beschilderd gestanst metaal op
linnen ondergrond. Hollywood, 1963.
John R. Le Bold, The Silver Screen Collection,
Los Angeles CA, USA.
28
Sieraden
1 • Armband met leeuwenmotief
Uit de film Cleopatra (1963).
Verzilverd metaal. Hollywood, 1963.
John R. Le Bold, The Silver Screen Collection,
Los Angeles CA, USA.
2 • Halsketting met vliegen
Gouden vliegen waren een ereteken
voor soldaten. Ze stonden symbool voor
vasthoudendheid in de strijd.
Goud en glas. Nieuwe Rijk (1550-1070 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 1940/8.1.
3 • Armband met scarabee
Gedragen in de film Cleopatra (1963).
Goudgekleurd koper en synthetische steen.
Hollywood, 1963.
John R. Le Bold, The Silver Screen Collection,
Los Angeles CA, USA.
128
29
129
Sieraden Cleopatra (1963)
1 • Armband van imitatie-ivoor
Gedragen in de film Cleopatra (1963). De witte
delen zijn waarschijnlijk als imitatie van ivoor
bedoeld. Ivoor was in het oude Egypte als
materiaal voor inlegwerk bekend, maar werd
hoofdzakelijk voor meubels gebruikt. Voor
het inlegwerk bij sieraden koos men voor lapis
lazuli, glas, faience en gekleurde kwartsen
zoals carneool.
Goudgekleurd metaal. Hollywood, 1963.
John R. Le Bold, The Silver Screen Collection,
Los Angeles CA, USA.
2 • Veelkleurige armband
Egyptische armbanden met rood, groen en
turquoise of blauw gekleurde banen zijn in veel
films te zien. De ontwerpers zijn waarschijnlijk
geïnspireerd door de arm- en enkelbanden
uit de graven van prinses Sit-Hathor-Iunet
(ca. 1880 v.Chr.) en koningin Ahhotep II
(ca. 1515 v.Chr.). Deze armband is gedragen
in de film Cleopatra (1963).
Goudgekleurd metaal met synthetische
stenen. Hollywood, 1963.
John R. Le Bold, The Silver Screen Collection,
Los Angeles CA, USA.
30
130
Juwelenkistje
van Cleopatra
De filmindustrie leent graag het prachtige
ontwerp van de oud-Egyptische voorwerpen
uit het graf van Toetanchamon. Toch dienen
soms ook voorbeelden uit andere, minder
bekende, oud-Egyptische graven als bronnen
van inspiratie, die eenvoudigweg gekopieerd
werden. Het kistje uit deze vitrine is een kopie
van een kistje dat in 1905 werd gevonden in
het graf van Yuya en zijn vrouw Tuya, uit de tijd
van farao Amenhotep III (1391-1353 v.Chr.).
1 • Juwelenkistje
Dit is het kistje waarin Cleopatra haar
juwelen bewaart in de verfilming uit 1934 met
Claudette Colbert in de hoofdrol. Het kistje
draagt echter niet haar eigen naamscartouche,
maar incorrect die van farao Amenhotep III die
1300 jaar vóór Cleopatra regeerde.
Hout. Hollywood, 1934.
Collectie Joyce Aimee / American Dance
Theater, Los Angeles CA, USA.
31
131
1 • Avondjurk van Cleopatra
De Amerikaanse vrouwenmode van de jaren
’30 draaide om lang en slank. Gedempte, diepe
kleuren waren in. De verfijnde kleding die in
Hollywood-films te zien was had grote invloed
en zo ontstonden veel nieuwe stoffen, zoals dit
metallic lamé. Met de zoomlijn tot bijna aan de
vloer en een open rug oogt deze jurk, waarin
Claudette Colbert in 1934 Cleopatra vertolkte,
als een jaren ’30 avondjurk. Het exotische
‘topje’ was daarbij net de extra aanpassing die
nodig was om haar als verleidelijke koningin
neer te zetten.
Metallic lamé. Hollywood, 1934.
Larry McQueen / Collection of Motion Picture
Costume Design, Los Angeles CA, USA, 433.
31
2 • Kostuumschets Cleopatra
Ontwerp van een kostuum voor Claudette
Colbert in Cleopatra (1934). Veel materiaal
dat filmstudio's voor hun producties maken
is voor eenmalig gebruik en wordt na afloop
weggegooid of vernietigd. De meeste
Hollywood-studio’s hebben in de jaren ’70
en ’80 bovendien hun archieven geruimd en
naar stortplaatsen afgevoerd. Daarom is het
bijzonder dat deze originele schets uit 1934
bewaard is gebleven.
Gouache op illustratiekarton.
Academy of Motion Picture Arts & Sciences’
Margaret Herrick Library, Beverly Hills CA,
USA, 1423_85.
131
31
131
Toiletgerei uit
het oude Egypte
Rijke Egyptenaren kregen hun toiletgerei mee
in het graf. Daarbij behoorden spiegels en
kammen, lepels voor zalfolie of parfum, en
kokertjes voor mascara (kohl). Veel aandacht
werd besteed aan de decoratie van de kleine
voorwerpen. Het handvat van deze spiegels
heeft de vorm van een papyrusstengel.
3 • Spiegel
Brons. Egypte, 18de dynastie (1550-1307 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AB 93.
4 • Spiegel
Brons. Egypte, 18de dynastie (1550-1307 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AB 137.
5 • Kokertje voor kohl
Het kokertje draagt een opschrift voor de
schrijver Teti en de naam van vier soorten
make-up.
Hout. Egypte, 18de dynastie (1550-1307 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AH 138a.
6 • Stift voor mascara
Been. Egypte, 18de dynastie (1550-1307 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, EG-ZM2832.
7 • Parfumflesje
Glas. Romeinse keizertijd (0-200 na Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AT 45.
8 • Kam
Hout. Egypte, Nieuwe Rijk (1550-1070 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 1942/9.8.
9 • Kam
Hout. Egypte, Koptische periode (400-900 na Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 1942/5.1.
10 • Zalflepel in de vorm van
een zwemmend meisje
Hout. Egypte, 18de dynastie (1550-1307 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AH 142a.
31
131
Cleopatra als
handelsmerk
De associatie van de naam Cleopatra met
schoonheid maakt het een sterke merknaam
voor schoonheidsproducten. Midden
jaren ’80 bracht de Colgate-Palmolive
Company het merk ‘Cleopatra’ op de markt.
Dochteronderneming Cadum voorzag de
merknaam van de toevoegingen ‘Paris’ en
‘Crème et Parfum’ om het nog meer
uitstraling te geven.
11 • Zeep-dispenser
12 • Stuk zeep
13 • Blik met schoonheidsproducten
14 • Twee stukken zeep
15 • Fles lotion
16 • Hartvormig blik
17 • Fles eau de toilette
18 • Doos met vier zeepjes
19 • Fles douchegel
1985-2012.
Collectie H.S. van den Berg;
Collectie M.J. Raven.
31
131
Cleopatra en Philips,
Auping en V&D
Veel bedrijven zagen in 1963 kans om mee
te liften op het succes van de film Cleopatra
door er hun producten aan te verbinden. Zo
verscheen in Nederland, in een persmap, een
'Cleopatra krant' waarin firma's als Auping,
Vroom & Dreesmann en Philips hun producten
aanprijzen alsof de koningin er zelf gebruik van
heeft gemaakt. Philips vergelijkt de gastvrouw
van toen met de gastvrouw van nu.
In een door J.J. van Mastrigt bewaard
exemplaar van deze persmap zat een brief
van de heer J.H.C. Kern, oud-conservator van
het Rijksmuseum van Oudheden. Hij schrijft
hierin dat deze film: ‘ook uit een oogpunt van
oudheidkunde en studie der oude geschiedenis
ten volle verantwoord is’.
20 • Persmap, Cleopatra 1963
Nalatenschap J.J. van Mastrigt
21 • Brief van J.H.C. Kern, 1963
Nalatenschap J.J. van Mastrigt
31
131
Palmolive en Cleopatra
In de jaren ’10 en ’20 adverteerde Palmolive
uitgebreid met oud-Egyptische schoonheden
in het algemeen en Cleopatra in het bijzonder
als voorlopers van de moderne vrouw. In de
Oudheid hadden zij immers al de voordelen
gezien van palm- en olijfolie. Als Cleopatra
in de moderne tijd had geleefd, dan zou ze
natuurlijk Palmolive-producten gebruiken...
22 • Blikje Talc Egyptian
23 • Blikje talc Violet of the Nile
24 • Pot vanishing cream
25 • Blikje Rose Egyptian Talcum
26 • Twee stukken zeep van Palmolive
27 • Blikje Egyptian Henna
Ca. 1920-1940.
Collectie H.S. van den Berg
31
Diverse artikelen
28 • Damesschoenen
met merknaam Cleopatra
Leer. Verenigde Staten van Amerika, ca. 1990.
Collectie H.S. van den Berg.
29 • Kammen
met merknaam Cleopatra
Kunststof. China, 2011.
Collectie H.S. van den Berg.
30 • Goddess of the Nile
nagellak-set
Glas, kunststof en karton.
Verenigde Staten van Amerika, ca. 1990.
Collectie H.S. van den Berg.
131
31
131
Ezelinnenmelk
Vrijwel iedereen denkt dat Cleopatra in
ezelinnenmelk baadde. In feite gaat dit verhaal
over Poppaea Sabina, de tweede vrouw van de
Romeinse keizer Nero. De volhardende mythe
van Cleopatra en haar ezelinnenmelk wordt
echter nog steeds in advertenties gebruikt.
31 • Crème de Bain au Lait
d'ânesse van Ânes et Sens
32 • Stuk zeep in de vorm van
een ezel van Ânes et Sens
33 • Twee stuks zeep Lait d'ânesse
van Maison du Savon de Marseille
34 • Stuk zeep Savon au Lait
d'ânesse van Ânes et Sens
35 • Potje Crème de Soins au Lait
d'ânesse van Ânes et Sens
Frankrijk, 2011.
Collectie H.S. van den Berg.
31
131
Erotische producten
Cleopatra figureert in bijna alle erotische
filmproducties met een Egyptisch thema. Het
beeld van de verleidende, lustige en zelfs
dominante koningin verkoopt. In de schappen
van moderne erotica-winkels prijken diverse
producten die zich met haar associëren, alsof
ze deze zelf zou hebben gebruikt.
36 • The Cleopatra Collection,
Non-piercing Nipple Jewelry
Uitgegeven door Californian Exotic Novelties,
Verenigde Staten van Amerika, 2011.
Collectie H.S. van den Berg.
37 • Cleopatra’s Secret
Female Arousal Crème
Uitgegeven door WTFN Inc. Dba Classic
Erotica, Verenigde Staten van Amerika, 2011.
Collectie H.S. van den Berg.
31
131
Cleopatra poppen
In de jaren ’60, toen Liz Taylor Cleopatra
vertolkte, bestonden fan-artikelen nog
nauwelijks. Dat zou pas met de film Star Wars
in 1977 echt van de grond komen. Toch
zette ook de film Cleopatra al de toon met
bijvoorbeeld papieren aankleedpoppen van
Cleopatra en Marcus Antonius. Vanaf de jaren
’80 kwamen meer en meer fan-artikelen op de
markt die van verschillende Cleopatra-films
afgeleid zijn.
38 • Barbiepop
‘Elizabeth Taylor in Cleopatra’
Barbie is de ideale vrouw. Haar lange benen,
smalle taille, grote borsten en blond haar
vertegenwoordigen het schoonheidsideaal
van de moderne westerse wereld. Naast
Barbie en Ken zijn in de loop van de tijd ook
speciale edities van bekende persoonlijkheden
geïntroduceerd, zoals een Barbie van Liz Taylor
als Cleopatra.
The Elizabeth Taylor Collection,
uitgegeven door Mattel Inc.,
Verenigde Staten van Amerika, 1999.
Collectie H.S. van den Berg.
39 • Cleopatra aankleedpoppen
Deze papieren aankleedpoppen van Cleopatra
en Marcus Antonius zijn een zeldzaam vroeg
voorbeeld van speciaal gemaakte fan-artikelen.
Papier. 1963. Uitgegeven door
Blaise Publishing Co., Atlanta GA, USA.
Collectie H.S. van den Berg.
40 • Cleopatra aankleedpoppen
Moderne editie aankleedpoppen van alle
filmactrices die Cleopatra speelden.
Papier. 2005. Uitgegeven door David Wolfe's
Paperdollywood, New Preston CT, USA.
Collectie H.S. van den Berg.
41 • Claudette Colbert pop
Kunststof en nylon. Legend Series
‘Claudette Colbert as Cleopatra’,
uitgegeven door Effanbee Doll Company,
Inc., Kingston NY, USA, 1992.
Collectie H.S. van den Berg.
…
In het Rijksmuseum van Oudheden worden
echte objecten getoond. Om cultuurhistorische verschijnselen te verklaren
zijn in de tentoonstelling ook menselijke
overblijfselen te zien. Vanzelfsprekend
proberen we daarbij zoveel mogelijk de
grenzen van de ethiek te bewaken. We hebben
over de wijze van presenteren goed nagedacht
en willen het fenomeen mummies in al zijn
facetten belichten. In de tentoonstelling
Het Egypte van Hollywood worden authentieke
Egyptische mummies getoond naast de filmmummies. We hopen hiermee te kunnen
laten zien hoe mummies in vroegere tijden
werden gepresenteerd; nog geen 100 jaar
geleden presenteerde men mummiehoofden
en gemummificeerde onderdelen van het
menselijk lichaam op kermissen in binnen- en
buitenland. De Oudegyptische mummies werd
ook een fenomeen in de filmindustrie, waar ze
de rol van griezelobject kregen toebedeeld.
…
In het Rijksmuseum van Oudheden worden
echte objecten getoond. Om cultuurhistorische verschijnselen te verklaren
zijn in de tentoonstelling ook menselijke
overblijfselen te zien. Vanzelfsprekend
proberen we daarbij zoveel mogelijk de
grenzen van de ethiek te bewaken. We hebben
over de wijze van presenteren goed nagedacht
en willen het fenomeen mummies in al zijn
facetten belichten. In de tentoonstelling
Het Egypte van Hollywood worden authentieke
Egyptische mummies getoond naast de filmmummies. We hopen hiermee te kunnen
laten zien hoe mummies in vroegere tijden
werden gepresenteerd; nog geen 100 jaar
geleden presenteerde men mummiehoofden
en gemummificeerde onderdelen van het
menselijk lichaam op kermissen in binnen- en
buitenland. De Oudegyptische mummies werd
ook een fenomeen in de filmindustrie, waar ze
de rol van griezelobject kregen toebedeeld.
intro
Egyptische archeologie in de film
De Egyptische archeologie met haar sensationele
ontdekkingen spreekt iedereen tot de verbeelding.
De filmindustrie speelt daar graag op in en maakt er zijn
eigen versie van, waardoor de archeoloog onbedoeld
filmster wordt. Verborgen graven, vervloekte mummies,
prachtige gouden schatten en magische voorwerpen
staan garant voor spannende gebeurtenissen. Met gevaar
voor eigen leven trotseren de filmarcheologen gevaarlijke
bendes, wraakzuchtige mummies, magische stormen
en instortende bouwwerken. Tegelijkertijd worden
waardevolle archeologische voorwerpen achteloos
door hen losgerukt en meegenomen.
intro
Egyptian
archaeology
in films
Dit alles staat in schril contrast met de wereld van de
echte archeologie, waar nauwgezet en grondig werken
de regel is. De echte archeoloog bestudeert overblijfselen
van oude culturen om het verleden te reconstrueren en
te begrijpen. Archeologische voorwerpen worden ter
plekke nauwkeurig gedocumenteerd en niet mee naar
huis genomen. Dat is een langdurig proces waarbij er
voor een buitenstaander niet veel te zien is. Aan deze
‘saaie’ realiteit gaan films liever voorbij.
'
$
In deze zaal is er aandacht voor archeologie,
magie, occultisme, mummies en vervloekingen.
Sensational discoveries in Egyptian archaeology fire the
imagination. The film industry has responded to public
interest in these by producing its own film versions
of such finds, turning archaeologists into film stars.
Hidden tombs, cursed mummies, magnificent gold
treasures and magical artefacts guarantee thrills and
spills. Film archaeologists risk their own lives braving
dangerous mobs, vengeful mummies, magical storms
and collapsing buildings, while recklessly seizing and
carrying off priceless archaeological artefacts.
All this excitement contrasts sharply with the world of
real archaeology in which precision and thoroughness
are the rule. Real archaeologists study the remains
of ancient civilizations in order to reconstruct and
understand the past. They meticulously document
archaeological objects in situ and do not take these
home. Real archaeology is a lengthy process in which
there is little for outsiders
Archaeology, magic,
to see. Films prefer to
occultism, mummies and
curses feature in this
ignore this ‘tedious’ reality.
exhibition hall.

