Gastcollege Psychogeriatrie - werken in de ouderengeneeskunde

PSYCHOGERIATRIE &
DIEREN IN HET VERPLEEGHUIS
drs. Lonneke Schuurmans
specialist ouderengeneeskunde
bioloog
Opbouw

Deel 1: psychogeriatrie






definitie dementie
ziektenbeelden
fases van dementie
probleemgedrag bij dementie
interventies
Deel 2: dieren in het verpleeghuis


literatuurstudie
robotherapy & pluche dieren
Deel 1: Psychogeriatrie
Mevr. Thoonen
82 jaar
 slechthorend en slechtziend
 Alzheimer dementie
 verblijft op een PG afdeling
 niet mobiel: rolstoel of bed
 contractuur van een hand
 probleemgedrag: onrust en roepgedrag, weinig
initiatief, apathie
 dementiefase?

Wat is dementie?

een syndroom met:

geheugenstoornissen
én

cognitieve stoornissen
afasie: verstoorde taalfunctie en begrip
 apraxie: stoornis in handelingen
 agnosie: stoornis in herkennen van objecten
 stoornis in uitvoerende functies


consequenties:


problemen in werk, sociale activiteiten, relaties
verschil met voormalig niveau van functioneren
Oorzaken van dementie

infecties: HIV, neurosyphillis, Lyme, Creutzfeld-Jacob
metabole oorzaken: anemie, vitamine tekorten,
schildklierproblemen

toxische oorzaken: alcohol, zware metalen, medicatie

psychiatrische oorzaken: depressie

neurologische beelden: MS, Parkinson, Huntington


progressieve degeneratieve aandoeningen:
 ziekte van Alzheimer
 vasculaire dementie
 lewy body dementie
 frontotemporale dementie
 ziekte van Korsakov (alcoholdementie)
Ziekte van Alzheimer (AD) (1)
70% van nieuwe gevallen (RIVM)
 neerslagen van eiwit (amyloid) in hersencellen
 begin meestal tussen 70-80 jaar
 geleidelijk progressief beloop
 jongere leeftijd = sneller beloop
 erfelijke component
 toename van afhankelijkheid

Ziekte van Alzheimer (2)

beginfase:




middenfase:






korte termijn geheugen
moeite met: TV kijken, gesprek volgen, plannen maken,
beslissingen nemen, problemen oplossen
karakterveranderingen
oriëntatiestoornissen: tijd, plaats, persoon
afasie, agnosie, apraxie
oordeels- en kritiekvermogen gestoord
stemmingswisselingen
lichamelijke problemen: incontinentie, vermagering
eindfase:

geheel afhankelijk, bedlegerig, verlies van spraak en
contact, lichamelijke complicaties
Vasculaire dementie (VD) (1)
15% van de nieuwe gevallen (RIVM)
 doorbloedingsstoornissen in hersenen



CVA (herseninfarct/hersenbloeding)
TIA (transient ischemic attack)
zelfde risicofactoren als hart- en vaatziekten
 begin 65-75 jaar
 mengbeeld met AD mogelijk

Vasculaire dementie (2)

beloop:



abrupt begin
stapsgewijze achteruitgang
symptomen:


geheugenproblemen minder op voorgrond
cognitieve stoornissen meer op de voorgrond:




lichamelijke problemen:





afasie, apraxie, agnosie
apathie (verminderd initiatief)
traagheid van informatieverwerking
parese of loopstoornissen
parkinsonisme
urine-incontinentie
vaak lang bewustzijn van achteruitgang
emotionele labiliteit
Lewy Body dementie (DLB)
stapeling van Lewy bodies in het brein
 pathologie vergelijkbaar met ziekte van Parkinson
 parkinsonachtige klachten (parkinsonisme)



maskergelaat, stijfheid, tremoren, traagheid, loopstoornis
sterke schommelingen in cognitief functioneren:


subtiel: kortdurend minder alert
ernstig: verlies bewustzijn
visuele hallucinaties
 slaapstoornis:


actief beleven van dromen
Frontotemporale dementie (FTD)
Ziekte van Pick
 40-60 jaar
 frontaalkwab degeneratie
 symptomen:







impulsief en onaangepast gedrag
ontremd eetgedrag
stereotiepe gedragingen & dwanghandelingen
karakterverandering
gedragsproblemen: agressie
subtype: progressieve afasie
Ziekte van Korsakov
alcoholdementie
 oorzaak:




ernstig thiamine (vit B1) gebrek
bij alcoholisten
symptomen:




geheugenverlies (KTG & LTG)
confabuleren: ‘eerlijk liegen’, gokken = waarheid
oriëntatiestoornis (tijd, plaats, persoon)
gedragsproblemen: apathie, agressie,
dwangmatigheid
niet progressief
 structuur! (concreet, kort, consequent en continu)

