`Bijlagen bij besluit Wob-verzoek over zoogdieren

 Inventarisatie van dieren, vermeld op de Positieflijst, op de prevalentie en mogelijke introductie van ziekten en zoönosen Rapport 1002
Prof. Dr. F. van Knapen, Dr. Ing. P.A.M. Overgaauw en Mw. Drs. J. Scheurwater Institute for Risk Assessment Sciences (IRAS) Divisie Veterinaire Volksgezondheid Universiteit Utrecht Postbus 80175, 3508 TD Utrecht Tel. 030‐2535367 Maart 2010 Rapport in opdracht van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Directie Voedselkwaliteit en Diergezondheid Contactpersoon: Ir. J.W.F. Zijlker Nationale Agenda Diergezondheid 2007/2015 VOORWOORD De risico’s van overdracht van infecties van gezelschapsdieren naar de mens zijn afhankelijk van vele factoren. Allereerst kan een duidelijk onderscheid worden gemaakt tussen directe zoönosen, na direct contact met een huisdier en indirecte zoönosen. Voor indirecte zoönosen is de aanwezigheid van een huisdier niet noodzakelijk omdat het agens via de grond, water of lucht verspreidt. Ook kunnen teken, vlooien en luizen fungeren als vector voor de overdracht van zoönosen. Naast de hoeveelheid infectieus materiaal, infectiedruk, spelen zaken als pathogeniteit en/of virulentie van het agens, de mate van contact, het stadium van infectie bij het dier, de weerstand van de mens en de betrachte hygiëne een rol bij de kans of een infectie wel of niet overgaat op de mens. Naast de reguliere huisdieren, zoals honden, katten, vogels, knaagdieren en vissen wordt er in Nederland nog een heel scala aan exotische diersoorten gehouden. Om duidelijke grenzen te stellen aan wat toegestaan is uit oogpunt van dierenwelzijn, maar ook uit oogpunt van volksgezondheid (gevaarlijke dieren die kunnen bijten of giftig zijn, maar ook ernstige infecties op de mens kunnen overbrengen) is er door de RDA een Positieflijst samengesteld. Hierop staan alle, voor het merendeel, exotische dieren vermeld die een eigenaar mag houden. Van een aantal dieren en diersoorten is bekend dat ze infecties bij zich kunnen dragen die besmettelijk kunnen zijn voor de mens. Vaak zijn de dieren zelf niet ziek en vertonen geen verschijnselen. Intussen kunnen ze soms lange tijd grote hoeveelheden infectieus materiaal verspreiden naar de mens of de omgeving. Het is zeer moeilijk om een monitoring van dergelijke ziekten uit te voeren omdat nauwelijks bekend is om hoeveel dieren het gaat en waar ze aanwezig zijn. Ook komen ze niet vaak bij de dierenarts en als dat wel het geval is om redenen anders dan de hiervoor genoemde infecties. Van een aantal dieren op de Positieflijst is bekend dat ze drager kunnen zijn van zoönosen en een risico voor de volksgezondheid kunnen vormen. Met behulp van het hierna weergegeven literatuuronderzoek kan van de dieren op de lijst bepaald worden of deze een significant risico vormen. 2 INHOUD Voorwoord .............................................................................................................................................................. 2
Inhoud ..................................................................................................................................................................... 3
Zoönosen van Zoogdieren...................................................................................................................................... 6
Indeling Zoogdieren............................................................................................................................................ 6
Zoönosen van Zoogdieren algemeen .................................................................................................................. 6
Rabiës .................................................................................................................................................................. 6
Amerikaanse opossums ...................................................................................................................................... 8
Roofbuideldieren ................................................................................................................................................ 8
Plantenetende buideldieren............................................................................................................................... 8
Zoönosen van klimbuideldieren.................................................................................................................. 8
Zoönosen van kangoeroes .......................................................................................................................... 8
Insecteneters ...................................................................................................................................................... 9
Zoönosen van egels..................................................................................................................................... 9
Boomspitsmuizen ............................................................................................................................................. 10
Roofdieren ........................................................................................................................................................ 10
Zoönosen van hondachtigen..................................................................................................................... 11
Zoönosen van wasbeerachtigen................................................................................................................ 11
Zoönosen van marterachtigen .................................................................................................................. 11
Zoönosen van civetkatachtigen................................................................................................................. 13
Zoönosen van katachtigen ........................................................................................................................ 14
Onevenhoevigen............................................................................................................................................... 16
Zoönosen van paardachtigen.................................................................................................................... 17
Opmerkingen bij het houden van paardachtigen als huisdier .................................................................. 20
Evenhoevigen ................................................................................................................................................... 20
Zoönosen van evenhoevigen............................................................................................................................. 21
Zoönosen van kameelachtigen ................................................................................................................. 21
Zoönosen van herten ................................................................................................................................ 21
Knaagdieren...................................................................................................................................................... 22
Zoönosen van eekhoorns .......................................................................................................................... 22
Zoönosen van ratten, muizen, hamsters en gerbils .................................................................................. 22
Haasachtigen .................................................................................................................................................... 25
Literatuur zoogdieren ....................................................................................................................................... 26
Zoönosen van vogels ............................................................................................................................................ 30
Indeling vogels .................................................................................................................................................. 30
Zoönosen van vogels algemeen ........................................................................................................................ 30
3 Watervogels...................................................................................................................................................... 36
Literatuurlijst vogels ......................................................................................................................................... 37
Zoönosen van reptielen ....................................................................................................................................... 39
Indeling reptielen.............................................................................................................................................. 39
Zoönosen van reptielen algemeen .................................................................................................................... 39
Schildpadden .................................................................................................................................................... 40
Zoönosen van schildpadden .............................................................................................................................. 40
Krokodilachtigen............................................................................................................................................... 40
Brughagedissen................................................................................................................................................. 40
Hagedissen........................................................................................................................................................ 40
Slangen ............................................................................................................................................................. 41
Zoönosen van slangen ....................................................................................................................................... 41
Opmerkingen bij het houden van reptielen als huisdier ................................................................................... 41
Overzichtstabel zoönosen van reptielen .......................................................................................................... 43
Literatuur reptielen .......................................................................................................................................... 44
Zoönosen van amfibieën...................................................................................................................................... 46
Indeling amfibieën ............................................................................................................................................ 46
Zoönosen van amfibieën algemeen .................................................................................................................. 46
Wormsalamanders ........................................................................................................................................... 46
Salamanders ..................................................................................................................................................... 47
Kikkers en padden ............................................................................................................................................ 47
zoönosen van kikkers en padden ...................................................................................................................... 47
Opmerkingen bij het houden van amfibieën als huisdier................................................................................. 48
Overzichtstabel zoönosen door amfibieën....................................................................................................... 48
Literatuur amfibieën......................................................................................................................................... 49
Bacteriële zoönosen van reptielen en amfibieën................................................................................................ 50
Salmonellose..................................................................................................................................................... 50
epidemiologie.................................................................................................................................................... 50
Besmettingsbronnen ......................................................................................................................................... 51
Preventieve maatregelen .................................................................................................................................. 53
Bijlagen .............................................................................................................................................................. 55
Literatuur........................................................................................................................................................... 57
Campylobacteriose ........................................................................................................................................... 58
Epidemiologie.................................................................................................................................................... 58
Besmettingsbronnen ......................................................................................................................................... 58
Preventieve maatregelen .................................................................................................................................. 59
Literatuurlijst ..................................................................................................................................................... 60
Zoönosen van vissen ............................................................................................................................................ 61
4 Indeling vissen .................................................................................................................................................. 61
Zoönosen van vissen algemeen......................................................................................................................... 61
Literatuurlijst vissen.......................................................................................................................................... 63
Samenvatting en conclusies…………………………………………………………………………………………………………………………64 5 ZOÖNOSEN VAN ZOOGDIEREN INDELING ZOOGDIEREN De zoogdieren worden onderverdeeld in verschillende ordes. Van tien ordes die onder de Zoogdieren vallen staan er dieren op de positieflijst op basis van welzijnscriteria. Hierop zal verder worden in gegaan met betrekking tot de mogelijke introductie van zoönosen door het houden van deze dieren. Het betreffen: Amerikaanse opossums (Didelphimorphia), Roofbuideldieren (Dasyuromorphia), Plantenetende buideldieren (Diprotodontia), Insecteneters (Insectovora), Boomspitsmuizen (Scandentia), Roofdieren (Carnivora), Onevenhoevigen (Perissodactyla), Evenhoevigen (Artiodactyla), Knaagdieren (Rodentia), Hazen en konijnen (Lagomorpha).1,2 ZOÖNOSEN VAN ZOOGDIEREN ALGEMEEN RABIËS Inleiding Rabiës is een zeer ernstige zoönose die wordt veroorzaakt door een Lyssavirus.3,4 Alle soorten zoogdieren zijn in theorie gevoelig voor een besmetting met rabiës en kunnen een gevaar voor besmetting van de mens opleveren. Er zijn inmiddels 7 verschillende genotypen van het Lyssavirus bekend, namelijk type 1 (klassieke rabiësvirus), type 2 (Lagos‐bat‐virus), type 3 (Mokola‐virus), type 4 (Duvenhage‐virus), type 5 (European‐bat‐
lyssavirus 1), type 6 (European‐bat‐lyssavirus 2) en type 7 (Australian‐bata‐lyssavirus). Alleen genotype 2 is nog nooit vastgesteld bij de mens.3 Rabiës bij de mens Jaarlijks sterven er wereldwijd naar schatting 50.000 mensen aan rabiës en krijgen circa 10 miljoen mensen post‐expositieprofylaxe.3 De incubatieperiode bij de mens bedraagt meestal 20 tot 60 dagen, met een spreiding van 5 dagen tot 1 jaar of langer.3,4 De incubatietijd is sterk afhankelijk van de locatie van de beet, hoe dichter de beet zich bij het centrale zenuwstelsel bevindt, des te korter is de incubatietijd. Verder zijn de aard van de beet, de diersoort die de beet heeft toegebracht en de hoeveelheid virus bepalend voor de incubatietijd.3 Rabiës kan op basis van de klinische symptomen in 2 typen worden ingedeeld: rabiës furiosa (80%) en rabiës paralytica (20%). Patiënten met de eerste vorm vertonen symptomen van hyperactiviteit en krampen, terwijl bij paralytische rabiës een progressieve slappe verlamming optreedt. In het ziekteverloop kunnen verschillende stadia worden onderscheiden: incubatieperiode, prodromale fase, neurologische fase, coma en overlijden. Vaccinatie tegen rabiës is mogelijk bij zowel mens als dier. Toch is in alle gevallen na mogelijke blootsstelling 6 van een persoon aan rabiës een post‐expositiebehandeling geïndiceerd. Dit geldt ook voor personen waarbij een antistoftiter van >0,5 IU/ml is vastgesteld.3 Alle onbehandelde rabiësinfecties bij de mens zijn dodelijk. Neurologische, respiratoire of cardiovasculaire complicaties leiden uiteindelijk tot de dood.3 Er is geen test beschikbaar die bij de mens in een vroeg stadium, voordat klinische symptomen ontstaan, een rabiësinfectie kan aantonen of uitsluiten.3 In landen waar rabiës bij honden endemisch voorkomt is het risico van besmetting van de mens het grootst. De meeste humane gevallen worden zijn veroorzaakt door hondenbeten (76%), gevolgd door beten van katten en vleermuizen.3 Er zijn twee manieren van blootstelling aan rabiës waarbij de mens risico loopt om besmet te worden. De gevaarlijkste en meest gebruikelijke route om een besmetting op te lopen is via een beet door een rabide zoogdier. Besmetting kan ook optreden na contact met virusbevattend speeksel of ander infectieus materiaal via slijmvliezen of open verse wonden.4 Dieren kunnen dagen (honden, katten) tot weken (vleermuizen) besmettelijk zijn alvorens zelf verschijnselen van de ziekte te vertonen. Mensen zijn vermoedelijk alleen besmettelijk voor andere personen tijdens de periode dat ze ziekteverschijnselen vertonen. Het virus kan 14 dagen overleven in dode dieren en bij lage temperaturen nog langer.3 Rabiës bij zoogdieren Rabiës is primair een infectie van zoogdieren. Carnivoren en vleermuizen vormen het belangrijkste reservoir. Honden worden bijna altijd ziek (agressief of versuft gedrag) en overlijden na circa 10 dagen aan de ziekte. Echter, langdurig asymptomatisch dragerschap is bij honden in Ethiopië en India aangetoond. Bij in het wild levende dieren zijn het vooral de vos, wolf, prairiewolf, jakhals, wasbeer, vleermuis en het stinkdier die het reservoir vormen. Het rabiësvirus is ook aangetoond bij ratten en andere knaagdieren, maar de overdrachtskans naar de mens daarvan is van marginaal belang.3 Knaagdieren en lagomorfen vormen waarschijnlijk geen reservoir voor het rabiësvirus. Kleine knaagdieren, zoals eekhoorns, ratten, muizen, hamsters, cavia’s en gerbils zijn, evenals konijnen en hazen, slechts zelden besmet met rabiës. Er zijn verder geen gevallen bekend van overdracht van rabiës door deze dieren op de mens.4 In Nederland vormen momenteel vleermuizen het enige reservoir van het rabiësvirus. Het gaat hierbij met name om de laatvlieger (Eptesicus serotinus) en in mindere mate om de meervleermuis (Myotis dasycneme). Het betreft hier niet het klassieke rabiësvirus, maar de rabiësgerelateerde virussen EBLV‐1 en EBLV‐2. Het is mogelijk dat deze vleermuizen andere dieren besmetten die dan wel een bron kunnen zijn voor besmetting van de mens. In de praktijk heeft zich dergelijke overdracht nog niet voorgedaan. Blootstelling in Nederland is ook mogelijk via geïmporteerde huisdieren, insleep door vossen en eventueel door andere in het wild levende dieren. Rabiës is een aangifteplichtige ziekte. 3 7 AMERIKAANSE OPOSSUMS Van de Amerikaanse opossums staan de volgende families op de positieflijst: Opossums (Didelphidae), soort Noord‐Amerikaanse opossum (Didelphis marsupialis) en Kortstaartopossum (Monodelphis domestica).1,2 Er zijn hiervan geen zoönosen beschreven. ROOFBUIDELDIEREN Van de Roofbuideldieren staat van de volgende familie op de positieflijst: echte roofbuideldieren (Dasyuridae) soort Kowarie (Dasyuroides byrnei).1,2 Er zijn hiervan geen zoönosen beschreven. PLANTENETENDE BUIDELDIEREN Van de Plantenetende buideldieren staan van de volgende families soorten op de positieflijst: Klimbuideldieren (Phalangeridae) soort Gewone voskoesoen (Trichosurus vulpecula); Kangoeroes (Macropodidae) soort Tamar wallabi (Macropus eugenii), soort Parma wallabi (Macropus parma), soort Bennet wallabi (Macropus rufogrisea) en soort Zandwallabi (Macropus agilis).1,2 ZOÖNOSEN VAN KLIMBUIDELDIEREN Van de Gewone voskoesoen is bekend dat deze besmet kan zijn met Neospora caninum en Toxoplasma gondii.5 Ook is de Gewone voskoesoen een belangrijk reservoir voor Mycobacterium bovis in Nieuw‐Zeeland en een belangrijke verspreider van tuberculose naar rundvee.6 ZOÖNOSEN VAN KANGOEROES De verschillende kangoeroes kunnen bij de mens een aantal zoönosen veroorzaken. Er is veel dragerschap van verschillende Salmonella species onder de kangoeroes. Vooral bij jonge dieren kan salmonellose bij deze dieren plotselinge sterfte, diarree, lethargie, anorexie en pneumonie veroorzaken. 