thema 6
De archeoloog
als avonturier
en schatgraver
Bekende archeologen en avonturiers in films zijn
Indiana Jones uit Raiders of the Lost Ark (1981) en
Rick O’Connell uit The Mummy (1999). Zij banen zich
met zevenmijlslaarzen een weg door de oudheden.
Geheimzinnige schatkaarten, breekijzers, dynamiet en
pistolen zijn de gereedschappen waarmee zij werken.
Hun werk is levensgevaarlijk. Met fakkels worden schaars
verlichte geheime vertrekken betreden. Naast de
Egyptologische wetenschap hebben zij óók kennis van
egyptologische
het bovennatuurlijke nodig om Egyptische vloeken en
magie het hoofd te kunnen bieden.

theme 6
Archaeologists,
adventurers
and treasure seekers
Famous archaeologists-cumadventurers in the movies include
Indiana Jones in Raiders of the Lost
Ark (1981) and Rick O’Connell in The
Mummy (1999). These heroes stride
through ancient remains wielding
mysterious treasure maps, crowbars,
dynamite and pistols, lighting dark
dynamite
secret
chambers
and pistols,
with lighting
flaming torches.
dark
Their lives
secret
chambers
are in constant
with flaming
peril.
torches.
Besides
Their
lives
understanding
are in constant
Egyptology,
peril.
they alsounderstanding
Besides
need knowledge
Egyptology,
of the
supernatural
they
also need
in knowledge
order to combat
of the
Egyptian curses
supernatural
in order
and magical
to combat
forces.
Egyptian curses and magical forces.

Mummies
De oude Egyptenaren geloofden dat zij na de
dood zouden voortleven in het hiernamaals. Ze
mummificeerden hiervoor het lichaam van de overledene
en bouwden graven als huizen voor de eeuwigheid.
Dit idee van onsterfelijkheid is in literatuur en films een
heel eigen leven gaan leiden. Vaak wordt getoond hoe
mummies in de moderne tijd tot leven komen en hoe
een oude ziel zijn intrek neemt in een modern lichaam.
Het idee dat een mummie tot leven kan komen en
een ziel kan reïncarneren, vindt zijn oorsprong in
het gedachtegoed van de 19de eeuw. Toen waren
veel mensen overtuigd van het bestaan van oude,
bovennatuurlijke verschijnselen, ondanks de grote
vooruitgang in wetenschap en technologie. Zelfs in
moderne mummiefilms hebben de wetenschappers
die bovennatuurlijke, zogeheten ‘occulte kennis’
nog nodig om mummies met succes te bestrijden.

Mummies
The Ancient Egyptians believed
that after death they would live on
in the hereafter. So they mummified
the bodies of their dead and built
tombs to serve as eternal homes. This
concept of immortality has taken on
a life of its own in literature and films.
Mummies are often shown to come to
life in modern times and ancient souls
take up residence in modern bodies.
Mummies which come to life and
souls reincarnating are ideas whose
roots lie in the nineteenth century,
when many people believed in the
existence of ancient, supernatural
phenomena, despite major advances
in science and technology. Even
in modern mummy films scientists
still require ‘occult knowledge’ to
successfully combat mummies.

Egyptische magie
in de film
Voor de oude Egyptenaren was magie een bron van
bovenaardse wijsheid. De goden hadden met magie
de wereld geschapen. De mens kreeg de taak deze
door de tussenkomst van priesters in balans te houden.
Magie werd ook voor persoonlijke doeleinden gebruikt
om iets te bereiken. Daarbij werd gebruik gemaakt van
voorwerpen die door hun vorm, een afbeelding of tekst
magische kracht bezaten. De gebruiker wist precies wat
ermee gedaan kon worden.
In films zijn magische teksten en objecten nogal
geheimzinnig, vol hiërogliefen en met onbekende
krachten. Om de spanning vast te houden rekken
filmmakers het moment waarop er iets mee gebeurt.
Een vast thema is het oplezen van zogenaamde oudEgyptische woorden. Het filmpersonage kan ervan
onder invloed raken of de oude bovennatuurlijke kracht
ervan aanwenden: ten goede om te redden of ten kwade
om de totale macht te krijgen.

Egyptian magic in films
Ancient Egyptians regarded magic as
a source of supernatural wisdom, for
the gods had shaped the world using
magic. Humans were entrusted with
keeping the world in balance through
the mediation of priests. People also
turned to magic for personal reasons,
to achieve specific goals. They
used objects whose magical power
derived from their form, an image
or a text inscribed upon them, and
knew exactly what they could do with
these.
Magical texts and objects in films are
always mysterious, possess unknown
powers and are covered with
hieroglyphics. Filmmakers keep the
tension up by delaying the moment
when something happens with these
items. A recurring theme is when
one of the characters pronounces
´Ancient Egyptian´ words, causing
themselves or another character
to fall under a spell or acquire
supernatural powers. These powers
are either good, allowing them to
save the day, or evil, enabling them to
gain total power.

