2013 Verantwoordelijkheid nemen voor je buurt

Verantwoordelijkheid nemen voor je buurt is Maatwerk!
Kees Onderwater en Ben Venneman
Ouverture.
Iedereen doet mee in de participatie samenleving. Dat is het uitgangspunt nu. Daarvoor zijn
grote veranderingen nodig. Burgers willen wel verantwoordelijkheid nemen voor het welzijn
en de zorg in de wijk, als zij daarbij maar serieus betrokken worden door lokale overheden
en instellingen. Als burgers niet betrokken worden bij het werken aan een probleem worden
zij ook geen deel van de oplossing ervan (Stam,2013). Zij willen zelf mee denken en mee
ontwerpen aan de sociale verbanden, zorgstructuren en sociale ondernemingen die zij zelf
dromen en wensen. Daarvoor is een kanteling nodig waarbij overheid en professionals in
zorg en welzijn burgers faciliteren om dit mogelijk te maken. Opbouwwerkers passen al
decennia deze werkwijze toe. Professionals in zorg en welzijn zullen ook volgens deze
methodiek aan de slag moeten om burgers te ondersteunen en te adviseren bij het
vormgeven van eigen(collectieve) oplossingen en initiatieven in de wijk.
Participatie.
In de wijze waarop de participatie samenleving nu wordt gepresenteerd (troonrede 2013)
schuilt een groot gevaar. In sociaal doe het zelven beschrijven Jos van der Lans en Pieter
Hilhorst (2013) weliswaar vele inspirerende en aanstekelijke initiatieven die er door burgers
genomen worden en die leiden tot een andere verzorgingsstaat; zij wijzen er echter ook op
dat dit onder geen beding een alibi mag zijn voor een afbraak van die verzorgingsstaat.
Zelfstandigen zonder personeel richten kleinschalige broodfondsen op
(www.broodfonds.nl) , wijkbewoners starten energiecoöperaties (www.wijwillenzon.nl)
(www.duurzameenergieunie.nl) en via het internet starten bewoners
ondersteuningsnetwerken (www.stadsdorpzuid.nl) (www.wehelpen.nl) . In huizen van de
wijk en buurthuiskamers nemen bewoners zelf de verantwoordelijkheid voor het
programma en in lege scholen of buurthuizen organiseren zich in community’s
(www.demeevaart.nlhttp://lucascommunity.nu).
Ook mensen met psychiatrische beperkingen startten al langer geleden eigen initiatieven
gericht op herstel, empowerment en inzet van ervaringsdeskundigheid
(Deegan,1996/Boevink, 2009). Organisaties als het Diep Water Collectief
(www.diepwater.nl) , Umah-hai (www.umah-hai.info) en de stichting cliënt gestuurde
initiatieven en projecten (www.scipweb.nl) zijn daar prachtige voorbeelden van.
Er zijn ook professionals die juist nu kansen zien om mensen meer te empoweren en te
ondersteunen bij het nemen van meer regie in eigen leven en omgeving. (Kal,2011). Ze
willen daarbij gebruik gaan maken van de steeds meer kleine initiatieven en zelforganisaties
Artikel Maatwerk, KO/BV, 29 okt 2013 def
1
die in wijken ontstaan. Ze zien mogelijkheden om mensen met beperkingen te ondersteunen
bij het zoeken van aansluiting bij het ontwikkelen van sociale initiatieven en lokale bedrijfjes
in de wijk. Als dit mogelijk wordt ontstaan er steeds meer plekken die van betekenis zijn voor
de handhaving van kwetsbare groepen in de maatschappij (nichediversiteit). De verwachting
is dat mensen met uiteenlopende handicaps in kleine buurtverbanden op een humane,
duurzame en solidaire manier mee kunnen doen. Weerbare bewoners doen mee in
initiatieven van mensen met beperkingen en andersom. In de kritische dialoog over een
economie waarin iedereen mee kan doen (inclusieve economie, Kal, 2012/2013) kwam
nadrukkelijk aan de orde dat ook in dergelijke kleine verbanden mensen ondersteuning
(“mentale rolstoelen en steunkousen”) nodig zullen hebben. Op initiatief van een aantal
instellingen voor maatschappelijke opvang in Amsterdam (Januscoalitie, 2010) werd hiervoor
een plan ontwikkeld (Möte-buurtmodel, 2010)
Een nieuw buurtmodel.