Fases van dementie (1)

fase 1: ‘bedreigde ik’





besef van achteruitgang
gevoel van onveiligheid en angst, verminderd
eigenwaarde en zelfvertrouwen
rouwproces
realiteitsoriëntatie training (ROT)
fase 2: ‘verdwaalde ik’




besef gaat langzaam weg, heden en verleden lopen
door elkaar
herbeleven van negatieve levenservaringen
angst door onbegrip van wereld om hen heen
valideren
Fases van dementie (2)

fase 3: ‘verborgen ik’





steeds moeilijker om zich uit te drukken
nog wel behoefte aan contact
vaak gevoel van isolement
valideren, proberen contact te maken
fase 4: ‘verzonken ik’





totaal hulpbehoevend
vaak foetushouding
vooral lichamelijke factoren bepalen welbevinden
zintuiglijke ervaring van de wereld
‘snoezelen’
Belangrijk: in welke fase zit mevr. Thoonen?
Probleemgedrag bij dementie (1)

apathie:



roepgedrag:




overprikkeling
onderprikkeling
kan verslavend werken
agitatie:


verminderd initiatief en contact, wegzakken in
slaap/sufheid
wordt vaak over het hoofd gezien!
onrust: verbaal (geluiden/praten), lichamelijk
(tikken, lopen etc).
agressie:


kleine groep, maar veel impact
vaak tijdens de zorg
Probleemgedrag bij dementie (2)
lichamelijke oorzaak (pijn, jeuk, obstipatie)
 uiting van onvervulde behoefte (‘unmet needs’
model)



evolutionaire ‘fight or flight’ principe



lichamelijk of psychisch
zorg/contactmomenten worden als bedreigend gezien
overtrokken reactie op kleine stress-situaties
(‘catastrophic reactions’
voor wie is het een probleem?
Interventies bij dementie

medicatie:



psychosociale interventies




remmen van dementieproces (beginfase)
beïnvloeding van nevensymptomen zoals angst,
wanen/hallucinaties, depressie
video-interactiebegeleiding
benaderings- en begeleidingsadviezen psycholoog
individueel activiteitenplan
prettige en passende woonomgeving
Deel 2: dieren in het verpleeghuis
Inleiding
A small pet animal is often an excellent companion for
the sick, for long chronic cases especially. A pet bird in
a cage is sometimes the only pleasure of an invalid
confined for years to the same room. If he can feed and
clean the animal himself, he ought always to be
encouraged to do so.’
Florence Nightingale, 1860
Inleiding
animal assisted therapy (AAT)
 1960: kinderpsychiater Levinson
 fysiologisch:





1984: bloeddrukverlaging bij aaien hond
1995: overleving na hartinfarct hoger met huisdier
2000: veranderde hormoonspiegels bij aaien hond
psychologisch:


1989: > 65 jr minder depressie met huisdier
1999: > 65 jr langer behoud ADL met huisdier
Actueel








‘van mij mogen de dieren hier blijven!’ (ED 6/2/09)
huisdieren in verpleeghuizen, doen! (IDé, 12/2008)
verpleeghuis Kerkrade neemt paard en eigenares op
(L1 12/2008)
‘mensen kennen Safira inmiddels beter dan mij’ (BD
23/11/09)
zorgboederijen van groeiende betekenis (11/2008)
zorgdier als therapie voor dementen Midden-Brabant
(BD 11/10/08)
knuffelen met kameel als therapie (AD 03/06/08)
kat Oscar ruikt of de dood langs komt (NRC 26/07/07)
Vraagstelling

Is er empirisch bewijs voor een meerwaarde van
animal-assisted therapy in het verpleeghuis?

