Module Bodemkunde en bemesting
advertisement
Module Bodemkunde en bemesting De CO2-voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl www.climatecalc.eu Cert. no. CC-000057/NL 94010_bodemkunde_en_bemesting.indd 1 13-06-17 15:58 Colofon Auteur Arno de Bruin, Bureau De Uil Redactie Clazien Rodenburg, Tekstbureau RoMein Beeld Arka Media Het Ontwikkelcentrum heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Bent u desondanks van mening dat we u hebben benadeeld, dan kunt u contact met ons opnemen. Eerste druk, 2017 © 2017 Ontwikkelcentrum, Ede, Nederland Email: [email protected] Internet: www.ontwikkelcentrum.nl Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Ontwikkelcentrum. 94010_bodemkunde_en_bemesting.indd 2 13-06-17 15:58 Inhoudsopgave Update CrossReferences Required - Inleiding Inleiding6 <OL> Update 1 De bodem CrossReferences Required - De bodem <OL> 7 1.1 Oriëntatie7 Update CrossReferences Required - Oriëntatie <OL> Update 1.2 Gesteenten, CrossReferences bodem en Required grond - Gesteenten, bodem en grond <OL> 7 Update 1.3 Verwering10 CrossReferences Required - Verwering <OL> Update 1.4 Bodemvormende CrossReferences factoren Required en processen - Bodemvormende factoren en processen <OL> 13 Update 1.5 Horizonten15 CrossReferences Required - Horizonten <OL> Update 1.6 Samenstelling CrossReferences van deRequired bodem - Samenstelling van de bodem <OL> 16 Update 1.7 Bodemtypen19 CrossReferences Required - Bodemtypen <OL> Update 1.8 Bodemleven24 CrossReferences Required - Bodemleven <OL> Update 1.9 DodeCrossReferences organische stofRequired - Dode organische stof <OL> 29 Update 1.10 Opdrachten31 CrossReferences Required - Opdrachten <OL> Update 2 Structuur CrossReferences van de bodem Required - Structuur van de bodem <OL> 33 2.1 Oriëntatie33 Update CrossReferences Required - Oriëntatie <OL> Update 2.2 Bodemstructuur33 CrossReferences Required - Bodemstructuur <OL> Update 2.3 Structuurvormen35 CrossReferences Required - Structuurvormen <OL> Update 2.4 Structuurbederf37 CrossReferences Required - Structuurbederf <OL> Update 2.5 Opdracht39 CrossReferences Required - Opdracht <OL> Update 3 Lucht CrossReferences en water in de bodem Required - Lucht en water in de bodem <OL> 41 3.1 Oriëntatie41 Update CrossReferences Required - Oriëntatie <OL> Update 3.2 Bodemlucht41 CrossReferences Required - Bodemlucht <OL> Update 3.3 Bodemwater42 CrossReferences Required - Bodemwater <OL> Update 3.4 Functie CrossReferences van water in relatie Required tot- warmteopslag Functie van water in relatie tot warmteopslag 47 <OL> 3.5 Bodemonderzoek48 Update 3.6 Opdrachten52 CrossReferences Required - Bodemonderzoek <OL> Update CrossReferences Required - Opdrachten <OL> 4 Groeivoorwaarden55 Update CrossReferences Required - Groeivoorwaarden <OL> 4.1 Oriëntatie55 4.2 Groeifactoren55 Update CrossReferences Required - Oriëntatie <OL> Update 4.3 Kringlopen57 CrossReferences Required - Groeifactoren <OL> Update 4.4 Voedingsstoffen CrossReferences voorRequired de plant- Kringlopen <OL> 59 Update 4.5 Processen CrossReferences in de plantRequired - Voedingsstoffen voor de plant <OL> 60 Update 4.6 Verschillende CrossReferences meststoffen Required - Processen in de plant <OL> 63 Update 4.7 Opdrachten67 CrossReferences Required - Verschillende meststoffen <OL> Update CrossReferences Required - Opdrachten <OL> 5 Duurzaam bodembeheer 69 Update CrossReferences Required - Duurzaam bodembeheer <OL> 5.1 Oriëntatie69 5.2 