Een mooie gedachte

Eenmooiegedachte
Watprofessionalsdenkenoverzelfredzaamheiden
watzevervolgens(niet)doen
UniversiteitvanAmsterdam/UniversiteitvoorHumanistiek,
Amsterdam/Utrecht
30juni2016
FemmianneBredewold,
ThomasKampen
LoesVerplanke
EvelienTonkens
JanWillemDuyvendak
1
Hoofdstuk1.Inleiding
DeUniversiteitvanAmsterdamendeUniversiteitvoorHumanistiekUtrecht
onderzoekenineenmeerjarigonderzoekinzesgemeenten(Amsterdam,Eindhoven,
Leeuwarden,Rotterdam,Sittard-GeleenenZwolle)degevolgenvandedecentralisatie
vanmaatschappelijkeondersteuning,jeugdzorgenparticipatienaardegemeenten,die
sinds1januari2015zijningevoerd.
Dedecentralisatienaardegemeentenendetransitievandeverpleegkundigeen
lichamelijkeverzorgingnaardeZorgverzekeringswethangennauwsamenmetde
herzieningvandeverzorgingsstaat,diedoordeeconomischeenfinanciëlecrisisvande
afgelopenjarenineenstroomversnellingisgeraakt.Bezuinigingenzijndeaanjagervan
dezeherzieningmaardeargumentatieisookinhoudelijk.Teneerstezoudeklassieke
verzorgingsstaatmensenpassiefenclaimendmakeninplaatsvanactiefen
verantwoordelijk.Tentweedezoudekwaliteitvandedienstverleninggebrekkigzijn
doordatteveeltijdopgaataanregistratie-enverantwoordingseisentenkostevan
werkelijkehulp.Ookzoudedienstverleningteversnipperdentegespecialiseerdzijn
waardoorveelcliëntenverlorenrakenineenveelheidvanlosvanelkaaropererende
hulpverlenerseninstanties.
Deverwachtingendatdoordedecentralisatiesendetransitieburgerszich
actieverenzorgzamervoorelkaargaanopstellenendatdezorgenondersteuning
goedkoper,integralerenminderbureaucratischzullenwordenzijnhuizenhoog.
Nabijheidishierbijhetsleutelbegrip:degemeentenzoudendoorhunnabijheidbij
socialeprofessionalsenburgersminderbureaucratischwerken,professionalszouden
doorwijkgerichtesamenwerkingnabijerzijnt.o.v.elkaarént.o.v.bewonersenhen
daardoorookbeterkunnenstimulerenomzelfredzamertewordenensteuntevragen
aanhunsocialenetwerk,waardoortenslotteookburgersnabijert.o.v.elkaarzijn.
InhetUvA/UvHonderzoek‘Debeloftevannabijheid’onderzoekenwehoe
nabijheidbetekeniskrijgtvoorsocialeprofessionalsenvoorburgers(enhunnetwerk)
dieondersteuningnodighebben(ophetgebiedvanlangdurigezorg,jeugdzorgof
participatie),eninhoeverreditleidttotbeterekwaliteitvanhulp,professionaliteiten
interventies.Werichtenonsoptweeverschijningsvormenvan‘nabijheid’:sociale
wijkteamsensocialenetwerken.Socialewijkteamsdrukkendenabijheiduitvan
professionalstothulpvragendenentotelkaar,terwijlsocialenetwerkenvormgevenaan
nabijheidvanburgersonderling.Inallezesonderzoeksstedeniseenwijkofbuurt
gekozen,waarhetempirischonderzoekwordtuitgevoerd.
IndeEindhovensewijkStratumzijn46huisbezoekenvanwijkteamprofessionals
geobserveerd,waarvan4‘keukentafelgesprekken’en42begeleidingsgesprekken.
Daarvanzijn29observatiesmeegenomenindeanalysevoorditrapport.
AangezienerinSittard-Geleententijdevandedataverzamelingnoggeensociaal
wijkteambestond,hebbenwedoordegehelegemeente44‘keukentafelgesprekken’van
Wmo-consulentengeobserveerd,waarvanweer29hebbengeanalyseerdvoordit
rapport.
2
IndeZwolsewijkHoltenbroekzijner43observatiesuitgevoerd,waarvan31
observatiestijdenshuisbezoekenvanwijkteamprofessionals.Vandeze31gesprekken
warener15‘keukentafelgesprekken’en16begeleidingsgesprekken.Daarnaasthebben
12teamvergaderingenofmulti-disciplinaireoverleggengeobserveerd.Vanhettotale
aantalobservaties(43)inZwollezijn39meegenomenindeanalysevoorditrapport.
IndeRotterdamsewijkHoogvlietresp.Feijenoordzijn8‘keukentafelgesprekken’
geobserveerdenmeegenomenindezeanalyse.Daarnaastzijn3stadsgesprekken
geobserveerd,maarnietbetrokkenindezeanalyse.IndewijkOudOostinLeeuwarden
hebbenwe30huisbezoekengeobserveerd:8‘keukentafelgesprekken’en22
begeleidingsgesprekken;indezeanalysezijn17observatiesmeegenomen.Ookzijndrie
bewonersbijeenkomstengeobserveerd,waaractiveringhetdoelwaseniseen
cliëntoverlegmetzorgaanbiedersbijgewoond.Dezeobservatieszijnnognietbetrokken
bijdeanalyse.InhetAmsterdamseOudOostzijntotslot6wijkbijeenkomsten
geobserveerdenmeegenomenindeanalysevoorditrapport. Aanvullendhebbenweinterviewsafgenomenmetprofessionalsdietemaken
hebbenmetdedriedecentralisaties.InEindhovenzijn18interviewsafgenomenen
daarvanzijner6geanalyseerdvoorditrapport.InSittard-Geleenzijn23interviews
afgenomenmetprofessionals,waarvaner4zijngeanalyseerd.InZwollezijn17
professionalsbinnenenbuitenhetsocialewijkteamgeïnterviewd,isergesprokenmet
cliënten(3)enzijntweegroepsinterviewsgehouden.Ditbetrofeengroepsinterview
metdriecliënteneneengroepsinterviewmetongeveer15socialeprofessionalsdie
werkzaamzijnindewijkHoltenbroek.Aldezeinterviewszijnbetrokkenindeanalyse.
InRotterdamzijn8mensengeïnterviewd;daarvanzijn7bijdeanalysevanditrapport
betrokken.InLeeuwardenzijn4professionalsgeïnterviewden2groepsinterviews
gehoudenmethetsociaalwijkteaminOudOost,5interviewszijnmeegenomenindeze
analyse.InAmsterdamismet10professionalsgesproken;4gesprekkenzijn
geanalyseerdvoorditrapport.Ookismet2bewonersgesproken,maardezeinterviews
zijnnognietgeanalyseerd.
3
Dezeaantallenzijnsamengevatinhetvolgendeschema:
Aantalobser- Daarvan
Aantal
vaties:
opgenointermenin
views:
deze
analyse:
Daarvan
opgenomenin
dezeanalyse:
Amsterdam
6
6
12
4
Eindhoven
46
29
18
6
Leeuwarden 30
17
6
5
Rotterdam
11
8
8
7
SittardGeleen
44
29
23
4
Zwolle
43
39
22
22
TOTAAL:
180
128
89
48
Zelfredzaamheidkomtmetnamein‘keukentafelgesprekken’aandeorde.Danvragen
socialeprofessionalswathulpvragersnogzelfkunnenenwathetsocialenetwerkdoet
ofzoukunnendoen.Zoalsuitbovenstaandebeschrijvingblijktzijnlangnietalle
geobserveerdegesprekken‘keukentafelgesprekken’.Deopdrachtommeeraande
hulpbehoevendeendienssocialenetwerkovertelatenenhetberoepopprofessionele
dienstverleningteverminderen,isechternietbeperkttotkeukentafelgesprekken:die
opdrachtiseenpijlervanhetbeleid,gerichtaanallesocialeprofessionalsmet
cliëntencontact.
Inhethiernavolgendebesprekenwevoorlopigebevindingenuitonsempirisch
onderzoek.Centraalstaathetspanningsveldtussenenerzijdshetstimulerenvan
zelfredzaamheidenhetonderhoudenvansocialenetwerkenbijzorgbehoevendenen
anderzijdshetalsprofessionalszorgzaamzijnvoordecliënt.
