RUSLAND – NEDERLAND

Het Peperhuis jaarboek 2013, pag. 13-19
RUSLAND – NEDERLAND
In 1795 bezetten de Fransen de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën en op dat grond­
gebied kwam de Bataafse Republiek tot stand (genoemd naar de oude stam van Bataven die
tegen de Romeinse heerschappij in opstand kwam). De Republiek sloot een vredesverdrag
en een bondgenootschap met de Fransen en werd al snel politiek afhankelijk van Frankrijk.
­Stadhouder Willem V van Oranje werd afgezet en vluchtte naar Engeland, waar hij in 1806 stierf.
In 1799 begon een anti-Franse
In 1806 werd op bevel van keizer
broers, Louis Bonaparte. Vier jaar later,
­coalitie, bestaande uit Engeland,
Napoleon Bonaparte de Bataafse
in 1810, werd Koninkrijk Holland
­Oostenrijk en Rusland een offensief
­Republiek omgedoopt tot het
ingelijfd bij het Franse Keizerrijk. Het
tegen de Fransen in Italië, Zwitserland
­Koninkrijk Holland, en kwam onder
werd verdeeld in negen departemen-
en de Bataafse Republiek.
het gezag te staan van een van zijn
ten die vanuit Parijs werden bestuurd.
Op 22 augustus 1799 begon het
Russisch-Engelse leger een gezamenlijke invasie van de Nederlandse kust,
waarbij Den Helder werd ingenomen.
De zoon van Willem V, Prins Willem
van Oranje, vocht in de gelederen van
de geallieerde legers. Hij deed een
beroep op de plaatselijke bevolking
om de geallieerden te steunen, maar
dat verzoek was aan dovemansoren
gericht. Veel Bataven vochten voor
de Fransen.
In de veldslagen bij Bergen en
­Castricum leden beide partijen zware
verliezen. Er werd een vredesverdrag
gesloten waarna de geallieerden
Nederland met hun schepen ­verlieten.
Prins Willem vroeg tsaar Pavel I om
verdere ondersteuning maar om d
­ iverse
redenen was Rusland pas in 1813 in
staat om die assistentie te verlenen.
12
Aftocht van de Engelsen en Russen uit Den Helder, 1799
Hendrik Roosing (1763-1826), 1799-1801
ets en gravure
collectie Rijksmuseum, inv. nr. RP-P-OB-47.433
BETROKKENHEID
BIJ DE NAPOLEONTISCHE OORLOGEN
EN DYNASTIEKE BETREKKINGEN
V. Bokova
Al snel daarna begon een ­toenemend
van het ­offensief: de brand van
­Netten gevangen genomen, waarna hij
ongenoegen over de bezetters zich
­Moskou, ontberingen, aanvallen van
­anderhalf jaar als krijgsgevangene in
door het land te verspreiden. Niet
de ­partizanen, honger en kou. ­Tijdens
Rusland doorbracht – eerst in Vitebsk
­alleen onderdrukten de Fransen de
de terugtrekking van de Franse
en daarna in Chernyi Yar aan de Wolga.
Nederlandse nationale ­gevoelens,
troepen bij de Berezina werd Van der
In 1815 keerde hij terug naar huis.
maar al gauw begon ook de
­economische situatie te v
­ erslechteren
omdat Holland mee moest doen
aan het door Napoleon opgelegde
Continentaal Stelsel. Ook kregen de
Nederlandse burgers te maken met
de militaire dienstplicht die de Franse
Keizer hen oplegde. Tegen de wil van
de ­meerderheid van de b
­ evolking
in ­werden Nederlandse troepen
uitgezonden om deel te nemen aan
militaire acties in Spanje, en werden
in totaal zo’n 15.000 Nederlandse
manschappen ingezet bij Napoleons
Russische veldtocht van 1812.
Er is een album bewaard gebleven
met tekeningen van C.A. Geisweit
van der Netten (1771 – 1847), een
van de Nederlandse soldaten die
was ­betrokken bij de Russische
­veldtocht. Samen met het Grote Leger
­onderging hij alle denkbare ­ellende
Russische boeren en Franse soldaten
Cornelius Antonius Geisweit van der Netten (1772-1847), 1813-1814
tekening
collectie Koninklijke Bibliotheek Den Haag, inv. nr. KW 135 L 5
Tekening uit het album Herinneringen uit den veldtogt van 1812,
de krijgsgevangenschap en reizen in Rusland en Polen, 1813-1814.