Ecosysteemdiensten69 Update CrossReferences Required - Oriëntatie <OL> Update 5.3 Knelpunten70 CrossReferences Required - Ecosysteemdiensten <OL> Update 5.4 Oplossingen73 CrossReferences Required - Knelpunten <OL> Update 5.5 Regelgeving76 CrossReferences Required - Oplossingen <OL> Update 5.6 Opdrachten79 CrossReferences Required - Regelgeving <OL> 94010_bodemkunde_en_bemesting.indd 3 3 13-06-17 15:58 6 Update Grondbewerking81 CrossReferences Required - Opdrachten <OL> 6.1 Oriëntatie81 Update CrossReferences Required - Grondbewerking <OL> 6.2 Verbetering bodemprofiel 81 Update CrossReferences Required - Oriëntatie <OL> 6.3 Effecten van grondbewerking op de bodemstructuur 83 Update CrossReferences Required - Verbetering bodemprofiel <OL> 6.4 Effecten van grondbewerking op het bodemleven 84 Update CrossReferences Required - Effecten van grondbewerking op de bodemstructu6.5 Grondbewerkingswerktuigen86 ur <OL> 6.6 Opdrachten90 Update CrossReferences Required - Effecten van grondbewerking op het bodemleven 7 <OL> Waterbeheer91 Update CrossReferences Required - Grondbewerkingswerktuigen <OL> 7.1 Oriëntatie91 Update CrossReferences Required Opdrachten <OL> 7.2 Duurzaam waterbeheer 91 7.3 Drainage94 Update CrossReferences Required - Waterbeheer <OL> 7.4 Drainagesystemen98 Update CrossReferences Required - Oriëntatie <OL> 7.5 Aanleg drainage 100 Update CrossReferences Required - Duurzaam waterbeheer <OL> 7.6 Controle en onderhoud 101 Update CrossReferences Required - Drainage <OL> 7.7 Beregenen104 Update CrossReferences Required - Drainagesystemen <OL> 7.8 Kwel106 Update CrossReferences Required - Aanleg drainage <OL> 7.9 Opdrachten108 Update CrossReferences Required - Controle en onderhoud <OL> 8 Update Organische CrossReferences bodemverbeteraars Required - Beregenen <OL> 111 Update CrossReferences Required Kwel <OL> 8.1 Oriëntatie111 Update CrossReferences Required - Opdrachten <OL> 8.2 Compost111 8.3 Veenproducten113 Update CrossReferences Required - Organische bodemverbeteraars <OL> 8.4 Groenbemesters116 Update CrossReferences Required - Oriëntatie <OL> 8.5 Effecten op de bodem en het bodemleven 117 Update CrossReferences Required - Compost <OL> 8.6 Opdrachten121 Update CrossReferences Required - Veenproducten <OL> 9 Update Anorganische CrossReferences meststoffen Required - Groenbemesters <OL> 123 Update CrossReferences Required - Effecten op de bodem en het bodemleven <OL> 9.1 Oriëntatie123 Update CrossReferences Required - Opdrachten <OL> 9.2 Toepassing123 9.3 Het macro-nutriëntRequired stikstof - Anorganische meststoffen 125 Update CrossReferences <OL> 9.4 Het macro-nutriënt fosfaat 129 Update CrossReferences Required - Oriëntatie <OL> 9.5 Het macro-nutriënt kalium 131 Update CrossReferences Required - Toepassing <OL> 9.6 Het macro-nutriënt magnesium 134 Update CrossReferences Required - Het macro-nutriënt stikstof <OL> 9.7 Het macro-nutriënt zwavel 136 Update CrossReferences Required - Het macro-nutriënt fosfaat <OL> 9.8 Het macro-nutriënt calcium (kalk) 138 Update CrossReferences Required - Het macro-nutriënt kalium <OL> 9.9 Het micro-nutriënt natrium 141 Update CrossReferences Required - Het macro-nutriënt magnesium <OL> 9.10 Mengmeststoffen142 Update CrossReferences Required - Het macro-nutriënt zwavel <OL> 9.11 Micro-nutriënten144 Update CrossReferences Required - Het macro-nutriënt calcium (kalk) <OL> 9.12 Opdrachten145 Update CrossReferences Required - Het micro-nutriënt natrium <OL> 10 Update Analyserapport147 