4
Hoofstuk2.Zelfredzaamheidenzorgzaamheid
Sindsdedecentralisatiesin2015hebbendegemeentennietalleennieuwetaken
gekregen,zijstaanookvoordeopgaveomtebezuinigen.Dezebezuinigingenhopenze
deelsoptevangenmetinzetvanzelfredzameburgers.IndetoelichtingopdeWmo(TK
2005-2006,30131,nr.65)iszelfredzaamheidalsvolgtgedefinieerd:‘Hetlichamelijke,
verstandelijke,geestelijkeenfinanciëlevermogenomzelfvoorzieningentetreffendie
deelnameaanhetnormalemaatschappelijkeverkeermogelijkmaken’.Analysevande
beleidsstukkenvandezesgemeentenwaarwijonderzoekdoen,laatziendatgemeenten
metnamehopendezelfredzaamheidvanburgerstestimulerendooreengroterberoep
tedoenopdeinzetvanhunsocialenetwerk.
Denadrukopzelfredzaamheidiseenomslaginvergelijkingmeteerderbeleid.In
dejarendatdeklassiekeverzorgingsstaatzichontwikkeldewasjealsburgerjuist
zelfstandigalsjevroeggenoegeenberoepdeedopdoordeoverheidgefinancierde
professionelezorgenjeonafhankelijkopsteldevanjesocialenetwerk(Clarke&
Newman2007;Jager-Vreugdenhil2012;Kampenetal.2013).Hetisdanookbelangrijk
teonderzoekeninhoeverredehuidigenadrukopzelfredzaamheidleidttotdebeoogde
omslagindenkenendoenenwelkebedoeldeenonbedoeldegevolgendezenadruk
heeft,nietalleenvoorburgers,maarookinhetwerkvansocialeprofessionals.Indit
stukgaanwehierdieperopin.Welatenziendatprofessionalsinprincipeenthousiast
zijnovereenberoepopdeverantwoordelijkheidvanzorgbehoevendenenhunnetwerk.
Daarnagaanweinopdepraktijkvanhetwerk;welatenzienofenhoeprofessionals
proberenhetsocialenetwerkaantesprekenenwatdezorgbehoevendenhiervan
vinden.Vervolgensbesprekenweonzeobservatiedatprofessionalsvansociale
wijkteamseerderzorgzaamlijkentezijndandatzijhetsociaalnetwerkvan
hulpvragendenaanspreken,enweproberendatteverklarenmetbehulpvanonze
observatiesenhuneigenverhalen.Webesluitenmeteenconclusie.
Professionalsenthousiastoverzelfredzaamheid
Socialewijkteamsenspecialistischezorgprofessionalshebbenvangemeentende
opdrachtomdezelfredzaamheidvanhuncliëntentestimulerenenhenaantesporen
hulptevragenaanhunsocialenetwerk.Hoekijkenzijtegendezeopdrachtaan?
Deprofessionalsbinnenenbuitendewijkteamsstaanoverhetalgemeenachter
hetaansprekenop‘eigenkracht’endeinzetvanhetsocialenetwerk.Eenveelgehoord
argumenthiervoorisdathetcliëntenzoustimulerentotcreativiteitenpersoonlijke
groei.EenGGZ-specialistlegtuit:
Ikvinddathetmensenquazelfontplooiingheelerggoeddoet.Ikdenkdat
mensendaarpersoonlijkvangaangroeien.Ineersteinstantievindenmensenhet
5
spannendwantdevanzelfsprekendheidvaltweg.Datisaltijdevenschrikkenvan:
Moetikhetnuhelemaalalleendoen?Maaruiteindelijkwordenmensenzelfheel
creatiefenzijnzebereidombredertekijkendan:Oja,erkomtwelhulp.Zegaan
ziendatzenuzelfookstappenmoetenzetten,nietmeeropdebankkunnen
blijvenzitten,maarinactiemoetenkomen.Endatvindikheelpositief!
(SpecialistGGZ,1mei2015)
Ookdooronsgeïnterviewdewijkverpleegkundigenzijnpositiefoverhetactiverenvan
decliëntenvooraloverhetinschakelenvandienssociaalnetwerk.Tweevanhen
noemendit:‘dezorgteruggeven’,waarmeezebedoelendatzetijdelijkdezorg
overnemen,maardezezosnelmogelijkweerteruggeven.Zijzeggendatdatprettigis
voordecliëntendiensnetwerk.
R1:Wijkunnen,vindikzelf,welgoedinschattenwanneerhetnodigisen
wanneerniet,enwezijnookheelergbezigmetoptijdstoppenalsdezorgniet
meernodigis.
R2:Enterugtegevenaandemensenenaanhunsocialenetwerk.Wijproberenze
zelfstandigtemakenofweertekrijgen.Wantjegaatgeenhulpgevenwaardat
nietnodigis.
(Wijkverpleegkundigen,16november2015)
Beidewijkverpleegkundigenmakeneenduidelijkonderscheidmetvroeger:
R2:Vroegerwildenwehelpenzoveelwekondenennuneigenwetochmeernaar
dehandenopderughouden,omdatwevindendatmensenzelfmeermoeten
bewegen.
R1:Datisechteenanderemaniervankijken,daarzijnwezelfookinveranderd.’
(Wijkverpleegkundigen,16november2015)
Hoeconcreterdehulpvraagishoemakkelijkerprofessionalshetinhetalgemeenvinden
omhetsociaalnetwerkinteschakelen.Eenwijkverpleegkundigezegthierover:
Neembijvoorbeeldsteunkousenuittrekken,daarhoefjenietheelslimvoorte
zijn,datkaniedereen.Dusdaarziejewelveelveranderingin.Datwetoch
proberenomfamilieermeerbijtebetrekken.Bijveelfamiliesgaatdathartstikke
goed,maarerzijnerookdievindendatwijdaarvoorzijnomdatsoort
handelingenteverrichten.Tja,datisweerstanddiejenietaltijdinééngesprek
omgebogenkrijgt.
(Wijkverpleegkundige,20mei2015).
Eengoedemanieromhetnetwerkconcretetakentoetebedelenisdoormantelzorgers
bijkeukentafelgesprekkenaantelatenschuiven,legtdezewijkverpleegkundige
vervolgensuit:
6
Bijiedereindicatieisdatonderdeelvangesprekgeweest.Wijvragenookbij
herindicatieseenmantelzorgererbij.Endanbrengenwedatgewoontersprake
hè:hoehetthuisgaat,waardeknelpuntenliggen,watdeproblemenzijn.Endan
gajebekijkenwaardehulpvraagterechtkomt:gaathetnaaronsofkanhetbijde
familieofkanhetdaargedeeltelijk,datweopbepaaldedagenzeggen:Nou,hetis
weekendendankandefamiliemisschienwatdoen.
(Wijkverpleegkundige,20mei2015)
Degenedieverantwoordelijkisvoorhettoekennenvanhulpaanvragen,een
geïnterviewdegedragswetenschapper,vraagtzichafwaarombewonersvan
verzorgingshuizenelkaarnietmeerhelpen.Hierklinktookkritiekindoordathulpte
snelgeprofessionaliseerdwordt:
Eenpaarwekengeledenhaddenweeenmanbijwiedemaaltijdopgewarmd
moestworden.Ineenverzorgingshuis.Daarmoestduseenproductdienstvoor
wordenaangevraagd.Maarikhadzoietsvan:Hoeverzijnwijalsmaatschappij
gekomen[…]alsineenverzorgingshuis,waarzoveelmensenzijneneendeel
daarvanwellichteenzaamis,datjeelkaardannietwilhelpen?Juisteenpraatje
makenenevendatbordindemagnetronzetten,hè.
(Gedragswetenschapper,22september2015)
Dezegedragswetenschapperkeurtdehulpaanvraagaf.Hijlegtuitwaarom:
Ikhebdatteruggelegdengezegd:Gaeerstmaareensbinnendatverzorgingshuis
kijkenofmensenbereidzijnomhemhiermeetehelpen,voordatwedeze
productdienstgaanaanvragen.Weetje,alsheternietis,danisheterniet,jekunt
mensennietdwingenomelkaartehelpen.Maarvoorhetzelfdegeldzegtiemand:
Ja,datvindikechtgeenprobleemendatvindikwelgezelligalsereenklikis.
(Gedragswetenschapper,22september2015)
Eenbelangrijkargumentvanprofessionalsvoorhulpdoorhetsociaalnetwerkvan
hulpbehoevendenisdatdezezorgduurzamerzouzijndandievanprofessionals,omdat
zij‘slechtspassanten’zijn.EenGGZ-specialistvoorjongerenzegtdaarover:
Wijzijnechtpassantenvoorjongeren.Hunnetwerk,daarmoetenzehet
uiteindelijkvanhebben.Daarmoetenzeopterugkunnenvallen.Alseenmoeder
nuietsdoetmetfinanciën,danzeggenwijniet:‘Kommaar,dannemenwijhet
over.’Nee,onsuitgangspuntis:watgezondwerkt,doejezelfendatgeldtook
voorinzetvanfamilie.
(SpecialistGGZjongeren,5juni2015).