7 Ringworm kan bij kangoeroes een ernstige aandoening zijn en is zeer besmettelijk voor de mens. Het kan ovale tot ronde plekken geven die rood en schilferig zijn en jeuken. In de meeste gevallen is de aandoening zelflimiterend. 7 Grotere kangoeroe soorten kunnen het cysteuze stadium van de lintworm Echinococcus granulosus bij zich dragen. Zij vormen een mogelijke bron voor de verspreiding naar onze huisdieren en de mens.7 8 Kangoeroes kunnen verder geïnfecteerd zijn met het encefalomyocarditis virus, dat wordt verspreid door ratten en muizen. Het kan sterfte bij kangoeroes veroorzaken en is mogelijk een belangrijke zoönose.7 Het Ross River virus is een virus dat wordt verspreid door muggen en waarvoor de walabi’s een reservoir vormen. Walabi’s vertonen geen klinische verschijnselen als zij geïnfecteerd zijn met dit virus. Bij mensen treden de verschijnselen op na een incubatietijd van 3‐21 dagen. De verschijnselen bestaan uit uitslag op de romp en ledematen, rillingen, koorts, hoofdpijn, lethargie en spierzwakte. Ook artritis van de polsen, enkels, vingers, knieeën en tenen kan optreden. Herstel treedt op binnen weken tot maanden en ongeveer 10% van de besmette mensen ontwikkelt een chronisch vermoeidheidsprobleem.8 INSECTENETERS Van de Insecteneters staan de volgende families op de positieflijst: Egels (Erinaceidae), Tenreks (Tenrecidae) diverse genera∗ en Spitsmuizen (Soricidae).1,2 ZOÖNOSEN VAN EGELS Egels vormen een bron van diverse zoönosen bij de mens. De belangrijkste bacteriële zoönose die de mens door egels op kan lopen is salmonellose. Hoewel egels besmet met Salmonella verschijnselen als anorexie, diarree en gewichtsverlies kunnen vertonen, vertoont 28% geen verschijnselen en is asymptomatisch drager van Salmonella.9‐11 Andere bacteriële zoönosen waar de mens door besmet kan raken door egels zijn pseudotuberculose veroorzaakt door Yersinia pseudotuberculosis en mycobacteriose door Mycobacterium marinum.9,10 Ook antilichamen tegen Coxiella burnetti (Q‐fever) en Chlamydophila (chlamydiose) zijn bij egels aangetoond. Mogelijk kunnen egels deze zoönosen op de mens overdragen.9 De egel is verder de belangrijkste gastheer van Leptospira Bratislava in Nederland en Denemarken en de belangrijkste gastheer van L. canicola in Israel en kunnen daarmee een bron vormen voor besmetting met leptospirose.12 Er zijn verder een aantal mycotische zoönosen die door egels kunnen worden overgedragen op de mens. Dermatophytose, ook wel ringworm genoemd, komt voor bij egels en daar veroorzaakt door Trichophyton mentagrophytes var. erinacei13 De verschijnselen bij egels zijn vergelijkbaar met die bij andere dieren en bestaan uit een niet‐jeukende, droge, schilferige huid met kale plek en verlies van stekels. Meestal kan Trichophyton mentagrophytes var. erinacei worden geïsoleerd, maar soms ook Microsporum species. Ook zijn er asymptomatische dragers onder de egels en deze leveren een gevaar op voor zoönotische overdracht.9,10 Er zijn gevallen bekend van egels besmet met Candida albicans. Zowel intestinale candidiase is waargenomen als besmetting van voetzooltjes met Candida albicans. Mogelijk kunnen egels candidiase overbrengen op de mens.9,14 ∗
Zie voor betreffende genera en soorten positieflijsten Advies RDA 2006/10 1 9 De egel kan ook virale aandoeningen overdragen op de mens. Uit onderzoek is gebleken dat egels zelfs voor kleine hoeveelheden van het Tahyna virus, uit de familie Bunyaviridae, gevoelig zijn. Zij kunnen een voldoende hoge titer krijgen om muggen te besmetten. Egels vormen tijdens hun winterslaap een reservoir voor het virus op de lange termijn.9 Het tickborne encefalitis virus kan ook worden gevonden bij egels. Egels spelen een rol als gastheer van teken en als reservoir van het virus.9 Krim‐Congo hemorragische koorts is een belangrijke zoönose in het Midden‐Oosten, Oost‐Europa en Azië. Bij mensen is deze ziekte vaak lethaal. Het virus kan worden opgelopen door een beet van een besmette teek, contact met bloed of weefsels van besmette dieren of door direct contact met besmette patiënten. Het Krim‐
Congovirus is aangetoond bij zowel Afrikaanse als Europese egels. De individuele gevoeligheid voor het Krim‐
Congovirus van de verschillende egelsoorten verschilt. Egels kunnen een belangrijke gastheer vormen voor immature stadia van teken die de zoönose kunnen verspreiden. Paramyxovirussen komen veel voor bij egels en mogelijk kunnen deze virussen ook overgaan op andere diersoorten en ook de mens met paramyxovirussen besmetten.9 Van rabiës is ook bekend dat egels ermee besmet kunnen raken en zo een mogelijke bron voor besmetting van de mens zijn.9 Verder dient nog opgemerkt te worden dat egels gevoelig zijn voor mond‐ en klauwzeer. Ook al is MKZ geen zoönose, introductie van MKZ in de veestapel kan grote gevolgen hebben. Er moet rekening mee worden gehouden dat egels een belangrijke rol kunnen spelen in de verspreiding van MKZ.9 Intestinale cryptosporidiose kan sterfte veroorzaken bij egels. De mens kan besmet raken met verschillende Cryptosporidium spp. ten gevolge van contact met egels. Het is van groot belang preventief de handen grondig te wassen na ieder contact met een egel om besmetting te voorkomen.9 BOOMSPITSMUIZEN Van de Boomspitsmuizen staat de volgende familie op de positieflijst: Toepaja’s (Tupaiidae); soort Gewone toepaja (Tupaiaglis).1,2 Er zijn hiervan geen zoönosen beschreven. ROOFDIEREN Van de Roofdieren staan de volgende families op de positieflijst: Hondachtigen (Canidae), soort Huishond (Canis familiaris); Wasbeerachtigen (Procyonidae), soort Witsnuitneusbeer (Nasua narica), soort Neusbeer (Nasua nasua) en soort Rolstaartbeer (Potos flavus); Marterachtigen (Mustelidae), soort Fret (Mustela putorius), soort Nerts (Mustela vison) en soort Dwergotters (Amblonyx); Civetkatachtigen (Herpestidae), soort Genetkat (Genetta genetta); Mangoesten (Viverridae), soort Vosmangoest (Cynictis penicillata), soort Zebra mangoest (Mungus mungo) en soort Stokstaartje (Suricata suricatta); Katachtigen (Felidae), soort Huiskat (Felis 10 lybica domestica), soort Moeraskat (Felis chaus), soort Caracal (Felis caracal), soort Luipaardkat (Felis bengalensis), soort Lynx (Felis lynx) en soort Serval (Felis serval).1,2 ZOÖNOSEN VAN HONDACHTIGEN Op basis van welzijnscriteria is bij de Hondachtigen alleen de soort huishond (Canis familiaris) toegestaan te houden als huisdier. Zoönosen te introduceren door het houden van huishonden valt buiten dit onderzoek, daar de huishond niet gerekend wordt tot de exoten. ZOÖNOSEN VAN WASBEERACHTIGEN Op de positieflijst van het RIVM1 staan drie soorten wasbeerachtigen om te worden toegelaten op basis van welzijnscriteria, namelijk de witsnuitneusbeer, de neusbeer en de rolstaartbeer. Het is opmerkelijk dat de wasbeer (Procyon lotor) als enige van de wasbeerachtigen van de positieflijst af is gehaald op basis van het risico voor de volksgezondheid. Hiertoe is besloten uit angst voor besmetting van de mens met de spoelworm Baylisascaris procyonis van de wasbeer. De overige wasbeerachtigen kunnen echter ook besmet zijn met deze parasiet en zijn niet van de positieflijst afgehaald.1 Meer informatie over wasbeerachtigen en Baylisascaris procyonis is terug te vinden in de literatuur.15‐20 De wasbeerachtigen worden als gehele groep in verband gebracht met het risico op de volgende zoönosen: leptospirose, tularemie, rabiës, baylisascariose, salmonellose, ringworm en scabiës.15 Ook om deze reden is het niet logisch om alleen de wasbeer van de positieflijst te verwijderen op basis van het gevaar voor de volksgezondheid en de andere wasbeerachtigen niet.15 Wasbeerachtigen kunnen tevens veel ziekten bij zich dragen die een gevaar vormen voor honden, katten en konijnen. Canine distemper, feline panleukopenie, canine parvo, canine infectieuze hepatitis en rabiës zijn belangrijke voorbeelden van ziekten van wasbeerachtigen die onze honden en katten kunnen besmetten. Wasbeerachtigen zijn verder gevoelig voor dezelfde endoparasieten en ectoparasieten als honden en katten en kunnen deze mogelijk hiermee besmetten.15 ZOÖNOSEN VAN MARTERACHTIGEN Fretten De belangrijkste zoönose die wordt gezien bij fretten is influenza.21,22 Fretten zijn namelijk bijzonder gevoelig voor influenzavirussen en deze dieren worden daarom al jaren gebruikt als diermodel in laboratoria voor onderzoek naar influenzavirussen. Bij de fret zijn typische verschijnselen van influenzavirussen niezen, koorts, lethargie, seromuceuze neusuitvloeiing, conjunctivitis en lichtschuwheid. 11 Meestal duurt de ziekte maar kort en is de fret binnen een week weer hersteld, echter bij jonge fretten kan de ziekte een ernstiger verloop hebben. Mensen kunnen besmet raken door fretten door het inademen van besmette aerosolen van geïnfecteerde fretten. Op dezelfde manier kunnen fretten ook geïnfecteerd raken door besmette mensen.22 Fretten zijn gevoelig voor rabiës en dienen hier tegen gevaccineerd te worden.11,23,24 Jaarlijks moet een boostervaccinatie worden gegeven tegen rabiës om beschermd te blijven. Door de Centers for Disease Control in de USA wordt aangeraden om een fret te euthanaseren ingeval deze een mens heeft gebeten en vervolgens de hersenen op rabiës te onderzoeken.22 Zowel campylobacteriose als salmonellose komt voor bij fretten. Er dient dus op een hygiënische manier te worden omgegaan met de faeces van fretten en het is beter om fretten niet vrij in huis te laten rondlopen om besmetting van de omgeving te voorkomen.11,22‐26 Fretten kunnen verder besmet worden met zoönosen zoals cryptosporidiose, giardiose, tuberculose, pest en listeriose en zo een infectiebron voor de mens vormen.11,22,24 Fretten kunnen besmet zijn met verschillende parasieten die ook bij de hond en de kat voorkomen. En deze hiermee besmetten indien ze met deze dieren in contact komen. Voorbeelden hiervan zijn Toxocara en Diphlidium en de dermatofytosen Microsporum canis en Trichophyton mentagrophytes.22,24 Nertsen Nertsen zijn vlees‐ en viseters en kunnen door het eten van besmet slachtafval voor de mens gevaarlijke ziekten oplopen. Mensen kunnen ook direct besmet raken door contact met besmet slachtafval tijdens het voeren van nertsen.27 Door bijtwonden van nertsen kunnen evrschillende pathogenen worden overgebracht op de mens. De bacterie Capnocytophaga canimorsus kan leiden tot een huidontsteking en in ernstige gevallen tot sepsis, meningitis, arthritis en endocarditis. Pasteurella multocida kan aanleiding geven tot een huidontsteking, lymfo‐
adenopathie en sepsis. Pseudomonas aeruginosa kan bij de mens een huidontsteking, een oogontsteking of een pneumonie veroorzaken. Staphylococcus intermedius27,28 kan bij de mens tot een huidontsteking leiden, vooral bij immuungecomprimitteerde personen. Tenslotte kan de mens door een nertsenbeet besmet raken met het dodelijke Lyssa virus of rabiës.27 De parasiet Encephalitozoon cuniculi kan bij nertsen laesies veroorzaken, zoals micronecrosen of kleine granuloma in de hersenen, de nieren of in andere organen. Een besmetting met deze microsporidiën is vooral gevaarlijk voor immuungecomprimitteerde personen. Men kan onder andere geïnfecteerd raken door oraal contact met een besmette nerts of zijn feces en door inhalatie van besmette aerosolen.27,29 Nanophyetus salmincola sp. Zijn trematode parasieten die eosinofilie en gastrointestinale verschijnselen kunnen veroorzaken bij de mens. Deze kan geïnfecteerd raken via besmette feces van een besmette nerts. De nerts is de belangrijkste eindgastheer voor deze pathogenen. Nanophyetus salmincola species hebben echter speciale tussengastheren nodig voor hun ontwikkeling die in Nederland niet voorkomen. Indien echter een besmette nerts in Nederland wordt geïmporteerd kan deze wel een zoönotisch gevaar voor de mens opleveren.27 12 Brucellose komt voor bij nersten die besmet slachtafval te eten hebben gekregen. Transmissie op de mens kan optreden door contact met de nageboorte van een besmette nerts. Nertsen besmet raken met de bacterie Clostridium botulinum via het eten van besmet slachtafval en zo een gevaar vormen voor besmetting van mensen.27 Nertsen in gevangenschap gehouden zijn gevoelig voor anthrax (miltvuur) als ze gevoerd worden met vlees dat besmet is met Bacillus anthracis. Ernstige uitbraken van intestinale anthrax zijn gemeld bij nertsen die gehouden worden voor de bontproductie, omdat hun dieet voornamelijk bestaat uit vlees en vleesbijproducten. Deze worden vaak rauw of onvoldoende verhit gevoerd, waardoor de sporen in de gecontamineerde materialen overleven. Besmette nertsen kunnen depressie, anorexie, spierzwakte en sterfte vertonen binnen één tot twee dagen na opname van besmet vlees.27 Salmonella en Campylobacter infecties kunnen worden oplopen door contact met feces van besmette nertsen en zo maagdarmklachten bij de mens veroorzaken. Leptospirose kan naar de mens worden overgebracht door contact met urine van besmette nertsen.27 Nertsen kunnen tevens besmet zijn met Yersinia pestis, Influenza A, Francisella tularensis27 en Mycobacterium tuberculosis en de mens hiermee besmetten. Erysipelothrix rhusiopathiae, kan bij de mens erysipeloid veroorzaken is ook gevonden bij nertsen.28 ZOÖNOSEN VAN CIVETKATACHTIGEN Van de Civetkatachtigen staat alleen de genetkat nog op de positieflijst.1 De overige Civetkatachtigen zijn van de lijst gehaald op basis van de mogelijke rol die de civetkat heeft gespeeld bij de SARS‐epidemie in 2002. SARS In 2002 brak er een wereldwijde epidemie uit met een tot dan toe onbekende verwekker die ernstige atypische pneumonieën veroorzaakte. Dit nieuwe ziektebeeld werd: Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS) genoemd en de verwekker bleek een nieuw humaan coronavirus te zijn, het SARS‐CoV.30 Vooral China, Canada, Singapore en Vietnam werden zwaar getroffen. In augustus 2003 waren er volgens tellingen van het WHO 8422 SARS‐patiënten gemeld, verdeeld over 29 landen, waarvan 908 zijn overleden. In de Verenigde Staten en Europa zijn tientallen gevallen van SARS gemeld. Dit ging om importgevallen zonder noemenswaardige verdere verspreiding. 30 Er zijn enkele aanwijzingen voor een dierlijk reservoir dat verder wordt onderzocht.30‐32 Een coronavirus dat bijna identiek is aan het SARS‐coronavirus is geïsoleerd uit civetkatten in de Chinese plaats Guangdong, waar de eerste gevallen van de epidemie optraden in 2002.31,33 Ook huiskatten uit een appartement in Hong Kong waar de epidemie de bewoners sterk heeft getroffen testten positief op SARS‐CoV.32 Recent is ontdekt dat vleermuizen, apen, varkens, muizen, fretten en huiskatten experimenteel met SARS‐CoV geïnfecteerd kunnen worden.32,33 Van vleermuizen, fretten en huiskatten werd tevens ontdekt dat zij de ziekte efficiënt kunnen verspreiden. Dit suggereert dat er meer diersoorten een reservoir voor SARS‐CoV kunnen vormen dan alleen civetkatten.32,34 13 Dr. Linfa Wang, lid van de World Health Organisation SARS Scientific Investigative Committee and Animal Reservoir Group, benadrukt dat de overeenkomsten tussen het DNA van het coronavirus geïsoleerd van civetkatachtigen en mensen niet betekent dat civetkatten het natuurlijke reservoir vormen. Dit zou eerder verkeerd geïnterpreteerd zijn.32 Er zijn veel civetkatten getest SARS‐CoV op markten in China. Opvallend was dat als er dieren op een bepaalde markt positief testten op SARS‐Cov, dit dan meestal om vrijwel alle civetkatten ging. Op deze markten waren vaak ook andere dieren dan civetkatten besmet, onder andere een wasbeer en een fret.32,34 Dit zou kunnen betekenen dat de dieren misschien pas op de markt besmet zijn geraakt. De civetkatten op de markten waren van verschillende plaatsen afkomstig en kwamen pas voor het eerst met elkaar in contact op de markt. Ten gevolge van het ontdekken van het SARS‐CoV bij civetkatten volgde een ruiming van civetkatten op grote schaal in China om te proberen verdere SARS‐uitbraken te voorkomen.35 De Centers for Disease Control hebben in januari 2004 een embargo ingesteld voor het importeren van alle civetkatachtigen naar de Verenigde Staten. Het ging bij dit verbod om de hele familie Viverridae, alle levende en dode civetkatachtigen en om producten afkomstig van deze dieren. Deze maatregel werd genomen om de kans op verdere introductie van SARS in de Verenigde Staten te verkleinen. 36 In vervolgstudies werd echter duidelijk dat het SARS‐CoV niet op grote schaal voorkomt bij in het wild levende civetkatten en ook niet op grote schaal bij in gevangenschapgehouden civetkatten.35,37 Experimentele infecties van civetkatachtigen met humaan SARS‐CoV leidden tot duidelijke klinische symptomen bij civetkatten. Dit maakt het niet zeer waarschijnlijk dat civetkatachtigen het natuurlijke reservoir vormen voor dit virus.35 Bij diverse soorten vleermuizen werd een hoge prevalentie van SARS‐CoV gevonden en het is waarschijnlijker dat vleermuizen een belangrijk reservoir vormen voor SARS‐CoV dan civetkatachtigen.35 Het is dus discutabel of het niet toestaan van het houden van civetkatachtigen enig effect heeft op het voorkomen van SARS bij mensen. Het lijkt erop dat er verschillende diersoorten gevoelig zijn voor het SARS‐
CoV en er zijn nog geen bewijzen dat specifiek de civetkatachtigen het natuurlijke reservoir vormen voor SARS‐
CoV. Het zou raadzaam zijn om verder onderzoek te verrichten naar welke diersoorten het natuurlijk reservoir vormen voor SARS‐CoV. Mogelijk zijn dit onder andere bepaalde vleermuizen. Men heeft besloten om vanwege SARS de civetkatachtigen van de positieflijst te halen, met uitzondering van de genetkat. Er is echter geen enkele aanwijzing om met betrekking tot SARS onderscheid te maken tussen genetkatten en andere civetkatachtigen. In de Verenigde Staten is het embargo van kracht gegaan voor alle civetkatachtigen en is er ook geen uitzondering gemaakt voor genetkatten. ZOÖNOSEN VAN KATACHTIGEN Zoönosen te introduceren door het houden van huiskatten valt buiten dit onderzoek, daar de huiskat niet gerekend wordt tot de exoten. Echter op de positieflijst staan op basis van welzijnscriteria ook de moeraskat, de caracal, de luipaardkat, de lynx en de serval.1 Aangezien er geen aanwijzingen zijn dat de gevoeligheid voor zoönosen verschilt tussen de verschillende soorten katachtigen, wordt er vanuit gegaan dat exotische katten dezelfde zoönosen kunnen introduceren als de huiskatten. 14 Van katten is bekend dat zij veel zoönosen kunnen overdragen op de mens. Zoönosen die kunnen worden verkregen door het houden van katten zullen hieronder kort worden besproken. Informatie is afkomstig uit onderzoek naar het voorkomen van zoönosen bij huiskatten. Aangenomen wordt dat deze zoönosen mogelijk ook kunnen worden opgelopen door het houden van exotische katachtigen. Er zijn diverse zoönotische agentia die van katachtigen over kunnen worden gedragen op de mens via de feces van het dier. Een aantal hiervan zijn direct infectieus na uitscheiding in de feces. Giardia spp., Cryptosporidium spp., Campylobacter spp. en Salmonella spp. zijn hier voorbeelden van. Andere agentia worden pas een bepaalde periode na uitscheiding in de feces infectieus. Dit geldt voor bijvoorbeeld Ancylostoma braziliense, Toxocara cati en Toxoplama gondii.38 Er komen verschillende endoparasieten voor bij katten die de mens kunnen besmetten. Een cestode die zowel de kat als de mens kan besmetten is Dipylidium caninum.38,39 Besmetting hiermee wordt vooral gezien bij kinderen en geeft nauwelijks verschijnselen.38,39 Echinococcus multilocularis heeft echter een slechtere prognose.26,38 Katachtigen raken besmet met E. multilocularis door het eten van besmette tussengastheren, vooral besmette knaagdieren. Bij katten leidt besmetting met E. multilocularis tot een subklinische infectie, maar zij kunnen de omgeving en daarmee ook de mens besmetten. Bij mensen heeft besmetting, ondanks een combinatie van chirurgie en anthelmintica, een slechte prognose.38 De belangrijkste nematode die zowel katten als mensen kan besmetten is Toxocara cati.26,38 Toxocariase bij mensen gaat meestal gepaard met een larvale trektocht door het menselijk lichaam, ook wel larva migrans genoemd. Twee vormen van larva migrans worden geassocieerd met toxocariase, namelijk een viscerale larva migrans (VLM) en een oculaire larva migrans (OLM).38‐41 De viscerale vorm treedt vooral op bij kinderen <6 jaar oud en de oculaire vorm, voornamelijk bij oudere kinderen en jong volwassenen. Bij warm weer duurt het ongeveer drie tot vier weken voordat de eitjes infectieus zijn voor de mens na uitscheiding door de kat.38 Er zijn echter meer nematoden die zowel katten als mensen kunnen besmetten, al zijn deze niet veel voorkomend. Ancylostoma braziliense kan bij katten een subklinische infectie veroorzaken of leiden tot hemorragische diarree en anemie. Bij mensen besmet met A. braziliense kan een cutane larva migrans optreden met een pruritische huidaandoening tot gevolg. Verder kunnen ook de nematoden A. tubaeforme, Dirofilaria immitis en Strongyloides stercoralis zowel bij mensen als katten voorkomen. Het risico op besmetting met één van deze nematoden door katachtigen is gering, maar niet onmogelijk.38 Onder de protozoaire infecties bij katten vallen een aantal belangrijke zoönosen. Zo kan men cryptosporidiose oplopen van katten ten gevolge van een besmetting met Cryptosporidium spp. De parasiet veroorzaakt regelmatig ernstige uitbraken van diarree bij mensen.26,38,39 Giardia kan ook voor ernstige gastrointestinale verschijnselen zorgen bij zowel katten als mensen.26,38 Tenslotte is Toxoplama gondii één van de meest voorkomende zoönosen die van de kat overgedragen kan worden op de mens. Ongeveer 30 tot 40 % van de volwassenen wereldwijd is seropositief. Mensen kunnen besmet raken met gesporuleerde oöcysten uit gecontamineerde grond of drinkwater of met weefselcysten via consumptie van onvoldoende verhit vlees. Katten scheiden maar enkele dagen tot weken van hun leven oöcysten uit, op een gemiddelde leeftijd van 4 tot 15 6 maanden. Omdat de oöcysten eerst moeten sporuleren om infectieus te worden, levert contact met verse kattenfeces (minder dan 24 tot 48 uur oud) geen gevaar op voor de mens. 26,38,39.41 Bacteriële zoönotiche agentia waar mensen mee besmet kunnen raken door contact met kattenfeces zijn Salmonella spp., 24,26,38,39,41