13
­portret van een vertegenwoor­
door de plaatselijke bevolking.
diger van de roemrijke Nederlandse
Overal in het land braken opstanden
dynastie, generaal-majoor P.P .van
uit en er werd een tijdelijke regering
Suchtelen (1788-1833), die in 1812 als
gevormd uit vertegenwoordigers van
staflid van generaal P.H. ­Wittgenstein
de oppositie namens het Huis van
meevocht aan de Berezina en
Oranje. De inwoners van Amsterdam
­vervolgens de vijand achtervolgde
waren bang voor wraak van Franse
toen deze zich terugtrok naar de
zijde en vroegen de Russen om hulp.
rivier de Memel. Van Suchtelen deed
In een poging zo snel mogelijk te
van zich spreken in buitenlandse
handelen organiseerde Von
veldtochten in 1813 en 1814 bij de
­Benckendorf in het geheim een
­inname van Berlijn en de ver­overing
aanval. Hij stuurde Kozakkentroepen
van Soissons. Hij vocht ook bij
onder leiding van L.A. Naryshkin en
Dresden, Pirna en Leipzig en werd
Pavlov Huzaren naar het zuiden van
meermalen onderscheiden.
Nederland om de Franse vooruit­
gezonden troepen bij hun opmars
Portret van A.H. von Benckendorff
August Siegert (1786-1869), 1834
lithografie
collectie Staats Historisch Museum,
Moskou, inv. nr. ГИМ 46637 И III 19976
In de loop van 1813 had de haat tegen
naar Utrecht aan te vallen. Persoonlijk
de Franse bezetters in Nederland zijn
scheepte hij 600 manschappen van
hoogtepunt bereikt. De nederlagen
zijn divisie in en voer naar Amster-
van het leger van de Franse Keizer,
dam over de bevroren Zuiderzee (het
eerst in Rusland en daarna bij Leipzig
tegenwoordige IJsselmeer). Negen uur
werden met gejuich ontvangen. Op
later gingen de troepen in de haven
12 november 1813 nam een
van Amsterdam van boord. De vestin-
­Russische brigade onder leiding
gen Muiden en Halfweg, die de route
van ­Generaal-majoor A.H. von
over land naar Amsterdam moesten
Benckendorf de vesting Zwolle in.
bewaken, werden zonder slag of stoot
Kozakken­troepen werden het district
ingenomen.
in ­gestuurd om de o
­ vergave van een
“Niets kon de enorme vreugde van
aantal garnizoenen af te dwingen.
de inwoners van deze grote, rijke
stad beschrijven”, schreef A.H. von
Op 14 november 1813 verjoeg een
Benckendorf in zijn memoires. “Hier
Er vochten ook veel Nederlandse
divisie bestaande uit tweehonderd
ontwaakte een volk dat na jaren van
soldaten aan de andere kant, in het
Kozakken onder leiding van majoor
onderdrukking zijn energie weer had
Russische leger: onder anderen
Marklai het Franse garnizoen uit
hervonden… De algemene stemming
D.J. van Tuyll van Serooskerken
de stad A
­ msterdam. In zijn verslag
sloeg om van angst en gelatenheid
(1771/­72-1826), L.P. Van Heiden
meldde Marklai dat de Russische
in een lang ongekende vastberaden-
(1773-1850) en K.P. van ­Suchtelen
troepen op 12 november 1813 tot in
heid.” (Aantekeningen van A.H. von
(1794-1850). Op de militaire ­galerij
­Amsterdam waren gekomen en dat ze
Benckendorf, M. 2001, p. 217).
van het Winterpaleis hangt een
zeer e
­ nthousiast waren verwelkomd
Er werd een boodschapper naar
14
Engeland gestuurd om Prins Willem
uit te nodigen om terug te komen
en weer op de Nederlandse troon
plaats te nemen. Er werden troepen
van de ­Nationale Garde gevormd. Al
gauw sloot Nederland zich aan bij de
­anti-Franse coalitie.
Op 26 November bevrijdden de
Russen Den Haag en Rotterdam. Op
28 november bezette een divisie
onder bevel van prins S.E. ­Zhevakhov
Utrecht, waar het belangrijkste
­militaire garnizoen van de ­bezettende
macht was gelegerd. De dag waarop
de Kozakken arriveerden werd
bekend als Kozakkendag, die tot
honderd jaar geleden in Utrecht werd
gevierd met een jaarlijks festival. De
Kozakken, die ook deelnamen aan
de bevrijding van Basjkirië, kregen
in Nederland veel bekijks met hun
Franse vloot voor anker lag. Daarop
exotische uiterlijk en gewoontes. In
ondertekenden de partijen een
Amsterdam lag hun kamp achter de
­verdrag van wederzijdse neutraliteit.