7
Eenandereprofessional,diezichverplaatstinderolvanfamilielid,legtuitdatdierol
weleenkeerzijdeheeft:
Ikdenkdathettochandersisalshetjeeigenfamilieis.Dangaatdatooknatien
uur’savondsnogdoor,diezorgen,endaarkunjedanookvanwakkergaan
liggen.Maarikdenkookdatjealsnaastbetrokkeneinprincipeindatlevenblijft,
hetblijftjezusenjeweetookdataldiehulpverlenersweergaan.
(GGZprofessional,19mei2015)
Eenprofessionalvaneensociaalwijkteam,diegeschooldisindemethodeSociale
NetwerkStrategieën,vindtookdathetresultaatheeftomhetsocialenetwerkinte
schakelen,ookalkosthetdanvaaktijd.
Ikgeloofindezemethode,wanthoewelhetmisschientijdkostmaakjemensen
welzelfstandiger.Ikbennamelijkmaareenpassant.Ikmaakzeerklaarvoorom
aanhuneigentoekomsttewerkenmetbehulpvanhunnetwerk.
(Professionalwijkteam,29april2015)(cursieftoegevoegd)
Opgrondvanonzeverschillendegesprekkenenobservatieskunnenweconstaterendat
socialeprofessionalsbinnenenbuitensocialewijkteamsinhetalgemeenenthousiast
zijnoverhetideedatmenseneerstonderzoekenwatzezelfkunnendoenenwathun
netwerkkanbetekenen,voordatzeeenberoepdoenopprofessionelezorg.Ze
verwachtendathetoplangeretermijneenduurzameoplossingkanzijn.
Zevertellenonsookweloversituatieswaarinze–zonderhuninterventies-wel
zorgzaamheiduithetnetwerktotstandzienkomen.Datverklarenzijvaakuitde
geschiedenisvanderelaties.Alsrelatiesalwederkerigvanaardwaren,zien
professionalsvaakvanzelfzorgzaamheidontstaan.
Laatsthadikeenmanendiehadkankeraanzijnkeel,enhijhadeen
dementerendevrouw.Hijmoestgeopereerdworden,enbestraald,enzovoort.
Zijnvrouwistoeneentijdjeopgenomen,omdathijnazijnoperatievoorzichzelf
moestzorgen.Inhetbeginmochthijalleenmaarvloeibaarvoedsel.Nou,toenhij
thuiskwamstondzijnkoelkastvolmetsoep.Diemensenhaddenzelfgeen
kinderen,maarhijstondaltijdvooriedereenklaar.Voordieplaktehijdeband,en
diehielphijweermetwatanders.Ennuhemwatscheeldekwamenzehem
helpen,iedereenkwammeteenpannetjesoep.Zoziejehetwelvaker.
(Wijkverpleegkundige,8januari2016)
Wederkerigheidisdusbelangrijkvoorhettotstandkomenvanzorgzaamheidinhet
netwerk,zeggenprofessionals.Dewijkverpleegkundigelegtuitdathetvoorbeeld
hierbovengeenuitzonderingis:
8
Wehebbenookwelouderemensengehad;nooitgetrouwd,geenkinderen,maar
eennetwerkomzichheen!Endannietallemaalnegentigjarigen,ookveeljongere
mensen.Deeendeeddewas,deanderbrachtzewegalszeergensheenmoesten,
endiekwamlangsmetdeboodschappen.Jemoetopenstaan,alsjegeen
aandachthebtvooreenander,dan.Hetiseenwisselwerking.Ikvindhetzo
fascinerendomteziendathetdeeenwelluktendeanderniet.Hoestajeinhet
levenenhoesociaalbenje?Alsjealleenmaarmopperthoeerghetallemaalis,en
nooitaaniemandandersvraagthoehetgaathet,danbenjenieteenleukmens.
Datmoetenmensennatuurlijkookleren.
(Wijkverpleegkundige,8januari2016)
Volgensdezelfdewijkverpleegkundigemoetenmensenbovendienlerenomoverhun
vraagverlegenheid(Linders2010)heentestappen.
[Mensenmoeten]lerenaccepterendatjesomsergenshulpvoornodighebt.Want
debuurvrouwdoetookboodschappen,endebuurvrouwvindthethelemaalniet
ergomeenboodschapvoorjoumeetenemen.Maarzemoetenhetwelweten,als
zehetnietweetkanzehetooknietdoen.
(Wijkverpleegkundige,8januari2016)
Kortom:zelfredzaamheidiseenmooiegedachtewaarprofessionalsveelvan
verwachten.
9
Hoofdstuk3.Capaciteitvanhetsociaalnetwerk
Hoewelprofessionalsdusinprincipeenthousiastzijnoverdeverantwoordelijkheidvan
burgersindezorgaannaasten,zienweinonsonderzoekdatzeindepraktijktoch
diverseredenenhebbenomdezelfredzaamheidensocialenetwerkennietaante
spreken.Daarvoornoemenzetweeargumenten.Zegeventeneersteaandathetsociaal
netwerkhiertoeniet(altijd)instaatis.Hetnetwerkzounietaantesprekenzijnomdat
hetonbekwaamofaloverbelastis,decapaciteitvanhetnetwerkisdantebeperkt.Ten
tweedezouhetnietaltijdbijdeaardvanderelatiespassenomhetnetwerkinte
schakelen.Indithoofdstukbesprekenwedeeerstefactor,inhoofdstuk3detweede.
Wezieninonsonderzoekdatsocialeprofessionalsgeneigdzijnomzelfhulptegevenof
zakenteregelen,alserinhunogengeen,eenonbekwaamofeenoverbelastsociaal
netwerkis.Zevindendandathetnetwerknietdejuistecapaciteitenheeftomde
ondersteuningtekunnenverzorgen.
Geenofzwaknetwerk
Professionalsplaatseneenkanttekeningbijdeveronderstellingdatiedereenwelenig
sociaalnetwerkheeftdattotzorginstaatis.Eenwijkverpleegkundigelegthieruit
waaromdatnetwerkernietaltijdis:
Erzitsomsgewooneenplafondendandenkje:hoemoetdatnu?Erzijngeen
mensenomhenheendieietsvoorzekunnenbetekenen.Deburenzijnoudofze
hebbendaarhelemaalnooitcontactmeegehad,diewillenzedannietbelasten.
[…]Oferzijnfamilieledendieheelergruziemetelkaarhebbenofzewonenver
wegenkunnendusnietdagelijkskomen.
(Wijkverpleegkundige,11maart2015)
Eenanderewijkverpleegkundigezegt:
Ikvindhetopzichgoeddatjeeenbepaaldeverantwoordelijkheidvoorelkaar
hebt,maarhelaaslevenwenietineenmaatschappijwaarinjesociaalvoorelkaar
bent,welevenineenheelindividualistischemaatschappij.Alsjegelukhebt,iser
familiediebetrokkenisbijeencliënt,diejeverzorgt,maarhetisookweleens
nietzo.
(Wijkverpleegkundige,4februari2016)
OokGGZ-professionalsmerkenopdathetnetwerknietaltijdinstaatistotzorgen
temperendaaromdeverwachtingen.Eenhulpverlener,diegrootvoorstanderisvande
inzetvansocialenetwerken,verteltdatbijvoorbeeldGGZ-cliëntenvaakgeenofeen
zwaknetwerkhebben:
10
Wehebbenlaatstiemandaangemeldbijhetsocialewijkteamvooreenvormvan
ambulantebegeleiding.Daarwasdevadervandecliëntookbijaanwezig,datwas
deenigepersoonuithetnetwerkdieüberhauptnogietswilmetzijnzoon,derest
vanzijnnetwerkisklaarmethem.Envaderheeftookaangegeven:Ikwilnu
alleennogdevader-zoonrelatie,voorderest…ikhebalzoveelmeegemaakt,ik
kandaternietmeerbijhebben,dusvanmijkanjeniksverwachten.Endandenk
ik:Nou,datishetdus,eriseennetwerkje,maarhetisheelkwetsbaar.
(ProfessionalRIBW,19mei2015)
Daarnaastconstaterenprofessionalsdatveelnetwerkenvanzorgvragendenoverbelast
zijnendatdeoplossingdaardusnietaltijdgezochtmoetworden.
Ikhebveelzwareproblematiekinmijncaseload.Heteerstewatmijnutebinnen
schietiseenalleenstaandevrouwdieaanhetdementerenis.Haardochteris
overbelastomdatzijookmantelzorgerisvoorhaareigenman.Zeheeftzelfeen
burn-out,altweejaarvolgensmij,duszekandezorgvoorhaarmoederer
nauwelijksbijhebben.