Campylobacter spp.,24,26,41 Escherichia coli, Helicobacter species38 en Yersinia enterocolitica.24,38,39 Ook als een mens gekrabd of gebeten wordt door een katachtige kan dit leiden tot besmetting met zoönotische agentia die de kat bij zich draagt. Voorbeelden van agentia die op deze manier overgebracht kunnen worden zijn Bartonella spp.,24,26,38‐41 Capnocytophaga spp.,26,38,40 Mycoplasma felis, Pasteurella spp.,38 Francisella tularensis,24,38‐40 rabiës24,26,38 en Yersinia pestis.38 Diverse zoönotische agentia kunnen van katachtigen worden overgedragen op de mens via aerogene transmissie. Wederom is hier alleen informatie beschikbaar over huiskatten. Echter, ook bij deze zoönosen wordt aangenomen dat exotische katachtigen mogelijk ook een bron van deze zoönosen kunnen zijn. Dit geldt mogelijk voor Bordetella bronchiseptica en Chlamydophilia felis.38 Coxiella burnetti38 en Yersinia pestis24,38,39,41 kunnen via inhalatie van besmette aerosolen afkomstig van katten worden overgedragen op de mens. Theoretisch zou aerogene transmissie van bepaalde Streptococcus spp. van kat op mens mogelijk moeten zijn.38 Er zijn diverse ectoparasieten die van katachtigen over kunnen gaan op de mens. Cheyletiella (vachtmijt)en Notoedres cati (kopschurft) zijn hier voorbeelden van. Vooral bij Notoedres gaat het om zeer sporadische gevallen.26,38‐41 Mensen kunnen ook door katten besmet raken met Microsporum canis en zo de huidaandoening ringworm oplopen.13,24,26,38‐41 Mogelijk kunnen katachtigen met oormijt (Otodectes cynotis) ook mensen besmetten.26 Katachtigen kunnen de mens ook besmetten met een ernstige virale zoönose, cowpox. Dit komt weinig voor en er is direct contact met een besmet dier nodig voor transmissie. Bij mensen geeft besmetting met het cowpoxvirus een papulovesiculiare huidaandoening en sterfte bij mensen met atopische aandoeningen. 26,38,40 Personen die gevaccineerd zijn tegen de pokken (in Nederland geboren voor 1976) zijn beschermd. In de literatuur worden verder leptospirose (Leptospira spp.)26,40,41 en trichinellose (Trichinella spiralis)40 genoemd als zoönosen die opgelopen kunnen worden door contact met katten. Ook al is het onderzoek naar zoönosen vooral bij huiskatten uitgevoerd, met de zoönotische gevaren dient ook rekening te worden gehouden bij het houden van exotische katachtigen. ONEVENHOEVIGEN Van de Onevenhoevigen staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria: Paardachtigen (Equidae).1,2 Onder de Paardachtigen vallen de paarden, ezels, halfezels en zebra’s. Er kan worden aangenomen dat de ezels, halfezels en zebra’s gevoelig zijn voor dezelfde zoönosen als paarden. Om 16 deze reden zullen hier de zoönosen die geassocieerd worden met paarden worden genoemd, ondanks dat het paard niet wordt gerekend tot de exotische huisdieren. ZOÖNOSEN VAN PAARDACHTIGEN EQUINE ENCEFALITIS Onder de equine encefalitis virussen vallen de Eastern, Western en Venezuelan Equine Encephalitis Viruses (EEEV, WEEV en VEEV). Ook het West Nile virus (WNV) kan hieronder worden gerekend. Zij kunnen zowel bij mensen als bij paarden encefalitis en koorts veroorzaken. Het zijn vectorgebonden zoönosen die door verschillende soorten muggen kunnen worden overgebracht.42,43 Wilde vogels vormen het reservoir voor EEEV, WEEV en WNV, terwijl paarden en mensen “dead‐end hosts” zijn. Dit houdt in dat in wilde vogels EEEV en WEEV kan repliceren tot een titer die hoog genoeg is om muggen te besmetten en de ziekte verder te verspreiden. Bij WNV kunnen ook kleine zoogdieren naast wilde vogels een reservoir vormen. Voor EEEV en WEEV geldt dat bij paarden en mensen de titers niet hoog genoeg worden om muggen de besmetten en deze vormen dan ook geen besmettingsbron voor hun omgeving.42,44 Voor VEEV echter zijn mensen en paarden geen “dead‐end hosts” en vormen paarden juist het belangrijkste reservoir. Bij mensen kunnen voldoende hoge titers van het virus worden gevonden om muggen te besmetten. Omdat het om een zeer ernstige ziekte gaat bij zowel mens als paard, zijn voorzorgsmaatregelen bij introductie van paardachtigen in Europa uit endemische gebieden essentieel.42 Paarden sterven meestal vrij snel aan Venezuelan Equine Encephalitis, de sterfte bij mensen is in het algemeen laag. In 1995 was er een grote uitbraak onder mensen in Venezuela en Colombia, waarbij 55.000 humane gevallen bekend waren. Preventie bestaat uit maatregelen tegen de muggen die het virus verspreiden en vaccinatie van paarden.42 De genoemde encefalitis virussen behore tot de togaviridae en zijn gevoelig voor bleekwater, aldehyden, ethanol, vochtige en droge warmte en drogen.43 Het West Nile virus behoort tot de flaviviridae.44 RABIËS Rabiës komt bij alle zoogdieren voor en dus ook bij paardachtigen. De kans op het oplopen van rabiës van paardachtigen is echter kleiner dan van gezelschapdieren of wilde dieren. Dit komt doordat de agressieve vorm bij paarden veel minder voorkomt dan bij andere dieren en rabiës bij paarden voornamelijk leidt tot paralyse. Rabiës komt minder vaak voor bij paardachtigen dan bij een aantal andere zoogdieren. Toch zijn er in 1998 in de Verenigde Staten 82 gevallen van rabiës bij paarden gerapporteerd, in 1999 waren dit er 65 en in 2000 52 gevallen. Ook al is de kans op het oplopen van rabiës van paardachtigen niet zeer groot, vanwege de ernst van de ziekte moet men toch zeer voorzichtig zijn. De eerste verschijnselen doen meestal niet direct aan rabiës denken en kunnen slechts bestaan uit het bijten en schuren van de geïnfecteerde plek, kreupelheid of koliekverschijnselen. Dit heeft als gevolg dat rabiës vaak te laat ontdekt wordt bij paardachtigen. Bij iedere vorm van acute encefalitis of onverklaarbare neurologische verschijnselen moet aan mogelijke besmetting met rabiës worden gedacht als het een paardachtige betreft uit 17 een endemisch gebied. Het vaccin tegen rabiës geeft bij paarden geen 100% bescherming en er zijn gevallen van rabiës bekend bij gevaccineerde paarden. Contact met een besmet dier is niet altijd bekend en de afwezigheid van zichtbare wonden geeft tevens geen uitsluiting. Rabiës wordt meestal overgedragen via speeksel en hier moeten de voorzorgsmaatregelen tegen gericht zijn bij contact met dieren uit endemische gebieden. Paardachtigen uit endemische gebieden dienen gevaccineerd te worden en dit is ook aan te raden voor mensen die in contact kunnen komen met paardachtigen uit endemische gebieden. Het rabiësvirus is gevoelig voor bleekwater, aldehyden, ethanol, lipiden oplosmiddelen, ultraviolette straling en warmte (1 uur bij 50°C).43 ACUTE DIARREE Bij paarden kan acute diarree veroorzaakt worden door diverse verwekkers, verschillenden hiervan zijn ook besmettelijk voor de mens. Belangrijke voorbeelden van zoönosen die acute diarree kunnen veroorzaken bij paarden en ook een gevaar opleveren voor de mens zijn: Salmonella spp., besmetting met Clostridum difficile, Cryptosporidium spp. en Giardia.43,44 Als de oorzaak van acute diarree bij paardachtigen niet bekend is, moet er uit voorzorg rekening mee worden gehouden dat het een zoönose is. ANTRAX Antrax (miltvuur) is een acute infectieziekte, veroorzaakt door de sporenvormende Bacillus anthracis bacterie. Verschillende zoogdieren zijn gevoelig voor anthrax, waaronder mensen en paarden. Paarden zijn minder gevoelig dan knaagdieren en de ziekte heeft bij paarden een langduriger verloop. Het meest voorkomende verschijnsel bij paarden met anthrax is plotselinge sterfte. Verder komt koorts, koliek, dyspneu en subcutaan oedeem voor. Bij een paard uit een endemisch gebied dat plotseling sterft moet altijd aan anthrax worden gedacht. De meeste gevallen treden op in de zomer bij droog warm en weer.43,45 De bodem vormt het natuurlijke reservoir voor B. anthracis.46 Bij mensen kunnen de verschijnselen uiteenlopen en cutaan, respiratoir of gastro‐intestinaal van aard zijn. De meest voorkomende vorm van anthrax bij mensen is de cutane vorm en deze is meestal behandelbaar. Transmissie vindt plaats via de sporenvorming van B. anthracis wanneer deze wordt blootgesteld aan de lucht. Om deze reden mogen karkassen van verdachte dieren niet worden geopend zonder de nodige voorzorgsmaatregelen te hebben getroffen. Sporen zijn infectieus bij orale opname, inhalatie en als ze in contact komen met bijvoorbeeld schaafwonden. Omdat de sporen van anthrax zeer resistent zijn tegen vrijwel alle desinfectantia, kunnen de karkassen inclusief contactmateriaal en besmette bodembedekking het best worden verbrand.43 Ook al is het risico op het oplopen van de non‐cutane vorm van anthrax niet heel groot, vanwege de ernst moet men zeer waakzaam zijn.43,46 Bij de respiratoire vorm lijken de eerste symptomen op een milde, aspecifieke luchtweginfectie. Na twee tot vier dagen treedt ernstige kortademigheid op met cyanose, hoge koorts, bloederig sputum of het opgeven van bloed. Binnen 24 uur na het ontstaan van de verschijnselen overlijden de meeste patiënten ondanks behandeling. De gastro‐intestinale vorm kent twee 18 verschijningsvormen de abdominale vorm en de orofaryngeale vorm. Bij de orofaryngeale vorm sterft ongeveer 50% ondanks behandeling. Verder kan meningitis optreden bij alle vormen van anthrax, ongeveer in 5% van alle anthrax gevallen, met sterftem als gevolg.3 Bij dieren is anthrax zeer zeldzaam in Noord‐, Midden‐ en West‐Europa, maar komt regelmatig voor in de landen rondom de Middellandse Zee (Griekenland, Italië, Spanje, Portugal en Turkije) en in Roemenië. Ook vanuit de Verenigde Staten, Canada en Australië worden met enige regelmaat gevallen gemeld. In vele landen in Afrika, Latijns‐Amerika en Azië is de ziekte hyperendemisch. Anthrax is sinds 1976 in Nederland aangifteplichtig.46 LEPTOSPIROSE Leptospirose uit zich bij paarden in de meeste gevallen in uveitis, hoewel ook abortus en doodgeboorte ten gevolge van Leptospira interrogans kan optreden. Naast neonatale sterfte kunnen Leptospira spp. bij paarden nierfalen veroorzaken. Aspecifieke verschijnselen zijn koorts, geelzucht, anorexie en lethargie. Leptospirose kan eenvoudig worden overgedragen tussen dieren en mensen via geïnfecteerde urine, besmette bodem of water of andere besmette lichaamsvloeistoffen. De verschijnselen bij de mens kunnen uiteenlopen van een aspecifieke infectie tot sepsis en sterfte.43,45 De kans op besmetting van leptospirose door paardachtigen is niet groot, maar het is verstandig om algemene voorzorgsmaatregelen te nemen zoals het gebruik van waterdichte kleding.43 Leptospirose komt wereldwijd voor. Omdat leptospirose vaak hoog endemisch en soms epidemisch is tijdens regenperiodes in vochtige (sub)tropische landen, moet vooral worden opgelet met paardachtigen uit deze gebieden.47 DERMATOFYTOSE De huidschimmelinfectie, die ringworm wordt genoemd, komt bij verschillende diersoorten voor, onder andere bij paardachtigen. Daarbij is meestal Trichophyton equinum betrokken, maar ook Microsporum equinum kan bij paarden voorkomen en een dermatofytose veroorzaken. De huidafwijkingen kunnen sterk verschillen in ernst, van subklinisch tot zeer uitgebreide laesies. Via direct en indirect contact kan de infectie van paardachtigen naar mensen worden overgedragen. Dekens, harnachement en borstels die in contact zijn geweest met een besmet dier moeten worden ontsmet.13,43,45 HENDRAVIRUS (MORBILLIVIRUS) Het equine hendravirus is een zoönose die van paarden op mensen kan over gaan. Bij paarden verloopt de ziekte zeer snel en treedt er al sterfte op binnen 1‐3 dagen na de eerste verschijnselen. Na een incubatietijd van 8 tot 11 dagen treden de eerste verschijnselen op. Deze bestaan meestal uit koorts, anorexie en depressie. Vervolgens treden er respiratoire verschijnselen op (geen hoesten) en schuimige gele neusuitvloeiing kan worden waargenomen in het eindstadium van de ziekte. De belangrijkste verschijnselen bij de mens zijn ernstige influenza‐achtige verschijnselen. Infectie met het hendravirus bij paarden is zeldzaam en nog niet waargenomen buiten Australië. Vanwege de ernst van de ziekte bij zowel paarden als mensen moet men 19 echter oplettend zijn bij paardachtigen die recent uit Australië zijn geïmporteerd. Aangeraden wordt om bij paardachtigen die binnen 16 dagen nadat ze uit Australië geïmporteerd zijn acute ernstige respiratoire verschijnselen ontwikkelen extra voorzorgsmaatregelen te nemen. Ook al is de ziekte niet zeer besmettelijk.43,45 OVERIGE ZOÖNOSEN VAN PAARDACHTIGEN •
Brucella abortus (abortus Bang) kan door paarden op mensen worden overgebracht, ondanks dat bruccelose bij paarden niet zeer veel voorkomt doordat paarden niet zeer gevoelig zijn voor brucellose.43,45 •
Brukholderia malli (malleus) is een bacterie die bij paardachtigen en mensen voorkomt. Hoewel het vroeger een wereldwijd verspreide ziekte was, komt malleus nu nog maar zelden voor in Turkije, Irak, India, Mongolië en Zuid‐ en Centraal‐Amerika. Bij paarden is de ziekte meestal chronisch en bij ezels en muilezels meestal juist acuut. Meestal uit de ziekte zich bij paardachtigen in pusvormende cutane infecties, een septicaemie die binnen 7‐10 dagen dodelijk is of als een chronische vorm met abcessen door het hele lichaam. Bij mensen geeft de ziekte vaak respiratoire verschijnselen en algemene verschijnselen als hoofdpijn, koorts, spierpijn, diarree, et cetera.45 •
Tuberculose is zeer zeldzaam bij paarden. Echter paardachtigen kunnen geïnfecteerd raken in landen waar Mycobacterium bovis endemisch voorkomt en waar ze samen met besmet vee gehuisvest worden. Bij paardachtigen uit een endemisch gebied, moet men hier dus alert op zijn. Tuberculose kan mogelijk via paarden overgedragen worden op mensen.45 OPMERKINGEN BIJ HET HOUDEN VAN PAARDACHTIGEN ALS HUISDIER Het importeren van zebra’s en ezels uit andere landen kan leiden tot de insleep van ziekten gevaarlijk voor de Nederlandse paardenpopulatie. Dit geldt bijvoorbeeld voor Afrikaanse paardenpest, een zeer gevreesde infectieziekte bij paarden. Het is een virus dat verspreid wordt door knutten met een sterftepercentage bij paarden van 95%. Er is geen therapie en zodra bij bevestigde diagnose, is het advies euthenasie. Er zijn verschillende verschijningsvormen van de ziekte: de longvorm, de hartvorm, de gemengde vorm en de vorm met alleen koortd. Deze koortsvorm komt het meest voor bij ezels en zebra’s en is zeer moeilijk te ontdekken. Het importeren van gezond ogende ezels en zebra’s kan leiden tot de introductie van Afrikaanse paardenpest dat een groot gevaar kan vormen voor de paardenpopulatie. EVENHOEVIGEN Van de Evenhoevigen staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria: Varkens (Suidae), soort Zwijnen (Sus), Pekari’s (Tayassuidae), genus Pekari’s (Peccari), Kameelachtigen (Camelidae), Dwergherten (Tragulidae), genus Kantjils (Tragulus), Herten (Cervidae), Runderen, schapen en geiten (Bovidae), genus Runderen (Bos), genus Bisons (Bison), genus Schapen (Ovis), genus Geiten (Capra), Manenschapen (Ammotragus).1,2 20 ZOÖNOSEN VAN EVENHOEVIGEN De families van landbouwhuisdieren als varkens, runderen, schapen en geiten vallen buiten dit onderzoek. Uiteraard kan het importeren van dieren van deze families uit andere landen ook leiden tot de introductie van zoönosen, die een gevaar voor mens en dier kunnen vormen. Er bestaan strikte OIE regelingen voor de introductie van dierziekten door deze dieren. Hier wordt binnen dit onderzoek niet verder op ingegaan. Voor informatie hierover zie de Terrestrial animal health code 2009.48 ZOÖNOSEN VAN KAMEELACHTIGEN Onder de kameelachtugen vallen zowel de kamelen als de lama’s. Brucella abortus is een zoönose die voorkomt bij zowel kamelen als lama´s.49 Brucella melitensis wordt vooral gevonden bij kamelen en alpaca’s.50 Uit onderzoek is gebleken dat zoönotische transmissie van Cryptosporidium parvum van alpacas naar mensen waarschijnlijk ook mogelijk is. Er zijn uitbraken bekend van C. parvum infecties bij lama’s en hun verzorgers.51‐53 Bij kameelachtigen komt zoönotische tuberculose voor, veroorzaakt door Mycobacterium tuberculosis. In 1999 is er in Devon een uitbraak geweest van tuberculose onder lama’s. Er is veel kritiek op de gebruikte intradermale tuberculine test voor kameelachtigen. Deze test zou zeer ongevoelige zijn en mensen die met kameelachtigen werken zijn het niet eens met het gebruik van deze test bij het testen op tuberculose bij de import en export van kameelachtigen.54,55 ZOÖNOSEN VAN HERTEN De mens kan geïnfecteerd worden met babesiose (Babesia microti) na een beet door een besmette teek. Herten zijn belangrijke tussengastheren voor deze teken.56,57 Herten kunnen een reservoir vormen voor ehrlichiose en teken hiermee besmetten. Bij herten gaat het dan meestal om HME (humane monocytiaire ehrlichiose).57,58 Herten worden in Noord‐Amerika beschouwd als het reservoir voor Brucella abortus.59 Er is verwarring over de rol die herten spelen bij besmetting van de mens met Lyme borreliose. Herten raken zelf niet besmet met de bacterie Borrelia burgorferi, die de ziekte van Lyme veroorzaakt. De volwassen besmette teken hebben echter bloed nodig om te kunnen reproduceren en herten vormen de belangrijkste bron voor dit bloed. Zij kunnen teken besmetten en zo een rol spelen bij de besmetting van de mensen met de Ziekte van Lyme. Uit onderzoek is gebleken dat een vermindering van het aantal herten leidt tot een vermindering van het aantal teken en daarmee tot een daling van het aantal humane besmettingen met Lymeborreliose.57,60 Het reservoir voor het hepatitis E virus is nog niet exact bekend. Er zijn besmettingen met hepatitis E bij herten beschreven. Of herten een rol spelen bij de besmetting van de mens met hepatitis E is niet bekend.61 21 KNAAGDIEREN Van de Knaagdieren staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria: Eekhoorns (Sciuridae) diverse soorten van diverse genera∗, Springmuizen (Dipodidae), soort Woestijnspringmuis (Jaculus jaculus) en soort Reuzenwoestijnspringmuis (Jaculus orientalis), Ratten, muizen, hamsters en gerbils (Muridae) diverse genera ∗, Slaapmuizen (Myoxidae) soort Zevenslaper (Glis glis), Stekelvarkens (Hystricidae) genus Echte stekelvarkens (Hystrix), Chinchilla’s (Chinchillidae) genus Chinchilla’s (Chinchilla) en soort Cuvierhaasmuis (Lagidium viscacia), Cavia’s (Caviidae) soort Cavia (Cavia aperae) en soort Tamme cavia (Cavia porcellus), Schijnratten en degoe’s (Octodontidae) genus Degoe (Octodon) en genus Koeroeroes (Spalacopus), Beverratten (Myocastoridae) genus Beverratten (Mycocastor).1,2 ZOÖNOSEN VAN EEKHOORNS Eekhoorns kunnen pasteurelloses, rattenbeetkoorts en tularemie overdragen op de mens.9,22,24 Campylobacteriose, pest,24 yersiniose,62 leptospirose24,62 en tyfus kunnen bij de mens voorkomen ten gevolgen van contact met eekhoorns. Dit geldt eveneens voor bepaalde stafylokokken en Mycobacterium infecties.62 ZOÖNOSEN VAN RATTEN, MUIZEN, HAMSTERS EN GERBILS In principe vallen de dieren uit de familie ratten, muizen, hamsters en gerbrils niet onder de exoten en vallen buiten dit onderzoek. Omdat het introduceren van besmette dieren uit deze familie echter grote gevaren voor de volksgezondheid en de gezondheid onze huisdieren op kan leveren, worden deze kort besproken. Het is raadzaam extra voorzichtig te zijn bij contact met ratten, muizen, hamsters en gerbils, anders dan de genera die normaliter worden gehouden als huisdier, en met wildvang of dieren uit het buitenland waarvan de oorsprong onbekend is. Vooral geïnfecteerde ratten en muizen kunnen grote gevaren op leveren en besmet zijn met gevaarlijke zoönosen. Tevens kunnen ze de wilde muizenpopulatie en rattenpopulatie in Nederland besmetten, met gevolgen voor verspreiding van ziekten. Men moet zich bewust zijn van het risico van het importeren van onder andere ratten en muizen. RATTENBEETZIEKTE De rat vormt het belangrijkste reservoir voor de zoönose rattenbeetziekte. Deze ziekte komt wereldwijd voor en hoewel het aantal gerapporteerde gevallen toeneemt, wordt de zoönose zelden gezien.63 Waarschijnlijk komt de ziekte in werkelijkheid vaker voor bij de mens dan wordt beschreven. Rattenbeetziekte is geen aangifteplichtige ziekte.63 Er zijn twee verschillende pathogenen die deze aandoening kunnen veroorzaken, Streptobacillus moniliformis en Spirillum minus.63‐65 De ziekte kan op de mens worden overgedragen via een ∗
