MENSENRECHTEN EN TOERISME

TOERISME
MENSENRECHTEN EN
TOERISME
Met een jaarlijkse omzet van meer dan €740
miljard (WTO) en als één van de belangrijkste
werkgevers in de wereld speelt het
internationale toerisme een belangrijkere rol in
de wereldeconomie. De voordelen die de sector
brengt, worden vaak ondermijnd door de
mensenrechtenschendingen die de ontwikkeling
van toerisme op vele plaatsen met zich
meebrengt. Op een aantal toeristische
bestemmingen zoals Egypte, Kenia, Sri Lanka of
Marokko gaat de ontwikkeling van het toerisme
(bewust of onbewust) gepaard met het schaden
van mensenrechten. Denk aan mensen die van
hun land worden verdreven, geen toegang meer
hebben tot schoon drinkwater of natuurlijke
hulpbronnen, schade aan hun leefomgeving,
slechte arbeidsomstandigheden of seksuele
exploitatie van vrouwen en kinderen.
Recente internationale ontwikkelingen (zie
mensenrechtenfactsheet) verwachten van
bedrijven een pro-actieve houding om
schendingen te voorkomen. Het is voor
Nederlandse bedrijven binnen de toeristische
sector van belang om actief na te gaan of zij
bewust of onbewust mensenrechtenschendingen
veroorzaken, eraan bijdragen of er bij betrokken
zijn door hun zakenrelaties. Ook wordt van ze
verwacht maatregelen te nemen om deze
schendingen te voorkomen of te herstellen en
erover te communiceren. Op het moment zijn
nog weinig (MKB-)bedrijven uit de toeristische
sector bewust van hun impact op mensenrechten
en hoe zij hiermee om moeten gaan.
MVO Nederland geeft hierbij een eerste
introductie op mensenrechten in de toeristische
sector, en biedt een overzicht van bestaande
hulpmiddelen en initiatieven die bedrijven uit
de toeristische sector helpen in hun omgang met
mensenrechten. Dit vormt een discussiestuk voor
de bijeenkomsten waarin toeristische bedrijven
samenkomen om mensenrechtenkwesties te
identificeren, hun keten in kaart te brengen en
mogelijke de handelingsperspectieven te
verkennen.
De toeristische sector is één van de grootste en snelst
groeiende economische sectoren ter wereld en vormt
een belangrijke bron van inkomsten en
werkgelegenheid, vooral in minder ontwikkelde
landen. Volgens de Wereld Toerisme Organisatie
verdient 6 tot 7% van de wereldwijde beroepsbevolking
zijn inkomen direct of indirect via het toerisme. 40%
van de wereldwijde toeristenstroom vindt plaats van
rijke landen naar ontwikkelingslanden en in 46 van de
50 minst ontwikkelde landen is toerisme één van de
belangrijkste inkomstenbronnen. In veel van deze
landen bestaat een gebrek aan lokale wetgeving om
mensenrechten te beschermen of een zwakke overheid
die onvoldoende wil of middelen heeft om wetten uit
te voeren en de rechten van mensen te beschermen.
De toerisme sector is heel gefragmenteerd en
complex. Veel organisaties in de Nederlandse
toeristische sector doen zaken met accommodaties en
toeristische attracties op verre
vakantiebestemmingen, waar mogelijke
mensenrechtenschendingen plaatsvinden. Voor
Nederlandse toeristische organisaties die zakendoen in
gebieden als Zuid-Oost Azië, Zuid-Azië, Afrika,
Centraal en Zuid- Amerika is het goed hier onderzoek
naar te doen en de risico’s in kaart te brengen.
MENSENRECHTENISSUES IN TOERISME
Ondanks de werkgelegenheid die toerisme brengt in
vele arme landen, heeft de sector juist in deze landen
ongewenste effecten op mensenrechten. Hieronder
staan een aantal van de belangrijkste effecten
beschreven. Dit wil niet zeggen dat deze
mensenrechtenschendingen overal voorkomen, dit
verschilt ook sterk per land en per toerisme vorm. Het
is belangrijk dat Nederlandse bedrijven gezamenlijk en
individueel nagaan of zij (direct of via hun partners)
bijdragen aan mensenrechtenschendingen. Het is
belangrijk hierbij in kaart te brengen op welke
mensenrechtenschendingen zij het meeste impact
hebben, en waar het bedrijf het meeste invloed op kan
uitoefenen.
