Lessenserie *Rome: Latijn op straat

Lessenserie Latijn
ter voorbereiding op de Romereis
Latijn in Rome
Mevr. W.A. Struijk MA
Proefversie 2011
Inleiding
Mogelijk was je eerste gedachte bij de titel van dit boekje: ‘Latijn in Rome’: is dat geen open
deur? Rome en Latijn horen toch bij elkaar?’ Inderdaad hebben Rome en Latijn veel met
elkaar te maken. Het Latijn is immers jarenlang de voertaal geweest van de inwoners van
Rome. Alle voor ons bekende Romeinen uit de Klassieke Oudheid schreven Latijn. Oude
bronnen over het leven in Rome zijn geschreven in het Latijn.
Dat ik dit boekje toch de titel ‘Latijn in Rome’ gegeven heb, heeft een speciale reden. Wie
door het hedendaagse Rome loopt, hoort om zich heen geen zuiver Latijn spreken, maar
Italiaans. Hoewel er heel veel leenwoorden in het Italiaans vanuit het Latijn komen en je
bijna kunt zeggen dat het Latijn het oud-Nederlands van het Italiaans is, kun je met het Latijn
niet converseren op straat in Rome. Ook als je om je heen kijkt en de teksten leest die je her
en der ziet, bijvoorbeeld in winkels, op reclameposters en dergelijke, dan lees je Italiaans.
Toch zul je in het huidige Rome ook diverse Latijnse teksten kunnen lezen. En juist over deze
teksten gaat dit boekje. In dit boekje bestuderen we met elkaar Latijnse teksten die we in
Rome tegen zullen komen. Ze komen uit verschillende tijden: vanaf keizer Augustus tot
Mussolini, die zichzelf een opvolger zag van het Romeinse keizergeslacht.
Hopelijk krijg je door het bestuderen van deze teksten (nog meer) zin in Rome!
Mevr. W.A. Struijk
Overzicht van de te lezen teksten
1.
2.
3.
4.
5.
Tekst uit de oudheid: Res gestae divi Augusti ................................................................... 3
Teksten op de vele obelisken .......................................................................................... 17
Sint Jan van Lateranen .................................................................................................... 17
Olifantje van Bernini ........................................................................................................ 18
Piazza del Populo ............................................................................................................. 19
Sint Pietersplein ............................................................................................................... 21
Santa Maria Maggiore .................................................................................................... 22
Piazza Navona ................................................................................................................. 24
6. Teksten in de Sint Pieter .................................................................................................. 25
7. Teksten uit de twintigste eeuw ....................................................................................... 26
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
1
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
2
1. Tekst uit de oudheid: Res gestae divi Augusti
De Res Gestae divi Augusti (De daden van de Goddelijke Augustus) is vermoedelijk door
Augustus zelf geschreven en was bedoeld om ingebeiteld te worden op bronzen platen, die
aan het Mausoleum van Augustus bevestigd zouden worden. Helaas zijn deze platen niet
bewaard gebleven, maar is door andere inscripties de tekst wel bewaard gebleven. Bij het
restaureren van het plein rond het Mausoleum van Augustus is besloten om de Res Gestae
divi Augusti weer vlakbij de oorspronkelijke plaats te plaatsen. De tekst staat nu niet op het
mausoleum zelf, maar op de muur van de Ara Pacis die ernaast staat.
De Res Gestae divi Augusti omvat een breviarium totius imperii (Kort overzicht van zijn hele
bewind), waarin vanuit het perspectief van Augustus zelf een overzicht van zijn verdiensten
wordt gegeven, niet alleen politiek en militair, maar ook maatschappelijk. De eerste zin luidt
als volgt:
Rerum gestarum divi Augusti, quibus orbem terrarum imperio populi Romani subiecit, et
inpensarum quas in rem publicam populumque Romanum fecit, incisarum in duabus aheneis
pilis, quae sunt Romae positae exemplar subiectum.
Hieronder volgt een kopie van de krijgsdaden van de vergoddelijkte Augustus waarmee hij de
wereld onder het gezag van het Romeinse volk bracht en van de uitgaven die hij gedaan heeft
voor de staat en het Romeinse volk. Deze daden en uitgaven zijn aangebracht op twee
bronzen zuilen die in Rome zijn opgesteld.