Zie voor betreffende genera positieflijsten Advies RDA 2006/10 1 22 beet of een krab van een besmette rat.63‐66 Overdracht kan ook optreden door het binnenkrijgen van secreta en excreta van ratten, zelfs door mond‐op‐mondcontact met ratten.65 Ook voedsel of water kan met de bacteriële verwekkers van rattenbeetziekte. In dit geval wordt vaak gesproken over Haverhill‐fever.63,65 Str. moniliformes veroorzaakt geen verschijnselen bij besmette ratten. De bacterie kan worden aangetoond in de nasopharynx en de overdracht geschiedt mogelijk ook aerogeen.64 De incubatietijd kan uiteen lopen van twee tot tien dagen en de wond is in die tijd meestal al genezen. De ziekteverschijnselen die bij de mens op kunnen treden bij een besmetting met rattenbeetziekte zijn regionale lymfadenitis, koorts, rillingen, spierpijn, keelpijn, artritis en een paarse huiduitslag. Er kunnen complicaties optreden als abcessen, anaemie, endocarditis en pericarditis.63‐65 In het geval van endocarditis kan de mortaliteit oplopen tot 53 procent, vaak bij aanwezigheid van (eerdere) hartklepaandoeningen. Doordat de krab‐ of bijtwond meestal vanzelf geneest ontbreekt in de anamnese vaak de informatie over een verwonding. Hierdoor kan de diagnose in veel gevallen pas laat gesteld worden. Indien adequaat antibioticum wordt toegediend is de prognose goed met een herstel binnen twee weken. Desondanks blijkt 13% van de gevallen fataal.65 Als rattenbeetziekte wordt veroorzaakt door de spirochaet S. minus, wordt gesproken van Sodoku‐koorts. S. minus kan worden aangetoond in het bloed van schijnbaar gezonde ratten, die soms alleen een conjunctivitis vertonen. De incubatietijd is 2‐3 weken of langer.63,64 Meestal lijkt de wond mooi genezen, maar wordt plotseling rood en gezwollen.63,65 De eerste verschijnselen zijn aspecifiek en kunnen bestaan uit koorts, koude rillingen en hoofdpijn. Lymfeklieren in de buurt van de beet gaan zwellen en worden gevoelig. Huiduitslag is minder algemeen dan bij een Str. moniliformis‐infectie en bestaat uit een lichtroze, met jeuk gepaard gaande uitslag over het gehele lichaam. Gewrichtspijn en spierpijn treden zelden op. Zonder behandeling verdwijnt de koorts tijdelijk om vervolgens intermitterend terug te keren met een cyclus van enkele dagen. Dit patroon kan een jaar aanhouden, hoewel de verschijnselen meestal binnen acht weken verdwenen zijn.63,65 De kans op sterfte bij de mens is lager dan bij rattenbeetziekte ten gevolgen van een besmetting met Str. moniliformis en ligt bij S. minus gemiddeld op 7%.63 In verhouding met het aantal rattenbeten is het aantal gevallen van rattenbeetziekte laag.64‐66 Meestal voorkomt een directe zorgvuldige desinfectie problemen.64 Naast ratten worden vooral andere knaagdieren en hun predatoren gezien als veroorzakers van rattenbeetziekte bij de mens. Het verschil met ratten is dat deze dieren zelf ook ziek worden als ze besmet zijn. Vaak worden knaagdieren, als groep gezien als mogelijke veroorzakers van rattenbeetziekte. Str. moniliformis is behalve bij ratten vaak gediagnostiseerd bij muizen.65 De muizen zijn dan vaak besmet door wilde ratten. Ook gerbils worden genoemd als bron van rattenbeetziekte bij de mens.65 LEPTOSPIROSE Leptospirose (ziekte van Weil) is een zoönose die met de urine kan worden overgedragen van een rat op de mens via huidwondjes of slijmvliezen.26,64,67 Het meestvoorkomende serotype bij de rat is Leptospira icterohaemorrhagica, maar ook L. ballum, L. tarassovi en L. pomona kunnen incidenteel bij ratten worden gevonden. De ratten die geïnfecteerd zijn vertonen zelf geen verschijnselen.64 De incubatietijd bedraagt ongeveer 10 dagen en de ziekte kan zich uiten in koorts, fotofobie, hoofdpijn, rillingen, braken en spierpijn. In 23 sommige gevallen kan meningitis, icterus, nierinsufficiëntie, haemolytische anemie en bloedingen in de huid en de slijmvliezen optreden. Herstel treedt op na ongeveer twee tot drie weken, terwijl de leptospiren vervolgens nog enige tijd in de urine uitgescheiden worden.64 KOEPOKKEN Koepokken of cow pox (zie ook zoönosen van katachtigen) wordt veroorzaakt door een virus dat behoort tot de orthopoxviussen. Knaagdieren vormen het natuurlijke reservoir voor dit virus en kunnen katachtigen besmetten door deze te bijten tijdens het vangen. Mensen kunnen besmet raken door direct contact met besmette dieren of door krabletsels. Bij immuuncompetente personen is de infecties meestal zelflimiterend en blijft beperkt tot een of enkele lokale huidletsels. Deze kunnen de vorm hebben van vesiculopapuleuze letsels, pustels of necrotiserende ulcera. Bij immuunincompetente personen (atopische constitutie) kan de ziekte een ernstig verloop laten zien. De letsels kunnen dan uitgebreid zijn en kunnen orgaansystemen aantasten. De ziekte kan zelfs dodelijke gevolgen hebben. De diagnose wordt gesteld op basis van klinische verschijnselen en kan worden bevestigd met een PCR op verse monsters van weefsel of vocht. Bij klinische verdenking op cow pox infectie dient direct contact op te worden genomen met de arts infectieziekten van de dienst infectieziektebestrijding van Toezicht Volksgezondheid, zodat de diagnose zo snel mogelijk bevestigd kan worden en verdere bron‐ en contactopsporing kan worden ingesteld. Er is geen bekende therapie.68,69 PEST De pest is primair een ziekte van knaagdieren en veroorzaakt hierbij een hemorragische septicemie.64 Humaan komen er drie vormen voor: de builenpest, sepsis en de longpest.70 Builenpest is een zich snel ontwikkelende necrose van de huid en de regionale en viscerale lymfknopen. De primaire longvorm veroorzaakt een acute lobaire pneumonie en een snelle sterfte ten gevolge van een septicemie.64,70 De transmissie vindt in principe plaats via rattenvlooien en ‐luizen. De primaire longvorm kan echter ook direct van mens op mens worden overgebracht. Een epidemie begint meestal met sterfte onder de ratten.64,70De pest is een aangifteplichtige ziekte in Nederland.70 HANTAVIRUS Hantavirussen kunnen door knaagdieren via urine, feces of speeksel worden overdragen op de mens.67,71,72 De mens besmet zich meestal door het inademen van besmette stofdeeltjes via opdwarrelend stof of via bijtwonden.73 Hantavirussen veroorzaken geen ziekteverschijnselen bij knaagdieren. De ziekteverschijnselen die optreden bij de mens zijn afhankelijk van welk hantavirus de verwekker is. In Europa circuleren hantavirussen die een meer of minder ernstig nierlijden veroorzaken.73,74 In Amerika komt een variant voor die ernstige longlachten veroorzaakt. Hantavirose is een meldingsplichtige ziekte in Nederland.73 24 ARENAVIRUSSEN Diverse arenavirussen kunnen bij de mens ernstige virale hemorraggische koortsen veroorzaken en worden door inademing van besmet materiaal, afkomstig van ratten en muizen, overgedragen op de mens. De verschillende arenavirussen hebben elk één of een beperkt aantal muizen‐ of rattensoorten van de familie Muridae als natuurlijk reservoir.75 Besmetting van de mens kan door aerogeen of direct contact met urine of ontlasting van besmette knaagdieren optreden. Het lymfocytaire choriomeningitis virus is een arenavirus dat bij de mens in verband wordt gebracht met aseptische meningitis en congentiale neurologische afwijkingen. Een aantal wereldwijd voorkomende muizensoorten vormen het natuurlijke reservoir voor dit virus.71,72,75,76 Lassakoorts,72,75,76 Argentijnse, Boliviaanse en Venezolaanse hemorragische koorts75 worden ook veroorzaakt door door Arenavirussen en kunnen sterfte bij mensen geven. Virale hemorragische koorts is een meldingsplichtige ziekte in Nederland.75 OVERIGE ZOÖNOSEN VAN RATTEN, MUIZEN, HAMSTERS EN GERBILS Ratten kunnen nog vele andere zoönosen overdragen op de mens, zoals campylobacteriose,72,77 salmonellose in zeldzame gevallen,26,64,72,77 cryptosporidiose,72 yersiniosis,72 dermatophytose,13 tetanus,64,72 tularaemie,71,72 Hepatitis E,72 rattenlintworm, pasteurellose,72,77 rattentyfus door Rickettsiae typhi via vlooien,71,72 schurft77 en de ziekte van Chagas door de pathogeen Trypanosome cruzi.72 Muizen kunnen ook nog vele andere zoönsen overdragen op de mens en worden onder anedre in verband gebracht met: angiostrongylose, babesiose, borreliose, 76
dermatophytose,13 salmonellose,64,76 cryptosporidiose,76 tularaemie,71,76 pasteurellose,76powassan encefalitis,71,76 infectie met Proteus mirabilis,76 malleoidose,76 besmetting met diverse Rickettsiae species, taeniasis en trichinellose.71,76 HAASACHTIGEN Van de haasachtigen staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria: Hazen en konijnen (Leporidae): alleen gedomesticeerde konijnen.1,2 Zoönosen te introduceren door het houden van gedomesticeerde konijnen valt buiten dit onderzoek, daar de gedomesticeerde konijnen niet gerekend worden tot de exoten. 25 LITERATUUR ZOOGDIEREN 1.
Positieflijst Advies Raad voor Dieren Aangelegenheden December 2006/10: Positieflijsten. 2.
Novak RM. Walkers Mammals of the World, 1999 (6th Ed) The Johns Hopkins University Press: ISBN 0‐8018‐
5789‐9. 3.
LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. Rabiës ‐ hondsdolheid A82, laatst bijgewerkt mei 2009. http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/rabiës(virus) 4.
CDC. Human rabiës prevention, United States, 2008: Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices. MMWR 2008; 57 [No. RR‐3]. 5.
Eymann J, Herbert CA, Cooper DW en Dubey JP. Serologic survey for Toxoplasma gondii and Neospora caninum in the common brushtail possum (Trichosurus vulpecula) from urban Sydney, Australia. Journal of Parasitology, 2006; 92:267‐72. 6.
Acha PN en Szyfres B. Zoonoses and communicable diseases common to man and animal, Volume 1. Pan American Sanitary Bureau. 3e editie, Washingtion, 2001. 7.
Australian Marsupials. ANZCCART News, 1995; 8: 4‐8. 8.
Fowler A. Zoonoses and the Wildlife Rehabilitator. National Wildlife Rehabilitation Conference Proceedings 2007. 9.
Riley PY en Chomel BB. Hedgehog Zoonoses. Emerg Inf Dis 2005; 11: 1‐6. 10. Keymer IF, Gibson EA en Reynolds DJ. Zoonoses and other findings in hedgehogs (Erinaceus europaeus): a survey of mortality and review of the literature, Vet Rec 1991; 128: 245‐9. 11. Johnson‐Delaney CA. Safety issues in exotic pet practice. Vet Clin N Am Exotic Anim Pract 2005; 8: 515‐24. 12. Behr M. Hedgehog Zoonoses. Emerg Inf Dis 2005; 11: 1146. 13. Overgaauw PAM. Schimmelinfecties bij dieren. Bijblijven, 2008; 24: 13‐21. 14. Marshall KL. Fungal diseases in small mammals: therapeutic trends and zoonotic considerations. Vet Clin N Am Exotic Anim Pract, 2003; 6: 415–27. 15. DH Johnson. Coatimundi, Kinkajou and Raccoon Care. http://wvc.omnibooksonline.com/data/papers/2006_V426.pdf 16. Wise ME, Sorvillo FJ, Shafir SC, Ash LR en Berlin OG. Several and fatal central nervous system disease in humans caused by Baylisascaris procyonis, the common roundworm of raccoons: a review of current literature. Microbes Infect 2005; 7: 317‐23. 17. Sorvillo F, Ash LR en Berlin OGW. Baylisascariasis procyonis: An Emerging Helminthic Zoonosis. Emerg Inf Dis 2002; 8: 355‐61. 18. Gavin PJ, Kazacos KR en Shulman ST. Baylisascaris. Clin Microbiol Rev 2005; 18: 703‐18. 19. Murray WJ. Human infections caused by the Raccoon roundworm, Baylisascaris procyonis, Clin Microbiol Newsl 2002; 24: 1‐7. 26 20. Evans RH. Raccoons and Relatives (Carnovora, Procyonidae). Zoological Restraint and Anesthesia, 25‐03‐
2003. http://www.ivis.org 21. Langlois I. Viral diseases of ferrets. Vet Clin N Am Exot Anim Pract, 2005; 8: 139‐60. 22. Chomel BB. Zoonoses of house pets other than dogs, cats and birds. Pediatr Inf Dis J, 1992; 11: 479‐87. 23. Conelly KP. Pets and Pests: Misconceptions about zoonotic infections. Inf Med 2004; 21: 557‐67. 24. Reaser JK, Clark EE, Meyers NM. All creatures great and minute: a public policy primer for companion animal zoonoses. Zoonoses Public Health, 2008; 55: 385‐401. 25. Greenacre CB. Fungal diseases of ferrets. Vet Clin N Am Exot Anim Pract 2003; 6: 435‐48. 26. Grondalen J, Savik B, Sorum H. Companion animals as reservoir for zoonotic diseases. Eur J Comp Anim Pract 2008; 18: 213‐22. 27. Kennissysteem Infectieziekten en arbeid. Nertsen en biologische agentia. http://www.beroepsinfectieziekten.nl/kiza/index.php?tid=197&sid=527&aid=5505 28. Beran GW en Steele JH. Handbook of zoonosis, 1994. ISBN:0849332052. 29. Mathis A, Weber R en Deplazes P. Zoonotic potential of the microsporidia. Clin Microbiol Rev 2005; 18: 423‐45. 30. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. SARS: Severe Acute Respiratory Disease, laatst bijgewerkt november 2008. http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/sars/index.jsp 31. SARS‐ Severe Acute Respiratory Syndrome, http://www.ecdc.europa.eu/en/healthtopics 32. Skatssoon J. Civet cats not the original source of SARS. ABC Science Online: Health & Medical News, 5‐10‐
2004. 33. Antibodies to SARS Coronavirus in Civets. Emerg Infect Dis 2004; 10: 2244‐8. 34. Guan Y, et al. Isolation and characterization of viruses related to the SARS Coronavirus from Animals in Southern China. Science 2003; 302: 276‐8. 35. Wedong Li, et al. Bats are natural reservoirs of SARS‐like Coronaviruses. Science 2005; 310: 676‐9. 36. Gerberding JL. Order of the centers for disease control and prevention, department of health and human services: Notice of Embargo of Civets. 03‐05‐2005. http://www.cdc.gov/ncidod/sars/civet_ban_exec_order.htm 37. Poon LLM, et al. Identification of a novel coronavirus in bats. J Virol 2005; 79: 2001‐9. 38. Tuzio H, et al. Feline zoonoses guidelines from the American Association of Feline Practioners. J Fel Med Surg 2005; 7: 243‐74. 39. Tan JS. Human zoonotic infections transmitted by dogs and cats. Arch Int Med 1997; 157: 1933‐43. 40. RIVM: Ziek door dier, Zoönosen per diersoort. http://www.rivm.nl/ziekdoordier/zoon_op_rij/#Zoönosen_per_diersoort 41. Howell JF, et al. Companion animals and human health: part II‐ Zoonotic diseases. Topics in Advanced Pract Nurs J 2007; 7. 42. School of Veterinary Medicine – University of Wisconsin‐Madison; Zoonotic Disease Tutorial. http://www.vetmed.wisc.edu/pbs/zoonoses/eee‐wee‐vee/ewveeindex.html 27 43. Weese JS. A review of equine zoonotic diseases: Risks in veterinary medicine. AAEP Proceedings, 2002; 48: 362‐369. 44. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. West Nilevirusinfectie A92.3, laatst gewijzigd november 2008. http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/west_nile/index.jsp 45. VMD: Fundamentals in Zoönoses; Equine Zoönoses, Chomel BB, presentation PHR 212, winter 2003. 46. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. Antrax – miltvuur A22, laatst gewijzigd november 2008 http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/Antrax/index.jsp 47. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. Leptospirosen A27, laatst gewijzigd november 2008 http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/leptospirosen/index.jsp 48. OIE richtlijnen. www.oie.int 49. Acha PN, Szyfres B. Zoonosis y enfermedades transmisibles comunes al hombre y a los animales, 3rd Ed, 2001, ISBN 92 75 31580 9 blz. 37. 50. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. Brucellose, laatst gewijzigd februari 2009. http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/Brucellose/index.jsp 51. Starkey SR, et al. An outbreak of cryptosporidiosis among alpaca crias and their human caregivers, J Am Vet Med Ass 2007; 231: 1562‐7. 52. Waitt LH, et al. Cryptosporidiosis in 20 alpaca crias. Journal of the Am Vet Med Ass 2008; 233: 294‐8. 53. Meireles MV. Natural infection with zoonotic subtype of Cryptosporidium parvum in Capybara (Hydrochoerus hydrochaeris) from Brazil. Vet Parasitol 2007; 147: 166‐70. 54. Twomey DF. TB in llamas caused by Mycobacterium bovis. Vet Rec 2007; 160: 170. 55. Starnes A en Wood A. Bovine TB in camelids. Vet Rec 2007; 160: 416. 56. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. Babesiose(PDA) ‐ B60, november 2002. http://www.rivm.nl/cib_xda/protocollen/babesiosisprotocolpda.html 57. Thompson C, Spielman A en Krause PJ. Coinfecting Deer‐Associated Zoonoses: Lyme Disease, Babesiosis, and Ehrlichiosis. Clin Inf Dis 2001; 33: 676‐85. 58. RIVM Ehrlichiose (PDA) http://www.rivm.nl/cib_xda/protocollen/ehrlichiosepda.html 59. RIVM Brucellose (PDA) http://www.rivm.nl/cib_xda/protocollen/brucellosepda.html 60. CDC Division of Vector‐Borne Infectious Disease, Lyme disease, prevention: Manage deer populations and movement. http://www.cdc.gov/ncidod/dvbid/lyme/Prevention/ld_Prevention_Control_Deer.htm 61. RIVM Hepatitis E (PDA) http://www.rivm.nl/cib_xda/protocollen/hepatitisepda.html 62. Moreno B, et al. Disseminated Mycobacterium avium subsp. avium infection in a pet Korean squirrel (Sciuris vulgaris coreae). Vet Path 2007; 44: 123–5. 63. Gaastra W, et al. Rat bite fever. Vet Microbiol 2009; 133: 211–28. 64. Wijnbergen A. De rat als huisdier. Diergeneesk Mem 1986; 33: 173. 65. Abma R, et al. Wat de dierenarts zou moeten weten over rattenbeetziekte. Tijdschr Diergeneesk 2008; 133: 668‐70. 66. Nood van E en Peters SHA. Rat‐bite fever. Neth J Med 2005; 63: 319‐21. 28 67. Health Protection Agency. Zoonoses That May Be Acquired From Rats; England and Wales. Laatst gewijzigd 16 juni 2009. http://www.hpa.org.uk/webw/HPAweb&HPAwebStandard/HPAweb_C/1195733796598?p=1191942176631 68. Claes P. Markante infectieziekteclusters binnen en buiten Europa: De ECDC waarschuwt voor een outbreak van koepokken. Vlaams Inf Bull 2009; 67: 17. 69. Cowpox in Germany and France related to rodent pets. ECDC Risk assessment, 11 February 2009. http://ecdc.europa.eu/en/healthtopics/Documents/0902_Cowpox_Risk_Assessment.pdf 70. LCI/RIVM richtlijn infectieziekten. Pest A20‐06, laatst gewijzigd november 2008. http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/Pest/index.jsp 71. Disasters and humanitarian assistance, Technical Guidelines – Rodents in disasters http://www.paho.org/english/dd/ped/te_rdes.htm 72. Kennissysteem Infectieziekten en arbeid. Ratten. http://www.kiza.nl/kiza/index.php?tid=197&sid=527&aid=5388 73. LCI/RIVM richtlijn infectieziekten. Hantavirusinfectie A98.5 – J12.8 Hantavirose, Nefritis (NE), Hemorrhagische koorts (HFRS), Longsyndroom (HPS), laatst gewijzigd oktober 2009. http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/Hantavirusinfectie/index.jsp 74. RIVM. ISI Hantavirus, Concept juli 2008. http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/Hantavirusinfectie/ISI_Hantavirus.jsp 75. LCI/RIVM richtlijn infectieziekten. Virale hemorragische koorts: arenavirussen ‐ A96.2, A96.0, A96.1, A96.8 Lassa, Argentijnse, Boliviaanse en Venezolaanse hemorragische koorts, laatst gewijzigd november 2008. http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/Arenavirussen/index.jsp 76. Kennissysteem Infectieziekten en arbeid. Muizen. http://www.kiza.nl/kiza/index.php?tid=197&sid=527&aid=4137 77. Boot R, et al. Risico’s van zoönosen bij werk met proefdieren. Biotechniek 2002; 41:99‐119. 29 ZOÖNOSEN VAN VOGELS INDELING VOGELS Van de vogels staan er dieren op de positieflijst op basis van welzijnscriteria van veel verschillende ordes. De ordes waarvan dieren op basis van welzijnscriteria gehouden mogen worden zijn: Struisvogelachtigen (Struthioniformes), Tinamoes (Tinamiformes), Hokko’s, chacaleca’s, goeans en sjakohoenders (Craciformes), Hoenderachtigen (Galliformes), Watervogels (Anseriformes), Vechtkwartels (Turniciformes), Honingwijzers, spechten en toekans (Piciformes), Neushoornvogels (Bucerotiformes), Hoppen (Upupiformes), Trogons (Trogonoiformes), Scharrelvogels (Coraciiformes), Muisvogels (Coliiformes), Koekoeken (Cuculiformes), Papegaaiachtigen (Psittaciformes), Kolibries (Trochiliformes), Toerako’s (Musophagiformes), Uilen (Strigiformes), Duiven (Columbiformes), Kraanvogels, rallen en verwanten (Gruiformes), Reigers, ooievaars, ibissen en flamingo’s (Ciconiiformes) en Zangvogels (Passeriformes).1,2 Welke dieren van deze ordes zijn toegelaten is terug te vinden in “positieflijsten Advies RDA 2006/10”.1 ZOÖNOSEN VAN VOGELS ALGEMEEN PSITTACOSE Chlamydophiliaceae zijn verwekkers van diverse soorten ziektes bij zowel de mens als bij diverse dieren. Aviaire Chlamydophila infecties, ook wel ornithose, psittacose of papegaaienziekte genoemd, is een belangrijke zoönose die door vogels kan worden overgedragen op de mens. Psittacose wordt veroorzaakt door Chlamydophila psittaci. Deze werd vroeger Chlamydia psittaci genoemd en de ziekte werd chlamydiose genoemd.3,4 Er zijn negen genotypen bekend (A‐F, WC, M56 en E/B) die elk bij bepaalde groepen vogels meer of minder voorkomen.3,5 Bij duiven wordt het genotype B het meest gevonden.6 Jaarlijks worden er in Nederland gemiddeld 30 tot 40 humane gevallen gemeld. Bij deze patiënten leidde de ziekte in tweederde van de gevallen tot ziekenhuisopname. Waarschijnlijk zijn er jaarlijks nog meer minder ernstige gevallen die niet worden gemeld.3 Bij de mens kan C. psittaci aviaire papegaaienziekte veroorzaken, een systemische infectie met variërende verschijnselen. Het meest voorkomende beeld is een griepachtig beeld met koorts, hevige hoofdpijn, spierpijn, hoest, rillerigheid, en zweten. De ziekte kan ook symptoomloos verlopen, zich presenteren als een pneumonie of een septisch ziektebeeld met multi‐orgaanfalen veroorzaken.3 Bij vogels kan een infectie met C. psittaci acuut, subacuut, chronisch of subklinisch verlopen. Typische verschijnselen van een acute vorm zijn benauwdheid, lethargie, anorexie, diarree, slecht in de veren zitten, oog‐ en neusuitvloeiing en verminderde eiproductie. De sterfte is zeer variabel.3,5,7 Dit varieert per vogelsoort en per kiem wat de meest voorkomende verschijnselen zijn.3‐5 Indien de infectie subklinisch verloopt, vertonen 30 de dieren geen verschijnselen maar kunnen zij wel intermitterend de pathogene bacteriën uitscheiden. Ten gevolge van stress, bijvoorbeeld door transport, kan een vogel die drager is bacteriën gaan uitscheiden en een besmettingsbron vormen voor zijn omgeving en de mens.5,7,8 Er zijn naast C. psittaci meer Chlamydiophilaceae pathogeen voor de mens en op te lopen door contact met dieren. Zo is ook C. abortus een belangrijke zoönose van schapen en geiten die abortus bij de mens kan veroorzaken.3,5 Het zijn niet alleen papegaaiachtigen die C. psittaci kunnen overbrengen op de mens. Vrijwel alle vogels kunnen hiermee geïnfecteerd worden. Papegaaiachtigen, duiven, pluimvee en wilde vogels worden echter genoemd als de meest voorkomende bron van besmetting voor de mens.3,5 Indien de besmetting afkomstig is van een andere vogel dan van een papegaaiachtige wordt vaak gesproken over ornithose in plaats van psittacose.3,5 De ziekte komt wereldwijd voor en is gemeld bij 460 verschilllende vogelspecies van 30 verschillende ordes.4 Er is veel onderzoek gedaan naar het voorkomen van de ziekte bij vogels. Hieruit is onder andere gebleken dat 27% en 40% van de parkieten in dierenwinkels respectievelijk parkietenkwekers in Nederland C. psittaci‐
