Alfawetenschappelijke Ontdekkingen die de Wereld Veranderden

Zonder Grammatica geen Internet
Alfaontdekkingen die de Wereld Hebben Veranderd
Rens Bod
Universiteit van Amsterdam
Institute for Logic, Language and Computation
Laat ik beginnen met een
steekproef

Wie hebben de wereld volgens U meer
veranderd?
(1) Alfawetenschappers?
(2) Betawetenschappers?

Steekproeven vertonen verrassende eenheid
De Alfawetenschappen hebben
een imagoprobleem

Voormalig minister van OCW, Ronald
Plasterk, liet zich eens ontvallen:
“Alfa’s schrijven de geschiedenis
maar beta’s maken de geschiedenis”

Getuigt Plasterks opmerking van een
vooroordeel, of heeft hij gelijk?
Werkdefinitie: ‘alfa’

NWO rapport Duurzame Geesteswetenschap (2008):
 Alfawetenschappen “bestuderen uitingen van de
menselijke geest”
zoals Muziek, Taal, Kunst, Literatuur, Theater…

Het maakt niet op welke wijze deze uitingen van de
menselijke geest worden bestudeerd

Met logische, historische, grammaticale, filosofische, en zelfs
computationele middelen – het is om het even
Werkdefinities: ‘beta’, ‘gamma’

Betawetenschappen bestuderen de natuur
Natuurkunde, Sterrenkunde,
Scheikunde, Geofysica,
Biologie…


Gammawetenschappen bestuderen menselijk
gedrag en hun sociale omgeving
Psychologie, Sociologie,
Antropologie, Economie,
Politicologie,…

Waar gaat dit college over?

Op welke wijze hebben de
Alfawetenschappen de wereld veranderd?

En wat is hun wisselwerking geweest met
de Betawetenschappen?

De Gammawetenschappen laat ik vandaag
even buiten beschouwing
Taalkunde: notie van
“Grammatica” (600 v. C.)

Een van de grootste ontdekkingen aller tijden is
de notie van een regelgebaseerd systeem voor
menselijke taal, ofwel ‘grammatica’


Met een eindig aantal regels kan een oneindig aantal
zinnen worden beschreven en voorspeld
De Indiase taalkundige Panini ontwikkelde in 6e
eeuw v. Chr. zo’n regel-systeem voor het
Sanskriet aan de hand van Recursie



+voc  +len /- +voc +savarNa
rAma-s- + ShaShTha  rAma-Sh-ShaShTha
ya-t- + nAsti  ya-n-nAsti
etc.
Recursie staat bekend als “Droste effect”
Recursie in taal heeft wiskunde en
informatica diepgaand beinvloed



Dankzij recursie kan met eindig aantal regels oneindig
aantal zinnen worden beschreven

Bv de zin: Ik zie de man die de kat slaat die door de hond wordt
gebeten die door de fotograaf wordt gespot die …

Bijzinsregel wordt steeds opnieuw aangeroepen door de
bijzinsregel zelf
Panini’s precieze grammatica-formalisme heeft model
gestaan voor eerste hogere programmeertalen
(ALGOL60)
Dit formalisme heeft de informatie- en
internetrevolutie mogelijk gemaakt
Muziektheorie:
Pythagoras (6e v. Chr.)


Pythagoras bestudeerde niet alleen de
wiskunde, maar ook muziekwaarneming
Zijn ontdekking: harmonische samenklanken
(‘consonanten’) komen overeen met eenvoudige
getalverhoudingen: octaaf=1/2, kwint=2/3,
kwart=3/4

Terts was volgens Pythagoras niet consonant, viel
buiten zijn notie van “eenvoudige getalverhoudingen”.
De terts wordt echter algemeen als consonant
ervaren
“Geest en natuur bestaan uit
getallen”

Pythagoras’ idee om muziek in termen van
getallen te vatten, heeft een mogelijk nog
grotere uitwerking op de wereld gehad dan de
ontdekking van ‘grammatica’

Leidt tot het inzicht dat de wereld
(zowel geest als natuur) is te vatten
in getallen!

Dit wereldbeeld komt voort uit de Studie der Muziek,
die lange tijd als ‘kosmologisch’ werd gezien
Filologie: De ontdekking
van Lorenzo Valla

Filologie: aan de hand van overeenkomsten en
fouten in varianten van overgeleverde teksten
kan het origineel worden gereconstrueerd

De filoloog Lorenzo Valla toont in 1440 op aan
dat het document “Donatio Constantini” (“De
Schenking van Constantijn”) een vervalsing is

Volgens dit document zou keizer Constantijn in
de 4e eeuw het West-Romeinse rijk hebben
geschonken aan de Paus!
Invloed van Valla’s ontdekking

