vrouwenbesnijdenis

1
“Vrouwenbesnijdenis symbool van status en hygiëne of
pure verminking?”
Vrouwenbesnijdenis binnen het Westers multicultureel denkkader.
Voor vele hedendaagse Westerse vrouwen is vrouwenbesnijdenis een intrigerend
onderwerp. De Westerse multiculturele samenleving herbergt een diversiteit aan etnische,
culturele en religieuze achtergronden. Door deze verscheidenheid komen we als maar vaker in
contact met verschillende opvattingen over feitelijkheden zoals vrouwenbesnijdenis.
Wij zijn opgegroeid in een Westers gedachtegoed waar het lichaam als ongenaakbaar
wordt beschouwd. Vrouwenbesnijdenis wordt meestal gelinkt aan een inbreuk op de waardigheid
van de vrouw. Toch is de integriteit van het lichaam niet overal een prioriteit, denken we maar aan
de actuele verhalen van Waris Dirie1 en het Keniaanse meisje2. Met alle gekende informatie die
we in de Westerse wereld voor handen hebben wordt het moeilijk om een onverschillige houding
tegenover vrouwenbesnijdenis aan te nemen. In onze Westerse maatschappij wordt
vrouwenbesnijdenis behandeld als een schending van de mensenrechten. Uit onderzoek van de
Wereldgezondheidsorganisatie blijkt dat er vandaag de dag tussen de 100 en 140 miljoen vrouwen
reeds besneden zijn. Elk jaar komen er daar ongeveer nog 2 miljoen meisjes bij. Talrijke
internationale verdragen en conventies3 maar ook organisaties zoals de VN, Unicef, Amnesty
International, WGO,… trekken al enkele jaren ten strijde tegen de nog altijd wijdverspreide
genitale verminking van vrouwen. Toch lijkt het fenomeen nog lang niet volledig op kaart
gebracht te zijn. De WGO schat zelfs dat de helft van de besneden vrouwen in het Westen hun
operatie hier ondergingen. De helft van de in België besneden vrouwen zou zelfs op clandestiene
wijze gebeuren! Tijd om de alarmbel te luiden, luider dan ooit tevoren.4
Wie of nog beter wat kan hier moreel aansprakelijk worden gesteld? Is het de eeuwen
oude gedachtegoed waar vrouwenbesnijdenis plaats vind? Het gedachtegoed dat door het Westen
als onacceptabel wordt beschouwd? Waar vrouwenbesnijdenis wordt uitgevoerd onder het mom
van status, hygiëne, bewijs van maagdelijkheid,…? Waar er gebrek is aan professionele
voorlichting en kennis over de gevolgen?
Nog een andere vraag dringt zich op namelijk de vraag in hoeverre wij tolerant kunnen zijn ten
overstaan van vrouwenbesnijdenis binnen deze multiculturele maatschappij? Of is er geen sprake
van tolerantie? Zoals auteur Paul Cliteur in zijn boek Moderne Papoea’s stelt dat samenlevingen
slechts kunnen functioneren als er een consensus bestaat over een aantal fundamentele waarden en
gedragsregels, en dat we het recht hebben maatregelen te nemen tegen diegenen die de regels niet
naleven.5 De vraag is dan of het wel tolereerbaar is dat je maatregelen gaat nemen tegen
mensonterende bezigheden, ook al is dit in strijd met een cultuur of geloof ?
1
W. DIRIE, Fleur du désert, Parijs, J’ai Lu, 1998. Dit boek (in het Nederlands “Mijn woestijn”) is het verhaal
van Waris Dirie over jeugd en de schoonheid van Somalië, haar vlucht naar het Westen, de glamour van de
modellenwereld en haar uiteindelijke missie als woordvoerster van de VN. Als nomadendochter werd zij in de
Somalische woestijn op traditionele wijze besneden. Jarenlang zweeg zij hierover, uit schaamte en onmacht.