CrossReferences Required - Mengmeststoffen <OL> Update CrossReferences Required Micro-nutriënten <OL> 10.1 Oriëntatie147 Update CrossReferences Required - Opdrachten <OL> 10.2 Bodemonderzoek147 10.3CrossReferences Bodemanalyse149 Update Required - Analyserapport <OL> 10.4 Streefgetallen153 Update CrossReferences Required - Oriëntatie <OL> 10.5 Bemestingsadvies155 Update CrossReferences Required - Bodemonderzoek <OL> 10.6 Opdrachten161 4 94010_bodemkunde_en_bemesting.indd 4 13-06-17 15:58 11 Update Bemestingsadviezen CrossReferencesvoor Required borders, - Bodemanalyse gazons en sportvelden 163 <OL> Update CrossReferences Required Streefgetallen <OL> 11.1 Oriëntatie163 Update CrossReferences Required - Bemestingsadvies <OL> 11.2 Borders163 Update CrossReferences Required Opdrachten <OL> 11.3 Gazons167 11.4CrossReferences Sportvelden171 Update Required - Bemestingsadviezen voor borders, gazons en 11.5 Opdrachten175 sportvelden <OL> Begrippenlijst176 Update CrossReferences Required - Oriëntatie <OL> Update CrossReferences Required - Borders <OL> Update CrossReferences Required - Gazons <OL> Update CrossReferences Required - Sportvelden <OL> Update CrossReferences Required - Opdrachten <OL> Update CrossReferences Required - Begrippenlijst <OL> 94010_bodemkunde_en_bemesting.indd 5 5 13-06-17 15:58 Inleiding Kwalificatiedossier Groene ruimte De module ‘Bodemkunde en bemesting’ is onderdeel van een serie modulen van het Ontwikkelcentrum voor het kwalificatiedossier Groene ruimte. De inhoud van deze module sluit aan bij het Basisdeel en de Profielen op niveau 3 en 4 van dit kwalificatiedossier. Algemeen Het tuinontwerp was werkelijk schitterend, maar toch werd het niks. Waar lag dat aan? Dat mislukken kan verschillende oorzaken hebben. Een oorzaak kan zijn een foute plantkeuze. Elke plant heeft namelijk zijn eigen voorkeur voor grondsoort en grondsamenstelling. Zo is het haast onmogelijk om een heidetuin op kleigrond aan te leggen. Ook kan de opbouw of de structuur van de bodem tot het mislukken geleid hebben. Door een storende bodemlaag op geringe diepte kan overtollig regenwater niet naar de ondergrond wegstromen. Dit leidt tot een slechte plantengroei. Maar… je kunt maatregelen nemen om de bodem te verbeteren. Bijvoorbeeld grondbewerking, bemesting of ingrepen in de waterhuishouding. Dit alles komt aan bod in deze module. Inhoud De module bestaat uit elf hoofdstukken over bodemkunde en bodemverbetering. De bodem verandert voortdurend. Allerlei processen dragen bij aan de vorming van de bodem. In hoofdstuk 1 leer je welke processen dat zijn. Je leert hoe een bodem is opgebouwd en wat het verschil is tussen de bodemsoorten. Om te zorgen dat planten goed groeien, is een goede bodemstructuur van belang. Hoofdstuk 2 gaat over de eigenschappen van de bodemstructuur en de structuurvormen. Voor succesvolle plantengroei zijn voedingsstoffen nodig, en een aantal groeifactoren. In hoofdstuk 3 komen lucht en water aan de orde. En in hoofdstuk 4 leer je hoe deze en andere groeifactoren van invloed zijn op de plantengroei. Het huidige gebruik van de bodem moet geen nadelige gevolgen hebben voor het toekomstige gebruik ervan. Hoofdstuk 5 gaat over duurzaam bodembeheer en je leert wat je kunt doen voor de toekomst. Een slechte bodemstructuur kan de oorzaak zijn van slechte groei. Met grondbewerking kun je de bodem verbeteren. Hoofdstuk 6 laat zien hoe dat kan en met welke gereedschappen en machines. Water, een belangrijke