Valla’s ontdekking veroorzaakte een enorme
schok in 15e en 16e eeuws Europa


Het werd opgepakt door
Maarten Luther en anderen, en
was een van de aanleidingen
tot de Reformatie
Deze filologische BRONRECONSTRUCTIE heeft vele
eeuwen later ook de biologie beinvloed (o.m.
DNA analyse)
Bronreconstructie

Bij copieren van teksten ontstaan fouten


Karl Lachmann (19e eeuw) formaliseert als
eerste de filologische reconstructiemethode:



Hoe kunnen we oorspronkelijke tekst reconstrueren?
Recensio: zet varianten in genealogische stamboom
Emendatio: emendeert en reconstrueert archetype
Staat ook bekend als Stemmatische Filologie
Onderliggend principe van Recensio

Als een fout ontstaat in een tekstversie – bv. missend
woord – dan zullen de afstammelingen van de tekst de
zelfde gemeenschappelijke fout bevatten

Dus: alle varianten met een bepaalde fout voeren terug naar de
gemeenschappelijke voorouder waar deze fout voor eerst
wordt aangetroffen.

Als meer gemeenschappelijke fouten worden vastgesteld, kan
op basis hiervan een genealogische stamboom (stemma)
worden getekend.
Voorbeeld van een stemma
O
a
A (a)
d
b
B (b)
C (g)
c
D (g)
E (d)
F (a)
Gemeenschappelijke fouten wijzen
op gemeenschappelijke voorouders

Vergelijk dit met vaststellen van de
erfelijkheid van een unieke ziekte of
een DNA-sequentie die wordt
doorgegeven van ouder op kinderen


Het voorkomen van de ziekte, of DNA-sequentie, dient voor het
vinden van de familierelaties
Zo’n stamboom van familierelaties is voor het eerst in de filologie
ontwikkeld (Lachmann e.a.), en vele jaren later toegepast in de
genetica (zie R. Dawkins 2008)
Voor de liefhebbber:
vergelijking filologie met
genetische mutatie

Substitutie van een woord door een ander (in tekst-copieren) =
substitutie van een nucleotide (in DNA-copieren)

Insertie of omissie van woord (in tekst-copieren) = insertie of
deletie van nucleotiden
Dezelfde technieken uit de vroege stemmatische filologie zijn
overgenomen door genetici
Kunsttheorie:
Leon Battista Alberti

Eerste beschrijving van het lineair perspectief (1435)
“Een weergave van de werkelijkheid wordt bereikt aan de hand van
denkbeeldige lijnen die het oog van de kunstenaar verbinden met de
onderwerpen in het afgebeelde en die, wanneer doorsneden door een vlak,
de afgebeelde compositie opleveren.”
Alberti’s analyse van perspectief
leidde tot nieuwe ontwerptechnieken in de architectuur.
En: afbeeldingen die niet voldoen
aan lineair perspectief, nemen we
tegenwoordig waar als ‘fout’
Geschiedkunde:
Joseph Scaliger

Formalisatie van de historische tijdrekening aan de hand
van principe van oudste bron (1606)

Scaliger ontdekt dankzij reconstructie van oude
Egyptische bronnen dat er farao’s waren die leefden
voor de Christelijke Schepping (die volgens de Bijbel
neerkwam op ca. 4000 v. Chr.)

Dit leidt tot een debat over de Bijbel als ‘ware’ bron, wat
via ondermeer I. Vossius, La Pereyre en Spinoza
uitmondt in de Verlichting
Wisselwerking theorie en empirie
(“de empirische methode”)

De 15e en 16e-eeuwse empirische studie van
tekst, muziek en kunst leidt tot een nieuwe,
kritische kijk op de wereld

De empirie krijgt het laatste woord, hoe mooi de
theorie ook is

Samenklanken in muziektheorie, empirisch
perspectief in kunsttheorie, en tekstreconstructie in
filologie beinvloeden de studie der natuur bij de 17e
eeuwse Galileo, Kepler, Snellius, Newton, e.a.
Interactie humanisten en
natuurwetenschappers

Galileo’s vader, Vincenzo, heeft met zijn muzikale
snaarexperimenten de combinatie van experimentele
en wiskundige aanpak rechtstreeks overgedragen
aan Galileo

De ontdekking van de empirische cyclus staat op
conto van de 15e en 16e eeuwse humanisten
(alfawetenschappers avant la lettre) die muziek, kunst
en teksten analyseerden
19e eeuwse Taalkunde:
Ontdekking van het Indo-Europees

Ontdekking klankverschuivingswetten (Grimm,1822)

Hypothese van Indo-Europees (1835)

Evolutionaire taalboom
(1850)
Mogelijk Darwin beinvloed

Eeuw later: bevestiging door genetisch
onderzoek, L. Cavalli-Sforza
Klankverschuivingswet van
Grimm
pbf
↓
fbp
↓
bfp
tdθ
↓
θtd
↓
dzt
kgx
↓
xkg
↓
gxk
Cyclus van stemloze naar stemhebbende medeklinkers en
weer terug naar stemloze medeklinkers
De Computationele Wending
in de Alfawetenschappen