2
P. JANNSSENS, Keniaans meisje bloedt dood na zelfbesnijdenis, in De Standaard, 24 juni 2006. Dit Keniaans
meisje is doodgebloed nadat ze zichzelf had besneden, onder zware sociale druk van vriendinnen.
3
De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948), De Conventie van de Verenigde Naties ter
Eliminatie van Alle vormen van Discriminatie van de Vrouw (van kracht sinds 1981), De Verklaring van de
Verenigde Naties over de Eliminatie van Geweld tegen Vrouwen (1993), De Conventie van de Rechten van het
Kind (van kracht sinds 1990), het Afrikaans Charter van de Rechten en het Welzijn van het Kind (1990), De
Internationale Conferentie van de Verenigde Naties voor Bevolking en Ontwikkeling (1994). Bron: Amnesty
International Vlaanderen; http://www.aivl.be/
4
A. DE GRAAF, ‘Helft van onze besneden moslimmeisjes werd toegetakeld in België’. Genitaal chirurg Rock
Goerdin luidt alarmbel over vrouwenbesnijdenis, in De Morgen, 6 november 2006.
5
M. HOOGHE, Paul Cliteur over de grenzen van de multiculturele samenleving, in De standaard, 14 november
2002.
Jovita Van Haver
Paper Geloof en Ethiek
2
In mijn zoektocht naar informatie heb ik vastgesteld dat er verschillende vormen zijn van
vrouwenbesnijdenis6 en dat het uitvoeren ervan onder uiteenlopende motieven7 gebeurt. Naast de
motieven zijn er ook uiteenlopende argumenten om vrouwenbesnijdenis uit deze wereld te
bannen. Naast de talrijke medische klachten, complicaties en gevolgen8, is er ook sprake van
onderwerping en vernedering van de vrouw, het taboe van de seksuele beleving van de vrouw,…
De reikwijdte van het multiculturalisme in morele aangelegenheden is eerder beperkt. De
morele betekenis van deze notie ligt voornamelijk in een welwillende en open houding tegenover
andere culturen.9 Hoe groot of hoe klein kan die openheid zijn? Hoeveel kan je in de ergerniszone
aanvaarden? We kunnen hierbij twee verschillende manieren van denken onderscheiden: het
cultuurrelativisme en het cultuuruniversalisme. Bij deze twee denkrichtingen sluiten ook bepaalde
visies op vrouwenbesnijdenis aan die ik hieronder verder kort ga weergeven.
In het universalistische denken wil men de hoeveelheid van aanvaarbaarheid in de
ergerniszone tot een minimum beperken. De kern hiervan is de inbreuk op de universele waarden
van de mens. Persoonlijke ergernis en gevolgen10 worden hier buiten beschouwing gelaten. Wat
primeert is het feitelijke gegeven van de inbreuk op de universele waarden van de mens. Een
mogelijke kritiek hierop is dat de universele waarden van de mens (en hier meerbepaald de
vrouw) hier gaan primeren en dat op die manier de contextuele situatie op de achtergrond wordt
geplaatst. Hierbij kan gesteld worden dat wij dan vertrekken van een impliciet
superioriteitsgevoel. We denken dat ons westers samenlevingsmodel zo aantrekkelijk en wenselijk
is, dat wij er dan ook van uitgaan dat na verloop van tijd ook nieuwkomers zich wel zullen
aanpassen aan onze manier van leven.11 Verder denkend in die richting worden andere
samenlevingspatronen (waar nog feiten zoals vrouwenbesnijdenis nog plaats vindt) als
minderwaardig, achterlijk,… beschouwd. Het is dan ook wenselijk enige vorm van respect te
getuigen tegenover het gedachtegoed dat ons niet “eigen” is. Het spreekt voor zich dat het
6
W. DEKKERS, C. HOFFER, J. P. WILS, Besnijdenis, lichamelijke integriteit en multiculturalisme. Een empirisch
en normatief - ethische studie, Budel, Damon, 2006. p. 128.