In het Möte-buurtmodel worden mensen met beperkingen ondersteund om hun eigen
kracht te (her)vinden, activiteiten te ontplooien en daarmee meer verantwoordelijkheid te
nemen voor de buurt waar zij wonen. Het bijzondere van de werkwijze is dat deze uitgaat
van alle mensen in de buurt, ongeacht psychische of andere beperking, sociale klasse of
culturele afkomst. De uiteindelijke resultaten staan niet vooraf vast. Ze zijn afhankelijk van
de uitkomst van het gezamenlijke proces.
Weerbare bewoners en lokale ondernemers worden uitgenodigd om samen te werken aan
het realiseren de gezamenlijk gekozen doelen. Zij werken op deze manier aan een sterkere
buurteconomie en kunnen eventueel ook werk en taken overnemen van instellingen die dat
als gevolg van de bezuinigingen niet meer leveren. Het Möte-buurtmodel bevordert dat
alles wat bruikbaar en waardevol is in de wijk, onder gezamenlijke regie, wordt ingezet om
het sociale en economische klimaat in de wijk te verbeteren.
Ook de gemeente Amsterdam wil burgers meer stimuleren om, bewoners gestuurd, sociale
verbanden en sociale ondernemingen te ontwikkelen (Vertrouwen in de stad, 2012). Zij wil
kwetsbare burgers speciale ondersteuning bieden daarbij. Het Möte-buurtmodel biedt
hiervoor mogelijkheden. In het kader van Vertrouwen in de stad is een samenwerking
ontstaan waarin bewoners gestuurde wijkontwikkeling nu inclusief wordt aangepakt.
Artikel Maatwerk, KO/BV, 29 okt 2013 def
2
zelforganisatie
taal en
communicatie
recombineren
bottom-up
proces
buurteconomie
duurzame
buurtstructuur
Möte
buurtmodel
inclusief
Bewoners gestuurde wijkontwikkeling (BGW).
Honderden bewoners hebben in Amsterdam de afgelopen jaren initiatieven genomen en
talloze grote en kleine projecten uitgevoerd om hun buurt te verbeteren (Tonkens en
Verhoeven 2012). Buurttuinen, buurthuiskamers, kookworkshops, buurtrestaurants,
theaterproducties, multiculturele ontmoetingen, telefooncirkels, naailessen,
mannengroepen, buurtvaders etc. (Bureau wijkaanpak, 2012) Nu de subsidiekraan dicht
moet, ontstaat er een probleem. Hoe nu verder?
Door het Seriti Instituut for Community Development is een in Zuid Afrika succesvolle
methode ontwikkeld waarbij bewoners centraal staan bij de sociale en economische
verbetering van hun buurt. Het verbindt individuele ontwikkeling en persoonlijke groei van
bewoners met een duurzame verbetering van buurten. Geïnspireerd door deze aanpak
wordt nu in Amsterdam gewerkt aan bewoners gestuurde wijkontwikkeling.
In bewoners gestuurde wijkontwikkeling organiseren de bewoners zichzelf naar eigen
wensen en inzichten. Om bewoners te helpen dit te realiseren wordt in een afgebakende
periode ondersteuning geboden door professionals.
In de voorbereidingsfase worden een aantal lokale sleutelfiguren benaderd en geworven. Zij
werven zelf nog extra mensen uit de buurt. In de daarop volgende verkenningsfase maken
de bewoners een inventarisatie van de belangrijkste kansen, wensen, problemen en
oplossingen voor hun buurt. Zij geven aan wie ze daarbij nodig hebben en maken een
inventarisatie van de beschikbare talenten. Ook brengen ze in kaart wat er door overheid en
instellingen aan geld wordt ingezet in de buurt. Zijn er misschien mogelijkheden om dit meer
ten gunste van de buurtinitiatieven in te zetten? Er worden in groepsbijeenkomsten een
aantal projecten gekozen die samen in voorlopige bedrijfsplannen worden uitgewerkt.