Egypte in de
futuristische film
In de 19de eeuw geloofde men dat de moderne
wetenschap nooit alle aspecten van het oude Egypte
kon verklaren. Voortdurende speculaties over de
piramidebouw en getallenmystiek hebben ertoe geleid
dat ook tegenwoordig sommige mensen menen dat de
wetenschap er finaal naast zit. Ze hangen bijvoorbeeld
de theorie aan dat de Egyptische goden eigenlijk
buitenaardse wezens waren. Die zouden de Egyptenaren
met geavanceerde technologie hebben geholpen en
zodoende in de Egyptische mythologie terecht zijn
gekomen.
De invloed van dergelijke theorieën is terug te vinden
in futuristisch getinte films. Archeologen worden daarin
geconfronteerd met voorwerpen die gemaakt zijn met
een hogere graad van kennis dan de oud-Egyptische.
Dit leidt uiteindelijk tot een confrontatie met de
buitenaardsen. Egyptische personages, voorwerpen en
afbeeldingen worden lukraak gekozen en vermengd met
aspecten uit andere culturen. De aantrekkingskracht van
het oude Egypte ligt hier vooral in het bovennatuurlijke,
dat -hoewel uit z’n verband gerukt- op het witte doek
ontzagwekkend overkomt.

Egypt in futuristic films
During the nineteenth century it
was believed that modern science
would never be able to explain all
aspects of Ancient Egypt. Constant
speculation about how the pyramids
were built and pseudo-sciences such
as numerology have ensured that
even today some people think that
mainstream science has got things
completely wrong. They support an
alternative theory, that the Egyptian
gods were actually extra-terrestrial
beings, who helped the Egyptians
with advanced technology and
thus acquired a place in Egyptian
mythology.
The influence of such theories is
evident in movies with a futuristic
tint. In such films, archaeologists
encounter objects made with a
higher level of technology than they
would expect of Ancient Egyptians.
Eventually, these discoveries lead
to a confrontation with alien beings.
The makers of such films tend to
choose Egyptian characters, objects
and images at will, mixing these
with elements from other cultures.
The attraction of Ancient Egypt in
this kind of film is principally the
supernatural and alien aspects
which make a huge impact on the
silver screen, though being quite
unrealistic.

Filmarcheologen
In films zijn archeologen in Egypte vaak in tropenkleding te zien, compleet met
tropenhelm. Dit beeld is gebaseerd op klassieke kleding uit de jaren ’20 en ’30. In die
tijd was het gebruikelijk om speciale tropenkleding mee te nemen als men naar warme
gebieden zoals Egypte ging. Daarom droegen archeologen dergelijke kleding ook.
De filmindustrie heeft er een stereotype archeoloog van gemaakt. Zelfs nadat het
tropenkostuum al lang uit de mode was geraakt, bleef de filmarcheoloog nog zo gekleed.

archaeologists in films
In films archaeologists in Egypt are often shown
wearing tropical outfits, topped by a pith helmet
or topee. This image is based on traditional
clothing from the 1920s and 1930s when it was
still customary for westerners to take special
tropical garments to warm regions such as Egypt.
Archaeologists followed the general practice.
The film industry has turned such outfits into
stereotypical clothing for archaeologists, who have
continued to be dressed in this way in the movies
long after tropical clothing fell out of fashion.

De Egyptische opgraving in de film
In films zijn opgravingen meestal grootschalige ondernemingen. Op tientallen
plaatsen tegelijk wordt gegraven. De blanke filmarcheoloog is er heer en meester.
Zijn Egyptische werklieden worden doorgaans als dom en ondeskundig neergezet.
Toch doen de filmmakers er ook moeite voor om de opgravingen wetenschappelijk
te laten lijken. In het voorbijgaan zijn medewerkers druk met meetlinten aan de slag,
worden vondsten bestudeerd en tekeningen gemaakt, net als in de echte archeologie.

Egyptian excavations in films
Excavations in films are generally presented as
large-scale enterprises, with digging in dozens of
different places at once. The white film archaeologist
is portrayed as lord and master, his Egyptian
workmen as generally stupid and unprofessional.
Yet film makers also make efforts to give a
scientific air to their excavation scenes, with shots
of staff using tape measures, studying finds and
making drawings, just as in real archaeology.

Het Egyptische graf in de film
Wanneer hij een graf vindt, zal de filmarcheoloog niet aarzelen om meteen kracht of
dynamiet te gebruiken om zich toegang te verschaffen. Eenmaal binnen wordt hij gecon­
fronteerd met duisternis, griezelige ruimtes en eindeloze gangen. De spanning stijgt door de
aanwezigheid van een vervloekingstekst. In de uiteindelijke grafkamer vindt hij vervolgens
een veelheid aan voorwerpen die door filmmakers vaak zijn afgekeken van het graf van
Toetanchamon. Dat graf is echter volstrekt uniek omdat het, in tegenstelling tot andere
graven, in de Oudheid nauwelijks geplunderd was. Ook hier is de realiteit dus heel anders.

Egyptian tombs in films
When film archaeologists find a tomb, they won’t
hesitate to use force or dynamite to gain entrance.
Once inside, they’re confronted by darkness,
spooky chambers and endless passages. The
discovery of a curse heightens tension. Finally, in
the burial chamber, they’ll find a wealth of treasures
which the filmmakers have often based on finds
from Tutankhamun’s tomb. That tomb was totally
unique, however, as it had barely been touched by
plundering in antiquity. This is another instance
of the gulf between reality and the film world.

Mummies in de film
Films tonen Egyptische mummies vrijwel altijd als angstaanjagende wezens. Vervloekt
en voor eeuwig begraven wordt een mummie per ongeluk tot leven gewekt. Vervolgens
probeert hij de archeologen die zijn graf geschonden hebben te doden. Een ander
populair thema is hoe de mummie probeert om ook zijn geliefde tot leven te brengen.
Soms laat hij haar ziel in een moderne vrouw reïncarneren. Deze vrouw is meestal
de dochter van de archeoloog, die dit natuurlijk koste wat kost wil voorkomen. Op
bizarre wijze behandelen mummiefilms zo dezelfde grote thema’s die ook steeds
terugkomen in beeldende kunst en literatuur: liefde en dood, goed en kwaad.

Mummies in films
Films nearly always present Egyptian mummies
as terrifying beings. Cursed and entombed for
eternity, they are accidentally awakened and then
try to kill the archaeologists who have desecrated
their tombs. Another popular theme is a mummy’s
efforts to bring the woman he loves back to life.
Sometimes he attempts to reincarnate her soul
in a modern woman, generally the daughter of
the archaeologist, who will do anything he can to
prevent this. So in their own bizarre way mummy
films deal with the same major themes – life and
death, good and evil - that recur in art and literature.

De vloek
Geen mummiefilm is compleet zonder vloek. Dit idee is gevoed door de plotselinge
dood van Lord Carnarvon, de geldschieter van de ontdekking van het graf van
Toetanchamon in 1922. Dat bracht een niet meer te stoppen geruchtenstroom op
gang. De oude Egyptenaren kenden inderdaad zoiets als een vloek, maar die was
eerder afschrikkend dan dodelijk bedoeld. Met zo’n soort ‘vloek’ werden eventuele
schenders van een graf gewaarschuwd dat ze hiervoor uiteindelijk door de goden
worden beoordeeld. Ze wisten dat iemand niet ter plekke dood zou neervallen.

The curse
No mummy film is complete without a curse.
This idea was fed by the sudden death of Lord
Carnarvon, sponsor of the expedition which
discovered Tutankhamun’s tomb in 1922, whose
untimely demise unleashed an unstoppable flood
of rumours. The Ancient Egyptians did indeed
have curses, although these were intended as
deterrents, a warning to anyone planning to
desecrate a tomb that they would eventually
be judged by the gods for this crime. Nobody
expected them to fall down dead on the spot.

Fictie en werkelijkheid
De filmindustrie trekt in veel films de magische elementen uit hun oud-Egyptische
context, vergroot ze uit en hecht er nieuwe betekenis aan. Tegenover het authentiek
Egyptische dodenboek wordt een niet-historische tegenhanger gepresenteerd:
het Boek van de Levenden, dat spreuken met omgekeerde magie bevat. Een oudEgyptisch tablet krijgt een toetsenbord met hiërogliefen waarmee zijn magie kan
worden bediend. In de bioscoop worden de vooroordelen over het oude Egypte
telkens weer bevestigd en aangevuld door de creativiteit van filmmakers.