(Wijkzorgverpleegkundige,11maart2015)
Professionalsvertellendatfamilieledenzichooknietaltijdbekwaamachtenomdezorg
tegeven.Zevrezenoverbelastingvanzichzelfenzijnvolgensprofessionalsbangdathun
zorgbehoevendefamilielidafglijdtalservanwegebezuinigingenminderprofessionele
zorgisenzijdezorgzelfopzichmoetennemen.Zijhaddentochnietvoorniets
professionelezorgingeschakeld?
Ikhebhelaasnogmaarweinigfamiliegesprokendieditallemaaltoejuicht
[minderprofessionelezorg,meernetwerk].ZezijnblijdatdeRIBWerbij
betrokkenis.Zevindeneigenlijkaldathetminimalegedaanwordtaan
ambulantezorgbijhunbroerofzus.Wantéénoftweekeerperweekisin
sommigesituatiesbestwelmagerendanzoudenwenueigenlijkvandie
momentennogverderterugmoeten.Ennaastbetrokkenendiekennen
bijvoorbeeldhunzoonofhunbroeralhunhelelevenlang,diehebbenalvele
hulpverlenersziengaan.Hebbenookalveleopsta-envalpogingengezien.Dus
diezienhetnietzozitten,ismijnervaringtotnutoe.
(GGZprofessionalRIBW,19mei2015)
Weziendusdatsocialeprofessionalsondankshunenthousiasmeoverhetinzettenvan
hetsocialenetwerktegelijkertijdhunbedenkingenhebbenbijdeuitvoerbaarheidervan.
Zezienbezwaren,omdathuncliëntenindepraktijkvaakgeenofzwakkenetwerken
hebben,waaropzenietzondermeereenberoepkunnendoen.Uiteindelijkpakkenze
dantochzelfdezorgopvoordezecliënten.Devolgendetweeobservatieszijntyperend:
11
WegaanophuisbezoekbijB.Wilma,deprofessionalvanhetwijkteamismetB.
incontactgekomentoendevasteGGZbegeleidervanB.wegviel.Wilmaprobeert
aleentijdjeincontacttekomenmetdegenevandeGGZ-instellingdienude
nieuwebegeleiderwordtvanB.,maardatluktsteedsniet.B.wilnietswetenvan
eennieuwebegeleider.DaaromvoeltWilmazichverantwoordelijkvoorB.zo
langdiebegeleidingdoordeGGZnognietgoedgeregeldis.VolgensWilmaheeft
B.veelnaredingenmeegemaaktinhaarleven,diezenietgoedheeftkunnen
verwerken.Zeheeftgeensociaalnetwerkenzeisvolgensdeprofessional‘een
beetjesimpel’.
WilmaweetvaniemandvandeafdelingSocialeZaken,dieafentoeopbijhet
wijkteamopkantoorzit,datdeuitkeringvanB.binnenis.Daaromgaatzenu
naarB.ZelfheeftB.geencomputerenzekanerooknietmeeoverweg,daarom
betaaltWilmavantijdtottijdrekeningenvoorhaarophaarlaptop.
WilmavraagtvooraftoestemmingaanB.omophaarrekeningtemogenkijkenen
gaataandeslag.B.staaterwathulpeloosbij.VoorafhadWilmaalvertelddatB.
altijdstaat;zeheefthaarnognooitzienzitten.Tegenmij(observant)zegtB.:‘Ik
benzoblijdatzijhetdoet,ikkandatniethoor.’AanWilmavraagtze:‘Magik
evenopjouwtelefoonnaardehuisartsbellenvooreenrecept?Ikhebgeen
harttablettenmeerenookgeenbeltegoed.’
Dezezegt:‘Ja,datisgoed,geefthetnummermaar,dandraaiikhetengeefikhem
daarnaaanjou.’
(Observatie,30oktober2015)
Deprofessional,Antoinette,verteltvoorafgaandaanhethuisbezoekbijMeta,een
vrouwmetADHD],enhaar16-jarigedochterietsoverdezecasus.Antoinetteis
momenteeldeenigedieMetabegeleidt.AntoinetteheeftMetaaangemeldbijde
GGZvooreenintensieverevormvanondersteuning,omdatzijvindtdatMeta
emotioneelbeschadigdis,maardeaanmeldingverlooptmoeizaam.Daarnaast
heeftzebijHumanitasnaareenmaatjegevraagddiedeMetakanhelpenbijhaar
administratieenpraktischezaken.Maaromdatbeidehulpvormennogniet
geregeldzijnheeftAntoinettehaarcontactmetMetaopgeschroefdnaartweeuur
perweek.Datgeeftweliswaaragendadrukenbijdegemeentezijnzeerookniet
blijmee,maarAntoinettevindtdathetnodigis.
(Keukentafelgesprek,2december2015)
Netwerkheeftzelfproblemen
Alserweleennetwerkis,betekentdatnognietautomatischdatditingeschakeldkan
worden.Sommigenetwerkledenkampenzelfookmetproblemen,waardoor
professionalshetlastigvindenomeenberoepophentedoen.
Professional:‘Enheeftukinderen?’
Devrouwzegtdatzetweedochtersheeft:‘DeoudsteheefteenCVAgehadtwee
jaargeleden,wehebbengeengelukindefamilie.’
12
‘Dusdeoudstedochterheefthaareigenproblemen,heeftzijnogkinderen?’
‘Zeheefteenzoonvanachttienjaarenzeisgescheiden(…).
‘Enuwanderedochter?’
‘DiewoontinBrunssum.Zeheefteenkinddatgeopereerdisaanscoliose,68%.’
(…)
Enhelpenzeuook?’
Devrouwzegtdathaarjongstedochterdeboodschappenhaaltenderamenlapt.
(Keukentafelgesprek,25november2015)
Alssocialenetwerkledenhuneigenproblemenhebben,ervarenouderecliëntenhetals
extrabezwaarlijkomhentebelasten:
‘Ikwilgewoonnietafhankelijkzijn’,zegtdeman.(…)
Morgengaatzijnzusmeenaardedokter.Hijbeginttehuilen.Hijsniktdathij
mensenooknietteveelwilbelasten.
‘Hebbenjezussenookaangebodenomboodschappenvoorjetedoen?’vraagtde
sociaalwerkervanhetwijkteam.
Demanzegtvanwel,maarzehebbenhetookmoeilijk,deeneligtinscheidingen
deandereheefthetzelffysiekzwaar.
‘Alszeeenbeetjehetkaraktervanjouhebben,willenzejewelhelpen’,zegtde
sociaalwerker.
(Huisbezoek,9december2015)
Insommigegevallenishetnetwerkeerdereenbronvanproblemendandathethulp
kanbieden:
EenRIBWcliënt:Zewillendatjeeenberoepdoetopmantelzorg,noudatvindik
eengoedidee!Mijnbroerheeftdenkikindeafgelopenvijfjaarachtkogelsopme
afgevuurd.(…)Ikhebeenfamilie,diezitvolmetgetraumatiseerden.Mijnbroeris
psychotisch,hijheeftookaleensiemandaanstukjesgesneden.Diewiliknietals
mantelzorgerhebben.Danmoetendegemeenteambtenarenhetmaaroplossen.
(GroepsgesprekcliëntenRIBW,14mei2014).
Buitendefamilieverkennenprofessionalsdemogelijkhedenvanhulpenzorguitde
buurt,maarookdanervarenzedathulpnietaltijdvoorhandenisomdatburenmet
eigenproblemenkampen.Ouderenbijvoorbeeldwonenvaaktussenandereoude
mensenendatmaaktdatzijlageverwachtingenhebbenvanhunburen.Tijdenseen
keukentafelgesprekmeteenmanvan81jaarlegteenwijkteamliduitdatmensenelkaar
meermoetengaanhelpen:
Debewonerzegtdatzelaatstinhetappartementencomplexooktehorenhadden
gekregendatbewonersmeervoorelkaarmoetendoen.‘Maarinditcomplexzijn
weallemaalmetouwelui,dieallemaalhungebrekenhebben.Wezijnhierinhet
13
portiekheelgoedmetelkaar,maarwezijnteoudengebrekkigomelkaarte
helpen.Hetishierechtdelammeendeblinde.
(Huisbezoek,10maart2015)
Hetprobleemdatjuistkwetsbaremensendieondersteuningnodighebbeninzwakke
buurtenwonenwaarburenzelfookondersteuningnodighebben,kwamenweinmeer
stedentegen.Eenvoorbeelduiteenvandesteden:
Professional:Oké,enwatbetreftjeburen?Zoujediekunnenvragenomhulp?
Deman:Haha,noualsjeweetwieerhierallemaalindeflatwoontdanzoujedie
vraagnietstellen.Ikhebhierboveniemandwonendieisknettergek.Diewordt
ookbegeleiddoordeRIBWendieschreeuwtelkedagsuperhardmetdemuziek
mee.Rammsteinenzo.Noudiewiljehiernietoverdevloerhebben.(…)Dezeflat
isberuchthoor.Jewiltjeburenhiernietzomaarbinnenlaten!Erwoonthierheel
watcrimineelgespuis.