Dan volgt de Organisatie Workshop (OW). Dit trainingsprogramma ( duur 4 tot 6 weken) is
gebaseerd op ‘ learning-by-doing’. Bewoners gaan aan de slag met het aanpakken van de
door hen zelf gekozen projecten. Er wordt geïnvesteerd in competentieontwikkeling op
buurtniveau. Bewoners leren een businessplan te maken, denken na over de financiële
Artikel Maatwerk, KO/BV, 29 okt 2013 def
3
dekking, stappen zelf op bedrijven af, zoeken sponsors en zetten zich in om opdrachten of
startkapitaal voor het buurtbedrijfje te verwerven. Ze leren conflicten te hanteren, samen te
werken en hoe om te gaan met leiderschap. Weerbare bewoners en kwetsbare bewoners
leren van elkaar, zien elkaars mogelijkheden en nemen rollen naar vermogen op zich.
De projecten moeten binnen afzienbare tijd in eigen beheer zijn, kostendekkend kunnen
draaien, een boekhouding voeren en gemanaged worden. In de laatste fase wordt gewerkt
aan verankering door middel van een Community Work Program. De initiatieven en
buurtbedrijfjes worden gebundeld in een overkoepelende ‘buurtcoöperatie’ , aangestuurd
door bewoners en naar behoefte aangevuld met adviseurs en professionals van
woningcorporatie, gemeente of bedrijfsleven. Deze buurtcoöperaties zullen naar
verwachting een financieel, juridisch en organisatorisch vangnet bieden en faciliteren de
doorgroei naar meer inkomen genererende activiteiten, gebaseerd op de behoefte van de
buurt en uitgevoerd door de bewoners zelf. De buurtinitiatieven en buurtbedrijfjes dragen
een deel van hun inkomsten af aan de buurtcoöperatie, maar kunnen in ruil ook hulp en
middelen krijgen voor de startfase. De coöperatie zal ook opdrachten in de buurt verwerven
van overheid, corporaties of bedrijven.
Vormgeven aan zorg en welzijn in de wijk.
Bewoners gestuurde wijkontwikkeling kan ook betere zorg en meer welzijn in de buurt
realiseren. Bewoners worden nu vaak betrokken bij veiligheidsproblemen, nieuwbouw van
woningen en infrastructurele ontwikkelingen in hun wijk. Plannen voor nieuw te ontwikkelen
zorginfrastructuren in wijken worden zelden aan bewoners voorgelegd. Ze worden vanuit
het aanbod georganiseerd. Vragen over collectief omgaan met (geestelijke)
gezondheidsklachten of sociale problemen zijn daarvoor blijkbaar te ingewikkeld.
Medewerkers van sociale wijkteams krijgen door de inzet van bewoners gestuurde
wijkontwikkeling de kans om samen met de wijkbewoners preventief aan de slag te gaan. In
deze aanpak zitten bewoners zelf aan het stuur en bouwen mee aan een eigen en
herkenbaar sociaal wijkaanpak, waarbij signalen en acute vraagstukken rondom (geestelijke)
gezondheids- en andere problematiek direct worden opgepakt. Bewoners die een probleem
signaleren in de buurt worden door het wijkteam actief betrokken bij het vinden van
oplossingen.
In de Binnenstad van Amsterdam is op verzoek van maatschappelijke dienstverlening en
welzijn een voorstel voor een pilot ingediend om bewoners te betrekken bij het meedenken
en ontwerpen van een structuur voor zorg en welzijn in hun
wijk.(Onderwater/Venneman,2013). Het plan is nog in een fase van draagvlak en financiering
zoeken.