Om in Rome de tekst ‘op straat’ te kunnen lezen, ga je ter voorbereiding de tekst
bestuderen. Je maakt de volgende opdrachten:
1. Schrijf vooraf met een aantal kernwoorden op wat jij van Augustus weet en wat voor mening
jij over hem hebt.
2. Vertaal de stukken tekst waarvan de vertaling ontbreekt.
3. Lees de tekst door en verdeel de tekst in hoofdstukken. (Er zijn ca. 3 tot 5 hoofdstukken).
4. Wat is deze tekst voor type tekst, denk je? Wat vind je van deze tekst?
5. Kijk terug naar je antwoorden op vraag 1. Is je mening veranderd?
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
3
Latijnse tekst en vertaling
[1] Annos undeviginti natus1 exercitum
___________________________________________
privato consilio et privata impensa
___________________________________________
comparavi, per quem2 rem publicam, a
___________________________________________
dominatione factionis oppressam, in
___________________________________________
libertatem vindicavi.
___________________________________________
Ob quae senatus decretis honorificis in
___________________________________________
ordinem suum me adlegit,
___________________________________________
C. Pansa et A. Hirtio consulibus3,
___________________________________________
consularem locum sententiae dicendae
Mij het recht gevend om tegelijk met de consuls het
tribuens,
woord te voeren,
et imperium mihi dedit.
___________________________________________
Res publica ne quid detrimenti caperet,
Tegelijk beval de senaat mij er in de rang van
me propraetore simul cum consulibus
propraetor met de consuls op toe te zien dat de
providere iussit. Populus autem eodem
staat geen schade zou lijden. Maar het volk koos mij
anno me consulem, cum cos. uterque
in datzelfde jaar, toen allebei de beide consuls
bello cecidisset, et triumvirum rei
gesneuveld waren, tot consul en tot één van de drie
publicae constituendae creavit.
leden van de commissie tot inrichting van de staat.
1Nadat
ik geboren ben 2 quem = slaat terug op
exercitum 3 tijdens het consulaat van …
[2] Qui parentem meum trucidaverunt,
eos in exilium expuli iudiciis legitimis
ultus eorum facinus, et postea bellum
inferentis rei publicae vici bis acie.
[3] Bella terra et mari civilia externaque
toto in orbe terrarum saepe gessi,
victorque omnibus veniam petentibus
civibus peperci. Externas gentes, quibus
tuto ignosci potuit, conservare quam
excidere malui. Millia civium Romanorum
sub sacramento meo fuerunt circiter
quingenta. Ex quibus deduxi in colonias
aut remisi in municipia sua stipendis
emeritis millia aliquanto plura quam
trecenta, et iis omnibus agros adsignavi
aut pecuniam pro praemiis militiae dedi.
Naves cepi sescentas praeter eas, si quae
minores quam triremes fuerunt.
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
2. De moordenaars van mijn vader heb ik
verbannen. Hun misdaad heb ik gewroken door
wettige gerechtelijke uitspraken en naderhand heb
ik hen twee keer in een veldslag overwonnen, toen
zij de staat beoorloogden.
3. Vaak heb ik, te land en ter zee over de hele
wereld, oorlog gevoerd in binnen- en buitenland en
als ik overwon heb ik alle burgers die om genade
smeekten gespaard. Met vreemde volken wilde ik
liever op goede voet staan dan hen vernietigen als
hen veilig vergiffenis geschonken kon worden.
Ongeveer 500.000 Romeinse burgers hebben als
soldaat onder mij gediend. Voor heel wat meer dan
300.000 van hen heb ik na hun diensttijd koloniën
gesticht of ik heb hen teruggestuurd naar hun eigen
steden. Ik heb hen allemaal land toegewezen of geld
geschonken als beloning voor hun tijd in het leger.
600 schepen heb ik buitgemaakt, afgezien van alle
schepen kleiner dan drieriemers.
4
[4] Bis ovans triumphavi, tris egi curulis1
___________________________________________
triumphos et appellatus sum viciens et
___________________________________________
semel2 imperator.
___________________________________________
Cum autem pluris triumphos mihi senatus
Van alle triomftochten, die de senaat voor mij in
decrevisset, iis supersedi3.
gedachten had, _____________________________
Laurum de fascibus deposui in Capitolio,
___________________________________________
votis quae quoque bello nuncupaveram
na inlossing van de door mij in ieder oorlog
solutis. Ob res a me aut per legatos meos
afgelegde geloften. Wegens mijn krijgsverrichtingen,
auspicis meis terra marique prospere
die door mij of door mijn commandanten onder
gestas quinquagiens et quinquiens
mijn verantwoordelijkheid te land en ter zee met
decrevit senatus supplicandum esse dis
succes zijn uitgevoerd, heeft de senaat vijfenvijftig
immortalibus. Dies autem, per quos ex
keer tot een dankfeest voor de onsterfelijke goden
senatus consulto supplicatum est, fuere
besloten. Maar er waren 890 dagen, waarop volgens
DCCCLXXXX.
senaatsbesluit een dankfeest werd gehouden.