Arbeidsomstandigheden, arbeidsrechten en een
leefbaar loon
De arbeidsomstandigheden waarin mensen in de
toeristische sector werken voldoen vaak niet aan
veiligheidsnormen, of zijn schadelijk voor de
gezondheid van de medewerkers. De meest
fundamentele internationaal overeengekomen
arbeidsrechten worden vaak niet nageleefd. Naast
kinderarbeid en discriminatie (zie hieronder), gaat het
bijvoorbeeld ook om overmatig overwerk en
onderbetaling. Van het salaris kunnen mensen vaak
niet leven, of hun kind naar school sturen. Bovendien
is het werknemers niet toestaan zich te organiseren en
bij een vakbond aan te sluiten. Zo werden werknemers
van een 5-sterren hotel in Algiers recent ontslagen
omdat ze zich bij een vakbond probeerden aan te
sluiten.
Hoewel over het algemeen de omstandigheden beter
zijn in de grote hotelketens dan in kleine hostels,
geven bekende slechte omstandigheden in de grote
hotelketens een algemeen beeld van de rest. Daarbij
wordt veel gebruik gemaakt van het inhuren van
tijdelijke arbeiders via een uitzendbureau en zijn
contracten onzeker en seizoensgebonden.
Discriminatie
Discriminatie kan vele vormen hebben. Het kan
bijvoorbeeld gaan om grote verschillen tussen de
betaling van lokaal personeel en westers personeel.
Lokaal personeel wordt vaak onderbetaald en hebben
ongelijke doorgroeimogelijkheden. Dit geldt extra voor
vrouwen en migranten. Vrouwen vormen een
belangrijk deel van de arbeidskrachten in de toerisme
sector, maar krijgen structureel minder betaald en
worden vaak gebruikt voor laaggeschoold en
laagbetaald werk, zoals schoonmaakwerk. Bovendien
hebben zij weinig sociale rechten, ook tijdens
zwangerschapsperioden.
Daarnaast kan het bij discriminatie ook gaan over hoe
mensen met een (lichamelijke) beperking toegang
hebben tot toeristische attracties.
Kinderarbeid
Wereldwijd werken er naar schatting 13 tot 19 miljoen
kinderen in het toerisme. De belangrijkste vormen zijn
seksuele exploitatie en gevaarlijk en ongezond werk.
Dit gebeurt vooral door kinderen onder de 18, maar
die oud genoeg zijn om te werken (boven de 15). Deze
kinderen werken meestal in hotels en restaurants. Dit
is door de ILO als gevaarlijk werk bestempeld en
daarom verboden voor kinderen onder de 18. Naast
deze directe kinderarbeid is er ook sprake van
indirecte kinderarbeid: kinderen die van school af gaan
om in druk bezochte gebieden te bedelen of op andere
manieren aan geld te komen.
(kinder)Sekstoerisme
Kindersekstoerisme gaat over de seksuele exploitatie
van kinderen en jongeren, door mensen die normaal
niet op de plek wonen waar het misbruik plaatsvindt
(volgens de definitie van ECPAT International). Het
gaat hier zowel om buitenlandse als binnenlandse
reizigers. ECPAT International benoemt Zuid-Oost Azië,
Centraal Amerika en Brazilië als plekken waar
kindersekstoerisme veel voorkomt. In toenemende
mate geldt dit ook voor gebieden als Zuid-Amerika,
Zuid-Afrika, Noord-West Afrika, Oost Afrika, India en
Mongolië. De toeristen komen uit ontwikkelde landen,
zoals de rijkere Europese landen en Noord Amerika,
Rusland, Japan, Taiwan, Australië en Nieuw Zeeland.
Landrechten, gedwongen verhuizingen en rechten
van inheemse volkeren
De mooiste locaties voor het ontwikkelen van
toeristische activiteiten zijn vaak ongerepte stukken
land langs de kust of rivieren. Deze gebieden zijn vaak
bewoond en heel productief voor landbouw of visserij.
Dit land wordt vaak onteigend ten behoeve van
toeristische activiteiten. Dit gaat ten koste van de
lokale gemeenschappen, zonder hun toestemming of
tegen onvoldoende compensatie.
Hiermee wordt hun eigendomsrecht, hun gebruiksrecht
op land en natuurlijke hulpbronnen geschonden. Dit
geldt ook voor hun recht op culturele identiteit, zoals
bij inheemse volkeren die speciale bescherming
genieten onder het internationale recht.
Een voorbeeld hiervan is een vissersgemeenschap in Sri
Lanka, die door de verkoop van land voor de
ontwikkeling van mega-resorts geen toegang meer
hadden tot de zee.