In Amsterdam Osdorp wordt op een andere manier gewerkt aan de realisatie van een zorg
en welzijnsstructuur. Bewoners hebben hier in een oude leegstaande school een groot aantal
nieuwe initiatieven gestart op het gebied van bewegen, multimedia, buurtbeheer, maaltijdverzorging,
Artikel Maatwerk, KO/BV, 29 okt 2013 def
4
tuinieren, kunst, etc. (Lucas Community, 2013) In deze Community wordt ook gewerkt aan een plan
om de zorg en ondersteuning thuis zelf ter hand te nemen. Het gaat met kleine stapjes en
vraagt veel inzet en ondersteuning voor er een organisatie staat, de bedrijfsvoering op orde
is en er voldaan wordt aan alle wettelijke eisen en vergunningen. Belangrijke hobbel hierbij
is ook dat financiers niet op dergelijke initiatieven zitten te wachten en er nauwelijks of geen
ruimte voor bieden.
Lessen voor de nabije toekomst.
Bewoners gestuurde wijkontwikkeling is inmiddels gestart in drie wijken (Plan van Gool, Bos
en Lommer en Osdorp). In Zuid Afrika was geen ervaringen opgedaan met deelname van
mensen met beperkingen. In Amsterdam willen we het inclusief. Het is nog te vroeg voor
conclusies we zijn immers nog geen jaar onderweg maar 'iedereen doet mee' blijkt
gemakkelijker gezegd dan gedaan. Van meet af aan is geprobeerd mensen met beperkingen
te laten aansluiten. Hierover werden medewerkers van zorg- en welzijnsinstellingen
benaderd. Zij konden immers de verbindingen maken. Ondanks deze inspanningen bleek het
moeilijk om professionals hiervoor te motiveren. Ze vonden het zeker een sympathiek plan
maar konden binnen de eigen organisatie maar moeilijk permissie en tijd vinden voor deze
niet productie gebonden activiteiten. De participatie van mensen met beperkingen bleef
mede hierdoor achter bij de verwachtingen.
De professionals die er wel mee aan de slag gingen lukte het niet om mensen met
beperkingen te verbinden aan deze nieuwe ontwikkeling in de wijk. Het project was nog in
een fase van het ophalen van ideeën en kansen in de buurt. Er kon nog niet worden
verbonden met concrete projecten. Het bleek in deze fase te moeilijk voor medewerkers van
welzijns- en zorginstellingen om uit te leggen dat dit programma bedoeld was om eigen
dromen en wensen te realiseren. Het werd bewoners niet duidelijk waaraan ze mee gingen
doen. Voor de enkele bewoners met een beperking, die wel hadden aangegeven mee te
willen doen, bleef het te vaag en te abstract.
Dromen over kansen en mogelijkheden is voor veel mensen moeilijk maar mensen met
beperkingen blijken zeker meer te hechten aan concrete activiteiten, op vertrouwde plekken
en met vertrouwde gezichten. Het is voor kwetsbare mensen moeilijk om naar
bijeenkomsten te komen op onbekende plekken in de wijk, die lang duren en die niet de
gewenste helderheid verschaffen (Verdoolaeghe, 2013).
De aanpak in de pilots wordt nu aangepast. Er worden ook concrete initiatieven van mensen
met beperkingen in het programma opgenomen. Het gaat dan bijvoorbeeld om een
multimedia project waarin mensen met licht verstandelijke beperkingen al actief zijn met
filmen en digitaliseren van foto’s en muziek. Ook een fietsenwerkplaats die beschut werkt
legt nu verbindingen met andere fietsinitiatieven in de wijk. Mensen met beperkingen zitten
hier op hun (werk)plek en buurtbewoners wordt gevraagd om een stap naar hen toe te
zetten.
Artikel Maatwerk, KO/BV, 29 okt 2013 def
5
Er wordt gewerkt aan een win-win situatie waarin buurtbewoners en mensen met een
beperking sociale en economische meerwaarde genereren voor henzelf en de buurt. We
herstellen hiermee ook een oude aanpak van “verdunnen” (Meijering, 1975) in ere.
Buurtbewoners worden uitgenodigd zich te begeven in het domein van mensen met
beperkingen. Samen aan de slag voor het creëren van sociale en economische meerwaarde
in de wijk.