positief is. In Spanje bleek 18% van de geteste wilde stadsduiven positief te zijn. Van de Amsterdamse stadsduivenpopulatie scheidt gemiddeld 7,9% C. psittaci uit in de ontlasting.3 De bacterie wordt door de vogels uitgescheiden in nasale secreta en in de feces. Inhalatie van de kiem is de belangrijkste manier van besmetting voor de mens. Aerosolen besmet met gedroogde vogelfeces vormen daarvoor het grootste gevaar voor de mens. Ook kan de mens besmet raken door mond‐op‐bek contact of een beet van een besmette vogel.7 De bacterie kan gedurende maanden in de omgeving overleven en aangetoond is dat besmet materiaal minstens acht maanden infectieus kan blijven.3,5,7 De ziekte kan gedurende het hele jaar worden opgelopen omdat er veel dragerschap en latente infecties voorkomen in vogelpopulaties.4 Aviaire chlamydophilose is een meldingsplichtige dierziekte in Nederland.3 In 2006 heeft de National Association of State Public Health Veterinarians (NASPHV) in de VS een aantal maatregelen gepresenteerd om C. psittaci infecties bij mensen en als huisdier gehouden vogels onder controle te krijgen. Deze maatregelen bevatten o.a. aanbevelingen met betrekking tot preventie en controle, zoals: (1) Bescherm personen die extra risico lopen. (2) Houd registratie bij van alle vogel‐gerelateerde handel gedurende minimaal één jaar om het mogelijk te maken bronnen en mogelijk besmette personen later op te kunnen sporen. (3) Vermijd handel en verkoop van vogels die verschijnselen van aviaire chlamydophilose vertonen. (4) Isoleer nieuwe, zieke en aan de ziekte blootgestelde vogels. (5) Test vogels voor ze worden vervoerd of verkocht. (6) Voer een routinematige screening uit op Chlamydia‐antistoffen bij groepen vogels die regelmatig contact met mensen hebben. (7) Introduceer preventieve maatregelen voor het houden van vogels. (8) Controleer de verspreiding van infecties. (9) Voer desinfectiemaatregelen in. 31 Het is aan te bevelen om ook in Nederland zulke maatregelen in te voeren en het publiek beter op de hoogte te brengen van de ricico’s alsmede de mogelijkheden om besmetting met aviaire Chlamydophila infecties te voorkomen.8 AVIAIRE INFLUENZA Aviaire influenza een zoönose die veroorzaakt wordt door influenza A virussen. Het is een ziekte die epidemisch voorkomt bij kippen, eenden, ganzen en kalkoenen. Ook andere dieren kunnen besmet worden met aviaire influenzavirussen, zoals katten, varkens, paarden, zeehonden en walvissen.9 Naast influenza A virussen bestaan er ook influenza B en C virussen, deze komen echter niet voor bij vogels.10 De influenza A virussen worden ingedeeld op basis van de oppervlakte‐eiwitten die ze bezitten. De verschillende influenza A virussen verschillen van elkaar in het hemaglutinine(H) en in het neuraminidase(N) die ze presenteren aan hun oppervlak. Er zijn 15 verschillende H eiwitten bekend en 9 verschillende N eiwitten.10 Ze kunnen allemaal voorkomen bij vogels. Bij gelijktijdige infectie van een cel met 2 verschillende influenzavirussen kunnen er H‐N‐combinaties ontstaan die subtypen worden genoemd. Dit proces wordt reassortment genoemd en op deze manier zijn in de loop van de tijd bij vogels vele subtypes ontstaan.9 Drie subtypen aviaire influenzavirussen is het gelukt om jaren te circuleren onder mensen, namelijk H1N1, H2N2 en H3N2.9,10 Er komen zowel laag‐ (LPAI) als hoogpathogene (HPAI) stammen voor. De laagpathogene stammen veroorzaken weinig symptomen bij dieren, maar kunnen in de tijd muteren naar hoogpathogene stammen. Een besmetting met een hoogpathogene stam veroorzaakt meestal een uitbraak van ziekte met hoge mortaliteit.9 Alle aviaire virulente stammen behoren tot nu toe tot het H5 of H7 subtype en waren in de meeste gevallen laagpathogeen.10 Een pandemie treedt op na antigene shift. Dit houdt in dat het ene subtype door het andere subtype van het influenza‐A‐virus is vervangen, waarbij het H en soms ook het N eiwtit sprongsgewijs is veranderd.9 Aviaire influenza is bij sommige dieren een snel verlopende ziekte die duidelijk zichtbaar is en tot grote sterfte kan leiden. Dit is het geval bij kippen, eenden, ganzen en kalkoenen.9 Alle vogelsoorten zijn in principe gevoelig voor een besmetting met een influenza A virus.10 De meeste infecties vertonen geen of slechts milde verschijselen. Bij watervogels kan het suptype H7N7 influenza A virus in de darm aanwezig zijn zonder ziekteverschijnselen te veroorzaken. Mensen die contact hebben met deze dieren kunnen besmet worden. Een besmetting met vogelinfluenza kan bij de mens leiden tot conjunctivitis en/of griepachtige klachten, maar fatale gevallen zijn ook beschreven. Het verschilt per subtype welke verschijnselen aviaire influenza bij de mens kan veroorzaken. Maar ook per subtype kunnen de verschijnselen weer variëren per epidemie.9 Het ziektebeeld bij vogels is zeer variabel en wordt beïnvloed door factoren als virulentie van het virus, vogelsoort, leeftijd, secundaire ziekten en de omgeving. De virussen kunnen overal in het lichaam organen aantasten doordat zij zich zowel in de darmen als in de luchtwegen vermeerderen. Bij een besmetting van een vogel met een laagpathogene stam blijven de klinische symptomen meestal beperkt tot problemen met de 32 luchtwegen. Bij hoogpathogene stammen kan het endotheel beschadigd raken en kan er hemorragische sepsis optreden na een incubatietijd van1 tot 7 dagen.9 Geïnfecteerde vogels scheiden het virus uit via de luchtwegen, de conjunctivae en de feces. Vaak bevat de feces van een besmette vogel grote hoeveelheden virus en is daarom een belangrijke verspreidingsfactor van het virus.9 Het virus blijft in feces lange tijd infectieus, tot wel 30 dagen. De besmette feces kan verspreid worden door personen die verschillende bedrijven bezoeken, via mest aan eieren, gebruikte materialen en apparaten en het verplaatsen van dieren. Transmissie van het influenzavirus van de vogel naar de mens is mogelijk en aangetoond bij H7N7, H5N1 en H9N2.9 Bij watervogels, voornamelijk bij eenden, wordt een breed scala aan subtypes aangetroffen. Watervogels vormen waarschijnlijk het belangrijkste reservoir voor de aviaire influenzavirussen.9,10 Aviaire influenza is een meldingsplichtige ziekte zowel bij dieren als bij mensen.9 SALMONELLOSE Salmonellose is een bacteriële zoönose die men op kan lopen van vogels. Geïnfecteerde vogels kunnen Salmonella uitscheiden in hun feces en op deze manier mensen besmetten. Het is daarom belangrijk om extra hygiëne maatregelen te nemen en om beschermende kleding te dragen.4 Voor meer informatie zie het onderdeel “Salmonellose” in het hoofdstuk “Bacteriële gevaren”. CAMPYLOBACTERIOSE Campylobacteriose is een bacteriële zoönose die de mens kan oplopen van vogels. De ziekte kan op verschillende manieren worden overgedragen van vogels op de mens, middels fecaal contact, aerogeen contact, besmette materialen of via geïnfecteerde vectoren. De bacteriën die bij vogels voorkomen en campylobacteriose kunnen veroorzaken zijn Campylobacter fetus, C. intestinalis en C. jejuni. Ze ziekte kan maagdarmproblemen geven bij de mens.11 Voor meer informatie zie het onderdeel “Campylobacteriose” in het hoofdstuk “Bacteriële gevaren”. AVIAIRE TUBERCULOSE Aviaire tuberculose wordt veroorzaakt door Mycobacterium avium. Het is een potentiële zoönose en wordt gezien bij immuunincompetente personen, zoals AIDS patiënten. Er zijn 50 serotypes bekend van M. avium, maar er is slechts van drie van deze serotypen bekend dat zij ziekte bij vogels kunnen veroorzaken. M. avium kan ziekte veroorzaken bij alle soorten vogels, evenals bij vee, mensen en andere zoogdieren. Vogels die als huisdier worden gehouden, kalkoenen, kwartels, kraanvogels, fazanten en sommige roofvogels vogels zijn vaker geïnfecteerd met M. avium dan watervogels. Echter ook bij watervogels is het een regelmatig voorkomende en vaak fatale ziekte. In Nederland is uit onderzoek gebleken dat 0,7‐2,4% van de onderzochte watervogels bij sectie aviare tuberculose had. Aviaire tuberculose komt wereldwijd voor. Vogels die in natte, koude, slecht geventileerde ruimtes, dicht op elkaar worden gehouden hebben een hogere kans om besmet te worden met aviaire tuberculose wanneer ze met de kiem in aanraking komen. 33 De ziekte is vaak chronisch en er zijn geen specifieke verschijnselen van aviaire tuberculose. Het chronische karakter van de ziekte resulteert meestal in verschijnselen als gewichtsverlies, zwakte, lethargie, slecht in de veren zitten en andere verschijnselen die bij iedere chronische aandoening op kunnen treden. Afhankelijk van de lokatie van de lesies kan diarree, verlamming of ascites worden gezien. Vogels scheiden de bacterie intermitterend uit. Bij necropsie kunnen soms typische geelwitte of grijze kaasachtige nodulen worden gevonden in de geïnfecteerde organen. M. avium kan jaren in de omgeving overleven.4 CRYPTOCOCCOSE Meningoencefalitis door een infectie met de schimmel Cryptococcus neoformans komt vooral voor bij immuunincompetente personen, met name bij AIDS patiënten en mensen die een orgaantransplantatie hebben ondergaan.13 Ook lijkt het aantal gevallen van cryptococcose toe te nemen bij personen met leukemie, diabetes mellitus, rheumatoïde arthritis en levercirrhose.13 C. neoformans infecties bij de mens worden al vele jaren in verband gebracht met besmette vogelfeces. Het blijft echter lastig om te bewijzen dat de oorzaak van een humane infectie ook daadwerkelijk het contact met besmette vogelfeces is geweest.12 Er zijn echter diverse gevallen bekend waarbij bij de patiënt dezelfde C. neoformans stam gevonden werd als bij de vogel en als in de directe omgeving van de vogel die mogelijk de besmetting had veroorzaakt.12,13 Dit maakt het zeer waarschijnlijk dat er sprake is geweest van besmetting van de mens via de in het huis gehouden vogel. Het is echter niet te bewijzen, aangezien er altijd nog sprake kan zijn van een derde onbekende bron die zowel de vogel als de mens heeft besmet.12,13 C. neoformans werd in een onderzoek gevonden in de feces van 26% van de onderzochte kanaries, in 18,4% van de onderzochte feces van duiven, 1,7% van die van parkieten en in 1,2% van feces van papegaaien.12 Ondanks dat vogels over het algemeen geen verschijnselen vertonen als ze besmet zijn, zijn er gevallen beschreven van vogels met systemische ziekteverschijnselen ten gevolgen van een besmetting met C. neoformans.12 Vogels scheiden de schimmel uit met de feces en deze kan vervolgens in de omgeving terecht komen. Door bijvoorbeeld het aanvegen van de omgeving kunnen er pathogene aerosolen ontstaan die de mens kan besmetten door inhalatie. Intensief of direct contact zou dus niet nodig zijn om besmet te raken via de feces van een besmette vogel. 12,13 De exacte prevalentie van cryptococcose bij de mens door contact met vogels is onbekend.12 WEST NILE VIRUS Het West Nilevirus (WNV) is een flavirus dat zich vermenigvuldigt in vogels en dat wordt overgedragen door muggen. Mensen en verschillende andere zoogdieren kunnen ook besmet worden door het virus, wat een fatale (meningo‐)encefalitis tot gevolg kan hebben.10,14,15 Het WNV is geïsoleerd bij een groot aantal vogelsoorten. Vogels kunnen een hoge en langdurige viremie ontwikkelen.10,14 Trekvogels worden al langer in verband gebracht met de introducties van het virus in Europa, en sinds 1999 ook met introductie in Amerika. Tussen de diverse vogelspecies bestaat een grote variatie in gevoeligheid voor het WNV. Er zijn vogelsoorten die minder vatbaar zijn en een asymptomatisch reservoir voor 34 het virus vormen. Andere soorten ontwikkelen een hoge viremie en sterven.10,14 Pluimvee lijkt ongevoelig te zijn voor het virus.10 In New York was de infectie vooral voor kraaien in veel gevallen fataal. Opvallende vogelsterfte werd niet altijd waargenomen bij grote uitbraken in Europa.16 Mogelijk zijn vogels op het Oostelijk halfrond al langer blootgesteld aan het West Nilevirus en heeft er daar al een zekere aanpassing van het virus aan de vogelpopulaties plaatsgevonden.14 Bij de mens verlopen de meeste infecties asymptomatisch en minder dan 1% resulteert in ziekte met ernstige neurologische verschijnselen. Ongecompliceerde West Nilekoorts gaat gepaard met griepachtige verschijnselen met plotseling opkomende koorts, hoofdpijn, spierpijn en gastro‐intestinale symptomen, die binnen een week weer verdwijnen. Ook wordt hierbij soms huiduitslag en lymfadenopathie gezien. In het geval van meningo‐encefalitis wordt het sterftepercentage geschat op 4‐14%. Na het doormaken van een infectie met het WNV wordt er een blijvende immuniteit tegen het virus opgebouwd.14 Het virus wordt hoofdzakelijk overgedragen via de steek van de besmettelijke Culex‐mug maar ook, afhankelijk van de specifieke geografische omstandigheden, door vele andere soorten muggen.14 De infectie bij de mens wordt in vrijwel alle gevallen veroorzaakt door een beet van een geïnfecteerde Culex‐mug, maar kan ook door vele andere soorten muggen worden overgedragen. Inmiddels is ook overdracht door bloedtransfusie, orgaantransplantatie, prikaccidenten, intra‐uteriene verticale transmissie en mogelijk transmissie via borstvoeding beschreven.14 Een besmetting met het WNV is aangifteplichtig. Er is geen specifieke behandeling bekend.14 Bij het importeren van vogels dient rekening te worden gehouden met de mogelijkheid dat er een reservoir wordt geïntroduceerd voor het WNV. EASTERN & WESTERN EQUINE ENCEPHALOMYELITIS De Togaviridae bestaan uit drie genera, waarvan alleen het alphavirus is beschreven bij vogels.10 Hier vallen Eastern equine encephalomyelitis (EEE) en Western equine encephalomyelitis (WEE) onder.10,17Verschillende vogelsoorten kunnen een reservoir vormen voor EEE en WEE.10 Het virus wordt overgedragen door een steek van een besmette mug. Er is van verschillende muggen bekend dat zij de virussen kunnen overdragen. Vogelmijten zijn ook bekend als vector van deze virussen. De mens is een toevallige gastheer, maar een infectie kan ernstige gevolgen hebben. Het sterftepercentage bij mensen na besmetting met EEE ligt op 80% en bij WEE op tussen de 5 en 15%. In Canada was een direct verband te zien tussen het voorkomen van het virus bij wilde vogels en het aantal humane gevallen.10 De verschijnselen bij besmette vogels lopen uiteen van geen verschijnselen tot ataxie, zwakte, aparlyse en sterfte. Er bestaat geen specifieke therapie voor EEE en WEE.10 Bij het importeren van vogels dient rekening te worden gehouden met de mogelijkheid dat er een reservoir wordt geïntroduceerd voor Eastern equine encephalomyelitis en Western equine encephalomyelitis. 35 OVERIGE ZOÖNOSEN VAN VOGELS ZIEKTE VAN LYME De Ziekte van Lyme wordt veroorzaakt door de bacterie Borrelia burgdorferi. De mens kan besmet raken door een beet van een besmette teek. Verschillende vogelsoorten kunnen besmet worden met B. burgdorferi. Ze zijn waarschijnlijk niet in staat om op hun beurt de ziekte over te dragen op teken en op deze manier voor verspreiding te zorgen. Vogels kunnen echter wel besmette teken bij zich dragen en die zo verspreiden. Bij een nieuwe vogel dient men er alert op te zijn of deze geen besmette teken met zich mee draagt die vervolgens de mens zouden kunnen besmetten. De teken worden bij vogels meestal gezien op de huid rondom de ogen en oren en op de kop, plaatsen die de vogel zelf lastig kan bereiken.17 RABIËS Rabiës is een zoönose waarvoor alle warmbloedige dieren, inclusief vogels gevoelig voor zijn. Besmetting van vogels met rabiës komt maar zeer zelden voor, maar is beschreven bij kippen, watervogels en roofvogels. Bij wilde roofvogels was in een bepaald onderzoek 23,1% van de geteste vogels positief en 2,9% van de niet tot de roofvogels behorende vogels. Hoewel er geen gevallen beschreven zijn van transmissie van rabiës van vogels op mensen, is dit theoretisch wel mogelijk.10 WATERVOGELS MICROSPORIODIOSE Microsporidiose is een een schimmelziekte die steeds vaker voorkomt bij de mens. Meestal gaat het dan om een besmetting met Encephalitozoon intestinalis, E. cuniculi, E. hellem of E. bieneusi . De verschijnselen kunnnen bij de mens naast intestinaal ook extra‐intestinaal zijn. Zo kunnen er ten gevolgen van een besmetting bij de mens problemen optreden met het urinewegstelsel of met het respiratie apparaat. Een gegeneraliseerde systemische infectie kan ook voorkomen, evenals a sinusitis, otitis en keratoconjunctivitis. E. hellem vormt waarschijnlijk een probleem, omdat deze pathogeen vaak zowel intestinale als extra‐intestinale verschijnselen veroorzaakt en meestal in het begin van de infectie niet wordt opgemerkt omdat er nog geen verschijnselen zijn. Bij vogels kan E. hellum enteritis, hepatitis, nefritis, keratoconjunctivitis, sinusitis en lagere luchtweginfecties veroorzaken. Infectie treedt bij vogels vooral op als er sprake is van verminderde afweer ten gevolge van stress, overbevolking of het doormaken van andere ziekten.11 Zoönotische transmissie ten gevolge van direct contact met een besmette vogel of overdracht via besmet voedsel zijn waarschijnlijk de belangrijkste manieren waarop de mens besmet kan raken. Water speelt waarschijnlijk een belangrijke rol in de transmissie van microsporidiën van E. hellem. Wilde watervogels zijn ook regelmatig besmet met microsporidiose en kunnen via water waarschijnlijk de mens 36 besmetten. Na een eenmalig bezoek van besmette watervogels is het water zodanig besmet dat het tot infectie van de mens kan leiden. Sporen kunnen in water lange tijd infectieus blijven, bij lage temperaturen zelfs langer dan een jaar. Doordat de sporen erg klein zijn worden ze niet verwijderd tijdens waterfiltering. Microsporidiën zijn aangetoond bij verschillende watervogels en deze leveren waarschijnlijk een gevaar voor de mens op. Een geinfecteerde vogel produceert vaak een grote hoeveelheid sporen en de infectieuze dosis voor de mens is erg klein. Ook in gevangenschap gehouden watervogels kunnen een bron van microsporidiën species zijn die de mens kunnen besmetten.18 JAPANSE ENCEFALITIS Japanse encefalitis is een arbovirusinfectie dat grote watervogels als natuurlijk reservoir heeft. In deze dieren vindt een omvangrijke virusvermeerdering plaats. In Azië is Japanse encefalitis op dit moment een groot volksgezondheidsprobleem en zorgt per jaar voor meer dan 35.000 zieken en 10.000 sterfgevallen. Het Japanse encefalitisvirus is een flavivirus oftewel groep B‐arbovirus, bestaande uit verschillende antigenen. Er zijn verscheidene antigeengerelateerde virussen: denguevirus, Saint‐Louis encefalitisvirus, Murray‐Valley encefalitisvirus en gelekoortsvirus. Besmetting met Japanse encefalitis kan door de mens worden opgelopen via een de steek van een geïnfecteerde mug.19 Bij het importeren van grote watervogels dient rekening te worden gehouden de mogelijkheid om zo een reservoir te introduceren voor Japanse encefalitis. OVERIGE ZOÖNOSEN VAN WATERVOGELS ERYSOPELOTHRIX RHUSIOPATHIAE Erysipelothrix rhusiopathiae kan bij watervogels ernstige ziekte met sterfte veroorzaken. De bacterie is potentieel zoönotisch, maar voor mensen zeer laag pathogeen.4 LITERATUURLIJST VOGELS 1. Positieflijsten December 2006 Advies Raad Voor Dieraangelegenheden 2006/10, Advies aan de minister van landbouw, natuur en voedselkwaliteit in zake het in te nemen standpunt ten aanzien van diersoorten die geschikt zijn om te worden gehouden. 