Recht op water en gezondheid
De toeristische sector investeert fors in de
infrastructuur van de bestemmingen, met name om te
voldoen aan de behoeften van toeristen. Schaarse
waterbronnen worden bijvoorbeeld aangewend voor
douches, baden, zwembaden, goed onderhouden
gazons en golfbanen. Toeristen consumeren veel meer
water dan de lokale bevolking - en veel meer dan ze
thuis doen. Met dit watergebruik en watervervuiling
wordt schoon water aan de lokale gemeenschap
onttrokken. De implicaties voor mensenrechten zijn
breder dan alleen de toegang op schoon drinkwater.
Een gebrek aan schoon water is gekoppeld aan andere
rechten, zoals het recht op een inkomen, gezondheid
en onderwijs. Bovendien speelt water een belangrijke
rol in tal van culturele rituelen, zodat een tekort aan
water culturele rechten kan ondermijnen. Een
voorbeeld van deze mensenrechtenschending is te zien
in Costa Rica. Hier protesteerde de lokale bevolking
met succes tegen waterleidingsbuizen, die water uit
hun gebied onttrok voor resorts en golfbanen.
Recht op waardigheid en privacy
Het recht op privacy en waardigheid kan worden
geschonden wanneer lokale mensen en inheemse
volkeren worden ‘tentoongesteld’ ten behoeve van
toeristen. Zoals bijvoorbeeld het geval is bij de
Burmese Karen vluchtelingen in Thailand. Ook bij het
bezoeken van vergelegen gebieden in de jungle of juist
sloppenwijken in de stad, kan de privacy van de lokale
bevolking worden geschonden.
BELANG VOOR BEDRIJVEN IN TOERISME
De toeristische sector is sterk afhankelijk van natuur
en cultuur. Vanuit strategische noodzaak en met het
oog op de continuïteit van toerisme is het belangrijk
de negatieve invloed op de natuur en lokale bevolking
te beperken. Daarnaast is MVO – en met name
ondernemen met oog voor mensenrechten – belangrijk
omdat het imagoschade, claims en andere negatieve
effecten voorkomt en daardoor een betere
marktpositie verwerft en betere toegang tot financieel
kapitaal bezorgd. Ook kan de Nederlandse toeristische
sector tegemoet komen aan een trend naar bewust
toerisme door bewust te ondernemen. In toenemende
mate zijn Nederlandse (of westerse) toeristen op zoek
naar het beleven van andere culturen - naar
authenticiteit. Daarnaast willen Nederlandse toeristen
steeds vaker een vakantie combineren met een
vrijwilligersproject.
WAT GEBEURT ER AL OP HET GEBIED VAN MENSENRECHTEN EN TOERISME?
Mensenrechten is een belangrijk thema binnen de toeristische sector en bedrijven binnen de sector
kunnen het verschil maken. Vandaar dat er al veel initiatieven bestaan die zich inzetten voor
mensenrechten binnen de sector. Ook bestaan er al verschillende hulpmiddelen, netwerken,
certificeringen en gedragscodes die als doel hebben bedrijven verder helpen. Tegelijkertijd was de
sector een opvallende afwezige in het wereldwijde debat rond de UN Guiding Principles voor bedrijven
en mensenrechten. Belangrijke sector organisaties zoals de UNWTO and de World Travel en Tourism
Council hebben een grote rol in het op de agenda zetten van het onderwerp mensenrechten binnen de
sector.
Op dit moment zijn (MKB-)bedrijven in de toeristische sector zich vaak nog onvoldoende bewust van de
rol die zij kunnen spelen in de mensenrechtenproblematiek. Daarnaast is het hen vaak onduidelijk
welke handelingsperspectieven zij hebben. Daarom gaat het mensenrechtenproject op basis van (en
waar mogelijk in samenwerking met) onderstaande initiatieven verder met het concretiseren van
mensenrechten binnen de toeristische sector.
•
•
•
•
•
•
•
Algemene Nederlandse Vereniging van Reisondernemingen (ANVR)
Brancheorganisatie voor de reisbranche die zich inzet voor duurzaam toeristisch ondernemen.
Code of conduct for the protection of children from sexual explatation in travel and tourism
Gedragscode voor bedrijven in de toeristische sector rond de bescherming van kinderen voor sexuele
uitbuiting.
ECPAT (End Child Prostitution, Child Pornography and Trafficking in Children for Sexual Purposes)
Voorlichtingsorganisatie op het gebied van rechten van het kind – ook binnen de toeristische industrie
Global Code of Ethics for Tourism
Code voor verantwoordelijk en duurzaam toerisme, opgesteld door de World Tourism Organization. De
code heeft betrekking op economische, sociale, culturele en ecologische componenten van reizen en
toerisme.