In triumphis meis ducti sunt ante currum
___________________________________________
meum reges aut regum liberi novem.
___________________________________________
Consul fueram terdeciens, cum scribebam ___________________________________________
haec,
___________________________________________
et agebam septimum et tricensimum
en had ik voor het zevenendertigste jaar de macht
alsof ik volkstribuun was.
tribuniciae potestatis.
1met
een wagen 2onderdeel van een getal : en één 3
hier: afzien van
[5] Dictaturam et apsenti et praesenti
mihi delatam et a populo et a senatu, M.
Marcello et L. Arruntio consulibus non
acccepi. Non recusavi in summa frumenti
penuria curationem annonae, quam ita
administravi, ut intra paucos dies metu et
periclo praesenti populum universum
liberarem impensa et cura mea.
Consulatum quoque tum annuum et
perpetuum mihi delatum non recepi.
[6] Consulibus M. Vinicio et Q. Lucretio et
postea P. Lentulo et Cn. Lentulo et
tertium Paullo Fabio Maximo et Q.
Tuberone senatu populoque Romano
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
5. De alleenheerschappij, die tijdens het consulaat
van Marcus Marcellus en Lucius Arruntius door
zowel het volk als de senaat aan mij (zowel tijdens
mijn afwezigheid als toen ik in de stad was) werd
aangeboden heb ik niet aangenomen. Ik heb de
graanvoorziening in een periode van groot tekort
aan koren ter hand genomen. En deze
graanvoorziening heb ik op eigen kosten en in eigen
beheer zo georganiseerd dat binnen een paar dagen
alle burgers van de heersende angst en beproeving
bevrijd waren. Ook het jaarlijkse consulaat, dat mij
toen voor de rest van mijn leven werd aangeboden,
heb ik niet aangenomen.
6. Ik heb tijdens het consulaat van Marcus Vinicius
en Quintus Lucretius, daarna tijdens dat van Publius
Lentulus en Gnaeus Lentulus en ten derde male
tijdens het consulaat van Paullus Fabius Maximus en
5
consentientibus ut curator legum et
morum summa potestate solus crearer,
nullum magistratum contra morem
maiorum delatum recepi. Quae tum per
me geri senatus voluit, per tribuniciam
potestatem perfeci, cuius potestatis
conlegam et ipse ultro quinquiens a
senatu depoposci et accepi.
[7] Triumvirum rei publicae
constituendae fui per continuos annos
decem. Princeps senatus fui usque ad
eum diem quo scripseram haec per annos
quadraginta. Pontifex maximus, augur, XV
virum sacris faciundis, VII virum
epulonum, frater arvalis, sodalis Titius,
fetialis fui.
[8] Patriciorum numerum auxi consul
quintum iussu populi et senatus. Senatum
ter legi, et in consulatu sexto censum
populi conlega M. Agrippa egi. Lustrum
post annum alterum et quadragensimum
feci, quo lustro civium Romanorum censa
sunt capita quadragiens centum millia et
sexaginta tria millia. Tum iterum consulari
cum imperio lustrum solus feci C.
Censonno et C. Asinio cos., quo lustro
censa sunt civium Romanorum capita
quadragiens centum millia et ducenta
triginta tria millia. Et tertium consulari
cum imperio lustrum conlega Tib. Caesare
filio meo feci Sex. Pompeio et Sex.
Appuleio cos., quo lustro censa sunt
civium Romanorum capitum quadragiens
centum millia et nongenta triginta et
septem millia. Legibus novis me auctore
latis multa exempla maiorum
exolescentia iam ex nostro saeculo reduxi
et ipse multarum rerum exempla
imitanda posteris tradidi.