2. Monroe BL en Sibley CG. A World Checklist of Birds. 1993, Yale University Press. ISBN 0‐300‐05547‐1. 3. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. Psittacose, Chlamydophila psittaci, Ornithose, Papegaaienziekte A70. http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/Psittacose/index.jsp 4. Olsen GH. Bacterial and Parasitic Diseases of Anseriformes, Veterinary Clinics of Exotic Animals, 2009; 12: 475‐490. 5. Longbottom D en Coulter LJ. Animal Chlamydioses and Zoonotic Implications. Journal of Comparitive Pathology, 2003; 128: 217‐244. 37 6. Harlin R en Wade L. Bacterial and parasitic diseases of Columbiformes. Veterinary Clinics of Exotic Animals, 2009; 12: 453–473. 7. Magnino S, et al. Chlamydial infections in feral pigeons in Europe: Review of data and focus on public health implications. Vet Microbiol, 2009; 135: 54–67. 8. Harkinezhad T, Geens T en Vanrompay D. Chlamydophila psittaci infections in birds: A review with emphasis on zoonotic consequences. Vet Microbiol 2009;135: 68–77. 9. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. Aviaire Influenza. laatst gewijzigd november 2008. http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/aviaire_influenza/aviaire‐influenza.jsp 10. Greenacre CB, Viral diseases of companion birds, Vet Clin Exotic An Pract 2005; 8: 85–105. 11. Doneley RJT. Bacterial and Parasitic Diseases of Parrots, Vet Clin Exotic An Pract, 2009; 12: 417‐432. 12. Nosanchuk JD, et al. Evidence of Zoonotic Transmission of Cryptococcus neoformans from a Pet Cockatoo to an Immunocompromised Patient. Ann Int Med, 2000; 132(3): 205‐208. 13. Lagrou K, et al. Zoonotic transmission of Cryptococcus neoformans from a magpie to an immunocompetent patient. J Int Med, 2005; 257: 385–388. 14. LCI/CIb/RIVM richtlijn infectieziekten. West Nilevirusinfectie A92.3 http://www.rivm.nl/infectieziektenbulletin/bul119/westnilevirus3.html 15. Swaddle JP en Calos SE. Increased Avian Diversity Is Associated with Lower Incidence of Human West Nile Infection: Observation of the Dilution Effect. PLoS ONE, 2008; 3(6): 1‐8. 16. Howell JF, et al. Companion animals and human health: part II‐ Zoonotic diseases. Topics in Adv Pract Nursing eJournal, 2007; 7(3). 17. Reed KD, et al. Birds, Migration and Emerging Zoonoses: West Nile Virus, Lyme Disease, Influenza A and Enteropathogens. Clin Med Res 2003; 1(1): 5‐12. 18. Slodkowicz‐Kowalska A, et al. Microsporidian species known to infect humans are present in aquatic birds: Implications for transmission via water? Appl Environm Microbiol 2006; 72(7): 4540–4544. 19. LCI/RIVM richtlijn infectieziekten. Japanse encefalitis A83.0, laatst gewijzigd in 2007. http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten‐A‐Z/infectieziekten/Japanse_encefalitis/ 38 ZOÖNOSEN VAN REPTIELEN INDELING REPTIELEN De reptielen zijn onder te verdelen in vijf ordes, namelijk Schildpadden (Testudines), Krokodilachtigen (Crocodylia), Brughagedissen (Spenodontida), Hagedissen (Squamata) en Slangen (Squamataserpentes).1,2 ZOÖNOSEN VAN REPTIELEN ALGEMEEN SALMONELLOSE Salmonellose is de meest voorkomende zoönose overgedragen door reptielen.3,4 Reptielen vormen een reservoir voor Salmonella en zijn een belangrijke bron van besmetting van de mens hiermee.4‐7 Ondanks dat dit reeds decennia bekend is, wordt er in Nederland weinig aandacht aan besteed.6,8‐11 Veel reptieleneigenaren zijn zich er niet van bewust dat het contact met reptielen voor hun zelf, hun kinderen en andere gezinsleden een risico op salmonellose oplevert.8 De reptielen vertonen zelf geen verschijnselen als ze besmet zijn, in tegenstelling tot zoogdieren en vogels.9,12 Reptiel‐geassocieerde Salmonella‐infecties resulteren vaker dan andere Salmonella‐infecties in ernstige ziekte bij de mens en ziekenhuisopnames.9,13 Daarbij zijn er vaker kinderen betrokken bij aan reptielgeassocieerde Salmonella‐infecties.3,9,10,13 In Nederland ontbreekt in tegenstelling tot in bijvoorbeeld de VS goede voorlichting over het besmettingsrisico en is, in tegenstelling tot in andere landen, nauwelijks gepubliceerd over aan reptielen geassocieerde Salmonella‐infecties bij de mens.6 Zie voor meer informatie het hoofdstuk ‘ Salmonellose’. OVERIGE ZOÖNOSEN VAN REPTIELEN Er zijn verschillende gevallen bekend waarbij mensen bacteriële infecties verkregen ten gevolge van contact met reptielen. Voorbeelden hiervan zijn besmetting met Campylobacter fetus (campylobacteriose), Mycobacterium marinum (mycobacteriose), Coxiella burnetti (Q‐fever) en Zygomycose.4,14 Chlamydophila pneumoniae is ook een zoönose die men kan oplopen na contact met reptielen.15 Hetzelfde geldt voor Erysipelothrix rhusiopathiae.15 Bij de mens kan wanneer de huid beschadigd is, bijvoorbeeld bij verwondingen, de huid geïnfecteerd raken met Pseudomonas aeruginosa ten gevolge van contact met reptielen. Een huidinfectie met Pasteurella multocida kan verkregen worden na een beet van een reptiel.16 Zie voor meer informatie over Campylobacter het hoofdstuk ‘Campylobacteriose’. 39 SCHILDPADDEN Van de schildpadden staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria: Slangenhalsschildpadden Scheenplaatschildpadden (Chelidae), Afrikaanse (Podocnemididae), modderschildpadden Bijtschildpadden (Pelomedusidae), (Chelydridae), Nieuw‐Guinese ∗
rivierschildpadden (Carettochelyidae), Weekschildpadden (Trionychidae) diverse genera , Rivierschildpadden (Dermatemydidae), Modderschildpadden (Kinosternidae), Waterschildpadden Moerasschildpadden (Bataguridae), Echte landschildpadden (Testudinidae).
(Emydidae), 1,2 ZOÖNOSEN VAN SCHILDPADDEN Humane infectie met de Gram‐negatieve bacterie Edwardsiella tarda is zeldzaam, maar er is een geval bekend die geassocieerd was met een schildpad gehouden als huisdier. E. tarda kan voorkomen bij reptielen.3,17,18 Tuberculose en het zogenaamde ‘swimming pool granuloma’ worden beide veroorzaakt door een Mycobacterium sp. die in verband wordt gebracht met schildpadden.16,19 Yersiniose kan, ten gevolge van feco‐orale transmissie van Yersinia pseudotuberculosis, van de schildpad op de mens over gaan en hier mesenterische adenitis veroorzaken.16 Kikkers kunnen water besmetten met Vibrio vulnificus en als personen dit besmette water binnenkrijgen kan dit tot intestinale problemen en wondinfecties leiden.20 KROKODILACHTIGEN Van de krokodilachtigen staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria: Alligators (Aligatoridae) genus Alligator sinensis en Paleosuchus, Krokodillen (Crocoodylinae) genus Osteolaemus tetraspis.1,2 BRUGHAGEDISSEN Van de brughagedissen staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria: Brughagedissen (Spenodontidae)1,2 HAGEDISSEN Van de hagedissen staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria: Agamen (Agamidae) diverse genera∗, Kameleons (Chamaeleonidae), Leguanen (Iguanidae) diverse genera∗, Gekko’s (Gekkonidae), (Amphisbaenidae) genus Amphisbaena en Blanus, Florida wormhagedissen (Rhineuridae), Schadekopwormhagedissen (Trogonophidae) genus Trogonophisi, Nachthgedissen (Xantusiidae), Zie voor betreffende genera positieflijsten Advies RDA 2006/10 1 ∗
40 Echte hagedissen (Lacertidae), Teju’s (Teiidae), Gordelstaarthagedissen (Cordylidae), Skinken (Scincidae), Hazelwormachtigen (Anguidae), Knopschubhagedissen (Xenosauridae), Korsthagedissen (Helodermatidae), Varanen (Varanidae).1,2 SLANGEN Van de slangen staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria: Pijpslangen (Cylindrophiidae), Onechte koraalslangen (Anniliidae), Regenboogaardslangen (Xenopeltidae), Mexicaanse pythons (Loxocemidae), Boa’s (Boidae), Pythons (Pythonidae), Dwergboa’s (Tropidophiidae) genus Ungaliophis, Wrattenslangen (Acrochordidae), Echte adders en groefkopadders (Viperidae), Gladde slangen (Colubridae) diverse genera∗, Cobra‐achtigen en zeeslangen (Elapidae) diverse genera∗ 1,2 ZOÖNOSEN VAN SLANGEN De bacterie Aeromonas shigelloides veroorzaakt een progressieve ulceratieve stomatitis bij slangen, ook wel bekrot genoemd. A. shigelloides kan gastroenteritis bij de mens veroorzaken. Er is een geval bekend van acute gastroenteritis bij een dierentuinverzorger na contact met een zieke boa constrictor.3,21 Pentastomida infecties wordt veroorzaakt door Armillifer species. Dit zijn wormachtige arthropoden die voorkomen in het respiratiestelsel. Slangen zijn de eindgastheer en veel wilde knaagdieren, die worden gegeten door slangen, zijn tussengastheer. Slangen kunnen eitjes ophoesten, doorslikken en uitscheiden met de feces. Mensen kunnen besmet raken door contact met de handen met besmette slangen en vervolgens de besmette handen in contact te brengen met de mond. Meestal is de infectie bij mensen asymptomatisch en worden de ingekapselde larven per toeval ontdekt tijdens laparotomie of radiologie.3 Ook kan men een Escherichia coli diarree oplopen door feco‐orale transmissie van E. coli van een slang naar een mens. Verder kan Mycobacterium ulcerans door direct contact met slangen bij de mens Buruli ulcer veroorzaken.16 Dit is een (sub)tropische ziekte die wordt veroorzaakt door de bacterie M. ulcerans. Bij deze ziekte, die vooral kinderen treft, ontstaat een bobbel onder de huid die overgaat in een steeds groter wordende zweer. Zo’n zweer kan bijvoorbeeld een gehele arm of been omvatten. Slangen kunnen tevens diverse virale zoönosen bij zich dragen. Een voorbeeld hiervan is Western equine encefalitis, als slangen gebeten zijn door besmette muggen.4 OPMERKINGEN BIJ HET HOUDEN VAN REPTIELEN ALS HUISDIER Naast de pijn en het trauma, dat kan worden veroorzaakt door een beet van een reptiel, kunnen er ook pathogenen en toxines worden overgedragen. Veel slangen zijn giftig en er wordt gedacht dat ook de niet‐
giftige soorten een variërende mate van toxiciteit hebben en op bepaalde momenten giftig kunnen zijn. De Zie voor betreffende genera positieflijsten Advies RDA 2006/10 1 ∗
41 giftigheid kan variëren en in het ernstigste geval zelfs dodelijke gevolgen hebben voor de mens. Veel slangen zijn in staat om pijnlijk te bijten, echter niet giftige slangenbeten zijn slechts zelden dodelijk.19 Er zijn geen schildpadden bekend die giftig zijn en slechts een aantal soorten staan bekend te bijten. Echter er zijn een aantal schildpadden die zeer agressief zijn, bijvoorbeeld de Murray rivier spitskopschildpad, ook wel de ‘Murray River Turtle’ genoemd (Emydura macquarii macquarii) uit Australië, de Alligatorbijtschildpad (Macrochelys temminckii) en de Bijtschildpad (Chelydra serpentina) uit de Verenigde Staten.19 Korsthagedissen (Helodermatidae) zijn een familie van de hagedissen die maar twee soorten bevat het Gilamonster (Heloderma suspectum) en de Mexicaanse korsthagedis (Heloderma horridum). Beide soorten zijn giftig en daarmee lang gedacht de enige hagedissen ter wereld die een voor de mens gevaarlijk gif kunnen produceren.19,22 Dat andere hagedissen in staat zijn door het bijten mensen te doden is langere tijd bekend, maar er werd niet gedacht aan giftige beten. Men ging er vanuit dat deze bijtwonden dodelijk waren door het diepe karakter en dat sterfte kwam door verbloeding uit de wond en/of doordat de wond bacterieel geïnfecteerd raakte.22,23 Uit recent onderzoek is gebleken dat bij een dodelijke beet van een Komodovaraan bijvoorbeeld, wel degelijk gif in het spel is. Uit onderzoek blijkt ook dat leguanen en varanen, waar de Komodovaraan toe behoort, ook in staat zijn om gif te produceren.22‐24 Naast het zoönotisch gevaar van het houden van reptielen, zou ook moeten worden gekeken naar de giftigheid van bepaalde reptielen. Zo bevat de Familie Korsthagedissen twee soorten die een voor de mens dodelijk gif produceren. 42 OVERZICHTSTABEL ZOÖNOSEN VAN REPTIELEN Schildpadden: Krokodilachtigen: Brughagedissen: Hagedissen: Slangen: Voorkomend bij: Reptielen: X X X X X X Erysipelothrix rhusiopathiae15 X Pseudomonas aeruginosa16 X Pasteurella multocida16 X Edwardsiella tarda3,17,18 X X X X Virbio vulnificus20 X Aeromonas shigelloides3,21
X X X Naam zoonose Salmonellose (Salmonella sp.)3,5‐13 Campylobacteriose (Campylobacter fetus)14 Mycobacteriose (Mycobacterium marinum) 14 Q‐koorts (Coxiella burnetti) 14 Zygomycose14 Chlamydophilose (Chlamydophila pneumoniae)15 Tuberculose en ‘swimming pool granuloma’ (Mycobacterium sp)16,19 Yersiniose (Yersinia pseudotuberculosis)16 Pentastomose (Armillifer sp.)3 Escherichia coli16 43 LITERATUUR REPTIELEN 1. Positieflijsten December 2006 Advies Raad Voor Dieraangelegenheden 2006/10, Advies aan de minister van landbouw, natuur en voedselkwaliteit in zake het in te nemen standpunt ten aanzien van diersoorten die geschikt zijn om te worden gehouden. 2. Zug GR (1993). Herpetology, an introductory biology of amphibians and reptiles. Academic Press, San Diego. ISBN 0‐12‐782620‐3. 3. Chomel BB. Zoonoses of house pets other than dogs, cats and birds. Ped Infect Dis J 1992; 11: 479‐487. 4. Zeijl M. Reptielen en zoonosen. Archaeopthrix Veterinaris, 1998; 5:18‐24. 5. Centers for Disease Control and Prevention. Turtle associated Salmonellosis in Humans‐ USt, 2006‐
2007, Morbidity and Mortality Weekly Report, 2007; 56(2): 649‐52. 6. Bruins MJ, De Boer AM, Ruijs GJHM. Gastro‐enteritis door Salmonella afkomstig van als huisdier gehouden slangen. Ned Tijdschr Geneesk 2006; 150: 2266‐9. 7. Howell JF, et al. Companion animals and human health: part II‐ Zoonotic diseases. Topics in Adv Pract Nursing eJournal, 2007; 7(3). 8. Centers for Disease Control and Prevention. Reptile‐associated salmonellosis ‐ selected States, 1998‐
2002. Morbidity and Mortality Weekly Report, 2003; 52: 1206‐1209. 9. Van Meervenne E, et al. Salmonella‐infecties verkregen door exotische dieren in België. 10. Editorial team, et al. Salmonella infections associated with reptiles: the current situation in Europe. Eurosurveillance, 2008; 13: april‐juni. 11. LCI/RIVM richtlijn infectieziekten A02: Salmonellose. 12. Reeuwijk NM, et al. Een infectie met Salmonella door het houden van reptielen. RIVM Infectieziekten Bull 2009; 20: 88‐91. 13. Mermin J, et al. Reptiles, amphibians and human Salmonella infection: A population‐based, case‐
control study. Clin Infect Dis 2004; 38 : 253‐61. 14. Johnson‐Delaney CA. Safety issues in exotic pet practice. Vet Clin Exotic An Pract 2005; 8: 515‐24. 15. Boot R, et al. Risico’s van zoönosen bij werk met proefdieren. Biotechniek, 2002; 41:99‐119. 16. Draaiboek dierenbeten: Richtlijn mogelijke blootstelling aan pathogene micro‐organismen (en toxinen) ten gevolge van verwondingen door exotische dieren. Concept oktober 2008, Landelijke Coödinatie Infectieziektebestrijding RIVM. 17. Nagel P, Serritella A, Layden TJ. Edwardsiella tarda gastroenteritis associated with a pet turtle. Gastroenterol 1982; 82: 1436‐7. 18. Engel JJ, Martin TL. Edwardsiella as a cause of postdysenteric ulcerative colitis. Int J Colorectal Dis 2006; 21: 184‐5. 19. The reptile and Amphibian Communities in the United States. January 2001. 20. Veenstra J, Rietra PJGM, Coster JM, Slaats E, Dirks‐Go S. Seasonal Variations in the Occurrence of Vibrio vulnificus along the Dutch Coast. Epidem Infect 1994; 112: 285‐90. 44 21. Davis WA II, Chretien JH, Garagusi VF, Goldstein MA. Snake to human transmission of Aeromonas (PI) shigelloides resulting in gastroenteritis. South Med J 1978; 71: 464‐76. 22. Reebs S. One Big Toxic Family. Nat Hist 2006; 115:15. 23. Norman J, et al. A central role for venom in predation by Varanus komodoensis (Komodo Dragon) and the extinct giant Varanus (Megalania) priscus. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (PNAS), 2009; 106 (22): 8969‐8974. 24. ABC News. Komodo dragon attacks terrorize Indonesia villages, Associated Press, KOMODO ISLAND, Indonesia, 24‐05‐2009. 45 ZOÖNOSEN VAN AMFIBIEËN INDELING VAN AMFIBIEËN De amfibieën zijn onder te verdelen in drie ordes, namelijk de Wormsalamanders (Gymnophiona), de Salamanders (Caudata) en de Kikkers & Padden (Anura).1,2 ZOÖNOSEN VAN AMFIBIEËN ALGEMEEN SALMONELLOSE Salmonellose is de meest voorkomende humane ziekte gerelateerd aan amfibieën.3,4,5 Salmonella is een natuurlijke darmbewoner van amfibieën en besmette amfibieën vertonen zelf geen ziekteverschijnselen.6 Er zijn epidemiologische verbanden aangetoond tussen uitbraken van salmonellose bij de mens en contact met kikkers en padden.5 Over het algemeen wordt voornamelijk de nadruk gelegd op contact met reptielen als bron voor humane salmonellose. Amfibieën vormen ook een belangrijk reservoir, dit is vooral aangetoond bij kikkers en padden. Er zou daarom meer onderzoek gedaan moeten worden naar amfibieën als bron van infectie. Dezelfde preventiemaatregelen moeten worden genomen bij contact met amfibieën als bij contact met reptielen.7 Zie voor meer informatie de informatie onder Zoonosen te introduceren door reptielen, het onderdeel Salmonellose. En verder het hoofdstuk ‘Salmonellose’ voor verdere informatie over salmonellose. OVERIGE ZOÖNOSEN VAN AMFIBIEËN ALGEMEEN Chlamydophila pneumoniae is een zoönose die men kan oplopen na contact met amfibieën.8 Hetzelfde geldt voor Erysipelothrix rhusiopathiae.8 Verder worden amfibieën genoemd als bron voor besmetting van de mens met zoönosen als Pseudomonas sp., hepatitis A en lintwormen (Mesocestoides sp. en Spirometra sp.).9 WORMSALAMANDERS Van de wormsalamanders staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria: Staartloze wormsalamanders (Caeciliidae) diverse genera∗, Aziatische wormsalamanders (Ichthyophiidae) genus Ichthyophis, Zuid‐Amerikaanse wormsalamanders (Rhinatrematidae) genus Rhinatrem, Oogloze wormsalamanders (Scolecomorphidae) genus Scolecomorphus, Waterwormsalamanders (Typhlonectidae) genus Chthonerpeton en Typhlonectes.1,2 ∗
Zie voor betreffende genera positieflijsten Advies RDA 2006/10 1 46 SALAMANDERS Van de salamanders staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria: Reuzensalamanders (Cryptobranchidae), Hoektandsalamanders (Hynobiidae), Molsalamanders (Ambystomatidae), Aalsalamanders (Amphiumidae), Pacifische molsalamanders (Dicamptodontidae), Longloze salamanders (Plethodontidae) diverse genera∗, Olmen (Proteidae), Echte salamanders (Salamandridae), Sirenen (Sirenidae).1,2 KIKKERS & PADDEN Van de kikkers en padden staan de volgende families op de positieflijst op basis van welzijnscriteria: Staartkikkers (Ascaphidae), Vuurbuikpadden (Bombinatoridae) genus Bombina, Schijftongkikkers (Discoglossidae), Aziatische padkikkers (Megophyridae) diverse genera∗, Knoflookpadden (Pelobatidae) genus Pelobates en Scaphiopus, Groengestipte padden (Pelodytidae), Klauwkikkers (Pipidae), Tandloze glaskikkers (Allophrynidae), echte Padden (Bufonidae), Glaskikkers (Centrolenidae) soort Centrolene prosoblepon, echte Boomkikkers (Hylidae), Fluitkikkers (Leptodactyllidae) diverse genera∗, Hamerkikkers (Limnodynastidae) diverse genera∗, Padkikkers (Myobatrachidae) diverse genera∗, Paradoxale kikkers (Pseudidae), Mondbroedende kikkers (Rhinodermatidae), Gifkikkers (Dendrobatidae), Afrikaanse boomkikkers (Hyperoliidae) diverse genera∗, Smalbekkikkers (Microhylidae) diverse genera∗, Echte kikkers (Ranidae) diverse genera∗, Afro‐Aziatische boomkikkers (Rhacophoridae).1,2 ZOÖNOSEN VAN KIKKERS EN PADDEN Yersinia enterocolitica is gevonden in het water waar kikkers in werden gehouden en kan potentieel worden overgedragen op de mens. Echter de serotypes die hierbij gevonden werden komen zijn niet zeer gebruikelijk bij de mens.10 Er is relatief veel onderzoek gedaan naar zoönoses die kunnen worden opgelopen door de Afrikaanse klauwkikker (Xenopus laevis) uit de familie Pipidae. Bekend is dat Chlamydophilia pneumoniae bij deze kikker voor kan komen die chlamydophilose kan veroorzaken. Verder wordt deze kikker in verband gebracht met cryptosporidiose.11 Kikkers kunnen water besmetten met Vibrio vulnificus en als iemand dit besmette water binnen krijgt kan dit tot wondinfecties en intestinale problemen leiden.12 ∗
Zie voor betreffende genera positieflijsten Advies RDA 2006/10 1 47 OPMERKINGEN BIJ HET HOUDEN VAN AMFIBIEËN ALS HUISDIER Sommige amfibieën scheiden toxines uit die ernstige gevolgen voor de mens kunnen hebben en tot paralyse en hartstilstand kunnen leiden. Een specifiek voorbeeld hiervan is een toxine dat wordt uitgescheiden door kikkers van het genera Phyllobates terribilis (uit de familie pijlgifkikkers) dat in Colombia door de Indianen wordt gebruikt om giftige pijlen te maken voor de jacht.9 Naast het zoönotisch gevaar van het houden van amfibieën, zou ook moeten worden gekeken naar de giftigheid van bepaalde amfibieën. Zo bevat de Familie Korsthagedissen de twee soorten die een voor de mens dodelijk gif produceren. OVERZICHTSTABEL ZOÖNOSEN DOOR AMFIBIEËN Voorkomend bij: (Salmonella sp.) Kikkers & padden: 3‐7
Salamanders: Salmonellose Wormsalamanders: Naam zoonose Amfibieën: X Chlamydophilose X 8
(Chlamydophila pneumoniae) Erysipelothrix rhusiopathiae
8 X Pseudomonas sp.9 9
Hepatitis A X
X Lintwormen (Mesocestoides sp. en Spirometra sp.9 X Yersiniosis 10
(Yersinia enterocolitica) X 11
Cryptosporidiose X Vibrio vulnificus12 X 48 LITERATUUR AMFIBIEËN 1.