Muiderpoort, waar hordes plaatselijke
Dit verdrag stelde de geallieerde
bewoners en vele tekenaars en kunst-
Engelse troepen in staat het Kanaal
schilders zich dagenlang verdrongen
over te steken en in Nederland aan
om hen te zien en te schilderen.
land te gaan.
De Kozakkendivisies verspreidden
In December 1813 deden de ­Fransen
zich over het land en met de ­snelheid
een poging om fort Breda in te
waarmee zij zich verplaatsten en
­nemen. Dit fort werd verdedigd door
hun verrassingsaanvallen wekten zij
Russische troepen (waaronder een
de ­indruk dat het om een enorme
divisie van de Basjkierse cavalerie),
militaire macht ging. Ze wisten zelfs
Pruisische partizanen onder leiding
de zeemacht te verslaan: majoor
van majoor Colomb, een kleine divisie
Marklai’s divisie nam bijvoorbeeld het
Engelse troepen die bevrijd waren
Gelderse fort in en bezette de
uit Frans krijgsgevangenschap en
kustlijn, waar een eskader van de
een nieuw gevormd bataljon van de
Kamp van de Kozakken buiten de
­Muiderpoort te Amsterdam
François Joseph Pfeiffer (1778-1835), 1813
aquarel
collectie Rijksmuseum Amsterdam,
inv. nr. RP-T-00-1852
15
Bashkir met paard
Alexander Osipovitch Orlovsky
(1777-1832), 1818
lithografie
collectie Staats Historisch Museum,
Moskou, inv. nr. ГИМ 96906 И II 6951
Nederlandse nationale garde, dat
werd de Russische tsaar als een
beroemde graveur Willem van Senus
met bijzondere inzet vocht. Een
­triomfator begroet.
(± 1770-1851) een postzegel met een
Kozakkendivisie viel de Fransen in
Het programma van de reis van
­afbeelding van de Russische vorst.
de rug aan en de poging om het fort
Alexander I omvatte onder meer het
Onder het portret stond een aan hem
in te nemen werd afgeslagen. De
bezoeken van banken, scheeps­werven
gericht lofdicht geschreven door de
­Nederlanders waren eindelijk bevrijd.
en galerieën. In Utrecht bezocht
dichter M. Westerman.
hij de kort daarvoor geopende
In 1815 werd in Wenen een
Een van de beroemdste werken die de
Munt waar men net was begonnen
­inter­nationaal congres gehouden
beeldhouwer Fjodor Tolstoi aan de
Nederlandse munten te slaan. In
dat gericht was op het aanbrengen
gebeurtenissen van 1812-1814 wijdde
­Amsterdam ging hij naar de Beurs,
van een wettelijke staatkundige
is zijn reliëf “De bevrijding van
waar een ­herdenkingsplaquette werd
­structuur in het naoorlogse Europa
­Holland”. Het stelt een strijder voor
geplaatst ter herinnering aan zijn
en op het versterken van de nieuwe
die een zwaard boven een gevallen
bezoek: “Tsaar Alexander bergt zijn
lands­grenzen. Het congres stemde in
vijand houdt terwijl hij tegelijkertijd
zwaard op in de schede en zegent de
met het herstel van de Nederlandse
een vrouw overeind helpt die symbool
Amsterdamse Beurs met dit symbool
onafhankelijkheid van voor 1795.
staat voor Holland. Het uiterlijk van
van vrede. 4 juli 1814”. (De plaquette
De Oranjedynastie kwam aan het
de strijder in het bas-reliëf doet sterk
maakt nu deel uit van de collectie van
hoofd te staan van de Nederlandse
aan A.H. von Benckendorf denken.
het ­Amsterdam Museum, tot 2011
­monarchie. Op 29 maart 1814 werd
Op 30 november 1813 zette prins
het Amsterdams Historisch Museum
een grondwet aangenomen waarin
Willem voet aan wal in ­Scheveningen.
genaamd).
stond dat de vorst de wetgevende
Hij werd uitgeroepen tot ­soeverein
macht zou delen met de Staten-
monarch en werd hoofd van de
Hij bracht ook een bezoek aan het
Generaal, een nieuw bestuurslichaam
­Nederlandse regering: “Naar de
huis van tsaar Peter I (Peter de
waarvan de leden werden gekozen
­gezamenlijke wens van de natie, die
Grote) in Zaandam. Destijds werd
door de Provinciale Staten.