(GroepsgesprekcliëntenRIBW,14mei2014).
Netwerkwoontteverweg
Eenanderbezwaarvoorhetinzettenvanhetsociaalnetwerkblijktdetegrotefysieke
afstandtussenhulpvragerennetwerkleden.Tweevoorbeelden:
Demanzegtuithetnietsdathijblijisdatzijndochterseensindeveertiendagen
langskomen.‘Ikhebniksaanze.Ikbenblijdatzeeenskomen,maarikheberveel
verdrietvan.’
Professional:Hoeveeldochtersheeftu?
‘Twee.’
’Enwaarwonenze?‘
‘InGeleeneninBelgië.’
‘Ensocialecontacten?,
‘Niks’,zegtdeman.‘Zevragennieteensmeerhoehetis.’
(Keukentafelgesprek,28januari2016)
Professional:Ensocialecontacten.Ubentgetrouwd?
Demanzegtdatzenietgetrouwdzijn,zewonensamen.
’Enheeftukinderen?’
Dieheeftdevrouwniet.
‘Enbroersenzussen?’
‘Diezittenallemaalinhetbuitenland.’
Dusuwsocialenetwerkisbeperkt,concludeertdeprofessional.
Devrouwverteltdatzeweltweegoedevriendinnenheeft,maardiehebben
allebeieeneigenzaak.
Professional:Ubedoelt,datdiehetallebeidrukhebben?
Ja,datbedoeltdevrouwinderdaad.
14
(Keukentafelgesprek,3december2015)
Overbelastnetwerk
Naastdathetnetwerknietingezetkanwordenomdatcliëntengeennetwerkhebben,
hetnetwerkkamptmeteigenproblemenofverwegwoont,constaterenwenogeen
anderprobleem.Regelmatigkomenwetegendathetnetwerkvanmensendieom
ondersteuningvragenalingezetwordt.Zevindenhetdanlastigomnogeengroter
beroepophetnetwerktedoen.Daarnaastblijktdatfamilieledensomsjuisteenberoep
doenopprofessionelehulp,omdatzedezorgindefamilienietrondkrijgen.Danishet
vooreenprofessionalingewikkeldomnogeenberoepopdatzelfdenetwerktedoenof
defamilietebelastenmethetaansprekenvanweeranderefamilieledenophún
verantwoordelijkheden.Tochproberensommigeprofessionalsdatnogwelvoorzichtig.
Inhetvolgendevoorbeeldzegtdezusvandehulpvragendealvoordatdeprofessional
derolvandezezusinhethuishoudenkanbespreken:
‘Ikmaakmeechtzorgen,ikwoonnietindebuurt.Enzelfkanikookniet
bijspringen.’
Professional:‘Ja,datwaseigenlijkmijnvraag.’
‘Nee,alsjeblieftniet’,zegtdezus,‘ikhebonlangseennierlatenverwijderendusik
moetevenaanmezelfdenken.Ikkoopwelkledingvoorhaarendoedefinanciën
metmijnman.’
Dezwagerroeptvandeanderekantvandekamerdatzeookzelfpinnen.
Zus:‘Ja,tweehonderdeuroperweek,andersgevenzeallesuit.Vroegerhadik
daargeencontroleover,nuwel.Datisgeenverwijt,zekunnenhetniet.Een
beetjeschaamtedenkik.’
‘Datiswelheelfijn,wantdanbetekentuwelveelvoordemensen.’
Zusverlegen:‘Achja,ikhebmaaréénzus.’
Ja,zegtdeconsulentenprobeerthetnogeenkeer:‘Hetluktnietstructureelom
bijvoorbeeldeenochtendindeweektecompenseren?’
‘Nee,datluktechtniet’,antwoordtdezus.
Deconsulentvraagtnietverder.
(Keukentafelgesprek,30november2015)
Weziendaterregelmatigschrijnendesituatiesontstaanalsergeennetwerk
voorhandenisofalsditnetwerkaloverbelastis.Tijdenseenvandeobservaties
kwamenwebijvoorbeeldeenoverbelastemantegendiealheellangvoorzijnvrouw
zorgtenerzelfaanonderdoordreigttegaan:
‘Hetiswat,maarikkanhaarnietnaarSintJan[verpleeghuis]doen’,verzuchtde
man.
‘Valthetuzwaaromvoorhaartezorgen?’vraagtdeprofessional.
‘Ikgaerwelaanonderdoorhoor’,zegtdeman.‘Hetiseigenlijkniettedoen.(…)
IkhebzelfCOPD,astma,reuma’(…)
15
‘Uwiltmevrouwniet“wegdoen”.Uwilthaarzolangmogelijkthuishouden’,zegt
deprofessional.
Demanbeginttehuilen.‘Nulukthetnog,’,snikthij.
(Keukentafelgesprek,11januari2016)
Wijkteamledenzientijdenskeukentafelgesprekkenenbegeleidingsgesprekkenmet
regelmaatoverbelastemantelzorgers,bijnaaltijdpartners.Somszoekenmantelzorgers
zelfcontactmethetsocialewijkteamomvoorzieningenaantevragenvoorde
hulpvrager(traplift,rolstoelo.i.d.)ofomextraondersteuningtevragenomzorgvolte
kunnenhouden.Socialewijkteamledenkunneneenbelangrijkerolvervulleninhet
ondersteunenvanmantelzorgersendoenditook.Ineenkeukentafelgesprekwaareen
mantelzorgerbijisneemtdeprofessionalhetbijvoorbeeldopvoordemantelzorger:
HetgaatomeenmandievermoedelijkALSheeft,maarditnietverderwillaten
onderzoeken.Hijwilnietaccepterendaterietsaandehandis.Zijnvrouw
verzorgthemgrotendeels.(…)Devrouwzegtdathijnietineenziekenhuisbed
wil.Zemoetweldriekeer’snachtseruitomhemtedraaien.(…)Zemoethem
elkekeereruittillenendanweerditendanweerdat.
‘Ishetookeenstukjeacceptatiebijjou?’vraagtzeaandeman,‘ikweethetniet,ik
vraaghetmaar.’
‘Ja’,zegtdeman,‘laathetziekenhuisbedmaarzitten.’
Deprofessionalzegtdathijhetuiteindelijktochnodigzalhebben.
‘Misschien’,zegtdemanzacht.
Deprofessional:‘Dankunjehetziekenhuisbedtochnualnemenomjevrouwte
ontlasten?Erziteenstukjeacceptatiejouwkantop.’
Devrouwzegtdathijernietoverwilpraten,hijzegtdansteedsdatzehaarmond
moethouden.‘Ikwilhetbestallemaalblijvendoen,maarikkanhetnietmeer’,
zegtdevrouwemotioneel.
Deprofessionalzegtdatzemoetenkijkenwelkevoorzieningendevrouwkunnen
ontlasten.‘Andersiszezometeenoverbelastenkomterzorginhuis’,legthijuit.
‘Ikdenkdathetbijjouligt’,zegtdevrouwtegendeman,‘acceptatie.’
‘Datweetikookwel,maarikwilhetniet’,zegtdemangeërgerd.‘Ikbentweeuur
methembezig’,zegtdevrouw.
‘Nou,datisnietwaar’,zegtdeman.(…)
‘Ikheberechtmoeitemeedatjijneeblijftzeggen’,zegtdeprofessional.
‘Ikhebtocheeneigenwil’,zegtdeman.
‘Datsnapik,maarhetgaatnietgoednu’,zegtdeprofessionalbegripvol.
Demanzegtdatalleendetransfersvanennaarderolstoelnietgoedgaan.
Devrouwbeginttehuilen.
(Huisbezoek,2december2015)
Decitatenvandemantelzorgersenanderenuithetnetwerkvanhulpbehoevenden
illustrerendateralveelhulpenzorggegevenwordtdoornaasten.Hetisinsommige
16
gevallenzeerdevraaginhoeverreernogmeervanzeverwachtkanworden.
Familieleden,vriendenenanderebekendendieaanschuivenbijkeukentafelgesprekken
blijkeniniedergevalterughoudend,omdatzijdegenenzijndiealietsdoen.
Ookalstaanprofessionalsdanpositieftegenoverhetstimulerenvanzelfredzaamheiden
deinzetvanhetsociaalnetwerk,inhetdagelijkswerkblijktditstrevendusvaak
moeilijkinpraktijktebrengen.Deredenendaarvoorhebbenweindezeparagraaflaten
zien:erisgeenofnauwelijkseensociaalnetwerkdataangesprokenkanworden,het
netwerkwoontteverweg,isteonbekwaam,overbelastofiszelfteveelinproblemen
verwikkeld.