In het boek wordt weergegeven welke vormen van vrouwenbesnijdenis door de Wereldgezondheidsorganisatie
beschreven wordt:
a) Clitoridectomie: excisie van (een deel van) de clitoris en de huid rondom de clitoris;
b) Excisie: excisie van de clitoris en van (een deel van) de kleine schaamlippen;
c) Infibulatie of faraonische besnijdenis: excisie van de uitwendige geslachtsdelen (clitoris, kleine en
grote schaamlippen) en het vernauwen van de vagina; nadat een vrouw is bevallen kan herinfibulatie
worden uitgevoerd, waarbij de vergrote vaginaopening weer wordt verkleind.
d) Overige kleine ingrepen: een klein sneetje of piercing in de clitoris en/of schaamlippen.
7
K. BARTELS & I. HAAIJER, Vrouwenbesnijdenis en Somalische vrouwen in Nederland, Utrecht, Stichting
Pharos, 1995. Talrijke motieven kunnen inzake meisjesbesnijdenis genoemd worden:
- psycho-seksuele redenen: beschermt de maagdelijkheid en het verhogen van seksueel genot van de
man.
- socio – culturele redenen: bepaalt mede de vrouwelijke identiteit, vergroot de huwelijkskansen, geeft
status, maakt een vrouw mooier, geld als teken van een goede opvoeding,…
- hygiënische en esthetische redenen: houdt de vagina proper,…
- Religieuze reden: als een zogenaamd voorschrift van reinheid in de Koran,…
8
http://www.meisjesbesnijdenis.nl/medi.html (toegang 08.11.2006) en
http://www.aivl.be/Media/Vrouwelijke_Genitale_Verminking_april03.pdf (toegang 08.11.2006). Mogelijke
complicaties zijn extreme pijn, kans op sterfte tijdens de ingreep, overmatig bloedverlies, kans op infecties,..
Mogelijke gevolgen na de ingreep: littekenvorming, medisch ingrijpen om seksuele gemeenschap en bevalling
mogelijk te maken, urineweginfectie,… Naast deze lichamelijke gevolgen zijn er ook mogelijke psychologische
gevolgen: nachtmerries, angsten, gedragsstoornissen, het verlies van vertrouwen en geloof in zorgverleners en
gevoelens van vernedering en verraad door de ouders in het algemeen en de moeder in het bijzonder, depressie,
frigiditeit, chronische overgevoeligheid, gevoelens van incompleetheid en angsten voor onvruchtbaarheid,
seksueel verkeer en de toestand van hun geslachtsdelen,…
9
W. DEKKERS, C. HOFFER, J. P. WILS, Besnijdenis, lichamelijke integriteit en multiculturalisme. Een empirisch
en normatief - ethische studie, Budel, Damon, 2006. p. 205.
10
Mogelijke gevolgen van vrouwelijke genitale verminking zijn de dood, ernstige (chronische) infecties,
abcessen, zenuwtumoren, onvruchtbaarheid, infecties aan het bekken, gevolgen op vlak van de seksuele beleving
van de vrouw,… bron: http://www.aivl.be/ (toegang 03/11/2006).
11
M. HOOGHE, Paul Cliteur over de grenzen van de multiculturele samenleving, in De Standaard, 14 november
2002.
Jovita Van Haver
Paper Geloof en Ethiek
3
feitelijke en wenselijke in een bepaalde gemeenschap niet op vanzelfsprekende wijze wenselijk
kan beschouwd worden in een andere gemeenschap of samenleving.
Universalisten zijn tevens ijverige voorstanders van een wereldwijd totaal verbod op
vrouwenbesnijdenis. Zo’n verbod op vrouwenbesnijdenis heeft ook enkele schaduwzijden; zowel
voor mensen die vrouwenbesnijdenissen praktiseren, als voor vrouwen die een besnijdenis hebben
ondergaan is het moeilijk om openlijk over dit onderwerp te spreken. In hen leeft het angstgevoel
om gestigmatiseerd te worden. De drempel om met complicaties naar de hulpverlening te stappen
wordt hierdoor hoger.