groeifactor, kan ook problemen veroorzaken. Welke problemen dat zijn en hoe je ze op kunt lossen, leer je in hoofdstuk 7. Behalve grondbewerking kunnen ook organische meststoffen helpen bij het verbeteren van de bodem. Hoofdstuk 8 beschrijft de verschillende organische meststoffen en hun toepassing. Naast organische meststoffen zijn er ook anorganische meststoffen. In hoofdstuk 9 leer je welke dat zijn en hoe je ze gebruikt. Om te weten welke en hoeveel meststoffen je toepast om een bepaald doel te bereiken, kun je een bemestingsadvies (laten) maken op basis van bodemonderzoek. Hoofdstuk 10 beschrijft hoe je bodemonderzoek uitvoert en hoe je uiteindelijk tot een bemestingsadvies komt. Ten slotte worden in hoofdstuk 11 enkele bemestingsadviezen besproken, namelijk die voor borders, gazons en sportvelden. Wij wensen je veel leerplezier en succes bij het verwerken van de inhoud van deze module. De auteurs De digitale opdrachten, bronnen en hulpmiddelen, die herkenbaar zijn aan het computersymbool , vind je in de digitale module. Instructie voor activatie van de digitale module vind je op de achterzijde van deze uitgave. 6 94010_bodemkunde_en_bemesting.indd 6 13-06-17 15:58 1 De bodem 1.1 Oriëntatie Gebruik van de bodem Mensen gebruiken de bodem om huizen op te zetten. Ze leggen er allerlei leidingen in en leggen fiets- en wandelpaden aan op de bodem. Ook dieren gebruiken de bodem: ze lopen op de bodem of leven in die bodem. Planten en bomen staan met hun wortels in de bodem: het gras in weilanden en bomen en struiken in de tuin. Kortom: de bodem wordt op allerlei manieren gebruikt! Die bodem verandert voortdurend. Allerlei processen dragen bij aan de vorming van de bodem. 1.2 Gesteenten, bodem en grond Leerdoelen Na afloop van deze paragraaf kun je: • uitleggen hoe de aarde is opgebouwd; • uitleggen hoe gesteenten zijn ontstaan; • drie soorten gesteenten noemen: stollingsgesteenten, sedimentgesteenten en metamorfgesteenten; • het onderscheid tussen die drie soorten gesteenten uitleggen; • van elk van deze soorten gesteenten enkele voorbeelden noemen; • uitleggen hoe bodemvormende processen tot het ontstaan van de bodem leiden; • de begrippen bodem en grond (of aarde) onderscheiden. Leeftijd Als je in Nederland een spade in de bodem steekt, is de kans groot dat je zand, klei of veen tegenkomt. Dat materiaal is hier neergelegd gedurende de laatste 300.000 jaar. Dat maakt Nederland - geologisch gezien - een erg jong land. Vergelijk die 300.000 jaar maar eens met de ‘leeftijd’ van andere gesteenten, die soms miljoenen jaren oud zijn. Onderdelen van de aarde De aarde is opgebouwd uit grofweg drie onderdelen: de aardkern, de aardmantel en de aardkorst. De aardkern, het binnenste deel van de aarde, heeft een vaste binnenkern en een vloeibare buitenkern. De aardkern bestaat uit ijzerverbindingen. De aardmantel is een dikke laag taai-vloeibaar gesteente. Met de aardkorst wordt de buitenste laag van de aarde bedoeld. In deze aardkorst, en ook op en boven deze aardkorst, vind je al het leven op aarde, zoals planten, dieren en mensen. Afb. 1.1 De aarde is opgebouwd uit de aardkern, de aardmantel en de aardkorst. De bodem 94010_bodemkunde_en_bemesting.indd 7 7 13-06-17 15:58 Soorten gesteenten De aardkorst bestaat uit verschillende soorten vaste gesteenten. De belangrijkste soorten zijn: stollinggesteenten, sedimentgesteenten en metamorfgesteenten. Stollingsgesteenten Stollingsgesteenten zijn gevormd door afkoeling van het