De Digital Humanities zijn onze wereld
aan het veranderen, bv. de
computerlinguistiek:

Automatische spraakherkenning (bv. Dragon
speech)

Automatisch vertalen (bv. Systran, Google
Translate)
Deze ontwikkeling was niet mogelijk zonder de
formele taalkunde, die opnieuw terugvoert naar…
Panini, en die via Chomsky de informatica bereikt
Alfaontdekkingen die de Wereld
Hebben Veranderd







Panini’s Grammatica, formele taalkunde 
Programmeertalen, Internetrevolutie
Muziektheorie:
Pythagoras’ harmonische perceptie 
wiskundige benadering van de werkelijkheid
Filologie:
Valla’s ontmaskering  Reformatie,
Lachmans formalisatie  Genetica
Kunsttheorie:
Alberti’s lineair perspectief  revolutionaire
ontwerptechnieken in bouwkunde
Geschiedkunde:
Scaligers ontdekking dat aarde ouder is dan
volgens de bijbel  Verlichting
Alle alfawetenschap: Ontdekking wisselwerking tussen theorie en
empirie  Wetenschappelijke Revolutie
Computationele
Alfawetenschap:
Vele Comp. toepassingen 
o.a.Spraakherkenning,Creatieve industrie
Taalkunde:
Reikwijdte van de Alfawetenschap
De Alfawetenschappen hebben (mede) de
Reformatie,
Verlichting,
Wetenschappelijke Revolutie
Genetica
Informatietechnologie en
Internetrevolutie
teweeg gebracht…
Waarom zijn al deze alfaontdekkingen
niet algemeen bekend?

De invloedrijke filosofen W. Dilthey & W. Windelband
wilden rond 1900 de geesteswetenschappen
emanciperen:

Natuurwetenschappen: erklaeren, nomothetisch


Geesteswetenschappen: verstehen, idiografisch



Zoeken naar het ‘wetmatige’, het ‘algemene’
Zoeken naar het ‘bijzondere’, ‘unieke’
Dit onderscheid komt echter niet overeen met wat
alfawetenschappers doen
Meeste alfawetenschappen zijn empirisch
Alfawetenschappen lijden
onder continue zelfkritiek

Belangrijke alfa-inzichten worden vaak afgeserveerd
door alfawetenschappers zelf…



Continue kritiek op eerdere theorieen
Erg jammer: we blijven immers ook Newtoniaanse mechanica
doceren en toepassen, ook al is deze niet 100% correct
Gouden oude theorieen zoals stemmatische filologie,
historische bronnenkritiek, formele grammatica, en
muziektheorie moeten blijven gedoceerd!
Voorbeeld van belang gouden oude theorie:
historische bronnenanalyse

Historische bonnenkritiek en filologische
bronreconstructie worden gebruikt bij
waarheidsvinding in rechtszaken,




Bv. Internationaal Strafhof Den Haag
Ontmaskering van vervalste bronnen in genocideonderzoek
Kabinet Kok II is zelfs gevallen door historisch
onderzoek naar Srebrenica, o.m. aan de hand van
bronnenkritiek
‘Foute’ vader van Maxima is ermee buiten de deur
gehouden!
Conclusies

Inzichten en ontdekkingen in de
alfawetenschappen hebben de wereld
veranderd


Naast het belang van de humaniora als
Bildungsideaal moet ook hun wereldveranderende
invloed keer op keer worden benadrukt
Gouden oude theorieen moeten blijven
gedoceerd
Conclusies II

Radicaal onderscheid tussen alfa en beta is historisch
incorrect en contra-productief


Spannendste ontdekkingen doorkruisen volledig deze
tweedeling
We moeten niet terug naar een educatieve
tweedeling tussen alfa en beta (zoals minister v.
Bijsterveldt voorstelt)!
Nieuwe steekproef onder publiek

Wie is na deze lezing van mening veranderd
over de invloed van respectievelijk alfa en beta?
Nieuwe steekproef onder publiek

Wie is na deze lezing van mening veranderd
over de invloed van respectievelijk alfa en beta?

Mijn aanvankelijke vraag had beter kunnen zijn:
Wie hebben de wereld meer veranderd?
(1) alfa´s?
(2) beta’s?
(3) interdisciplinaire alfa-beta’s?
En mocht u nog niet overtuigd zijn…
Zie dan Oscar Wilde’s repliek op Plasterk:

Ronald Plasterk
“Alfa’s schrijven de geschiedenis maar beta’s maken de
geschiedenis.”

Oscar Wilde
“Anybody can make history; only a great man can
write it.”
Voor een “totaaloverzicht”:
Dank U!