[9] Vota pro valetudine mea suscipi per
consules et sacerdotes quinto quoque
anno senatus decrevit. Ex iis votis saepe
fecerunt vivo me ludos aliquotiens
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
Quintus Tubero geen enkel ander ambt dat mij
aangeboden werd en dat in strijd was met de
gewoonten van onze voorouders aangenomen, toen
de senaat en het volk van Rome gezamenlijk van
mening waren dat ik, zonder collega, gekozen moest
worden als hoogste autoriteit voor de controle op
wetten en zeden. De taken die de senaat toentertijd
door mij uitgevoerd wilde zien worden, heb ik
voltooid met de macht die ik had alsof ik
volkstribuun was. Hierbij heb ik uit eigen beweging
vijf keer bij de senaat om een collega-volkstribuun
gevraagd en die heb ik ook gekregen.
7. Tien jaar onafgebroken ben ik één van de drie
leden van de commissie tot inrichting van de staat
geweest. Veertig jaar ben ik 'princeps senatus'
geweest tot op de dag waarop ik dit schreef. Verder
ben ik opperpriester geweest, lid van het
priestercollege van de 'augures', lid van het
priestercollege van vijftien, lid van het priestercollege van zeven, lid van het priestercollege van de
'Fratres Arvales', lid van het priestercollege van Titus
Tatius en lid van het priestercollege van twintig.
8. Op bevel van de senaat en het volk heb ik tijdens
mijn vijfde consulaat het aantal patriciërs vergroot.
Drie keer heb ik de lijst van senatoren herzien. En in
mijn zesde consulaat heb ik met mijn collega Marcus
Agrippa een vermogensschatting onder het volk
gehouden. Na tweeënveertig jaar heb ik weer een
zoenoffer gebracht. Bij dit zoenoffer zijn 4.063.000
Romeinen geregistreerd. De tweede keer heb ik op
grond van mijn consulaire macht alleen een
zoenoffer gebracht tijdens het consulaat van Gajus
Censonnus en Gajus Asinius; bij dit zoenoffer zijn
4.233.000 Romeinen geregistreerd. De derde keer
heb ik op grond van mijn consulaire macht samen
met mijn zoon Tiberius Caesar als collega een
zoenoffer gebracht tijdens het consulaat van Sextus
Pompeius en Sextus Appuleius; bij dit zoenoffer zijn
4.937.000 Romeinen geregistreerd. Middels op mijn
initiatief ingevoerde nieuwe wetten heb ik veel, in
onze tijd in vergetelheid geraakte, voorbeeldige
gewoonten van onze voorouders nieuw leven
ingeblazen. Ook zelf heb ik voor het nageslacht veel
navolgenswaardige voorbeelden nagelaten.
9. De senaat heeft verordend dat de consuls en
priester om de vijf jaar offers voor mijn welzijn
moesten brengen. Op grond van deze geloften
hebben tijdens mijn leven zowel de vier
6
sacerdotum quattuor amplissima collegia,
aliquotiens consules. Privatim etiam et
municipatim universi cives unanimiter
continenter apud omnia pulvinaria pro
valetudine mea supplicaverunt.
[10] Nomen meum senatus consulto
inclusum est in saliare carmen, et
sacrosanctus in perpetum ut essem et,
quoad viverem, tribunicia potestas mihi
esset, per legem sanctum est. Pontifex
maximus ne fierem in vivi conlegae mei
locum, populo id sacerdotium deferente
mihi quod pater meus habuerat, recusavi.
Quod sacerdotium aliquod post annos, eo
mortuo qui civilis motus occasione
occupaverat, cuncta ex Italia ad comitia
mea confluente multitudine, quanta
Romae nunquam fertur ante id tempus
fuisse, recepi, P. Sulpicio C. Valgio
consulibus.
[11] Aram Fortunae Reducis ante aedes
Honoris et Virtutis ad portam Capenam
pro reditu meo senatus consacravit, in
qua pontifices et virgines Vestales
anniversarium sacrificium facere iussit eo
die quo, consulibus Q. Lucretio et M.
Vinicio, in urbem ex Syria redieram, et
diem Augustalia ex cognomine nostro
appellavit.
[12] Ex senatus auctoritate pars
praetorum et tribunorum plebi cum
consule Q. Lucretio et principibus viris
obviam mihi missa est in Campaniam, qui
honos ad hoc tempus nemimi praeter me
est decretus. Cum ex Hispania Galliaque,
rebus in iis provincis prospere gestis,
Romam redi, Ti. Nerone P. Qintilio
consulibus, aram Pacis Augustae senatus
pro reditu meo consacrandam censuit ad
campum Martium, in qua magistratus et
sacerdotes virginesque Vestales
anniversarium sacrificium facere iussit.