Positieflijsten December 2006 Advies Raad Voor Dieraangelegenheden 2006/10, Advies aan de minister van landbouw, natuur en voedselkwaliteit in zake het in te nemen standpunt ten aanzien van diersoorten die geschikt zijn om te worden gehouden. 2.
Zug GR (1993). Herpetology, an introductory biology of amphibians and reptiles. Academic Press, San Diego. ISBN 0‐12‐782620‐3. 3.
The reptile and Amphibian Communities in the United States. January 2001. 4.
Draaiboek dierenbeten: Richtlijn mogelijke blootstelling aan pathogene micro‐organismen (en toxinen) ten gevolge van verwondingen door exotische dieren. Concept oktober 2008, Landelijke Coödinatie Infectieziektebestrijding RIVM. 5.
Centers for Disease Control and Prevention. Reptile‐associated salmonellosis ‐ selected States, 1998‐2002. Morbidity and Mortality Weekly Report, 2003; 52: 1206‐1209. 6.
Mermin J, et al. Reptiles, amphibians and human Salmonella infection: A population‐based, case‐control study. Clin Infect Dis 2004; 38: 253‐61. 7.
Srikantiah P, Lay JC, Crump JA, et al. An outbreak of Salmonella javiana associated with amphibian contact‐ Missisippi, 2001. Presented at the International Conference on Emerging Infectious Diseases, Atlanta, Georgia, 2002. 8.
Boot R, et al. Risico’s van zoönosen bij werk met proefdieren. Biotechn 2002; 41: 99‐119. 9.
The reptile and Amphibian Communities in the United States. January 2001. 10. Chomel BB. Zoonoses of house pets other than dogs, cats and birds. Ped Infect Dis J 1992; 11: 479‐87. 11. Johnson‐Delaney CA. Safety issues in exotic pet practice. Vet Clin Exot An Pract 2005; 8: 515‐24. 12. Veenstra J, Rietra PJGM, Coster JM, Slaats E, Dirks‐Go S. Seasonal Variations in the Occurrence of Vibrio vulnificus along the Dutch Coast. Epidem Inf 1994; 112: 285‐90. 49 BACTERIËLE ZOÖNOSEN VAN REPTIELEN EN AMFIBIEËN SALMONELLOSE EPIDEMIOLOGIE Salmonellose is wereldwijd een groot probleem voor de volksgezondheid.1 Met name reptielen en andere koudbloedige dieren vormen een belangrijk reservoir voor non‐typhoidale Salmonella en een bron voor besmetting van de mens.2,3 Kinderen lopen het grootste gevaar op besmetting, doordat zij vaak nauwer contact hebben met huisdieren en vaak hun handen niet goed wassen.2,4 Niet‐typhoïde Salmonella‐infecties veroorzaken bij de mens meestal een zelflimiterende gastro‐enteritis.5‐9 De verschijnselen hiervan bestaan uit buikkrampen, misselijkheid, braken en diarree die 6 tot 72 uur na de inname van besmetting optreden. Er kan slijm en bloed bij de ontlasting zitten en ook koorts, hoofdpijn en spierpijn optreden.3,9 De mucosa van zowel de dunne als de dikke darmwand wordt geïnvadeerd door neutrofiele granulocyten. De gastro‐intestinale verschijnselen worden zowel veroorzaakt door de invasie van enterocyten als door de toxische producten die worden uitgescheiden door de geïnfiltreerde granulocyten.9 Zes tot 30% van de patiënten met een Salmonella‐infectie ontwikkelt ook gewrichtsklachten.9 Ook kan een niet‐typhoïde Salmonella‐infectie resulteren in ernstige ziekte door het optreden van een bacteriemie (septis, myocarditis en meningitis). Dit treedt vooral op bij kinderen, ouderen en immuungecomprimitteerde personen.5‐9 Salmonella infecties bij kinderen kunnen zeer ernstig zijn en resulteren in ziekenhuisopname en soms gepaard gaan met sterfte.10 Van alle Salmonella‐typen geïsoleerd uit reptielen en amfibieën is ongeveer driekwart een serotype die normaliter bij reptielen en amfibieën wordt gevonden. Het RIVM schat dat in Nederland minder dan 1 % van alle humane laboratoriumbevestigde Salmonella‐meldingen een direct of indirect contact van mensen met amfibieën of reptielen als oorzaak heeft. Echter dit betekent toch nog een flink aantal personen, namelijk per jaar zo’n 250 gevallen. In Nederland wordt bij een individuele niet‐typhoïde humane Salmonella‐infectie niet standaard brononderzoek verricht naar de oorzaak.11 Er vindt alleen contactonderzoek plaats als er sprake is van een cluster van infecties of en vermoedelijke gemeenschappelijke bron. Dit contactonderzoek wordt dan gecoördineerd door de GGD.9 In Bijlage 1 zijn in de eerste figuur de gevonden serotypes weergegeven bij humane gevallen en de reptielen waar contact mee is geweest. In de tweede figuur is te zien in welke percentages een bepaalde bron verantwoordelijk is voor Salmonella‐infecties bij mensen in Nederland.2 Salmonellose is in Nederland een meldingsplichtige ziekte, groep B2, indien er 2 of meer personen besmet zijn, waarbij anamnetisch een verband bestaat met het gebruik van verdacht voedsel of vocht. De GGD meldt 50 anoniem conform de Wet Publieke Gezondheid en levert gegevens voor landelijke surveillance van meldingsplichtige ziekten. Bij een diarree‐uitbraak in een instelling moet volgens artikel 26 van de Wet Publieke Gezondheid de GGD worden ingeschakeld.” 9 Salmonella‐infecties worden niet alleen in Nederland geassocieerd met reptielen, maar ook in andere Europese landen, zoals België, Duitsland, Finland, Frankrijk, Ierland en Letland.1,2 In de Verenigde Staten en in Canada wordt het aantal reptiel‐geassocieerde infecties geschat op 5‐11% van alle Salmonella gevallen bij mensen.1 Naast individuele gevallen zijn er uitbraken gemeld van reptiel‐geassocieerde Salmonella‐infecties.1,6,7,12 Er zijn diverse uitbraken bekend bijvoorbeeld een uitbraak van S. enterica serotype Weltevreden door gekkos in een watertank in Hawaii, een uitbraak van S. enterica serotype Poona door het eten van cake op een verjaardagsfeestje waar men twee leguanen had en een uitbraak van S. enterica na een dierentuinbezoek.7 Bij deze laatste uitbraak is er een apart onderzoek gedaan naar de omvang van de uitbraak van salmonellose bij kinderen die de show hebben bijgewoond met de draakhagedis. Het bleek hier om een grote uitbraak te gaan met veel besmette kinderen.7 In de verschillende landen in Europa worden verschillende onderzoeksmethoden gebruikt om Salmonella‐
infecties te onderzoeken en de informatie beschikbaar over de bron van de infectie varieert sterk. Bijvoorbeeld in Nederland is de ziekte niet zonder meer aangifteplichtig, terwijl dat in andere landen wel het geval is. Ook wordt in diverse landen waar Salmonella‐infecties wel aangifteplichtig zijn niet standaard de bron van de infectie onderzocht. Het daadwerkelijke aantal gevallen dat verband houdt met contact met reptielen of amfibieën ligt waarschijnlijk dan ook vele malen hoger.2 Er is geen betrouwbare methode om met zekerheid vast te stellen dat bijvoorbeeld een schildpad vrij is van Salmonella. De meeste schildpadden worden gekoloniseerd door Salmonella en scheiden de bacterie intermitterend uit in hun feces.5,10 Daarbij is aangetoond dat schilpadden die onder normale omstandigheden geen Salmonella uitscheiden, bij stress de bacterie wel actief uitscheiden.10 Dit geldt waarschijnlijk ook voor andere reptielen en amfibieën die een reservoir vormen voor Salmonella. Er wordt aangenomen dat infectie met een niet‐typhoïde Salmonella geen of slechts beperkte kruisbescherming geeft tegen infectie met andere serotypen, aangezien herinfectie voorkomt.9 De populariteit van het houden van exotische dieren als reptielen en amfibieën als huisdier neemt in Nederland sterk toe en daarmee ook het risico op een infectie met Salmonella. Er is gebleken uit een onderzoek door het TNS NIPO naar huisdieren in Nederlandse gezinnen in 2005 dat in de laatste tien jaar de handel in reptielen en amfibieën sterk is gestegen. Men schat dat in ongeveer 80.000 huishoudens 300.000 van deze dieren worden gehouden. Naast de vooral populaire gekko’s en leguanen worden ook meer slangen en kikkers verkocht.8 BESMETTINGSBRONNEN In Nederland behoren de meeste gevallen van salmonellose tot de zoönosen. In 1999 werd het aantal gevallen van gastro‐enteritis veroorzaakt door Salmonella geschat op 50.000 per jaar.8,9 Dit leidt jaarlijks tot ongeveer 800 ziekenhuisopnames en 60 sterfgevallen.9 In het grootste deel van de gevallen gaat het om een 51 voedselinfectie veroorzaakt door het eten van besmette eieren of vlees afkomstig van kippen, varkens of runderen die drager zijn van de Salmonella‐bacterie.8,13 In de Verenigde Staten wordt geschat dat 15 tot 20 % van de salmonellose gevallen bij de mens door huisdieren worden veroorzaakt. Vooral reptielen (90% besmet), honden (10‐27% besmet), katten (1‐13% besmet), fretten en vogels. Drie procent van de huishoudens heeft reptielen, zoals hagedissen, slangen en schildpadden en zij zijn verantwoordelijk voor 7% van de humane salmonellose gevallen (in de VS ongeveer 93.000 gevallen per jaar).13 De mens kan ook besmet worden door paarden met salmonellose. Ondanks dat honden slechts zelden de bron van salmonellose bij de mens zijn, dient voorzichtigheid te worden geboden met hondensnacks van gedroogd vlees, gerookte varkensoren en ‐hoefjes, kauwstaafjes etc. Handen wassen na contact met deze producten is noodzakelijk aangezien Salmonella hierop aanwezig kan zijn.13 Salmonella is een natuurlijke darmbewoner van reptielen en amfibieën. Van alle Salmonella serotypes kan 40% gekweekt worden bij reptielen. Deze serotypes worden zelden gevonden bij mensen of andere dieren. Menselijke infecties met deze serotypes zijn meestal veroorzaakt door reptielen. Slechts <1 % van de Salmonella infecties bij de mens wordt veroorzaakt door reptiel‐geassocieerde serotypes. Maar reptielen kunnen ook de veroorzaker zijn van Salmonella‐infecties door meer gebruikelijke serotypes en ook amfibieën kunnen salmonellose veroorzaken.6,12 Om een besmetting met Salmonella op te lopen vanuit reptielen, is er geen direct contact met een reptiel noodzakelijk. De infectie kan ook worden opgelopen via andere personen die contact met reptielen hebben gehad of uit de ruimte waar een reptiel aanwezig is geweest.6,8,10 Daarbij kan Salmonella zeer goed overleven in de omgeving. Uit gedroogde feces in een kooi van een reptiel bleek zes maanden nadat het reptiel uit de uit de kooi was gehaald nog steeds Salmonella te isoleren.5,6,8 Uit het water in een aquarium waar eerder een schildpad in was gehuisvest, bleek na zes weken ook nog steeds Salmonella te isoleren. Verzorgers van reptielen die met hun handen contact hebben gehad met reptielen kunnen via hun handen Salmonella andere mensen en hun omgeving besmetten.3,6,8 Het is zelfs mogelijk dat 100% van de reptielen en amfibieën drager zijn van Salmonella en de keren dat de bacterie niet geïsoleerd kon worden te wijten was aan de intermitterende uitscheiding.6 Vaak kan uit één reptiel meerdere serotypes worden geïsoleerd met verschillende virulentiegraden.1 Hoewel veel van deze Salmonella types tot een subgroep behoren die niet pathogeen is voor de mens, is het risico voor infectie een groot probleem aangezien alle reptielen potentiële dragers zijn. De bacterie wordt periodiek uitgescheiden, waardoor eenmalig onderzoek slechts beperkt van waarde is.14 Het risico voor infectie is het laagst bij op het land levende dieren, zoals slangen en hagedissen. Deze dieren worden slechts zelden blootgesteld aan hun eigen feces, welke tevens hard is en slechts zelden wordt geproduceerd vanwege hun langzame metabolisme. Water‐ en moerasschildpadden vormen een groter risico omdat het water gecontamineerd wordt met feces.14 Amfibieën en reptielen kunnen op verschillende manieren geïnfecteerd raken met Salmonella. Zo kunnen ze al geïnfecteerd worden voor de geboorte, terwijl ze zich nog in het ei, ovarium, oviduct of de cloaca bevinden. Onder andere bij schildpadden is dit aangetoond. In het wild wordt de kolonisatie van leguanen en padden met Salmonella in verband gebracht met het eten van feces dat het water en voedsel bevat. Echter ook aarde, 52 insecten en vijverwater kan Salmonella bevatten en zo deze dieren besmetten. Als huisdier gehouden reptiel enen amfibieën kunnen Salmonella oplopen door het eten van onvoldoende gekookt kippenvlees of huishoudelijk stof dat de bacterie bevat.1,6 PREVENTIEVE MAATREGELEN De reptielen en amfibieën die besmet zijn moeten niet worden behandeld met antibacteriële middelen, want dit leidt tot een toename van Salmonella‐isolaten met een toegenomen antibioticaresistentie.1,3,4,5,6,10,11,14,16 Bovendien verlengt het gebruik van antibiotica het dragerschap.1,4,6,11,16 Kennis van mogelijke gevaren in combinatie met goede hygiëne is meestal genoeg om humane infectie te voorkomen.4 Gerichte voorlichting aan dierenartsen, handelaren en eigenaren is nodig om salmonellose door reptielen te voorkomen. Een goede voorlichtingscampagne zou ze moeten overtuigen dat het houden van slangen en andere reptielen niet zonder gezondheidsrisico’s is. In Nederland ontbreekt een dergelijke gerichte voorlichting en in tijdschriften en op websites voor deze doelgroepen wordt weinig aandacht besteed aan deze risico’s. Ook bij Nederlandse dierenartsen is het niet de gewoonte reptieleneigenaren te wijzen op het gevaar van het oplopen van een zoönose door hun huisdier.8 Het verband tussen Salmonella‐infectie bij kinderen en contact met schildpadden heeft in 1975 in de VS geleid tot een verbod op het verkopen of verspreiden van kleine schildpadden (dieren met een schildlengte < 10 cm).10,2,6,17 Dit verbod heeft geleid tot een aanzienlijke aantoonbare daling van het aantal humane Salmonella gevallen geassocieerd met schildpadden. Het CDC schatte in 1980 dat het verbod op de verkoop en verspreiding van schildpadden in de VS een daling van 100.000 gevallen van salmonellose geassocieerd met schilpadden bij kinderen van 1‐9 jaar oud heeft veroorzaakt in 1976.5,10 Dit leidde tot een afname van schildpad‐gerelateerde salmonellose van 77%.4 De overblijvende gevallen hebben geleid tot ongeveer 1500 ziekenhuisgevallen en 40 doden per jaar. De afname van humane salmonellose van met schildpad geassocieerde Salmonella is ook gezien in andere landen na de invoering van een verbod op verkoop en verspreiding van kleine schildpadden.10 Omdat het verbod in de VS niet volledig wordt nageleefd en uitzonderingen bevat (bijv. verkoop voor educatieve doeleinden), komt er nog steeds salmonellose voor ten gevolge van schildpadden. Hoewel de educatieve maatregelen om Salmonella‐infecties ten gevolge van reptielen te verminderen nuttig zijn, blijft het verbod op kleine schildpadden de effectiefste maatregel.10 Daarnaast is het advies om met alle schildpadden, onafhankelijk van hun grootte, moet worden omgegaan alsof ze geïnfecteerd zijn met Salmonella. Jaarlijks worden nog steeds 3 tot 4 miljoen schildpadden verkocht naar landen over de hele wereld vanuit de Verenigde Staten. Uitbraken in verschillende landen zijn bekend, onder andere in Japan, Groot‐Brittannië, Puerto Rico, Israël en Frankrijk.4 Toen Zweden toetrad tot de Europese Unie in 1996 en het verkoopverbod in dat land werd opgeheven, nam het aantal Salmonella gevallen geassocieerd met reptielen substantieel toe, vooral bij kinderen.10 In Noorwegen is het verboden om reptielen als huisdier te houden zonder speciale toestemming.2 Het zou een optie kunnen zijn om bij de verkoop van een reptiel of amfibie op papier gestelde 53 informatie over salmonellose en de preventie ervan verplicht aan de nieuwe eigenaar mee te geven.5 Hiervoor zouden de schriftelijke adviezen opgesteld door de GGD en de VWA kunnen worden gebruikt. Deze adviezen moeten bij de aanschaf van een huisdier met de koper worden doorgenomen. Zie voor de opgestelde schriftelijke adviezen opgesteld door de GGD en VWA Bijlage 2. Adviezen voor preventie van transmissie van Salmonella van reptielen en amfibieën naar mensen: 1,5,8,13 ‐
Personeel van dierenwinkels, huisartsen en dierenartsen moeten informatie geven aan eigenaren en potentiële kopers van reptielen en amfibieën over het risico en de preventie van salmonellose overgedragen door deze dieren.2 ‐
Mensen met een verhoogd risico op infectie of serieuze complicaties ten gevolge van salmonellose (kinderen < 5 jaar en immuungecompromitteerde personen) moeten contact met reptielen en amfibieën en alle voorwerpen die in contact zijn geweest met een reptiel of een amfibie vermijden. ‐
Reptielen en amfibieën moeten niet worden gehouden in huishoudens met kinderen < 5 jaar, een baby op komst of met immuungecompromitteerde personen.14 ‐
Reptielen en amfibieën mogen niet worden toegelaten in kinderopvangcentra of klaslokalen.4 ‐
Mensen moeten altijd hun handen grondig wassen met water en zeep na contact met reptielen en amfibieën of hun verblijf. ‐
Reptielen en amfibieën moeten niet worden toegestaan vrij rond te lopen door een huis of leefomgeving van mensen. ‐
Reptielen en amfibieën gehouden als huisdier moeten niet in de keuken worden toegelaten of in andere ruimtes waar voedsel wordt bereid. Gootstenen in keukens mogen niet worden gebruikt om reptielen of amfibieën te wassen of om kooien, voerbakjes etc. schoon te maken. Als hiervoor bijvoorbeeld een badkuip wordt gebruikt moet deze daarna grondig worden schoon gemaakt met een chloorhoudend desinfectiemiddel. Door alcohol 70% en natriumhypochloriet 0,025% worden Salmonella‐bacteriën effectief gedood.9 ‐
Reptielen en amfibieën in publieke ruimtes (o.a. dierentuinen en tentoonstellingen) moeten niet in direct of indirect contact kunnen komen met bezoekers, behalve daar waar adequate faciliteiten voor het wassen van de handen aanwezig zijn. Eten en drinken mag hier niet worden toegestaan. ‐
Geschat werd dat de kosten per jaar in Nederland door humane salmonellose tussen 1994‐1998 lagen tussen de 33 en 91 miljoen euro per jaar.18 54 BIJLAGEN BIJLAGE 1: 9