Vaakwordtgeopperddateenzwaknetwerkversterktkanwordenmetvrijwilligers.
Maarookdatblijktnieteenvoudig.Hetkostprofessionalsvaakveelmoeiteomcontact
totstandtebrengentussenhuncliënteneenvrijwilliger.Cliëntenaccepterendehulpof
zorgvaneenonbekendenietzomakkelijk,zobleekookuitanderrecentonderzoek
(GrootegoedenTonkens2015;BosenMachielse2016).Daarvoormoetenbeidenhet
eerstmetelkaarkunnenvinden.IneengroepsinterviewindegemeenteLeeuwarden
werddaaroverhetvolgendeuitgewisseld:
R1:Deklantheeftdansomshetgevoelheeftdathijeenvrijwilligerkrijgtinplaats
vaniemandvanonsenhijvraagtzichdanafofdiegenehetwelkan.Datisdan
eenprocesdatjesamenmetdevrijwilligermoetzienteversterken.
R2:Wevergetenookweleensdatjezelfookgraageenklikwilalsjebijvoorbeeld
naareentherapeutgaat.Datiseenonderwerpdatwenogteweinigbespreken,
vindik.Tussendiecliëntendevrijwilligermoeteenklikzijn,wantanderswerkt
hetniet.
(GroepsinterviewWijkteam,13oktober2015)
Indevolgendeparagraafgaanweinopdeaardvanderelatiedieeenhulpvragendemet
zijnofhaarsocialenetwerkheeft.Hetbehoudvandierelatieblijktvoorverschillende
hulpvragendenenvoorprofessionalseenredentezijnomgeenberoeptedoenophet
socialenetwerkvandecliënten.
17
Hoofdstuk4.Deaardvanderelatiesinhetnetwerk
Terwijlsocialeprofessionals,zoalswezagen,hetberoepopzorgzaamheidvanhet
sociaalnetwerkeengoedezaakvinden,zijnzetegelijkertijdkritischoverde
uitvoerbaarheidervan.Zevindenheteenmooiidee,maarervarenhetalseenmoeilijke
opdracht.Deomslagiskortomgemakkelijkergezegddangedaan.Hoekomthetdat
professionalsaanspraakwillenmakenopdezorgenhulpuithetnetwerk,maardatdit
indepraktijknogweiniggebeurt?Indevorigeparagraafhebbenwegeziendater
verschillenderedenenzijnwaaromhetnetwerknietbeschikbaarisvoorondersteuning
vandezorgbehoevende.Daarnaastblijktuitonzeobservatiesdatdeaardvanderelaties
ookeenfactorisdiemeeweegtbijhetbesluitvanprofessionalsomwelofgeenberoep
ophetnetwerkdoen.
Hulpbehoevendenzienhunfamilieofburenvaaklievernietalshulp-enzorgverleners
zien.Zorgenhulpverwachtenzijeerdervandeoverheid.Deaardvanbestaanderelaties
isvolgensprofessionalsdaaromnietzomaarteveranderen:
Vroegerkwamjeinhetweekendnietomdesteunkousenaantetrekken,dan
zorgdejeerwelvoordatiemandvandefamilieofvandeburendatdeed.Maar
dewereldisgewoonheelergveranderd.Eris[rechtop]zorgendaarwordt
gebruikvangemaakt.Nuproberenzedatterugtedraaien,maardatdoejeniet
zomaar.
(Wijkverpleegkundige,20mei2015)
Hulpbehoevendenzienhetvragenvanzorgenhulpvragenvanhunnetwerkals
bedreigingvandegoedeband.Zorgenhulpdoejeernietzomaarbij:dieveranderen
eenrelatie,somsinongewensterichting.Familieledenwillengraag‘gewoonfamilielid
blijven’inplaatsvanzorgverlenertemoetenzijn.Eenhulpverlenergeefttijdenseen
geobserveerdoverlegaandateenomahetgevoelhadvan‘liefhebbendeoma’in
‘hulpverlener’teveranderen:
DemoederhadinhetMultidisciplinairOverlegookaangegevendatze‘liever
gewoonomazouwillenzijn’.Ditwordtdoordehulpverlenersopgevatals‘niet
steedsderolvanhulpverlenerhoevenspelenindeondersteuningvanhaar
dochter’.
(Observatie,7april2015).
Webesprekenhieronderverschillendesoortenrelatiesendedrukdiedeintroductie
vanhulpenzorgdaardreigttegeven.
18
Familierelatiesonderdruk
Hulpvragersvrezendateenberoepophunfamiliederelatiesmetdezefamilie
verandert.EencliëntvandeRIBWverteltineengroepsinterviewbijvoorbeelddat
naarmatezijnmoedermeerhulpverleendehijhaaralszijnmoederlangzaam
kwijtraakte:
Toeniknoginderelatiezatensamenwoondeginghetallemaalheelgoedmethet
huishouden,maartoendatvoorbijwas,ginghetheelergverslonzen.Opeen
gegevenmomentismijnmoedertoenbijgesprongen,maardattasttezodeband
aandieikmethaarhad.Zijkwamhiermeeralshulpverleneroverdevloerdan
alsmijnmoeder.DaaromhebikhulpvandeRIBWgevraagd.
(GroepsgesprekcliëntenRIBW,14mei2014).
Ouderenvalthetvaakzwaaromafhankelijkvanhunkinderentemoetenworden.Ook
alsdekinderenzelfduidelijkmakendatzijhulpwillengeven,voelenouderszichtotlast:
‘Watdoetuallemaal?’vraagtdeprofessionalaandedochters.
Dezesommenop:contactonderhouden,boodschappen,dewas,maaltijden.Vier
keerperweekwordtdemaaltijdgeregelddoorhethuis,waarmoederwoont;één
keerindeweekzorgendedochtersvoorfrietjes,datvindtzeheerlijk,entwee
keerperweekregelenzeeenmaaltijddiezeindemagnetronkanopwarmen.
Ookgaanzemethaarnaardetandarts.Zeheeftonlangseennieuwkunstgebit
gekregen,daargaanzezoooknogvoorterugnaardetandarts,wanthetzitniet
goed.
‘Betrokken,goeiekinderen’,zegtdeprofessional.
‘Zeker,alleenkomjenietver’,zegtdevrouw.
‘Daaromheeftuookkinderen’,zegtdeprofessional.
‘Ikziterweleensmee’,zegtdevrouw.
Eenvandedochterszegtdathaarmoederhetmoeilijkvindtomhentebelasten,
zovoeltzedatdan.Zewerkenallebeifulltimeenhebbenhetdruk,maarvoorhen
ishetgeenprobleemomdittedoen,hetvoeltnietalslast.
(Keukentafelgesprek,29oktober2015)
Ouderendielichamelijkeverzorgingnodighebbenbeschermendeaardvanderelatie
methunechtgenootofkinderenhetliefsttegenalteintiemehandelingen.Zevinden
hulpbijtoiletgangendouchenofwassenteintiemomaanhunfamilietevragen.Een
fragmentuiteenobservatievaneenkeukentafelgesprek:
Devrouwverteltaandeprofessionaldathaarmanhaareerstmoesttillenenals
zenaardewcmoest,moestzeeigenlijkopdepo.Maardatvindthaarmanvies,
dus‘daarkanikhemnietmeeopzadelen.’Danhieldzehetopenkreegzepijn.Op
eenbepaaldmomentkonzenieteensmeerplassen.
(Keukentafelgesprek,29oktober2016)
19
Tijdenseenkeukentafelgesprekmeteendepressievemoederenhaardochterovereen
indicatievoormoedermaaktdedochterduidelijkdatzenietmeervoorhaarmoeder
kanenwilgaandoen;daarbijinstiltegesteunddoordeprofessionaldiehaarde
gewensteinformatietoespeelt:
Alsmoederhaardochterverwijtteweiniglangstekomen,verdedigtdochterzich
methetfeitdatzeeendrukkebaanindethuiszorgheeft.Alsdochterverteltdat
zeper1maartopstraatstaat,geeftdeprofessionalhaareentelefoonnummer
vaneenorganisatiedienogmensenzoekt.
Alsdemoederdeverwachtinguitspreektdathetwelbetermethaarzalgaanals
haarkleindochterterugisuitAzië,waarschuwthaardochterdatzenietteveelop
haarkleindochtermagleunen.Deprofessionalspreektmetdedochterafdathij
haareenlijstmet‘voorliggendevoorzieningen’zalsturenwaarmevrouwnaartoe
kanvooractiviteitenendaarstemtdedochtermeein.Mevrouwzelflijkthier
weinigheilintezien.
Nadithuisbezoekvraagtdeonderzoekeraandeprofessionalofdedochter
volgenshemdeverantwoordelijkheidheeftomietsaandeeenzaamheidvan
moedertedoen.Deprofessionalantwoordtdathijvindtdathijnietmeervande
dochterhoefttevragen.