Fiction and reality
Many films take magical elements out of their
Ancient Egyptian context, then exaggerate these
and give them a new meaning. As a counterpart
to the authentic Egyptian Book of the Dead, the
non-historical, fantasy Book of the Living is said
to contain spells with inverse magic. Also, an
Ancient Egyptian tablet incorporates a keypad
with hieroglyphs for operating its magic. At the
movies creative filmmakers constantly reinforce,
elaborate and update stereotypes of Ancient Egypt.
32
201
De mummie van Ity
De windsels zijn in de 19de eeuw deels
weggehaald voor onderzoek. Het is dit soort
mummies dat een enge indruk maakt en tot de
verbeelding van publiek en filmmakers spreekt.
Mummie, linnen. Egypte,
25ste-26ste dynastie (ca. 660-650 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, H.III.VVV App 2.
33
202
Mummiekist
In films hebben lijkkisten vaak een scharnierend
deksel of druktoetsen om het deksel te
openen. Echte mummiekisten hebben losse
deksels, die met houten klampen en dwarse
pinnen werden vastgezet.
Hout, stuc en verf. Thebe, Egypte,
21ste dynastie (1070-945 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 93/10.4.
34
203
Kostuum filmarcheoloog
Het kostuum van de archeoloog uit The
Mummy Returns (2001) valt op door de
patroonband en indrukwekkende wapens.
Dit straalt de verwachting uit dat hij in
een oorlog zal belanden. In films zijn
archeologen geregeld in een gewapende strijd
verwikkeld met concurrerende archeologen
en schatgravers. De meest geduchte
tegenstanders zijn echter levende mummies
die zich niet door een enkele kogel laten
tegenhouden. Een patroonband vol met
kogels is daarom hard nodig.
1 • Kostuum van filmarcheoloog
Gedragen door Rick O'Connell (Brendan
Fraser) in The Mummy Returns (2001).
Hollywood, 2001.
NBCUniversal Archives & Collections,
Universal City CA, USA, P0005542-2001-21.
Met dank aan NBCUniversal Archives &
Collections.
2 • Revolver
MAS service revolver model 1873, 6-schots
kaliber 11. Tot na de Eerste Wereldoorlog in
gebruik bij het Franse Vreemdelingenlegioen,
waarin ook filmheld Rick O'Connell (Brendan
Fraser) in de film The Mummy (1999) dienst
doet.
Metaal. Ca. 1900. Gefabriceerd door
Manufacture d'armes de Saint-Étienne,
Frankrijk.
Legermuseum, Delft.
3 • Geweer
Winchester model 1897 trenchgun, kaliber 12.
Dit is het type pomp-actie hagelgeweer dat
Rick O'Connell (Brendan Fraser) in de film The
Mummy Returns (2001) gebruikt om zich tegen
levende mummies te verdedigen.
Metaal en walnotenhout. 1943.
Gefabriceerd door Winchester Repeating
Arms Co, New Haven CO, USA.
Legermuseum, Delft.
4 • Filmfoto
Rick O'Connell (Brendan Fraser) klaar voor
de strijd in The Mummy Returns (2001).
© Universal Studios.
Alle rechten voorbehouden.
35
Tropenkostuum
Kostuum archeoloog jaren ’30
Met dank aan S.R.L Berntsen.
204
36
205
Tropenhelm
De tropenhelm hoort tot de stereotype
uitrusting van de Europese ontdekkings­
reiziger. Dit type helm werd rond 1870 in het
Britse leger geïntroduceerd voor gebruik in
de tropen. De helm drong al snel door tot
de legers van andere landen met koloniale
belangen in Afrika en Azië. Met een kern
van kurk en met linnen overtrokken bood de
helm bescherming tegen de warme felle zon,
voor soldaat, burger én archeoloog. Vanaf de
jaren ’30 tot in de jaren ’70 is de tropenhelm
het meest kenmerkende kledingstuk van de
filmarcheoloog.
1 • Tropenhelm
Gebruikt door Egyptoloog Jozef M.A. Janssen
in de jaren ’40 en ’50 in Egypte.
Nederland, ca. 1945.
Collectie Jozef M.A. Janssen,
Radboud Universiteit Nijmegen.
2 • Egyptologen met helm
Bekende egyptologen met tropenhelm:
Jean-Philippe Lauer in 1931 (foto links),
en Labib Habachi en Alan Gardiner in 1946
(foto boven).
© Universal Studios.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
3 • Filmarcheologen
met tropenhelm
Dick Foran, Wallace Ford, Charles Trowbridge
en George Zucco (v.l.n.r., foto onder) in
The Mummy's Hand (1940).
© Universal Studios.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
37
206
Indiana Jones
In 1981 luidde de film Raiders of the Lost Ark
een nieuw tijdperk in. De figuur van Indiana
Jones (geportretteerd door Harrison Ford)
droeg daarin een leren jas, vilten hoed en
zweep. De archeoloog als actieheld werd een
icoon van de popcultuur. Dat had niet alleen
invloed op films die volgden, maar ook op de
Egyptische archeologie zelf. De kenmerkende
vilten hoed wordt sindsdien vaak door
opgravers gedragen.
1 • Indiana Jones hoed
De vilten deukhoed of ‘Fedora’ werd vanaf
de jaren ’20 tot in de jaren ’60 door mannen
gedragen. In Hollywood-films zijn ze vooral
bekend van privédetectives, criminelen en
andere harde jongens.
Vilt.1981. Met dank aan Media Tornado,
Hilversum.
2 • Bullwhip
Dit type zweep, met een onbuigbaar handvat,
is het favoriete wapen en hulpmiddel van
Indiana Jones. Met een zwiep kan het uiteinde
zeer hoge snelheden bereiken en daarbij een
knallend geluid maken.
Kangoeroeleer. Lengte 6 Meter.
Wested Leather Co., Swanley, Kent,
Verenigd Koninkrijk.
Collectie H.S. van den Berg.
3 • Indiana Jones jas
De leren jas die Indiana Jones in de films
draagt is geïnspireerd op leren jassen uit de
jaren ’30 die voornamelijk door vliegeniers
werden gebruikt, de avonturiers van die tijd.
Reproductie, gesneden naar de originele
filmpatronen. Lamsleer. Wested Leather Co.,
Swanley, Kent, Verenigd Koninkrijk.
Collectie H.S. van den Berg.
4 • Indiana Jones
Foto van Harrison Ford als Indiana Jones in
Raiders of the Lost Ark (1981).
© 2012 Universal Studios. All Rights
Reserved. TM, ® & Copyright © 2012 by
Paramount Pictures. All Rights Reserved.
5 • Zahi Hawass
Egyptes eigen Indiana Jones, voormalig
directeur van de Oudheidkundige Dienst,
Dr. Zahi Hawass met kenmerkende vilten hoed.
Foto met dank aan Amr Al Gabali.
38
207
Ontdekkingen
1 • De Grote Tempel van Abu Simbel
Reproductie van een prent van de beroemde
tempel van Abu Simbel door de Schotse
kunstenaar David Roberts (1839). Deze tempel
in het zuiden van Egypte is in opdracht van
farao Ramses II uit de rotsen gehakt. Op de
prent ligt hij voor een deel onder het zand
begraven: de tempel was pas 26 jaar eerder
door de Zwitserse reiziger Jean Louis
Burckhardt ontdekt. Dit soort romantische
ontdekkingen inspireerde latere verhalen­
schrijvers en filmmakers in de 20ste eeuw.
Collectie RMO, Leiden.
2 • Ontdekking
In de tweede helft van de 19de eeuw
publiceerde het Franse weekblad L’Illustration
geregeld verhalen over nieuwe archeologische
ontdekkingen. De prachtige houtgravures
hadden veel invloed op de beeldvorming over
dit soort vondsten.
L’illustration. Journal universel. Paris, 1889.
Collectie RMO, Leiden.
39
208
Kaarten
1 • Kaart van Sakkara (1843)
In 1843 bezocht een Pruisische
wetenschappelijke expeditie onder leiding
van Karl Richard Lepsius de plaats Sakkara.
Ze vonden hier onder meer het graf van Maya,
de schatbewaarder van Toetanchamon, en
noteerden de positie ervan op een kaart.
Het graf verdween daarna opnieuw onder
het zand. De kaart met de locatie van het
graf was in 1975 mede aanleiding voor het
begin van opgravingen in dit gebied door
een Nederlands-Britse archeologische missie.
In de vaste opstelling van het Rijksmuseum
van Oudheden ziet u de in Sakkara gevonden
beelden van Maya en Merit.
Reproductie uit C.R. Lepsius, Denkmäler aus
Ägypten und Äthiopien, I. Bd., Unterägypten
und Memphis. Leipzig, Hinrichs, 1897.
Collectie RMO, Leiden.
2 • Schatkaart
Kaart uit The Mummy (1999) met de geheime
route naar de fictieve legendarische stad
Hamunaptra. De Egyptische symbolen en
plaatsnamen hebben een bepaald verband.
Een patroon van witte lijnen onthult de
locatie. Het bestaan van dit soort oude
‘schatkaarten’ is een typische mythe die in veel
avonturenfilms voorkomt. Uit het oude Egypte
zijn zulke kaarten echter niet bekend.
Papier. Hollywood, 1999.
NBCUniversal Archives & Collections,
Universal City CA, USA, P0005516-1999-83B.
Met dank aan NBCUniversal Archives &
Collections.
3 • Puzzeldoos
De kaart met de locatie van Hamunaptra is
verborgen in deze puzzeldoos. De doos zelf
is een sleutel waarmee in Hamunaptra het
zogenaamde Boek van de Doden, het Boek van
de Levenden en de sarcofaag van de mummie
Imhotep geopend kunnen worden. Dergelijke
geheimzinnige sleutels spelen in veel films een
rol om de spanning te verhogen. In het oude
Egypte bestonden ze niet.
Replica naar origineel gebruikt in
The Mummy (1999).
Collectie H.S. van den Berg.
4 • Moderne archeologische kaart
Reproductie van een kaart, gebruikt door de
Nederlandse archeologische missie in Sakkara
van het Rijksmuseum van Oudheden en de
Universiteit Leiden. De kaart toont links, met
handgeschreven notities, de graven van Paser
en Raia die in 1981 werden gevonden en rechts
een deel van het graf van Horemheb dat in
1975 is gevonden.
Archief RMO, Leiden.
40
209
Gebruiksvoorwerpen
van de filmarcheoloog
In de wetenschappelijke uitrusting van de
filmarcheoloog bevinden zich soms vreemde
voorwerpen. De Hollywood-versie van een
notitieblok is een combinatie van boekrol,
kompas en meetlat in één. Een apart kompas
met een geheimzinnige schriftsoort moet de
filmarcheoloog helpen bij het vinden van de
zogeheten Medjai, de beschermers van het
graf van de vervloekte mummie Imhotep en
nazaten van de lijfwachten van de farao’s. Een
ketting met een oud-Egyptische sleutel stelt
hem in staat geheime deuren en kasten te
openen.
1 • Archeologisch notitieblok
Gebruikt in The Mummy Returns (2001). De
notities maken door de aanwezigheid van
hiërogliefen een wetenschappelijke indruk. De
vrij grote letters moeten ervoor zorgen dat het
geheel voor de filmcamera goed zichtbaar is.
Hout en papier. Hollywood, 2001.