haar plaats had hervonden tussen
het ­beschouwd als een van de
de onafhankelijke naties van Europa,
­populairste bezienswaardigheden
De koning werd voorzitter en
dankzij de moed en de zegevierende
in Holland en het werd bezocht
­behield de uitvoerende macht
wapenen van Alexander I”, zoals
door zowel t­ oeristen als officiële
en de ­beslissingsbevoegdheid in
hij schreef aan de Russische tsaar.
hoogwaardigheids­bekleders. Het
alle zaken aangaande oorlog en
Daarop verzekerde Alexander I hem
­gastenboek ­vermeldt ook ­Napoleon
vrede en het v
­ erheffen van ­mensen
van de steun van Rusland.
Bonaparte. In de woonkamer van
in de ­adelstand. De Zuidelijke
­Peters huis plaatste Alexander
­Nederlanden (het latere België), die
Prins Willem droeg na zijn kroning
­persoonlijk een herdenkingsplaquette
ooit bij ­Oosten­rijk hadden gehoord,
de naam Koning Willem I. Op
boven de haard met de volgende
werden verenigd met de Noorde-
31 maart 1814 arriveerden
­inscriptie in het Latijn: “Voor Peter
lijke ­Nederlanden tot het Verenigd
­Alexanders Russische troepen in
de Grote – Alexander”.
Koninkrijk der Nederlanden. (Na de
Parijs, waar zij ­werden binnengehaald
revolutie van 1830 scheidde België
als de bevrijders van Europa. ­Tijdens
Als eerbetoon aan Alexanders
zich af van het Verenigd Koninkrijk
zijn bezoek aan ­Amsterdam in 1814
bezoek aan Nederland ontwierp de
der Nederlanden en verklaarde zich
16
onafhankelijk). Het grensverdrag van
Anna Paulowna bleef na haar ­huwelijk
het Verenigd Koninkrijk der Neder-
trouw aan het Russisch-orthodoxe
landen van 31 mei 1815 werd niet
geloof maar haar vijf kinderen bij
alleen door ­vertegenwoordigers van
Willem werden grootgebracht volgens
de Noordelijke en de Zuidelijke Ne-
de leer van de Lutherse kerk. In 1840
derlanden getekend, maar ook door
werd prins Willem koning Willem II.
Rusland. De betrekkingen tussen
Anna Paulowna raakte zeer geliefd
Nederland en Rusland werden nog
en gerespecteerd bij haar onder-
nauwer toen in 1816 de Nederlandse
danen. Ze sprak goed Nederlands,
troonopvolger Prins Willem (1792-
was op de hoogte van de literatuur
1849) trouwde met Anna Paulowna
en de ­geschiedenis van het land en
(1795-1865), de grootprinses van
hield zich bezig met activiteiten op
Rusland, zuster van Alexander I
het ­gebied van de liefdadigheid. Ze
en ­Nicolaas I. Hun huwelijk werd
richtte meer dan 50 tehuizen voor
voltrokken in ­Sint-Petersburg op 9
kansarme kinderen op. Eerst als
februari 1816.
­prinses en later als koningin stelde ze
een verzameling documenten samen
Tsaar Peterhuisje te Zaandam, 1697
Willem van Senus (1773-1851),
1820-1834
ingekleurde aquatint
collectie Rijksmuseum,
inv. nr. RP-P-OB-82.924
Congres te Wenen
Jean Godefroy (1771-1839), 1819
ets
collectie Staats Historisch Museum,
Moskou, inv. nr. ГИМ 74650 И III 37778
Op verzoek van keizerin Maria
­Fjodorovna schreef de jonge Poesjkin,
die destijds leerling was in Tsarskoje
Selo, het gedicht “Voor de prins van
Oranje” ter ere van de Nederlandse gast.
Hij stormde moedig door het vuur
Gevolgd door trouwe legerscharen
Mocht in ’t onheilspellend vuur
Een schitterende roem vergaren.
Prins Willem had deelgenomen aan de
oorlogen tegen Napoleon en in 1811
had hij gediend als adjudant van de
Hertog van Wellington, de hoofd­
commandant van de Engelse troepen.
Hij had deelgenomen aan de slag bij
Waterloo in 1815, waar hij enorme
moed aan de dag legde en gewond
raakte aan zijn schouder. Hij werd
ook in Rusland terecht met respect
behandeld.
17
over de historische banden tussen
steun aan Nederland, bijvoorbeeld na
Данилова А. М. Пять принцесс: Дочери
Holland en Rusland.
de rampzalige overstroming in 1826.