(Keukentafelgesprek,2februari2016)
Familierelatieshebbeneengeschiedenisenhetberoepopzorgzaamheiddientvolgens
veelzorgbehoevendenbegrepentewordeninrelatietotdiegeschiedenis.Sommige
zorgbehoevendenkoesterendeliefdebinnenfamilierelatiesenvrezendathetberoepop
zorgzaamheidconcurreertmetdieliefde.Anderenvoelenzichalbezwaardoverdezorg
enhulpdiefamilieledentotopdatmomentalopzichnemenenwillennietnogmeervan
henvragen.Totslotzijnerproblematischefamilierelatieswaarinmantelzorgniettotde
mogelijkhedenbehoort.
Vriendschappenonderdruk
Ookinvriendschapsrelatiesvindenmensenhulpenzorgvaakmindergepast.Vooral
wanneermensenkwetsbaarzijnenvriendschappentochalmoeilijkaantegaanente
onderhoudenzijn:zorgenhulpdaarineenplekgevenmaaktdierelatiesnogmoeilijker.
Deprofessionelehulpdiecliëntenkrijgen,beschouwenzijvaakalsvoorwaardeom
relatiesmetvriendengelijkwaardigtehouden.Hetvooruitzichtdatdezehulpvervangen
zouwordendoorhulpuithetnetwerkbedreigtdanvriendschappen:
Ikdurfweltezeggendatdiehuishoudelijkeondersteuningvoormijhetverschil
maaktwaardoorikopmezelfkanblijvenwonen.Dusdaarbenikheelbenauwd
voor,ikwildatabsoluutnietdooriemanduitmijneigennetwerklatenoplossen.
Ikzalerbijzeggen,ikhebvoornamelijkcontactenenvriendenbuitende
psychiatrie,diejuistmiddeninhetlevenstaan.Datvindikontzettendwaardevol,
20
maarjemoetheelergoppassendatjedaareenjuistebalansinbewaart,watje
vandiemensenvraagt.Zijmoetennietvoorjegaanzorgen.(…)Jegeeftom
elkaar,jewiltvoorelkaarzorgen,maarjemoetnietderolvanhulpverlener
overnemen,wantdanishetgeengelijkwaardigevriendschapmeer.
(GroepsgesprekcliëntenRIBW,14mei2014).
Degelijkwaardigheidbinnenvriendschappenstaatvolgensgeïnterviewdentochal
onderdrukdoordatzijdegenenzijndiemeestalhulpnodighebben.Hulpvragers
schamenzichvoordieafhankelijkheidenhetvooruitzichtafhankelijkertewordenbaart
henzorgen:
Envrienden,jadiewiliknietteveellastigvallenhè.Hetisaleenheelgedoeom
eenkeereenliftteregelenofzo.Nee,diewilikverdernietlastigvallenmetmijn
situatie.Ikschaammeookwel.Kijk,ikben38jaar.Hetistochmanonwaardig:ik
hebgeenbaan,ikwoonineenflatindePalestrinalaan[eenstraatdieslecht
bekendstaat]enikmoetbijhethandjewordengenomendoordebegeleiding.
(CliëntRIBW,5juni2015).
Gelijkwaardigheidblijkteenbelangrijkebasisvoorvriendschapenhulpvragerservaren
datalseenprecairevenwicht.Eenberoepopzorgofhulpvanvriendenervarenzij
daaromalsnelalseenbedreiging.
Luchtigburencontactonderdruk
Eenberoepophulpuithetnetwerkkanookdeluchtigheidvanburenrelatiesonderdruk
zetten.DezeluchtigheidiskenmerkendvoorburencontactinNederland(Bredewold
2014).Mengroetelkaaropstraatenmaaktsomseenpraatjemaardaarbijblijfthetvaak
enzowileendeelvandehulpvragendenhetook.
Ikwoonmetnamegraagindestadomdatikopstraatofindebuurttochwel
graaganoniemblijf.Ikwilmensengroeteneneenpraatjemaken,maarikwilniet
mijndossiermethendelen.Hetstaatmehelemaalnietaan,hetideedatikhun
omhulpmoetgaanvragen,absoluutniet.
(GroepsgesprekcliëntenRIBW,14mei2014).
Maarouderehulpvragershebbenjuistwelbehoefteaanminderluchtigcontact.Zij
ervarendatburenhenopafstandhoudenenweinigtijdnemenvooreenpraatje.Een
ouderechtpaarvertelttijdenseenkeukentafelgesprekoverhuncontactenindebuurt:
‘Mensenzijnbanghè,voorziekzijn’,zegtdevrouw.
Demanzegtdathijheelsociaalwas.HijheefttwintigjaardebraderieinOudGeleenverzorgdendeedaltijdveelklusjesvoormensen.Debraderieheefthijnu
opgezegd.
21
Devrouwzegtdatdecontactenindebuurtverwateren.‘Zedurvennikste
vragen.’
Demanzegtdathijweleensdebuurmanopdeoprittegenkomt,dievraagtdan
hoehetgaat,maardemanheeftdangeenzinomdaarovertevertellen.‘Nee,daar
hebikgeenzinin.Ikdenkdan,komeenkeertjelangs,nietzosnelevenopde
oprit.’
(Keukentafelgesprek,3december2015)
Veelzorgbehoevendendoenduslievergeenberoepophunsocialenetwerk,vanwegede
vanwegedecapaciteitvanhetnetwerkofdeaardvanderelatie.Eenberoepophet
netwerkomzorgofhulpteverlenenlijktdruktezettenopdehistorischgegroeideaard
vanderelaties.Cliëntenkoesterendeaardvanderelatiemethunfamilieleden,burenen
vrienden.Vooralkwetsbaremensenmetbijvoorbeeldpsychiatrischeproblematiek
vindendierelatieszoalingewikkeldgenoeg.Professionalsleggenzichdaarophun
beurtbijneer.Zezettendannietallesopallesomtochhetsocialenetwerkvanhun
cliëntinteschakelen.
Inplaatsvaneensterkerberoepophetnetwerkzienwedansomshetomgekeerde:de
professionalraaktzelfmeerbetrokkenraaktbijeencliënt.Datzienwebijvoorbeeldin
hetgevalvaneenprofessionaluiteenwijkteamdieregelmatigophuisbezoekgaatbij
eenmevrouw(65)meteenmeervoudiggehandicaptezoonenmeervoudigverslaafde
zoon.Zelfheeftmevrouwtweejaargeledenkankergekregenentoencontactgezocht
metdeprofessional.Nuiszehersteld,maarzeisergeenzaamenzeheeftnoghulpnodig
bijdeburenoverlastdiezeervaart.Deprofessionalisopvoorhandvanplantijdensdit
huisbezoekhetcontacttebeëindigenendoetdaarookeenvoorzichtigepogingtoe,maar
datluktniet.
Deprofessionalprobeertafteronden,maarzeheeftzichtbaarmoeiteomditde
laatsteafspraaktelatenzijn.
‘Nogeenkeerafspreken?’,vraagtzetotslotaarzelend.
‘Ja,tuurlijk,tuurlijk!’,zegtdebewoner.Zelachen.‘Jijbenttochmijnuitlaatklep.’
Deprofessionalzegt:‘Daarmoetenwedusiemandandersvoorgaanzoeken,hè.’
Naafloopbesprekendeprofessionalenik(observant)hetgesprek.Ikverteldat
zewelvriendinnenleken.Deprofessionalmoethierhardomlachen.Ze
benadruktdathetgéénvriendinis,zerealiseertzichweldatzeheeldichtbijkomt
endatdebewonerzichaanhaarhecht,maarzebenadruktherhaaldelijkdathet
contacteindigis.
Eenpaarwekenlaterlaatdeprofessionalwetendathetcontactnuecht
beëindigdis.Ikmagcontactopnemenmetmevrouwomhaarteinterviewenover
dehulpvanhetwijkteamenhaarverwachtingenvandetoekomst.Tijdenshet
interviewmetdezemevrouwblijktdatzijbegrijptdatzijnuzelfopzoekmoet
gaannaarnieuwecontacten,maarzeweetnogniethoe.Zeverwachtde
professionalindetoekomstwelweertezien.
22
(Huisbezoek,11maart2015).