NBCUniversal Archives & Collections,
Universal City CA, USA, P0005542-2001-67.
Met dank aan NBCUniversal Archives &
Collections.
2 • Medjai-kompas
Gebruikt in The Scorpion King (2002).
Hout en papier. Hollywood, 2002.
NBCUniversal Archives & Collections,
Universal City CA, USA, P0002280-2002-14.
Met dank aan NBCUniversal Archives &
Collections.
3 • Sleutel
Gebruikt in The Mummy Returns (2001).
De versiering met hiërogliefen suggereert
de ouderdom van de sleutel. De teksten aan
de zijkanten bevatten willekeurige tekens.
De tekst op de bovenzijde draagt de naam
van Sethi I (1306-1290 v.Chr.), een farao die
daadwerkelijk in de film voorkomt en echt
heeft bestaan.
NBCUniversal Archives & Collections,
Universal City CA, USA, P0005542-2001-137A.
Met dank aan NBCUniversal Archives &
Collections.
4 • Filmopgravingen
Filmarcheologen onderzoeken in hun veldtent
een nieuwe vondst met een vergrootglas.
© Hammer Film Productions Ltd.
Collectie H.S. van den Berg.
5 • Opgravingen in Sakkara
Archeoloog Maarten Raven met zijn
eenvoudige notitieblok in Sakkara in 1985.
Fotoarchief RMO, Leiden.
6 • Notitieboekje
van een archeoloog
Collectie RMO, Leiden.
41
210
Grafvondsten
Le Roman de La Momie uit 1858 van de Franse
schrijver Theophile Gautier had grote invloed
op de beeldvorming over het oude Egypte.
In het boek komt de ontdekking van een
rotsgraf met een mummie voor. In 1860 maakte
de Nederlandse kunstenaar Willem de Famars
Testas een set illustraties voor de roman.
Deze zijn nooit uitgegeven en bevinden zich
nu in het archief van het Rijksmuseum van
Oudheden.
1 • Aankomst bij een rotsgraf
W. de Famars Testas.
Pen en inkt op papier. Nederland, 1860.
Collectie RMO, Leiden, F 1985/12.17.
2 • Masker van een man
Dodenmaskers van stuc waren in Egypte
populair in de Romeinse tijd (0-400 na Chr.).
Ze werden op het hoofd van mummies of het
hoofdeinde van de mummiekist geplaatst als
realistische voorstelling van de overledene en
zijn status binnen de samenleving.
Stuc. Egypte, Romeinse keizertijd (ca. 50 na Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 1930/4.3.
3 • Masker van een vrouw
Stuc. Egypte, Romeinse keizertijd
(100-200 na Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 1931/4.1.
4 • promotiefoto
Promotiefoto’s graf als filmset in
de Vallei der Koningen (1954).
42
211
De werktuigen
van de archeoloog
De voorwerpen in deze vitrine zijn gebruikt bij
opgravingen in Egypte door het Rijksmuseum
van Oudheden. Sinds 1957 voert het museum
eigen opgravingen uit in Sakarra, vanaf 1999
in samenwerking met de Universiteit Leiden.
Iedere winter trekt een groepje egyptologen
en archeologen, landmeters, tekenaars,
fotografen en restauratoren naar de woestijn
om daar gedurende enkele maanden te
werken.
1 • Hakken
2 • Manden
3 • Lijntekening
4 • Objectlabels
5 • Voorwerpenregister
6 • Archeologisch dagboek
1988-1996
7 • Scherven
8 • Foto’s van opgravingen
9 • Meetlint
43
212
Buste van Imhotep
De film The Mummy (1932) was de eerste
van een reeks populaire mummiefilms. De
legendarische Boris Karloff vertolkt daarin
de hoofdrol als Imhotep, een oud-Egyptische
priester die met verboden magie probeert
om zijn dode geliefde te laten herleven.
Als straf wordt hij levend gemummificeerd.
Het gemummificeerde gezicht van Imhotep,
gemaakt door grimeur Jack Pierce, is een van
de meest iconische uit de filmgeschiedenis.
1 • Buste van Imhotep
Foam, latex en linnen.
Collectie H.S. van den Berg.
44
213
Occulte kennis
Al voor de 19de eeuw hielden occulte
wetenschappers zich bezig met het vergaren
van kennis door studie van astrologie,
alchemie en getallenmystiek. Het oude Egypte
werd daarbij gezien als een bron van oude
wijsheid waarvan men kon leren. De geheime
betekenis die achter Egyptische hiërogliefen
werd gezien, vond zijn weg in de symboliek
van de vrijmetselaars en de Rozenkruisers.
Het bekendste is het ‘alziend oog’ (van God)
dat waarschijnlijk teruggaat op het oudEgyptische ‘Horusoog’.
1 • Ogen
Egyptische dodenmaskers en lijkkisten hadden
vaak ingelegde ogen. Meestal zijn die van
glas en brons, soms van steen of faience. Ook
in de oogkassen van de mummie legde men
vaak valse ogen van glas of faience. Dit zou op
magische wijze het gezichtsvermogen van de
dode herstellen.
Brons, steen en faience. Egypte,
Late Periode (712-332 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, L.VI.100a-b,
F 1947/11.5, RSS 57 en EG-ZM102.
Occulte voorwerpen
2 • Pot met Mumia
Tot in het begin van de 20ste eeuw bestond er
een levendige handel in Mumia: fijngemalen
Egyptische mummie. Het wondergeneesmiddel
stond op de plank bij menig apotheker.
Minn. Minning & MFG Company;
St.Paul, Minnesota, USA. 1875 – 1925.
Collectie Museum Boerhaave,
Leiden, V19730.
3 • Symbolen die verband houden
met mystiek en sterfelijkheid
Vermoedelijk Europees. 1750 – 1825.
Collectie Museum Boerhaave,
Leiden, V19730.
4 • De Anch, Sleutel van het Leven
Anch-teken met een handleiding hoe dit is te
gebruiken voor occulte magie.
Uitgegeven door esotherische/occulte
uitgever Weiser Books, Newburyport,
MA, USA.
Collectie M.J. Raven.
5 • Ayurvedische thee met
Egyptische specerijen
Bedoeld voor gebruik als alternatief medicijn.
De toevoeging van Egyptische ingrediënten
wekt de indruk dat de medicinale werking
gebaseerd is op oud-Egyptische kennis.
Collectie M.J. Raven.
6 • Talisman-hanger
In de vorm van een oud-Egyptische stèle met
een afbeelding van de god Horus die slangen
en krokodillen bestrijdt. Waarschijnlijk bedoeld
als kwaad-afwerende talisman.
Collectie M.J. Raven.
7 • Wierook van Isis
In de bijgaande tekst wordt vermeld dat
vergelijkbare wierook in de tempels van de
oud-Egyptische goden werd gebrand.
Collectie M.J. Raven.
8 • Kristallen piramide
Deze piramide is ingestraald door Jomanda
en voorzien van haar stempel. De bezitter kan
een beroep doen op de energie die door de
piramidevorm vloeit om negativiteit weg te
nemen.
Kristalglas. Nederland, ca. 2004.
Collectie M.J. Raven.
9 • Dollarbiljetten met
het alziend oog
Als symbool voor het oog van God die over
de mensheid waakt, en als symbool voor
(geheime) kennis, staat het ‘alziend oog’
sinds 1935 op de achterzijde van Amerikaanse
biljetten van één dollar afgebeeld.
Papier (‘rag’). Verenigde Staten van Amerika,
1935-1955.
Collectie H.S. van den Berg.
45
214
19de-eeuwse
occulte literatuur
De interesse voor oud-Egyptische mystieke,
occulte onderwerpen is in de 19de- en
vroeg 20ste-eeuwse literatuur merkbaar.
Diverse romans uit die tijd hebben mummies,
reïncarnatie, vervloeking en wraak tot
onderwerp. Ze leggen daarmee de basis
voor de typische elementen die in latere
mummiefilms te vinden zijn.
1 • The Mummy,
A Tale of the 22nd Century
Jane C. Loudon, Londen, 1827.
2 • Le Roman de la Momie
Théophile Gautier, Parijs, 1858.
3 • Lost in a Pyramid,
or the Mummy’s Curse
Louisa M. Alcott, oorspronkelijk gepubliceerd
in The New World, 16 januari 1869.
4 • The Ring of Thoth
Arthur Conan Doyle, oorspronkelijk
gepubliceerd in Cornhill Magazine, januari 1890.
5 • Professor of Egyptology
Guy Boothby, Londen, 1894.
6 • The Jewel of Seven Stars
Bram Stoker, Londen, 1903.
7 • Brood of the Witch Queen
Sax Rohmer, Londen, 1918.
Alle boeken: collectie RMO, Leiden.
46
215
Mummiedelen
Avonturiers, toeristen en archeologen die
in de 19de eeuw Egypte bezochten waren
gefascineerd door mummies. Liefst namen
ze een compleet exemplaar mee van hun
Egyptereis. Anders namen ze genoegen
met een afgebroken hand, voet of hoofd.
De erfgenamen van de reizigers vonden
zulke souvenirs vaak luguber en schonken
ze aan musea.
1 • Onderbeen van een mummie
Mummie en linnen. Romeinse keizertijd
(0-300 na Chr.), Egypte.
Collectie RMO, Leiden, Ar 35.
2 • Hand van een mummie
Met ring voorzien van scarabee.
Mummie, linnen, brons, faience. Egypte,
Nieuwe Rijk (1550-1070 v.Chr.) of later.
Collectie RMO, Leiden, F 1956/10.3.
3 • Hoofd en voeten van een mummie
In een namaak kanoop, gemaakt voor vertoon
op kermissen.
Hout, koper, mummie, linnen. Egypte,
Late Tijd (700-332 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 1986/3.1.
4 • Uitpaksessie
Overal in Europa werden in de 19de eeuw
tijdens publieke sessies mummies van hun
windsels ontdaan. De uitpaksessies werden
meestal via straataffiches aangekondigd en
groeiden uit tot ware evenementen. Van de
mummie bleef meestal niet veel over.
Foto van een onbekende mummieuitpak-sessie, vermoedelijk in Engeland,
tweede helft van de 19de eeuw.
47
216
Mummies
In het oude Egypte werden mummiekisten
meestal liggend in de graven geplaatst. Musea
geven er de voorkeur aan ze rechtopstaand
te presenteren. Dit heeft een effect op
filmmakers die ter voorbereiding zulke musea
bezoeken; in films worden mummiekisten
door de archeologen meestal rechtopstaand
in de graven aangetroffen. De mummies die in
musea tentoongesteld worden, zijn bovendien
niet allemaal perfect bewaard gebleven. Hun
uiterlijk spreekt tot de verbeelding van menig
bezoeker en filmmaker.
1 • Rol met mummiewindsel
Egypte, datering onbekend.
Collectie RMO, Leiden, CNMAL 309.
EG-ZM338.
2 • Mummiekisten
Vroege opstelling van mummies in het
Egyptisch Museum in Cairo, begin 20ste eeuw.
Foto uit de Matson (G. Eric and Edith)
Photograph Collection, Library of Congress,
Washington, Washington DC, USA,
neg. LC-M32- 51628-x.
Koningsmummies
De Nederlandse reiziger, kunsthandelaar en
fotograaf Jan Herman Insinger (1854-1918)
verbleef bijna 40 jaar in Egypte. Hij maakte
foto’s in opdracht van diverse Egyptologen en
was ook in Cairo aanwezig bij het uitpakken
van de koningsmummies.
3 • Mummie van Pinodjem II
4 • Mummie van Ramses II
5 • Mummie van Nesitanebasheru
Fotoarchief RMO, Leiden.
48
217
Dodenboek
Mummies komen in films meestal tot leven