In twee wijken worden op dit moment concrete projecten gestart. Tastbare activiteiten die
nodig zijn om mensen met beperkingen aan te laten sluiten en mee te laten doen. Om hen
te verbinden met de projecten wordt nu ook, op initiatief van bewoners, gewerkt aan
maatjes projecten op buurtniveau. Weerbare mensen uit de buurt nemen kwetsbare
mensen mee naar de activiteit in hun eigen buurt. Het 'maatje ter plaatse' zoals kwartier
maken propageert. Samen werken ze aan de realisatie van een betere buurt.
Daarmee zien we bevestigd waar Justus Uitermark (2012) op wijst: de gevaren van
ongelijkheid die dreigen als (eenzijdig) op zelforganisatie wordt ingezet. “Een sterke
zelforganisatie met robuuste en stabiele netwerken is de uitzondering, vluchtige en
kwetsbare initiatieven de regel. ”Hij pleit ervoor om niet zonder meer op zelforganisatie in te
zetten, maar daarbij altijd de ondersteuning te leveren die in een groot deel van de
initiatieven noodzakelijk is. Dat proberen we te doen.
Gebruikte literatuur.
Boevink, W (2009) Lijfsbehoud, levenskunst en lessen om van te leren. Utrecht, Trimbos
Instituut
Daman K., E. van Steen, J. Post, F. Wanders (red.) (2012) Bewonersparticipatie in de
wijkaanpak 2012. Amsterdam, Dienst Welzijn Zorg en Samenleven
Deegan, P. (1996) Herstel als een reis van het hart. Lezing Rotterdam april 1996.
Hilhorst, P., J.v.d.Lans (2013) Sociaal doe het zelven. De idealen en de politieke praktijk.
Amsterdam, Antwerpen. Atlas Contact
Kal, D (2011) Kwartiermaken, werken aan ruimte voor anders zijn. Hogeschool Urecht,
Lectorale rede
Kal, D. (2012/2013) Vijf kritisch dialogen. Utrecht, Hogeschool Utrecht
Lucas Community (2013) http://lucascommunity.nu/
Artikel Maatwerk, KO/BV, 29 okt 2013 def
6
Meijering W.,B. Peper, P. Reckman, B. Smit, L Speijer, J. Vroemen (1975) Nieuw Dennendal,
een goede buurt gesloopt. Baarn, In den toren.
Möte-buurtmodel (2010) http://werkenindewijk.nu/site/2012/12/bewonergestuurdewijkontwikkeling-en-het-mote-buurtmodel/
Onderwater, K., B. Venneman (2013) Samen met bewoners met zorg aan de slag. Voorstel
voor implementatie scenario twee. Amsterdam, Centram/IJsterk
Stam M. (2013) Het belang van onzeker weten. Over de revisie van de verzorgingsstaat.
Hogeschool Amsterdam, Lectorale rede
Tonkens E., I. Verhoeven (2012) Bewoners initiatieven: proeftuin voor partnerschap tussen
burgers en overheid. Amsterdam, AUP
Uitermark J. (2012) De gevaarlijke belofte van burgerschap 2.0. Sociale vraagstukken
Verdoolaege, S., P. van Vliet, M. Wildeboer, A. Straathof (2013) Onderzoek pilot bewoners
gestuurde wijkontwikkeling. Tussen rapportage oktober 2013. Amsterdam, HvA
Vertrouwen in de stad. Gemeente Amsterdam, DWZS, 2012
Wet maatschappelijke ondersteuning. VWS, 29 juni 2006
Meer informatie:
De Januscoalitie is een samenwerkingsverband van De Volksbond, De Regenboog Groep en
De Omslag.
www.werkenindewijk.nu
www.kwartiermaken.nl
www.kwanda.nl en www.kwanda.org
www.diversityjoy.nl
www.lfos.nl (vereniging van cliënt gestuurde projecten)
Artikel Maatwerk, KO/BV, 29 okt 2013 def
7