Als mogelijke kritiek op dit universalistische denken haal ik volgend voorbeeld aan:
“Suppose a physician is asked to perform a procedure that has no recognized medical
value and may harm the person who undergoes it. Suppose that the person requesting it is
doing so not on her behalf, but for her young daughter. How should the physician
respond? But suppose that the request is so deeply rooted in the cultural background of
the woman making the request that the mere suggestion that the procedure is
inappropriate would be regarded as a deep insult to her cultural identity. Furthermore,
suppose that the woman claims that failure to perform the procedure would harm the
girl’s self-system and cultural identity, and affect her societal integration. And suppose
she points out that the World Health Organization’s (WHO) definition of health includes
the notion of social well-being.”12
Dit voorbeeld gesteld binnen een multiculturele context is geen uitzondering. Het is een
voorbeeld van een situatie waarin de medische en ethische opvattingen met elkaar in spanning
komen te staan. (Hier is er geen sprake van een ernstige mutilerend karakter van
vrouwenbesnijdenis.) Kunnen wij zomaar op basis van een gebod de vraag van deze vrouw
weigeren? Een moeder, die dit doet vanuit de beste bedoelingen met haar kind? Aan de hand van
dit voorbeeld is duidelijk dat aandacht en openheid voor de uitzonderingen op “de regel” nodig is.
Indien een gebod komt moet dus openheid worden gecreëerd en bewaakt voor de particulariteit en
eigenheid van iedere situatie, indien de vraag naar besnijdenis zich nog verder zou stellen. Een
mogelijke openheid op dit gebod zou een uitzonderingsmaatregel kunnen zijn zoals het toestaan
van een kleine (symbolische) incisie13 om ernstigere vormen van genitale verminking te
voorkomen.
Naast het universalistische denken hebben we het relativistische denken, dat uitgaat van
een gelijkwaardigheid van culturen met het idee “andere culturen, andere zeden”.14 Deze
denkpiste stelt dat er geen universeel geldende normen en waarden zijn. “De ene moraal is niet
beter of slechter dan de andere.”15 Het relativistische denken leunt dicht aan bij een “laissezfaire” ethiek16 wat zeker niet wenselijk zijn; als menselijk wezen mogen wij voor bepaalde feiten
niet ongevoelig blijven.
Het uitbannen van vrouwenbesnijdenis wordt door vele relativistische denkers gezien als verlies
van cultuur
Talrijke wegen kunnen bewandeld worden in de strijd tegen vrouwenbesnijdenis. Zoals
budgettaire steun aan het Zuiden, actiegroepen, informatie, sensibiliseringscampagnes, specifieke
voorlichting, scheppen van meer openheid,… 17 Het is duidelijk dat louter een verbod niet de
nodige voldoening zal schenken aan de betrokken partijen. De overheid moet verder gaan dan 'een
12
E.-H. Kluge, Female Circumcision: When Medical ethics confronts cultural values, in Canadian Medical
Association Journal 148 (1993) 2;
http://www.pubmedcentral.nih.gov/picrender.fcgi?artid=1490394&blobtype=pdf (toegang 17.10.2006).
13
W. DEKKERS, C. HOFFER, J. P. WILS, Besnijdenis, lichamelijke integriteit en multiculturalisme. Een empirisch
en normatief - ethische studie, Budel, Damon, 2006. p. 150.
14
http://www.ethicas.nl/page2/page3/cultureelmedisch2.html (toegang 26.09.2006).
15
Ibid.
16
W. DEKKERS, C. HOFFER, J. P. WILS, Besnijdenis, lichamelijke integriteit en multiculturalisme. Een empirisch
en normatief - ethische studie, Budel, Damon, 2006. p. 207.
17
T. FOKKEMA, C. HUISMAN & N. SMIDTMAN, Vrouwenbesnijdenis. Grote gezondheidsrisico’s?;
http://www.nidi.knaw.nl/web/html/public/demos/dm00062.html (toegang 08.11.2006).