императора Павла I: Биографические
Sinds de stichting van Sint-Petersburg
хроники. М., 2001. (Danilova A.M.
In augustus 1818 schonk koning
in 1703 is er altijd een Nederlandse
Five Princesses: Daughters of Em-
­Willem I ter gelegenheid van de
kerk geweest en tijdens een officieel
peror Pavel I: Biographical Chroni-
geboorte van zijn tweede kleinkind,
bezoek van de Nederlandse koning
cles. M., 2001.)
prins Alexander, het huis van Peter de
Willem I en kroonprins Willem in
Монархи Европы. Судьбы династий
Grote in Zaandam aan Anna Paulowna.
1839 werd in de Nevski Prospekt
/ ­Ред.-сост. Н. В. Попов. М., 1997.
De prinses was erg trots op haar
een nieuw kerkgebouw ingewijd,
­(Monarchs of Europe. Destinies of
nieuwe aanwinst en liet het historische
­ont­worpen door P.P. Zhako.
­dynasties / Editor-compiler N.V.
­gebouw van een beschermende stenen
laag voorzien, naar het voorbeeld van
Peters huis in Sint-Petersburg.
Popov. M., 1997.)
Bibliography
Олейников Д. И. Бенкендорф. М., 2009.
Серия «Жизнь замечательных людей».
Бенкендорф А. Х. Записки Бенкендорфа
(Oleinikov D.I. Benckendorf. M.,
Anna Paulowna en Willem vonden het
1812 года. Отечественная война. 1813
2009. Series “Life of remarkable
belangrijk om hun contacten met hun
год. Освобождение Нидерландов / Сост.,
people”.)
Russische familieleden te onder-
прим. и пер. П. Н. Грюнберга. М., 2001.
Рогинский В. В. Русские и освобождение
houden. Ze reisden regelmatig naar
­( Benckendorf A.H. Notes by Bencken­
Нидерландов от Наполеоновского
­Rusland en ontvingen met veel ­plezier
dorf, 1812. Patriotic War. 1813.
господства // Новая и новейшая история.
Russische gasten in Holland. Er vond
­L iberation of the Netherlands /
1985. № 5. (Roginskii V.V. Russians
een levendige correspondentie plaats
­C ompiled, notes and translation by
and the liberation of the Netherlands
tussen Rusland en Nederland.
P.N. Grunberg. M., 2001.)
from Napoleonic Rule//Recent and
Verschillende malen brachten tsaar
Голландцы и бельгийцы в России. ­­XVIII–
most recent history. 1985. No.5.)
Nicolaas I en zijn zoons – de groot-
XX вв. / Под ред. Э. Вагеманса, Х. ван
Стрижак В. Н., Соколов А. Р., Раскин Д.
prinsen Alexander Nikolajevitsj
Коннингсбрюгге. Спб., 2004. (Dutch and
И. Анна Павловна: Русская принцесса
(de toekomstige tsaar Alexander II)
Belgians in Russia. XVIII-XX ­centuries
на голландском троне. СПб., 2003.
en Constantijn Nikolajevitsj – een
/ Edited by E.Vagemans, H.Van
­( Strizhak V.N., Sokolov A.R., Ras-
bezoek aan Holland. Tijdens zijn reis
­Konningbrug. St.Petersburg, 2004.)
kin D.I. Anna Pavlovna: A Russian
door Europa deed Alexander in 1839
Голландцы и русские. 1600–1917. Из
Princess on the Dutch Throne.
Nederland aan waar hij hartelijk werd
истории отношений между Россией и
St.Petersburg, 2003.)
verwelkomd door zijn oom Willem en
Голландией. Амстердам; Гаага, 1989.
Собко Е. М. Анна Павловна — королева
tante Anna. Natuurlijk ging hij ook naar
(Dutch and Russians. 1600-1917.
Нидерландов // Вопросы истории. 2002.
het Tsaar Petershuisje in Zaandam.
From the history of relation between
№ 9. (Sobko E.M. Anna ­P avlovna
Wanneer het maar mogelijk was gaf
Russia and Holland. Amsterdam;
– Queen of the Netherlands //
Rusland diplomatieke en financiële
The Hague, 1989.)
­Q uestions of History 2002. N.9.)
18
Buste van Grootprinses Anna Paulowna
van Rusland, Koningin der Nederlanden
Scholl (Holland), 1866
marmer
collectie Staats Historisch Museum,
Moskou, inv. nr. ГИМ 13565-щ И IV 1779
19