Kortom:Doordatmensenzorgenhulpvaaknietvindenpassenbinnenderelatiesdieze
inhunnetwerkhebben,valthetprofessionalszwaaromeenberoeptemoetendoenop
hetnetwerkomzorgofhulpteverlenen.Deaardvanderelatieisvaakredenom
professionelezorginstandtehoudenofomteverwijzennaar‘voorliggende
voorzieningen’inplaatsvanhetnetwerkaantespreken.Aansprekenvande
verantwoordelijkheidvanfamilieleden,burenofvriendenzetinhunogendeaardvan
derelatiesonderdrukzetenkomtuiteindelijkdehulpvragerniettengoedekomt.De
professionalsondersteunenkortomdekwaliteitvanderelatiesdiecliëntenhebbenmet
hunnetwerk:nietdooreengroterberoeptedoenophetnetwerkmaarjuistdoorhet
netwerkteontzien.
23
Hoofdstuk5.Conclusies
Opheteerstegezichtishetmisschienonbegrijpelijkdatveelprofessionalsenthousiast
zijnoverdegedachtedatburgersmeerzelfredzaammoetenworden,terwijlzeinde
praktijklangnietaltijdaansturenopgroterezelfredzaamheid,enzekernietaltijdeen
(groter)beroepdoenophetsocialenetwerkvancliënten.Sterkernog:opbasisvanonze
observatieskunnenwijzeggendatinnegentigprocentvandegevallengeen(groter)
beroepophetsocialenetwerkwordtgedaan.Hoedezeparadoxtebegrijpen?Hetlijkt
eropdat‘vergrotenvanzelfredzaamheid’eenonbetwistbaardoelisgewordenvan
sociaalwerk;hetbelangrijkstedoelzelfs.Daarvaltopzichzelfveelovertezeggen-isdat
nieteenwatarmoedigideaalalswegoedezorgwillengeven?-,maardatisnietwatwij
hierwillendoen.Wijconstaterendatallesocialeprofessionalsdiewijhebbengesproken
degedachteaanhangendatdezelfredzaamheidvanburgersmoetwordenvergroot.
Zelfredzaamheidiseenbreedgedeeldideaal,bovendiscussieverheven.(Wehebbenin
ditonderdeelvanonsonderzoeknietaanburgerszelfgevraagdwatzijvan
zelfredzaamheidvinden,maareerderonderzoek(vanhetSCP(2012)onderandere)
heeftalaangetoonddatzelfredzaamheidookonderdebevolkingeenbreedgedeeld
ideaalis.Watdatbetreftkandepolitiekhetzichnietbeterwensen:eencentraalaspect
vandenieuwewetgevingondervindtzeerbredesteunonderdegenendiehetmoeten
uitvoeren.“Hetiseenmooiegedachte”,kregenwijvaaktehoren.
Maartussendroomendaadstaanveelpraktischebezwaren,zomogenwewel
constaterenopbasisvanonzeinventarisatievanzorgpraktijken.Heelvaakblijken
professionalsnietprimairbezigmethetvergrotenvanzelfredzaamheid.Hun
handelingenzijnbedoeldomgoedezorgtegaranderen(‘zorgzaamheid’).Somsleidtdat
totvergrotingvanzelfredzaamheid,maarvakerdoenzeditdoorhetnetwerktesparen,
omdathetnetwerkalveeldoetennietmeeraankanofnietgeschiktisvoor(meer)zorg.
Somsontbreekthetcliëntenaanhetnoodzakelijkesocialenetwerk.Maarzelfsals
hetnetwerkwelvoorhandenis,dannogishetnietvanzelfsprekenddatsociale
professionalsdataansprekentervergrotingvandezelfredzaamheidvanburgers.Dat
bleektemakentehebbenmetdeaardvanderelaties.Professionalsvindenhetnogal
eens‘ongepast’omdezetebelastenmet(nogmeer)zorg.Vaakspeelthierinmeedat
betrokkencliëntenaangevenhetheelvervelendtevindenomnogmeertevragenaan
hunnetwerk,ofombepaaldeintiemehandelingentelatenuitvoerendoor‘naasten’:dat
latenzeveellieverdoorprofessionalsdoendieverdervanzeafstaan.Hierkunnenweal
uitopmakendathetindeogenvanzowelburgersalsprofessionalseenmisvattingisom
tedenkendat‘nabije’zorg(enzekerdemeestintiemezorg)persehetbestedoor
‘naasten’kanwordenuitgevoerd;professionalsblijkendanjuistbijuitstekhiervoor
geschiktvanwegedegrotereemotioneleafstand.
Bijdeinditverslaggepresenteerdecasussenblijktindepraktijk
zelfredzaamheidsbevorderingvaakweinigprominentaanwezig.Voorzovermensenzelf
dingenkunnendoen,doenzeditvaakookal,enhetniveauvanmantelzorgen
24
vrijwilligerswerkligtalhoog.Delammehelptdeblindereeds–juistookomdathun
netwerkenvaakzozwakzijn.Desteopmerkelijkerishetdandatdezeweerbarstige
praktijkweinigimpactlijkttehebbenophetdenkenoverzelfredzaamheid:hetblijft
voorsocialeprofessionals“eenmooiegedachte”,maardanwelbegrepenalseen
‘geduldigideaal’.
Eenandereverklaringvoordezeklooftussenaangehangenideaalenpraktijkis
dathetideaalvanzelfredzaamheidinbeleidsstukkenenaanwijzingenvoordepraktijk
eenheelbredeinvullingkrijgt.Dezelfredzaamheidmatrixisdaareengoedvoorbeeld
van.Hulpzoekenenaanvaardengeldenindiematrixevenzeeralseenvormvan
zelfredzaamheidalsjuistgeenhulpvragen.Ophetdomein‘lichamelijkegezondheid’zou
bijvoorbeeldsprakezijnvanvoldoendezelfredzaamheidwanneerdecliënt‘debehoefte
aanhulpvoorde(chronische)medischeaandoening‘erkent.Bijdedimensiehuiselijke
relatieszouersprakezijnvan‘volledigzelfredzaam’zijnbijhetcriterium‘ledenvanhet
huishoudenondersteunenelkaar.’Zoalsvoordemeestebreedbeledenbeleidstermen
geldtwordthetconceptzelfredzaamheidkortomuitermatebreedgehanteerdenblijven
tegenstrijdigeinvullingenvreedzaamnaastelkaarbestaan.Vooreenhelderonderzoek
naardewerkingvanbeleidisditwelproblematisch,wanteenzobreedbegriplaatzich
slechtonderzoeken.Daaromhanterenwijzelfinditrapporteensmalleredefinitievan
zelfredzaamheid.Debrededefinitievandetermzelfredzaamheidzalertoeleidendatde
klooftussenzelfredzaamheidals‘mooiegedachte’endepraktijkalleenmaargroter
wordt:veelprofessionalsscorenimmerswelstappenvooruitopde
zelfredzaamheidsmatrix:voormanagersisdatbelangrijkendoordatzoveeldingenals
zelfredzaamheidgelden,ishetookaltijdwelwaar.Ookalserhelemaalgeenberoepop
hetsocialenetwerkgedaanwordt.
Devraagisoverigensofdezeklooftussenideaalenpraktijknoglangzalblijven
bestaan,nudefinanciëleruimteindekomendejarenverderafneemtenprofessionals
minderzorgenmindervoorzieningenaanburgerszullenkunnengeven.Dankunnener
tweedingengebeuren:ofwelsocialeprofessionalsluidendenoodklokomdatzijgeen
ruimtemeervoorzorgzaamheidhebbenineenregimedatzichnoguitsluitendrichtop
zelfredzaamheid,ofwelpoliticigaanzichdevraagstellenofzelfredzaamheidwelde
kernmoetzijnvangoedezorg.
Opbasisvanonsonderzoektotnutoeverwachtenwedatbeidegaatgebeuren–
enwehopenergdatonsmateriaalkanbijdragenaaneengoedediscussiehierover.Niet
omdatzelfredzaamheidgeenmooiegedachteis-datvindenwijook-,maarwélomdat
verabsoluteringvanhetideaalschadelijkeeffectenkanhebben.Juistdemensenomwie
hethierdraait,hebbennamelijknietdestevigesocialenetwerkendieveel
beleidsmakers(enonderzoekers)zelfwelhebben.Wewillennietverhelendatwevaak
geschoktwarenvandeenormcomplexeenschrijnendeproblematiekvanveelcliënten;
vergrotingvanzelfredzaamheidkannietheteerste,enzekerniethetenigeantwoord
zijnindergelijkesituaties.Gelukkigziensocialewijkteamledendatookenishungedrag
veelrijkerenprofessionelerdanderapportagesindezelfredzaamheidsmatrixkunnen
aangeven.Metonsonderzoekwillenwedierijkdomlatenzien,enlatenziendat
uitvoerendeprofessionalsverstandigerenwijzerzijndanjeopgrondvanhetbeleidzou
25
verwachten.Wehopendaarmeebijtedragenaaneenopendiscussietussenbeleiden
praktijk.Opdathetbeleidnietalleendepraktijkbeïnvloedtmaarookplaatsisvoorhet
omgekeerde.
26