buitenste gedeelte van de vloeibare kern van de aarde (aardkern). Zo zijn bijvoorbeeld puimsteen, graniet en basalt ontstaan. Ongeveer 95% van de aardkorst is hieruit opgebouwd. Sedimentgesteenten Door bijvoorbeeld ijs of plantenwortels kan stollingsgesteente uit elkaar gedrukt worden. Grote en kleine stukken rots breken af (verwering). Dergelijke stukken kunnen in rivieren terechtkomen. Via die rivieren worden ze afgevoerd richting zee. Onderweg breken stukjes rots af tot grind, en verderop tot zand en klei. Het transport van materiaal wordt ook wel erosie genoemd. Daar waar de rivier minder hard stroomt, zakken zand en klei naar beneden, waar ze worden afgezet (sedimentatie). Die afzettingen noem je sedimentgesteente. Sedimentgesteente kan ook ontstaan uit zeediertjes. Miljoenen jaren geleden lag Nederland onder een warme, ondiepe zee, waarin miljarden heel kleine zeediertjes leefden. Die diertjes hadden een kalkskeletje. Na hun dood zonken deze diertjes naar de bodem. Het kalkskelet bleef achter. In de loop van de tijd ontstonden dikke pakketten kalksteen. In dergelijke afzettingen vind je vaak fossielen van de toenmalige zeedieren. Ongeveer 75% van het aardoppervlak bestaat uit sedimentgesteente. Afb. 1.2 Zand en klei worden afgezet waar de rivier minder hard stroomt. 8 De bodem 94010_bodemkunde_en_bemesting.indd 8 13-06-17 15:58 Metamorfgesteenten Onder invloed van hoge druk en temperatuur veranderen stollings- en sedimentgesteenten van vorm en krijgen ze andere eigenschappen. Door chemische processen worden ze omgezet in andere soorten gesteenten. Dit zijn metamorfgesteenten. Zo is marmer ontstaan uit kalksteen, kwartsiet uit zandsteen en leisteen uit kleisteen. Aardkorst onder invloed Er zijn veel processen die van buitenaf of binnenuit inwerken op de aardkorst. Voorbeelden van processen die van buitenaf invloed uitoefenen op de aardkorst zijn verwering, erosie en sedimentatie. Verwering vindt plaats door onder meer wind, water en temperatuurschommelingen. Naast deze natuurkundige processen helpen ook scheikundige en biologische processen bij de verwering. Deze processen vormen de bodem en leiden tot het ontstaan van lagen in de bodem. Er zijn ook krachten die van binnenuit inwerken op de aardkorst. Hierbij kun je denken aan aardbevingen, vulkanisme, breukvorming, plooiing van gesteenten en opheffing en daling van het aardoppervlak. Bodem en grond De termen bodem en grond of aarde worden vaak door elkaar gebruikt. Bodemkundigen maken echter een duidelijk onderscheid hiertussen. Een bodemkundige definitie van bodem is: het bovenste, door planten doorwortelde deel van het aardoppervlak. Bodemkundigen kijken meestal naar de bovenste 1,20 meter. Met grond of aarde bedoelen bodemkundigen het materiaal waaruit de bodem is opgebouwd. Dit materiaal kun je vastpakken. In de praktijk wordt dit onderscheid niet altijd zo gehanteerd. Denk bijvoorbeeld aan grondwater of grondbewerking. Hier wordt zo veel mogelijk het taalgebruik uit de praktijk gevolgd. 1. Welk soort gesteente is zand? A. metamorfgesteente B. sedimentgesteente C. stollingsgesteente 2. Gesteente verbrokkelt in kleine deeltjes onder invloed van wind, water en temperatuurverschillen. Over welk proces gaat dit? A. sedimentatie B. stolling C. verwering 3. Zijn de volgende beweringen juist of onjuist? -- Grond is opgebouwd uit bodem. Juist Onjuist -- Bodem is opgebouwd uit grond. Juist Onjuist De bodem 94010_bodemkunde_en_bemesting.indd 9 9 13-06-17 15:58