55 BIJLAGE 2: 11 56 LITERATUUR SALMONELLOSE 1. Van Meervenne E, et al. Salmonella‐infecties verkregen door exotische dieren in België. 2. Editorial team, et al. Salmonella infections associated with reptiles: the current situation in Europe. Eurosurveillance, 2008; 13: april‐juni. 3. Woodward DL, Khakhria R en Johnson WM. Human salmonellosis associated with exotic pets. J Clin Microbiol 1997; 35: 2786‐90. 4. Chomel BB. Zoonoses of house pets other than dogs, cats and birds. Ped Infect Dis J 1992; 11: 479‐87. 5. Centers for Disease Control and Prevention. Reptile‐associated salmonellosis ‐ selected States, 1998‐2002. Morbidity and Mortality Weekly Report, 2003; 52: 1206‐1209. 6. Mermin J, et al. Reptiles, amphibians and human Salmonella infection: A population‐based, case‐control study. Clin Infect Dis 2004; 38 : 253‐61. 7. Friedman CR, et al. An outbreak of salmonellosis among children attending a reptile exhibit at a zoo. J Ped 2008; 132:802‐7. 8. Bruins MJ, De Boer AM, Ruijs GJHM. Gastro‐enteritis door Salmonella afkomstig van als huisdier gehouden slangen. Ned Tijdschr Geneesk 2006; 150: 2266‐9. 9. LCI/RIVM richtlijn infectieziekten A02: Salmonellose. 10. Centers for Disease Control and Prevention. Turtle associated Salmonellosis in Humans‐ USt, 2006‐2007, Morbidity and Mortality Weekly Report, 2007; 56(2): 649‐652. 11. Reeuwijk NM, et al. Een infectie met Salmonella door het houden van reptielen. RIVM Infectieziekten Bulletin, 2009; 20(3): 88‐91. 12. Zeijl van M. Reptielen en zoonosen. Archaeopteryx Veterinaris, 1998; 5: 18‐24. 13. Conelly KP. Pets and Pests: Misconceptions about zoonotic infections. Infect Med 2004; 21: 557‐67. 14. Grondalen J, Savik B, Sorum H. Companion animals as reservoir for zoonotic diseases. Eur J Comp Anim Pract 2008; 18: 213‐22. 15. Draaiboek dierenbeten: Richtlijn mogelijke blootstelling aan pathogene micro‐organismen (en toxinen) ten gevolge van verwondingen door exotische dieren. Concept oktober 2008, Landelijke Coödinatie Infectieziektebestrijding RIVM. 16. Howell JF, et al. Companion animals and human health: part II‐ Zoonotic diseases. Topics Adv Pract Nursing eJournal, 2007; 7(3). 17. The reptile and Amphibian Communities in the United States. January 2001 18. Van Pelt W, et al. Oorsprong, omvang en kosten van humane salmonellose. Deel 2: Schatting van de omvang van humane salmonellose in Nederland en daarmee gepaard gaande economische kosten. RIVM Infectieziekten Bulletin, 2000; 11 (nummer 1: Salmonellose): 4‐8. 57 CAMPYLOBACTERIOSE EPIDEMIOLOGIE De Campylobacter bacterie is wereldwijd een zeer belangrijk zoönotisch pathogeen. Per jaar wordt circa 1% van de menselijke bevolking in West‐Europa hiermee geïnfecteerd. Daarnaast is Campylobacter een belangrijke verwekker van ziekte bij dieren.1 Ieder jaar komen er in Nederland ongeveer 80.000 gevallen van gastro‐enteritis veroorzaakt door Campylobacter voor.2 De bacterie komt bij vrijwel alle diersoorten voor in verschillende Campylobacter species per diersoort. Niet alle species zijn pathogeen voor de mens.1 Orale opname van minder dan 1000 bacteriën is voldoende om ziekte bij de mens te veroorzaken.2,3 Campylobacter‐bacteriën penetreren de darmmucosa met behulp van een flagel.4 De epitheliale barrière wordt doorbroken en er wordt een immuunrespons opgewekt. Hierdoor ontstaan de klinische symptomen die uiteen lopen van waterige tot volumineuze en bloederige diarree in combinatie met hoofdpijn, buikpijn, koorts, malaise en soms braken.1,4 In de meeste gevallen treden de ziekteverschijnselen twee tot vijf dagen na blootstelling aan de Campylobacter‐bacteriën op.3 Bij de mens is bekend dat er een complicatie op kan treden nadat men de Campylobacter infectie heeft overwonnen, namelijk het Guillain‐Barré Syndroom.1,3,5 Ongeveer 1 op de 1000 mensen die is geïnfecteerd met Campylobacter krijgt dit ernstige progressieve neurologische syndroom.1 Het veroorzaakt een verlamming van onder andere de ademhalingsspieren, waaraan mensen kunnen overlijden. Er kan irreversibele neurologische schade optreden na genezing. Het is nog niet precies duidelijk hoe Campylobacter het GBS kan veroorzaken.5 Dezelfde Campylobacter‐stam kan verschillende klinische verschijnselen geven, wat aangeeft dat gastheerfactoren van groot belang zijn bij het ontstaan van symptomen.4 Bij mensen komt dragerschap van Campylobacter niet vaak voor. Bij dieren echter wel en deze dragers vormen een belangrijk reservoir.6 Ook bij honden en katten komen regelmatig asymptomatische dragers voor evenals bij vogels en knaagdieren en zelfs bij de huisvlieg.1,7,8,9,10 Er bestaat een verschil in species van Campylobacter waarvoor elk diersoort drager kan zijn. Daarnaast blijkt ook de leeftijd van de gastheer van invloed te zijn op het dragerschap. Bij jonge dieren komt Campylobacter meer voor dan bij volwassen dieren.6,11 BESMETTINGSBRONNEN Besmetting met Campylobacter kan op verschillende manieren plaatsvinden. Mensen kunnen zowel ziek worden door inname van besmet voedsel of water als door directe feco‐orale besmetting door contact met dieren.4 Kippen staan bekend als beruchte bron voor campylobacteriose bij de mens, maar ook veel andere boerderijdieren en huisdieren als hond, kat en fret kunnen geïnfecteerd zijn.4 Verder vormen reptielen een besmettingsbron voor de mens.12 Bij veel diersoorten is Campylobacter een normale darmbewoner en 58 volwassen dieren worden meestal niet ziek van een besmetting. Jonge dieren hebben vaak diarree ten gevolge van een Campylobacter‐infectie, eventueel gepaard gaand met koorts. Schapen kunnen aborteren door een infectie met C. jejuni.4 Mensen met een verminderd immuunsysteem lopen een verhoogd risico om besmet te worden.13 PREVENTIEVE MAATREGELEN Mede doordat er bij Campylobacter sprake is van wildreservoirs en besmet oppervlaktewater en grondwater is het waarschijnlijk niet mogelijk om de bacterie ooit volledig kwijt te raken. Daarbij is het voorkomen van symptoomloze dragers een bemoeilijkende factor. De antibioticaresistentie van Campylobacter neemt sterk toe, waardoor het gebruik van antibiotica bij besmette dieren wordt afgeraden. Daarbij zal het dier door het wijdverspreid voorkomen van Campylobacter in het milieu zichzelf snel opnieuw besmetten.14 Campylobacter is tevens een commensale bacterie in de normale darmflora van de mens.14 Dit neemt niet weg dat het noodzakelijk is maatregelen te nemen om besmetting hiermee zoveel mogelijk te voorkomen. De bacterie is gevoelig voor hitte, droogte en heeft een lage zuurstofspanning nodig voor vermeerdering. Er moet rekening mee worden gehouden dat veel dieren besmet zijn met Campylobacter en daarmee ook hun feces. Men dient de handen goed te wassen na contact met een dier of de feces en men dient feces direct op te ruimen. Verder moet worden opgepast met decontaminatie van het eigen voedsel met feces van het huisdier. 59 LITERATUUR CAMPYLOBACTERIOSE 1.
Humphrey et al. Campylobacters as zoonotic pathogens: A food production perspective. Interantional J Food Microbiol 2007; 117: 237‐57. 2.
Teunis PFM et al. A reconsideration of the Campylobacter dose‐response relation. Epidemiol Infect, 2005;133: 583‐92. 3.
Campylobacter infection and animals, 6 oktober 2005, http://www.cdc.gov. 4.
LCI/RIVM richtlijn infectieziekten A04.5: Campylobacter. 5.
Nachamkin I, et al. Campylobacter species and Guillain‐Barré syndrome. Clinl Microbiol Rev 1998; 11: 555‐
67. 6.
Hald B, et al. Longitdudinal study of the excretion patterns of thermophilic Campylobacter spp in young pet dogs in Denmark. J Clin Microbiol 2004; 2003‐12. 7.
Hald B en Madsel M. Healthy puppies and kittens as carriers of Campylobacter spp, with special reference to Campylobacter upsaliensis. J Clin Microbiol 1997; 35: 3351‐2. 8.
Kapperud G en Rosef O. Avian wildlife reservoir of Campylobacter fetus subsp. jejuni, Yersinia spp, and Salmonella spp in Norway. American Society for Microbiology 1983; 45: 375‐80. 9.
Meerburg BG, et al. Presence of Salmonella and Campylobacter spp in wild small mammals on organic farms. App Environm Microbiol 2005: 960‐2. 10. Nichols GL. Fly transmission of Campylobacter. Emerg Inf Dis 2005; 11: 361‐5. 11. Sato et al. Comparison of prevalence and antimicrobial susceptibilities of Campylobacter spp isolates from organic and conventional dairy herds in Wisconsin. Appl Environml Microbiol 2003; 70: 1442‐7. 12. Johnson‐Delaney CA. Safety issues in exotic pet practice. Vet Clin Exot Anim Pract 2005; 8: 515‐24. 13. Altekruse et al. Campylobacter jejuni – An emerging foodborn pathogen. Emerging Infectious Diseases, 1999; 5: 28‐35. 14 60 ZOÖNOSEN VAN VISSEN INDELING VISSEN Van de volgende ordes van vissen worden dieren toegelaten te worden gehouden op basis van welzijnscriteria: Varkenshaaiachtigen (Heterodontiformes), Tapijthaaiachtigen (Orectolobiformes), Makreelhaaiachtigen (Lamniformes), Haaien (Caracharhiniformes), Zeskieuwige haaien (Hexanchiformes), Zee‐engelachtigen (Squatiniformes), Sidderrogachtigen (Torpediniformes), Rogachtigen (Rajiformes), orde met o.a. de pijlstaartroggen (Myliobatiformes), Kwastvinsnoekachtigen (Polypteriformes), Steurachtigen (Acipenseriformes), Beensnoekachtigen (Lepisosteiformes), Beentongvisachtigen (Osteoglossiformes), Palingachtigen (Anguilliformes), Zandvisachtigen (Gonorynchiformes), Karperachtigen (Cypriniformes), Karperzalmachtigen (Characiformes), Meervalachtigen (Siluriformes), Mesvisachtigen (Gymnotiformes), Zalmen en forellen (Salmoniformes), Snoeken en hondsvissen (Esociformes), Kabeljauwachtigen (Gadiformes), Harderachtigen (Mugiliformes), Koornaarsvisachtigen (Atheriniformes), Geepachtigen (Beloniformes), Tandkarpelachtigen (Cyprinodontiformes), Beryciformes, Stekelbaarsachtigen (Gasterosteiformes), Kieuwspleetaalachtigen (Synbranchiformes), Pantserwangigen (Scorpaeniformes), Baarsachtigen (Perciformes), Platvissen (Pleuronectiformes) en Tetraodontiformes.1,2 Welke dieren van deze ordes zijn toegelaten is terug te vinden in “positieflijsten Advies RDA 2006/10”.1 ZOÖNOSEN VAN VISSEN ALGEMEEN Vibrio vulnificus is een bacterie die pathogeen is voor zowel vissen als mensen.3,4 Edwardsiella tarda3‐5kan bij vissen een septicaemie met gasvorming veroorzaken en is een zoönose. E. tarda kan worden opgelopen door direct contact met besmette vissen.4,6 Mensen worden hiermee maar zelden besmet. Indien een mens besmet raakt met E. tarda kan dit gastroenteritis veroorzaken vergelijkbaar met een Salmonella infectie.5,6 Mycobacterium marinum3‐6kan bij alle warmwatervissen vistuberculose veroorzaken. De mens kan zwemmersgranuloom oplopen door contact met vissen die besmet zijn met deze bacterie.4,7 Ook is een wond die geïnfecteerd raakt met door vissen besmet water een veelvoorkomende besmettingsroute.7,8 Vissen kunnen de bacterie subklinisch bij zich dragen in het mucoïde slijm dat hun schubben bedekt.8,9 Zwemmersgranuloom komt regelmatig voor bij mensen die beroepsmatig met vissen in aanraking komen, maar ook bij mensen die thuis een aquarium hebben.4 Aangezien besmetting vaak optreedt tijdens het reinigen van een aquarium, wordt de aandoening ook wel aquariumgranuloom genoemd.7,8 De diagnose en behandeling van zwemmersgranuloom bij mensen is vaak lastig. Dit heeft onder andere te maken met de toename van antibioticaresistentie van vispathogenen. Vanwege het risico op het oplopen van onder andere zwemmersgranuloom is het verstandig om bij het hanteren van vissen handschoenen te dragen.3 61 Door direct contact met vissen kan men via wondjes ook besmet raken met Aeromonas hydrophila, Streptococcus iniae3,6 of Erysipelothrix rhusiopathiae.3,5,10,11 De bacterie E. rhusiopathiae kan vlekziekte veroorzaken bij vrijwel alle diersoorten inclusief vogels, vissen en schaal‐ en schelpdieren. Erysipelothrix is een bacterie die doorgaans in de omgeving voorkomt en ook gezonde dieren kunnen de bacterie bij zich dragen. Mensen kunnen besmet raken via huidbeschadigingen, door opname van de bacterie via de mond of door contact met dierlijke producten vooral van vissen afkomstig. Omdat de bacterie algemeen voorkomt is besmetting geen uitzondering, maar de infectie slaat niet altijd aan. De infectie is een beroepsziekte die vooral wordt gezien bij vissers en personeel van de visverwerkende industrie. Als er besmetting optreedt via de huid begint na een tot twee dagen de wond te jeuken of ontstaat er rondom de wond een branderig gevoel. Vervolgens zwelt de huid rondom de wond, krijgt een blauwrode kleur en is gevoelig bij aanraking. Men kan zich rillerig voelen en lichte verhoging van temperatuur krijgen. Meestal verloopt de ziekte goedaardig en de duur van de infectie kan variëren van enkele weken tot enkele maanden. In uitzonderlijke gevallen kan er een gewrichtsontsteking ontstaan. Besmetting is te voorkomen door handschoenen te dragen bij omgang met slachtmateriaal van vissen. Men dient hygiënisch te werken, huidwonden te bedekken en opgelopen wonden goed schoon te maken.10 Botulisme wordt veroorzaakt door toxines die worden geproduceerd door de bacterie Clostridium botulinum. C. botulinum kan zeven verschilende types toxinen produceren, waarvan type A, B en E ziekte bij de mens kunnen veroorzaken en bij zoogdieren type C en D en af en toe type B en E. Bij vogels veroorzaakt voornamelijk type C ziekte en bij vissen type E. Sterfte onder vissen kan dus worden veroorzaakt door C. botulinum type E, die ook gevaarlijk kan zijn voor mensen. Als er veel vissen sterven moet voorzichtigheid worden geboden bij contact met het mogelijk besmette water.12 Ook Salmonella kan men oplopen door contact met vissen.5,13 Plesiomonas shigelloides kan bekrot veroorzaken bij slangen, maar ook worden gevonden in een vissenkom met vissen. Deze bacterie kan bij mensen gastroenteritis veroorzaken.5 Melioidose is een weinig voorkomende ziekte bij mensen die wordt veroorzaakt door Pseudomonas pseudomallei. Deze bacterie kan worden gevonden in aquaria met exotiche vissen. Bij mensen kan de ziekte uiteenlopen van geen verschijnselen tot een snel verlopende fatale septicaemie.5 62 LITERATUUR VISSEN 1.
Positieflijsten December 2006 Advies Raad Voor Dieraangelegenheden 2006/10, Advies aan de minister van landbouw, natuur en voedselkwaliteit in zake het in te nemen standpunt ten aanzien van diersoorten die geschikt zijn om te worden gehouden. 2.
Nelson JS. “Fishes of the World” 4e editie, 2006 (John Wiley & Sons. Inc. ISBN‐10: 0‐471‐25031‐7). 3.
Werkman PJ. Gezondheidszorg vpoor vissen Deel 4. Virussen, bacteriën en schimmels. Tijdschr Diergeneesk 2007; 132: 567. 4.
Lehane L en Rawlin GT. Topically acquired bacterial zoonoses from fish: a review. Med J Austr 2000; 173:256‐9. 5.
RIVM Ziek door dier, zoonosen op een rij – Botulisme, laatste wijziging 22‐06‐2006. http://www.rivm.nl/ziekdoordier/zoon_op_rij/botulisme.jsp 6.
Roberts HE, Palmeiro B, Weber III ES, Bacterial and Parasitic Diseases of Pet Fish, Vet Clinf Exot Anim 2009; 12: 609‐38. 7.
Souza MJ, Bacterial and Parasitic Zoonoses of Exotic Pets. Vet Clin Exot Anim 2009; 12: 401–15. 8.
School of Veterinary Medicine – University of Wisconsin‐Madison; Zoonotic Disease Tutorial ‐ Erysipelas. http://svmweb.vetmed.wisc.edu/pbs/zoonoses/Erysipelas/erysipelasindex.html 9.
Plantenga NJ en Vries de JPPM. Het aquariumgranuloom. Ned Tijdschr Geneesk 2006; 150: 670. 10. RIVM Ziek door dier, zoonosen op een rij. Vlekziekte, laatste wijziging 22‐06‐2006. http://www.rivm.nl/ziekdoordier/zoon_op_rij/vlekziekte.jsp 11. Boot R, et al. Risico’s van zoönosen bij werk met proefdieren. Biotechniek, 2002; 41(3):99‐119. 12. Chomel BB. Zoonoses of house pets other than dogs, cats and birds. Ped Infect Dis J 1992; 11: 479‐87. 13. Howell JF, et al. Companion animals and human health: part II‐ Zoonotic diseases. Topics Adv Pract Nursing eJournal, 2007; 7(3). 63 SAMENVATTING EN AANBEVELINGEN Uit het literatuuronderzoek blijkt dat de meeste diersoorten of diergroepen, zoals vermeld op de Positieflijst, zoönosen bij zich kunnen dragen en daarmee een potentieel risico vormen voor de mens (eigenaar en gezinsleden). Echter, het risico bestaat uit meer dan alleen maar blootstelling aan micro‐organismen die deze dieren bij zich dragen. Namelijk de mate waarin overdracht plaatsvindt en de daarop volgende impact (ernst van het ziektebeeld) bij de mens. De meeste infecties kunnen dan voorkomen worden door de uitvoering van gezondheidscontrole bij de import en handel van exotische dieren met daarnaast een verantwoord huisdierbezit bij de eigenaar. AANBEVELINGEN •
Als de wasbeer (Procyon lotor) om, overigens terechte, redenen van de Positieflijst is verwijderd vanwege ernstig risico op de parasitaire zoönose Baylisascaris procyonis, dan is het advies om de andere wasbeerachtigen die met dezelfde parasiet besmet kunnen zijn, ook van de lijst af te halen. Het betreffen de witsnuitneusbeer, de neusbeer en de rolstaartbeer. •
Gezien de aandacht die er sinds decennia in de Verenigde Staten al aanwezig is voor de risico’s van Salmonella infecties bij als huisdier gehouden reptielen en amfibieën, met daarbij een aantoonbare significante afname van humane salmonellose door het nemen van enkele preventieve maatregelen, kan geadviseerd worden hier ook in Nederland meer aandacht aan te schenken. •
Hetzelfde geldt voor papegaaienziekte (psittacose) bij vogels. In landen zoals de VS zijn hiervoor preventieve maatregelen ontwikkeld, waaronder het testen van vogels voor transport en verkoop. Gezien de uitbraken die de afgelopen jaren in Nederland zijn opgetreden en de goede resultaten die in de jaren negentig zijn behaald bij een bestrijdingsprogrammma, kan geadviseerd worden om weer een papegaaienziekte bestrijdingsprogramma te ontwikkelen als onderdeel van en totaalpakket aan maatregelen. •
Naast de microbiële risico’s dient ook de giftigheid van bepaalde reptielen meer te worden meegewogen bij de beslissing of deze op de Positieflijst geplaatst kunnen worden. Er staan momenteel namelijk nog soorten op de lijst vermeld die een voor de mens dodelijk gif produceren. •
Het stimuleren van verantwoord huisdierbezit aan eigenaren van dieren met in het bijzonder de exoten is naast redenen op het gebied van dierenwelzijn ook in het kader van de volksgezondheid noodzakelijk. Naast algemene voorlichting kunnen dierenbijsluiters bij de handel van deze dieren verplicht worden gesteld. 64