doordat mensen spreuken oplezen uit het
zogenoemde ‘dodenboek’. Het oud-Egyptische
dodenboek diende hier echter niet voor. Dat
was een verzameling toverspreuken die de
overledene tijdens de reis naar het hiernamaals
moest beschermen tegen allerlei gevaren.
De overledene zou ze tijdens de reis zelf
oplezen. De teksten waren vaak geïllustreerd
met afbeeldingen, die de toverkracht ervan
moesten versterken.
1 • Dodenboek van Asetweret
Met afbeelding van het wegen van het hart.
De goden bepaalden met de weegschaal of
een overledene goed geleefd had en in het
hiernamaals werd toegelaten.
Papyrus. Thebe, Egypte,
30ste dynastie (ca. 330 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AMS 41 vel 17.
2 • Papyruskokers
Dodenboeken werden soms bewaard in holle
beelden van de god Osiris of in het voetstuk
daarvan.
Hout. Egypte, Derde Tussenperiode
(1070-712 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, RA 59 en EG-ZM276.
49
218
Het dodenboek in de film
Het dodenboek had in het oude Egypte
de vorm van een boekrol, een lange reeks
aaneengeplakte vellen papyrus. Er zijn er
waarschijnlijk duizenden van gemaakt. In de
film The Mummy (1999) is echter sprake van
maar één uniek exemplaar. Dit bevat spreuken
om doden tot leven te wekken en heeft de
vorm van een zwaar middeleeuws boekwerk
met sluitingen. Alleen met een speciale sleutel
kan het boek geopend worden. Maar niet alle
rekwisieten in films worden zelf bedacht of
gemaakt. Soms worden ook kopieën van echte
historische voorwerpen gebruikt.
1 • Dodenboek
Replica van het dodenboek dat is gebruikt in
de films The Mummy (1999) en The Mummy
Returns (2001).
Kunsthars.
Collectie H.S. van den Berg.
2 • Magische papyrus
Gebruikt in The Scorpion King (2002). Deze
papyrus met Egyptisch hiëratisch schrift
(handgeschreven hiërogliefen) is voor de film
uit een wetenschappelijk boek gekopieerd.
Papier. NBCUniversal Archives & Collections,
Universal City CA, USA, P0002280-2002-15.
Met dank aan NBCUniversal Archives &
Collections.
3 • Storyboard-vel
Filmmakers gebruiken zogeheten storyboards
om opnames voor te bereiden. Met getekende
beelden laat de regisseur zien wat hij met een
scène voor ogen heeft. Deze pagina uit het
storyboard van de film The Mummy (1999)
bevat camera-instructies in drie beelden. Het
toont hoe vanaf het dodenboek via het gezicht
van Imhotep moet worden uitgezoomd.
Papier. Gebruikt bij de productie van
The Mummy (1999).
Collectie H.S. van den Berg.
50
219
Kostuum van Imhotep
Kostuum van de Egyptische priester Imhotep
(Arnold Vosloo) uit The Mummy Returns
(2001). Het is een gepimpte Hollywoodversie van het Egyptische lendenschort met
voorschoot (shendyt). Ook de eenvoudige
Egyptische armband heeft hier plaatsgemaakt
voor een brede metalen versie.
1 • Kostuum van Imhotep
Gebruikt in The Mummy Returns (2001).
NBCUniversal Archives & Collections,
Universal City CA, USA, P0005542-2001-128.
Met dank aan NBCUniversal Archives &
Collections.
2 • Foto van Imhotep
De Egyptische priester Imhotep, vertolkt
door de acteur Arnold Vosloo, in The Mummy
Returns (2001).
© Universal Studios.
Alle rechten voorbehouden.
51
220
Kanopen
De oude Egyptenaren verwijderden bij de
balseming van de overledene de ingewanden
uit de buik- en borstholte. Die werden apart
geconserveerd en in vier potten bewaard: de
kanopen of lijkvazen. Meestal hebben deze
deksels de vorm van de koppen van een
mens, een baviaan, een valk en een jakhals:
een aanduiding van de vier goden die de
ingewanden beschermen.
1 • Kanopen van Lirty
De kanopen zijn beschreven met
beschermspreuken voor de overledene.
Albast. Late Tijd (712-332 v.Chr.), Egypte.
Collectie RMO, Leiden, CI 268, CI 271,
CI 274 en CI 278.
2 • Een foute vijfde kanoop
In plaats van de gebruikelijke vier kanopen
kreeg de geliefde van Imhotep, Anck-SuNamun, er in de film The Mummy (1999) maar
liefst vijf mee in haar graf. De vijfde heeft de
kop van een leeuw, maar is uit het oude Egypte
niet bekend. Voor Egyptologie-liefhebbers is
het een van de meest storende elementen in
de film.
Kunsthars. Replica van Universal Studios.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
3 • De vijf kanopen in de film
Beeld uit The Mummy (1999). Bij de poging
om de ziel van zijn geliefde Anck-Su-Namun in
haar lichaam te reïncarneren heeft Imhotep de
vijf kanopen met haar ingewanden klaargezet.
© Universal Studios.
Alle rechten voorbehouden.
52
221
Scarabeeën
In de film The Mummy (1999) worden de
archeologen achtervolgd door een zwerm
vleesetende scarabeeën. De oude Egyptenaren
kenden de scarabee in meer positieve zin:
als amulet in de vorm van een mestkever.
Dit symbool voor wedergeboorte en
nieuw leven werd vaak met mummies mee
begraven. De hartscarabee lag op de borst,
de buikscarabee werd in de buikholte gelegd
na het verwijderen van de ingewanden.
1 • Buikscarabeeën
Steen. Egypte, Derde Tussenperiode
(1070-712 v.Chr.) of later.
Collectie RMO, Leiden,
AS 46-1, -3, -4, -6, -9, -12, -28 en CI 226.
53
222
Wapens
Oud-Egyptische soldaten waren bewapend
met schild, speer, zwaard en dolk, of met pijl
en boog. De meeste wapens waren van brons;
ijzer en staal waren onbekend. Filmmakers
laten zich graag door oud-Egyptische
voorbeelden inspireren, maar kiezen ook voor
wapens van eigen ontwerp.
1 • Dolk met ingelegd handvat
De handgreep van Egyptische dolken was vaak
ingelegd met ivoor of steen.
Brons, hout, albast en goud.
18de dynastie (1550-1307 v.Chr.), Egypte.
Collectie RMO, Leiden, AB 138.
2 • Dolk
Het handvat ontbreekt.
Brons. Egypte, Nieuwe Rijk
(1550-1070 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 1952/5.5.
3 • Dolk van Anck-Su-Namun
Gemodelleerd naar de gouden dolk die in 1922
in het graf van Toetanchamon is gevonden.
Kunsthars. Hollywood, 2001.
Gebruikt in The Mummy Returns (2001).
NBCUniversal Archives & Collections,
Universal City CA, USA, P0005542-2001-65.
Met dank aan NBCUniversal Archives &
Collections.
4 • Dolk van Toetanchamon
Foto met dank aan Andreas Voegelin, Basel.
5 • Filmzwaard
Rechte, spits toelopende steekzwaarden waren
in het oude Egypte bekend vanaf het Nieuwe
Rijk (1550-1070 v.Chr.). Dit zwaard, dat in het
leger van de Schorpioenkoning in de film The
Mummy Returns (2001) is gebruikt, lijkt meer
een slagwapen en is op fantasie gebaseerd.
Kunsthars. Lengte 70 cm.
Gebruikt in The Mummy Returns (2001).
Collectie H.S. van den Berg.
54
223
Mummiekist
van Kahmunrah
Deze sarcofaag figureert in de film Night at
The Museum 2: Battle of the Smithsonian
(2009). De mummiekist met het gemene
uiterlijk is geen gewone mummiekist, maar
een magische poort naar de onderwereld.
De slechte farao Kahmunrah wil hier een
gevaarlijk leger valkkoppige strijders vandaan
halen om de wereld te veroveren. Alleen de
juiste toetsencombinatie op een magisch
tablet kan de poort openen.
1 • Magische mummiekist
Kunsthars en foam. Hollywood, 2009.
20th Century Fox Film Corporation,
Los Angeles CA, USA, 030944-0011.
55
224
Kist met vervloeking
In de film The Mummy Returns (2001) zit de
armband, waarmee het gevaarlijke Leger van
Anubis kan worden opgeroepen, in een kist.
Om misbruik te voorkomen is de kist voorzien
van een vloek: ‘wie deze armband verstoort,
zal drinken van het water van de Nijl’. Bij
opening stroomt het graf vol met water. Boven
de kist is in de film het embleem aangebracht
van de Schorpioenkoning, de eigenaar van de
armband.
1 • Kist met vervloeking
Gebruikt in The Mummy Returns (2001).
Kunsthars. Hollywood, 2001.
NBCUniversal Archives & Collections,
Universal City CA, USA, P0005542-2001-93.
Met dank aan NBCUniversal Archives &
Collections.
2 • Embleem van de
Schorpioenkoning
De figuur van de Schorpioenkoning uit de
mummiefilms is gebaseerd op de Egyptische
koning Schorpioen (ca. 3050-3032 v.Chr.).
Het pact dat de koning in de film The Mummy
Returns (2001) met de god Anubis aangaat
is in zijn embleem symbolisch weergegeven:
de schorpioen wordt geflankeerd door
een bovennatuurlijk leger soldaten met de
jakhalskop van de god.
Kunsthars. Hollywood, 2001.
NBCUniversal Archives & Collections,
Universal City CA, USA, P0005542-2001-44.
Met dank aan NBCUniversal Archives &
Collections.
56
225
Vervloekingen
Het is een fabeltje dat magische vervloekings­
formules de Egyptische graven beschermden.
Wel worden indringers soms gewaarschuwd
dat ze berecht kunnen worden voor hun daden,
wanneer ze zich na hun dood bij de goden
moeten verantwoorden. De oude Egyptenaren
gebruikten magie en vervloekingen eerder
voor het uitschakelen van buitenlandse
staatsvijanden.
1 • Gevangene
Vervloekingsfiguur in de vorm van een
geknevelde gevangene, beschreven met een
toverspreuk in rode inkt.
Klei. Egypte, Middenrijk (2040-1640 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 1941/8.3.
2 • Geknevelde gevangenen
Geknevelde buitenlandse gevangenen in
dezelfde houding als de vervloekingsfiguur.
Afgebeeld op het voetstuk van een van de
vier grote beelden van Ramses II op de grote
tempel van Abu Simbel, Egypte.
Foto: H.S. van den Berg.
57
226
Godenbeeldjes
Egyptische goden hebben in veel films
een grootse kracht die direct kan worden
aangewend. De god Anubis helpt in de film
The Mummy Returns (2001) met zijn boven­
natuurlijke leger de Schorpioenkoning aan
de macht. De farao in Night at The Museum 2
(2009) hoopt met het onderwereldleger van
de god Horus de wereld te overheersen.
In werkelijkheid was voor de oude Egyptenaren
de magie van de goden alleen indirect
toegankelijk. Ze probeerden hun gunst te
verkrijgen door godenbeeldjes aan de tempels
te schenken of amuletten te dragen.
1 • Isis met Horuskind
Isis is de vrouw van de dodengod Osiris en de
moeder van de god Horus. Ze is een godin van
vruchtbaarheid, liefde en magie.