Jovita Van Haver
Paper Geloof en Ethiek
4
symbolisch teken te geven aan de rest van de wereld dat zulke handelingen op ons grondgebied
niet kunnen'. Waarom geen daadwerkelijke handreiking aan die vrouwen die zich binnen hun
cultuur tegen die tradities verzetten? Bijvoorbeeld door hen op die gronden het statuut van
vluchteling toe te kennen zoals onlangs een rechter in Engeland de vrees voor besnijdenis
beschouwde als mogelijke grond voor asiel.18 Dit mag dan wel het idee zijn van een menslievende
rechter toch schuilt hier het gevaar dat een van de kernpunten, namelijk de sociale druk, niet
zonder meer verdwijnt door louter aan iemand asiel toe te kennen. Het is duidelijk dat dit slechts
een oplossing is op korte termijn. Ook het straffen van mannen voor de besnijdenis op hun
dochter (zoals een celstraf van vier jaar) zal op lange termijn geen effect hebben.19
Vrouwenbesnijdenis zit namelijk vast in de kluwen van talrijke factoren. Indien Westerse mensen
vrouwenbesnijdenis uit de wereld willen helpen dan dienen er veranderingen te gebeuren op alle
vlakken.
De beste houding naar mijn mening is de middenweg tussen het universalistische en het
relativistische denken. Bij de uitdieping van dit thema ervoer ik vrouwenbesnijdenis als een
contrastervaring. Schokkende ervaringen zijn productief omdat ze aanzetten tot anders denken
over dingen.20 Dit kon ik ook bij mezelf constateren. Waarbij ik aanvankelijk een meer tolerante
positie in nam, is dit nu een heel stuk minder. Zeker na het lezen van zinnen zoals “De zussen van
de bruidegom controleren voor het huwelijk hoe klein het gaatje is”.21 Ik denk dat seksuele
bevrediging een recht is van man én vrouw net zoals kuisheid een zaak van beide partners moet
zijn. (Het is niet Adam die Eva meenam in de zonde, neen, het zijn Adam én Eva die zwichtten
aan de verleiding van de slang). Mannen en vrouwen moeten medestanders zijn om elkaar op het
rechte pad te houden. Het motief van vrouwenbesnijdenis als symbool van status en hygiëne
verdwijnt, naar mijn mening, achter het groot aantal gevolgen en mogelijke complicaties. Op deze
manier wordt vrouwenbesnijdenis een symbool van verminking en onderdrukking. Volgens mij
moet er een verbod komen dat een duidelijk algemeen kader stelt en dient als algemene
richtinggevende richtlijn. Toch moet er een kleine openheid zijn voor “uitzonderingsgevallen”.
Het beste lijkt mij dan ook dat de partijen van de kant van het vrouwenbesnijdenis gedachtegoed
als de partijen van onze Westerse kant, in dialoog treden. Daarbij moet met de nodige respect op
toegezien worden dat ieder in zijn waarde wordt gehouden en dat men dialogen gaat voeren op
basis van gelijkenissen en niet op basis van verschillen.
MCU, “Vrees voor besnijdenis grond voor asiel”, in De Standaard, 18 oktober 2006.
LLC, Vier jaar cel voor besnijdenis dochter, in De Standaard, 26 juni 2006 en Tien jaar voor besnijdenis
dochtertje, in De Standaard, 2 november 2006.
20
J. DE TAVERNIER, Vraagt ethiek om geloof? Ethische verkenningen in het spoor van E. Schillebeeckx, in
Tijdschrift voor Theologie 34 (1994) 25.
21
A. DE GRAAF, ‘Helft van onze besneden moslimmeisjes werd toegetakeld in België’. Genitaal chirurg Rock
Goerdin luidt alarmbel over vrouwenbesnijdenis, in De Morgen, 6 november 2006.
18
19
Jovita Van Haver
Paper Geloof en Ethiek