Global Sustainable Tourism Criteria
Guiding principles voor duurzaam toerisme, opgezet door Global Sustainable Tourisme Council. Hoewel
deze criteria niet direct aan mensenrechten refereren, blijkt wel impliciet uit de criteria dat
mensenrechten zoals het recht op schoon drinkwater, de rechten van de oorspronkelijke bevolking en
het recht op een leefbaar inkomen moeten worden gerespecteerd om aan de criteria te voldoen.
IDUT
IDUT, de Vereniging voor Duurzaam Uitgaand Toerisme, is het landelijke Nederlandse netwerk voor
duurzame ontwikkeling van uitgaand toerisme
Initiatief Duurzame Handel
Keteninitiatief dat internationale handelsketens helpt verduurzamen. Zo ook de toeristische sector.
International Centre for Responsible Tourism (ICRT)
Netwerk van ‘Responsible Tourism Practitioners’ afkomstig uit het bedrijfsleven, overhead, NGO’s etc..
Landendossiers
Bij Agentschap NL is er per land informatie beschikbaar over kansen, wet- en regelgeving, sectoren,
export- en importcijfers.
Rainforest alliance
Keurmerk voor eerlijke handel en milieu voor bedrijven uit de toeristische sector.
Travel foundation UK
Onafhankelijke organisatie die de touristische sector ondersteunt in het verduurzamen.
Travelife
Certificeerbaar managementsysteem voor duurzaam toerisme.
UNWTO (World Tourism Organization)
Orgaan van de verenigde naties dat zich bezig houdt met internationaal toerisme.
World Travel and Tourism Council
Netwerk van grote bedrijven in de toeristische industrie. In hun ‘tourism for tomorrow’-programma
wordt aandacht geschonken aan duurzaam toerisme.
•
•
•
•
•
•
•
VOORBEELDEN
-
-
Kuoni, werkt al jaren aan mensenrechten issues zoals bescherming van kinderen en betere
arbeidsomstandigheden. Het heeft recent een speciaal mensenrechtenbeleid ontwikkeld en doelen
gesteld hierop. Het rondde in 2012 een eerste human rights impact assessment in Kenia af.
Al sinds 2008, is de Intercontinental Hotels Group (IHG) volgens eigen zeggen methoden aan het
ontwikkelen om mensenrechten issues in kaart te brengen en deze te adresseren.
Marriott International heeft inmiddels een mensenrechtenbeleid dat direct refereert aan de Universele
verklaring van de rechten van de mens.
De Rezidor Hotel Group is lid van UN Global Compact. Het erkent expliciet dat het opereert in landen
waar mensenrechten worden geschonden en zegt deze issues te adresseren.
Adventure alternatives heeft een uitgebreid beleid op mensenrechten en heeft dit in hun core business
geïntegreerd.
FairGround Sessions organiseert actieve reizen waarbij een deel van de vakantietijd wordt besteed aan
het ondersteunen van een ontwikkelingsproject.
Bronnen:
•
Time for tourism to put human rights on the agenda, Institute of Human rights and business, 2011
http://www.ihrb.org/commentary/guest/time_for_tourism_industry_to_put_human_rights_on_agenda.html
•
Why the tourism industry needs to take a human rights approach: the business case, Tourism Concern, 2011
http://www.tourismconcern.org.uk/uploads/file/campaigns/TourismConcern_IndustryHumanRightsBriefing-FIN.pdf
•
Putting tourism to rights, a challenge to human rights abuses in the tourism sector, Tourism Concern, 2009
http://www.tourismconcern.org.uk/uploads/file/campaigns/LowRes_Putting%20Tourism%20to%20Rights_A%20report%20by%20TourismConc
ern2.pdf
•
Frameworks for change, The Tourism Industry and Human Rights, Meeting summary report, 2012, Institute of Human Rights and Business
and Tourism Concern
•
Accelerating action against child labour in tourism, ILO/IPEC
•
Gender discrimination in tourism, UNWTO, 2011 http://www.travelpulse.com/unwto-report-calls-for-end-to-gender-discrimination-intourism.html
•
Human rights in tourism: conceptualization and stakeholder perspectives, B.P. George, Electronic Journal of Business ethics and
organization studies, 2007, http://ejbo.jyu.fi/pdf/ejbo_vol12_no2_pages_40-48.pdf
•
World Tourism Organization http://www2.unwto.org/