Brons. Egypte, Late Tijd (712-332 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, L.VI.93-b.
2 • Harpokrates
'Horus het Kind' is hier afgebeeld met
slangenkop en een haarlok die zijn jeugdigheid
aangeeft. Hij is de god van magie en
bescherming.
Brons. Egypte, Late Tijd (712-332 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 1953/10.5.
3 • Haroeris
‘Horus de Oude’ is afgebeeld met een
valkenkop. Hij is de hemelgod en vader van
‘de zonen van Horus’, de beschermers van de
mummie.
Kalksteen. Egypte, Late Tijd (712-332 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 1950/8.3.
4 • Apis
Afgebeeld als stier, of als mens met stierenkop.
De apisstier was een vruchtbaarheidssymbool.
Brons. Egypte, Late Tijd (712-332 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AB 43.
5 • Thot
De god van de maan, de magie, de kalender, de
schrijfkunst en de wijsheid is vaak afgebeeld
met de kop van een ibis.
Brons. Egypte, Late Tijd (712-332 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 1953/1.8.
6 • Thot
Faience. Egypte, Late Tijd (712-332 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 1946/8.2.
7 • Horusstèle
De afbeelding van Horus beschermde tegen de
beet van slangen, krokodillen en schorpioenen.
Hout. Egypte, Griekse Tijd (280-180 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AH 124.
8 • Ptah
Ptah houdt hier de scepter die de goddelijke
almacht symboliseert.
Brons, Egypte, Late Tijd (ca. 700-100 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, EG-ZM602.
58
227
Shabti’s of ushabtis
Shabti’s zijn kleine beeldjes in menselijke vorm.
Ze werden in een graf meegegeven om in het
hiernamaals voor de overledene te werken.
Vaak dragen ze daartoe landbouwgereedschap
in hun handen. Het aantal shabti’s, de grootte
en het materiaal is per graf en periode
verschillend. De shabti’s worden in een kist
bewaard.
1 • Shabtikist
Dit kistje is gemaakt voor Moetemmeretes,
een hooggeplaatste vrouw in Egypte.
Het bevatte shabti’s, kleine beeldjes die ze
meekreeg in het graf om in het hiernamaals
voor haar te werken. Rechts op het kistje
zien we Moetemmeretes zelf, links staat haar
shabti in de vorm van een mummie
met landbouwgereedschap in de handen.
Hout, Thebe, ca. 1070-945 v.Chr.
Collectie RMO, Leiden, AH 186.
2 • Shabti van Ahmose
Serpentijn. Sakkara, Egypte,
19de dynastie (1307-1196 v.Chr.), Egypte.
Collectie RMO, Leiden, AST 63.
3 • Shabti van Moettoey
Serpentijn. Sakkara, Egypte,
19de dynastie (1307-1196 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AF 23.
4 • Shabti van Saämon
Basalt. Egypte, 19de dynastie
(1307-1196 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, CI 34.
5 • Shabti van Raia
Kalksteen. Sakkara, Egypte,
19de dynastie (1307-1196 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AST 62.
6 • Shabti van Werwah
Kalksteen. Egypte, 19de dynastie
(1307-1196 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AF 20a.
7 • Shabti van Ta
Kalksteen. Thebe, Egypte,
19de dynastie (1307-1196 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, L.VII.4a.
8 • Shabti van Nachtamon
Kalksteen. Thebe, Egypte,
19de dynastie (1307-1196 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, L.VII.7.
9 • Shabti van Djehoetymose
Kalksteen. Egypte, 19de dynastie
(1307-1196 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, BA 239.
10 • Shabti van Neferrenpet
Faience. Egypte, 19de dynastie
(1307-1196 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F 1976/6.1.
11 • Shabti van Baketisis
Faience. Egypte, 19de dynastie
(1307-1196 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AF 131.
12 • Shabti van Amenemope
Faience. Thebe, Egypte,
21ste dynastie (1070-945 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, F1988/4.1.
59
228
Kopie van een offertafel
In films komen af en toe magische tabletten
voor waarmee bovennatuurlijke machten
kunnen worden ontketend. Ze zijn misschien
geïnspireerd op de oud-Egyptische offertafels:
stenen tafels waarop eten en drinken voor
de goden of de doden werd uitgestald.
De offergaven staan daarop soms in reliëf
afgebeeld, zodat de afbeelding langs magische
weg in echt voedsel zou kunnen veranderen.
Meer magie kon met een offertafel echter niet
bedreven worden.
1 • Offertafel van Defdji
Op het bovenblad staan in reliëf een zalfpalet,
kommen en plengvazen en de hiëroglief
voor ‘offer’ afgebeeld. De teksten geven een
offerlijst met zo'n 90 ingrediënten.
Afgietsel, gips. Origineel uit Egypte,
6de dynastie (2323-2150 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, E 28.
60
229
Leven na de dood
De Egyptenaren geloofden dat in het sterfelijke
lichaam een onsterfelijke ziel huisde. Die kon
na de dood vrij rondvliegen, maar moest
altijd kunnen terugkeren naar het lichaam.
Dit lichaam moest daarom gemummificeerd
worden. Nabestaanden konden contact zoeken
met de ziel, bijvoorbeeld door een brief te
schrijven of offers te brengen. De Egyptenaren
geloofden niet dat de overledene weer in het
hier en nu tot leven zou kunnen komen, zoals in
films te zien is.
1 • Beeldje van Anchiry
Deze overleden vrouw zorgde volgens haar
man voor de nodige overlast. Hij liet daarom
dit beeldje maken met een dodenbrief eraan.
Hout. Egypte, 19de dynastie
(1307-1196 v.Chr.), Sakkara, Egypte.
Collectie RMO, Leiden, AH 115.
2 • Dodenbrief aan anchiry
De weduwnaar van Anchiry vraagt zijn
overleden vrouw of ze hem met rust wil laten.
Papyrus. Sakkara, Egypte,
19de dynastie (1307-1196 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AMS 64.
3 • Zielevogels
De ziel werd voorgesteld met het lichaam
van een vogel en de kop van een man.
Hout. Egypte, Late Tijd (712-332 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AH 99c-e, F 1949/5.6.
61
230
Boek van de Levenden
Het zwarte Dodenboek in The Mummy (1999)
bevat spreuken om doden tot leven te brengen.
Daarentegen bevat het gouden Boek van
de Levenden in de film The Mummy Returns
(2001) juist spreuken die levenden dood
maken. Ook kunnen er gevaarlijke mummies
mee worden opgeroepen. In het fantasievolle
verhaal van beide films is de magie van deze
boeken zo gevaarlijk dat ze uit voorzorg door
de oude Egyptenaren op een geheime plek
waren begraven.
1 • Boek van de Levenden
Gebruikt in The Mummy Returns (2001). De
hiërogliefentekst in het boek doet op het
eerste oog authentiek aan, maar bij nadere
beschouwing is de tekst een herhaling van
steeds hetzelfde stukje tekens zonder enige
betekenis.
Kunsthars en metaal.
NBCUniversal Archives & Collections,
Universal City CA, USA, P0005516-1999-72.1A.
Met dank aan NBCUniversal Archives &
Collections.
62
231
Strijd van goed en kwaad
Volgens de Egyptenaren is de wereld
geschapen door de zonnegod. De machten van
de oerchaos zijn echter nog niet overwonnen.
Zo is er sprake van voortdurende strijd tegen
kwade machten. Mensen moeten de goden
hierbij helpen met magische rituelen in de
tempels en door het brengen van offers.
Op deze manier was de confrontatie met
het kwaad in het oude Egypte niet zo direct
als in films, waar kwade krachten zichtbare
tegenstanders zijn die de hoofdpersonen
direct in gevaar brengen.
1 • Dodenboek van Pakerer
De dode verdrijft een slang die een ezel
aanvalt, symbolen van de strijd tussen goed
en kwaad.
Papyrus. Sakkara, Egypte,
Nieuwe Rijk (1300-1250 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AMS 14 vel 18.
2 • Handvat van een zweep
Met kwaadafwerende afbeelding van een
leeuw die een gevangene aanvalt.
Hout. Egypte, 19de dynastie
(1307-1196 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, inv. AH 40.
63
232
Magisch tablet
Het gouden tablet uit Night at The Museum 2:
Battle of the Smithsonian (2009) is een mooi
voorbeeld van de creativiteit van filmmakers.
Het biedt oud-Egyptische magie op een
moderne manier: via een toetsenbord. De
toetsencombinatie bepaalt welke krachten
worden opgeroepen: goed of kwaad. Om
misbruik te voorkomen is het tablet met een
geheime code vergrendeld. Die kan door de
bezitter zelf worden ingesteld.
1 • Magisch tablet
Kunsthars. Gebruikt in Night at The Museum 2:
Battle of the Smithsonian (2009).
20th Century Fox Film Corporation,
Los Angeles CA, USA, 030944-0004.
2 • Concept-tekeningen
De ontwerptekeningen van het tablet tonen
een uitgebreide documentatie van de
gekozen Egyptische symboliek. De bezoekers
van de Night at the Museum-films waarin
het tablet figureert zullen hiervan weinig
hebben meegekregen. Voor de filmmakers
was uiteindelijk van belang dat het er vooral
Egyptisch uitzag.
Gemaakt voor Night at the Museum (2006).
20th Century Fox Film Corporation,
Los Angeles CA, USA, 030944-0004.
64
233
Stèle
De vorm van het magische tablet uit de
vorige vitrine is geïnspireerd op Egyptische
stèles. Op zulke stèles liet de eigenaar zich in
aanbiddende houding voor een god afbeelden
om in zijn gunst te komen. Door afbeelding en
tekst kon de voorstelling magisch werkelijkheid
worden, waardoor hij de handelingen niet
steeds zelf hoefde uit te voeren.
1 • Stèle van Meretsoeamon
De dode en haar dochter offeren een blauwe
lotus aan de zonnegod.
Kalksteen. Abydos, Egypte,
25ste dynastie (770-712 v.Chr.).
Collectie RMO, Leiden, AP 44.
65
234
Faraokostuum uit
Night at the Museum
Het kostuum van farao Kahmunrah uit Night
at the Museum 2 (2009) is een opgesmukte
Hollywood-versie van het kostuum waarmee
Egyptische farao’s vaak bij ceremonies, jacht
en oorlogshandelingen zijn afgebeeld.
In plaats van meerdere kostuumdelen in
verschillende kleuren lijkt dit kostuum
gestroomlijnd en uit één stuk gegoten.
De Egyptische elementen zijn erg gestileerd,
wat goed te zien is bij de vele valkjes op
het pak. De kroon van Kahmunrah’s broer
Akhmenrah is eveneens door ‘Hollywood’