Welke uitkomstmaten zijn gebruikt in de beoordeling
van AAT en wat is hun effect?

Is er een plek voor AAT bij bewoners van een
psychogeriatrische afdeling?
Resultaten studies (1/2)
auteur,
jaar
Fick,
1993
CrowleyRobinson,
1996
N
diagnose
interventie
uitkomst
resultaat
36
niet vermeld
sociale interactie
95
niet vermeld
verbale interactie 2x verhoogd
met hond
inwonende hond geeft
verbetering op meer dimensies
dan andere interventies
Kaiser,
2002
6
sociale interactie
behalve het gedrag ‘aaien’
(meer bij hond), is overige
interactie gelijk
McCabe,
2002
22
somatische
diagnose,
geen
dementie
dementie,
speciale unit
groepsactiviteit met en
zonder hond
inwonende of bezoekende
hond
controle: alleen bezoek
vrijwilliger
bezoek hond
bezoek vrijwilliger
inwonende hond
probleemgedrag
probleemgedrag overdag
significant verlaagd met hond
stemming
Resultaten studies (2/2)
auteur,
jaar
Banks,
2002
N
diagnose
interventie
uitkomst
resultaat
45
AAT geeft vermindering van
eenzaamheid, frequentie maakt niet
uit
62
Richeson
2003
17
1x per week of 3x per
week AAT (hond)
controlegroep (geen
AAT)
aanwezigheid van een
aquarium in de
eetkamer
dagelijks AAT (hond) in
een groepssessie van
een uur
eenzaamheid
Edwards,
2002
somatische
diagnose,
geen
dementie
dementie,
speciale unit
voedingsintake
gewicht
bijvoeding
agitatie
sociale interactie
medicatie
kanarie
plant
controlegroep
kwaliteit van leven
psychische klachten
voedingsintake en gewicht nemen
toe met aquarium, benodigde
bijvoeding daalt
agitatie neemt af en sociale
interactie toe met AAT, effect
verdwijnt bij stoppen
geen verschil in medicatie
verbetering van kwaliteit van leven
en vermindering van psychische
klachten in groep met kanarie
Colombo, 144
2006
dementie,
speciale unit
geen
dementie of
ernstige
somatiek
Beelden zeggen meer.......
Beelden zeggen meer.........
Beelden zeggen meer.......
Kernpunten: AAT in het verpleeghuis

stimulus voor aandacht en gesprekken

aaien als belangrijke meerwaarde

intensiteit maakt niet uit

positieve effecten op personeel

kostenbesparing?
Kernpunten: AAT bij dementie

complementaire therapie

stimulatie en dagbesteding

snoezelen

universele taal

kleinschalig wonen / wonen als thuis
Veiligheid en hygiëne
letsel door bijten of krabben, allergie, verspreiden
van parasieten of zoönosen
 goede hygiëne en veterinaire controle
 goed getrainde en gesocialiseerde dieren
 alternatieven bij allergie:



pluche dieren
robotdieren
Robotherapy & pluche dieren
auteur,
jaar
Tamura,
2004
N
diagnose
interventie
uitkomst
resultaat
13
dementie
interactie met de
stimulus
de pluche hond lokt meer interactie
uit dan AIBO©
Libin,
2004
9
dementie
agitatie
stemming
Banks,
2008
38
geen
dementie
pluche beweegbare
speelgoedhond
AIBO© (robot hond)
blootstelling aan
pluche kat of Robocat©
(robot kat)
hond
AIBO©
controlegroep
beide katten zijn vergelijkbaar in
effect: verbetering op stemming en
agitatie
eenzaamheid verminderd bij zowel
hond als AIBO©
eenzaamheid
Aanbevelingen
 AAT:



Ja!
positieve effecten zowel bij somatiek als PG
kleinschalig wonen / wonen als thuis
snoezelen
 AAT
kan ook simpel!
 goede
afspraken omtrent verantwoording
 individuele

afstemming
dieren opnemen in biografie / zorgleefplan
Meer info?
www.alzheimernederland.nl
 www.dementia.nl
 www.diereninzorgenwelzijn.nl
 www.zorgdier.nl
 www.innovatiekringdementie.nl
 www.pets4care.nl
 www.deltasociety.org
 www.dieren-helpen.nl
 www.wikipedia.org

mail: [email protected]