aangepast: de oorspronkelijk rode kroon
(van Beneden-Egypte) is goudkleurig gemaakt
en in hoogte afgeknot.
1 • Kostuum van Kahmunrah
Gebruikt in Night at The Museum 2:
Battle of the Smithsonian (2009).
Latex, leder en kunststoffen.
20th Century Fox Film Corporation,
Los Angeles CA, USA.
2 • Kroon van Akhmenrah
Gebruikt in Night at The Museum 2:
Battle of the Smithsonian (2009).
Metaal en kunststof.
20th Century Fox Film Corporation,
Los Angeles CA, USA.
3 • Kahmunrah
Hank Azaria als de op wereldmacht beluste
farao Kahmunrah in Night at The Museum 2:
Battle of the Smithsonian (2009).
© 20th Century Fox Film Corporation.
Alle rechten voorbehouden.
4 • Akhmenrah
Rami Malek als farao Akhmenrah in Night
at The Museum 2: Battle of the Smithsonian
(2009).
© 20th Century Fox Film Corporation.
Alle rechten voorbehouden.
66
235
Futuristische goden
1 • Alternatieve hypothesen
Moderne boeken die alternatieve hypothesen
bieden over de geschiedenis van het oude
Egypte, haar bouwwerken en goden. Dergelijke
boeken vormen het gedachtegoed achter
futuristische films als Stargate (1994) en
10.000 B.C. (2008).
• Zecharia Sitchin, Genesis Revisited:
Is Modern Science Catching Up With
Ancient Knowledge? 2002.
• Graham Hancock,
Fingerprints of the Gods, 1996.
• Robert Bauval, The Orion Mystery, 1995.
• Erich von Däniken, Chariots of the Gods:
Unsolved Mysteries of the Past, 1999.
• Philip Coppens, The Ancient Alien Question:
A New Inquiry Into the Existence, Evidence,
and Influence of Ancient Visitors, 2011.
Collectie RMO, Leiden.
2 • Kostuum van Ra
In Stargate (1994) blijkt de Egyptische zonne­
god Ra in werkelijkheid een buitenaards wezen
dat zich op aarde voordoet als een god. Aan
het einde van de film wordt hij vernietigd.
Zijn macht wordt in de televisieserie Stargate
SG-1 daarna overgenomen door Apophis.
In de Egyptische mythologie is Apophis de
vijand van Re (Ra), maar heeft hij hem nooit
overwonnen.
Gebruikt in de film Stargate (1994).
Larry McQueen / Collection of Motion Picture
Costume Design, Los Angeles CA, USA, 433.
3 • Verering van de zonnegod
Generaal Horemheb staat tegenover de
gezeten god Re.
Afgietsel, kunsthars. 18de dynastie
(ca. 1330 v.Chr.). Origineel: Sakkara, Egypte.
Collectie RMO, Leiden.
De oude Egyptenaren kenden vele goden en
godinnen. Sommigen werden primair gezien
als beschermers van de schepping, het leven of
de vruchtbaarheid. Anderen bedreigden juist
het natuurlijke evenwicht en moesten tevreden
gesteld worden. Veel goden werden afgebeeld
met dierenkoppen.
4 • Anubis
Met jakhalskop. God van de mummificatie
en de begraafplaatsen.
Brons. Late Tijd (712-332 v.Chr.), Egypte.
Collectie RMO, Leiden, F 1956/2.2.
5 • Sachmet
Afgebeeld met leeuwinnenkop. Gevaarlijke
en vernietigende godin die ook genezend en
beschermend is.
Brons. Late Tijd (712-332 v.Chr.), Egypte.
Collectie RMO, Leiden, AB 7a.
6 • Sachmet
Afgebeeld met leeuwinnenkop.
Faience. Late Tijd (712-332 v.Chr.), Egypte.
Collectie RMO, Leiden, F 1950/3.1.
7 • Horus
Meestal afgebeeld met valkenkop en
mensenlichaam. Horus is de zoon van Orisis
en Isis. Hij is god van het koningschap en
beschermer van de farao.
Brons. Moderne imitatie.
Collectie RMO, Leiden, F 1963/10.1.
8 • Bastet
Afgebeeld met leeuwinnenkop, in haar handen
een sistrum en een mand. Godin van muziek,
zang en dans.
Brons. Late Tijd (712-332 v.Chr.), Egypte.
Collectie RMO, Leiden, F 1950/3.1.
A
Amerikaanse poster van de Italiaanse film
La Donna dei Faraoni (1961).
Collectie H.S. van den Berg
B
Vroege archeologie
De 19de eeuw was een periode waarin
archeologische vondsten werden gedaan die
opzien baarden. Pers en publiek waren onder
de indruk van de overbrenging van de ‘Elgin
Marbles’ van Athene naar Londen in 1804,
opgravingen in Ninive en Babylon (in Irak)
rond 1845 en Schliemann’s vondst van Troje
(in Turkije) in 1868. Geregeld kwamen in de
pers ook de Egyptische koningsgraven, die in
het Dal der Koningen bij Luxor werden ontdekt.
De archeologie van Egypte stond in de 19de
en begin 20ste eeuw nog onder leiding van
westerse archeologen. De lokale bevolking
verrichtte allerlei hand-en-spandiensten.
Foto van de archeologische expeditie van
het Oriental Institute van de Universiteit van
Chicago in 1905 in Wadi Halfa, Noord Sudan.
Met dank aan het Oriental Institute van de
Universiteit van Chicago.
C
De piramides van Egypte
Al in 1681 had de Nederlandse kunstenaar en
reiziger Cornelis de Bruyn (1652-1727) het
Oostelijke Middellandse Zeegebied en Egypte
bezocht. Indrukken hiervan publiceerde hij
in 1698 in een boek met fraaie prenten. Zijn
tekeningen van de piramides behoren tot de
vroegste die in Europa in druk verschenen,
maar zijn qua vorm niet waarheidsgetrouw.
Prent uit ‘Reizen van Cornelis de Bruyn door
de vermaardste Deelen van Klein Asia (...).
Verrijkt met meer als 200 kunstplaaten door
den auteur zelf na het leven afgeteekend’.
Delft, H. v. Krooneveld, 1698. Voorheen:
Collectie Tadema, Laren. Geschenk aan RMO
2012.
D
Interieur van de tempel van Esna
In het begin van de 19de-eeuw konden
reizigers in Egypte de Oriënt zelf van dichtbij
meemaken. Publicaties uit die tijd, met fraaie
prenten zoals deze van de Schotse kunstenaar
David Roberts, tonen een beeld van kleurrijke
oosterse figuren en machtige faraonische
monumenten. Dit maakte een romantische
indruk op het publiek en werd een must see
voor de 19de-eeuwse reiziger.
Reproductie van een prent uit David Roberts,
‘Egypt and Nubia (…)’, Volume I, Londen,
1846.
E
Hollywood
In het eerste decennium van de 20ste eeuw
verhuisde de Amerikaanse filmindustrie
geleidelijk van filmpionierstad New York
naar Hollywood, een wijk van Los Angeles.
Rond 1920 hadden zich uit diverse kleine
productiemaatschappijen een aantal grote
studio’s gevormd zoals Paramount, Warner
Brothers, RKO en Columbia. Hollywood
werd in korte tijd de filmhoofdstad van de
Verenigde Staten. De naam ‘Hollywood’ zou in
de 20e eeuw uitgroeien tot synoniem van de
Amerikaanse film.
1 • Hollywood sign
De grote letters van het beroemde Hollywood
sign vormen een karakteristiek punt in
Hollywood. Hoewel oorspronkelijk bedoeld
als reclamebord voor een makelaar, staat het
tegenwoordig vooral symbool voor de glitteren glamourwereld van de filmindustrie.
Foto: H.S. van den Berg.
2 • Paramount Pictures
Vele grote filmsterren gingen dagelijks naar
hun werk via deze iconische ingang van het
studioterrein van filmmaatschappij Paramount
Pictures.
Foto’s: H.S. van den Berg.
3 • Filmtheater in Egyptische stijl
In de jaren ’20 en ’30 van de 20ste eeuw
werden in de gehele Verenigde Staten meer
dan honderd filmtheaters in zogeheten
Egyptian Revival-stijl gebouwd. Zulke theaters
met een ‘Egyptische’ architectuur en inrichting
zijn met name populair geworden na de vondst
van het graf van Toetanchamon in 1922. Er zijn
er nog maar vier bewaard gebleven.
Foto van onbekend theater.
Met dank aan The Academy of Motion Picture
Arts & Sciences' Margaret Herrick Library,
Beverly Hills CA, USA.
F
Tijdlijn farao’s
In de films die in deze tentoonstelling aan bod komen spelen zowel fictieve
als echte oud-Egyptische farao’s een rol. Een voorbeeld van een fictieve farao
is Ramses XIII in de Poolse film Faraon uit 1966. Zijn naam situeert het verhaal
van de film vrijwel direct na de echte farao Ramses XI (1107–1079 v.Chr.).
De echte farao’s die in de films voorkomen zijn in deze tijdlijn weergegeven.
Farao
Cheops
Amenhotep I
Achnaton
Toetanchamon
Seti I
Ramses II
Amenmesse
Cleopatra VII
Datering 2604 – 2581v.Chr.
1525 – 1504v.Chr.
1351 – 1333v.Chr.
1333 – 1323v.Chr.
1306 – 1290v.Chr.
1290 – 1224v.Chr.
1202 – 1199v.Chr.
69 – 30v.Chr.
Film
Land of the Pharaohs(1955)
Santanas(1919)
The Egyptian(1954)
La Reine Soleil(2007)
The Ten Commandments(1956)
The Ten Commandments(1956)
Das Weib des Pharao(1922)
Cleopatra(1963)
G
Nijlscène
W. de Famars Testas, illustratie voor
Le Roman de la Momie.
Pen en inkt op papier. Nederland, 1860.
Collectie RMO, Leiden
H
Poster van The Awakening (1981).
© Warner Bros. Entertainment Inc.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg
I
Amina Mansori (gespeeld door Ramsay Ames)
schrikt van de levende Egyptische mummie
die haar wil ontvoeren in The Mummy’s Ghost
(1944).
J
Poster van The Mummy (1932)
© Universal Pictures.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
K
filmposters
1 • Raiders of the Lost Ark (1981)
© Paramount Pictures & Universal Studios.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
2 • Curse of the Mummy’s Tomb
(1964)
© Hammer Films.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
3 • Death on the Nile
(1978)
© StudioCanal.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
4 • Revenge of the Fallen
(2009)
© Dreamworks LLC & Paramount Pictures.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
5 • Stargate(1993)
© Le Studio Canal+ (U.S.).
Alle Rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
6 • Time-Walker(1982)
© New World Pictures, Inc.
Alle Rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
7 • Valley of the Kings
(1954)
© Warner Bros. Entertainment Inc.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
8 • The Mummy
(1999)
© Universal Studios.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
9 • Tale of the Mummy
(1998)
© Buena Vista Home Entertainment.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
10 • Blood From the Mummy’s Tomb
(1972)
© Hammer Film Production Pathe Limited.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
11 • Les Aventures Extraordinaires
d’Adele Blanc-Sec
(2010)
© EuropaCorp.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
12 • Immortel (Ad Vitam)
© TF1 Films.
Alle rechten voorbehouden.
Collectie H.S. van den Berg.
(2004)