[13] Ianum Quinnum, quem claussum
esse maiores nostri voluerunt cum per
totum imperium populi Romani terra
marique esset parta victoriis pax, cum
priusquam nascerer, a condita urbe bis
omnino clausum fuisse prodatur
memoriae, ter me principe senatus
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
belangrijkste priestercolleges als de consuls
herhaaldelijk spelen georganiseerd. Maar ook alle
burgers hebben, privé of als stad, eensgezind en
onophoudelijk in alle tempels voor mijn welzijn
gebeden.
10. Op grond van een senaatsbesluit is mijn naam
ingevoegd in het 'camen Saliare' en het ligt bij wet
vast dat ik voor eeuwig onschendbaar ben en dat ik
zolang ik leef de macht die hoort bij het ambt van
volkstribuun heb. Toen het volk mij het
priesterschap dat ook mijn vader had bekleed
aanbood, heb ik geweigerd opperpriester te worden
in de plaats van de nog levende opperpriester. Ik
heb het een aantal jaren later aangenomen tijdens
het consulaat van Publius Sulpicius en Gajus Valgius,
toen de man die er zich meester van had gemaakt
tijdens de burger-twisten was gestorven. Uit heel
Italië stroomde toen in Rome een mensenmassa
bijeen voor mijn verkiezing; de grootste, zegt men,
tot dan toe.
11. De senaat heeft als dank voor mijn terugkeer bij
de porta Capena, voor de tempel van Eer en Deugd
een altaar gewijd aan Fortuna de Terugbrengster.
Hij heeft priesters en Vestaalse maagden opdracht
gegeven op dat altaar jaarlijks een offer te brengen
op de dag van mijn terugkeer naar Rome vanuit
Syrië tijdens het consulaat van Quintus Lucretius en
Marcus Vinicius. De senaat gaf deze dag, naar mijn
bijnaam, de naam 'Augustalia'.
12. Op de invloed van de senaat is een deel van de
praetoren en volkstribunen met consul Quintus
Lucretius en andere aanzienlijke burgers mij
tegemoet gestuurd, richting Campanië. Deze eer is
tot nu toe aan niemand anders toegekend. Toen ik
tijdens het consulaat van Tiberius Nero en Publius
Quintilius na voorspoedig verlopen veldtochten
vanuit de provincies Spanje en Gallië naar Rome
terugkeerde, besloot de senaat als dank voor mijn
terugkeer op het Marsveld een altaar te wijden aan
de Vrede van Augustus. Hij heeft magistraten,
priesters en Vestaalse maagden opdracht gegeven
op dat altaar jaarlijks een offer te brengen.
13. Toen ik 'princeps senatus' was, heeft de senaat
het heiligdom van Janus Quirinus drie keer laten
sluiten. Onze voorouders wilden dat de deuren
gesloten waren wanneer er in het hele rijk van het
Romeinse volk, te land en ter zee, door
overwinningen vrede heerste. Men zegt dat dit
heiligdom tussen de stichting van Rome en mijn
7
claudendum esse censuit.
[14] Filios meos, quos iuvenes mihi eripuit
fortuna, Gaium et Lucium Caesares
honoris mei caussa senatus populusque
Romanus annum quintum et decimum
agentis consules designavit, ut eum
magistratum inirent post quinquennium,
et ex eo die quo deducti sunt in forum ut
interessent consiliis publicis decrevit
senatus. Equites autem Romani universi
principem iuventutis utrumque eorum
parmis et hastis argenteis donatum
appellaverunt.
[15] Plebei Romanae viritim HS trecenos
numeravi ex testamento patris mei et
nomine meo HS quadringenos ex
bellorum manibiis consul quintum dedi,
iterum autem in consulatu decimo ex
patrimonio meo HS quadringenos
congiari viritim pernumeravi, et consul
undecimum duodecim frumentationes
frumento privatim coempto emensus
sum, et tribunicia potestate duodecimum
quadringenos nummos tertium viritim
dedi. Quae mea congiaria pervenerunt ad
hominum millia numquam minus
quinquaginta et ducenta. Tribuniciae
potestatis duodevicensimum, consul XII,
trecentis et viginti millibus plebis urbanae
sexagenos denarios viritim dedi. Et
colonis militum meorum consul quintum
ex manibiis viritim millia nummum
singula dedi; acceperunt id triumphale
congiarium in colonis hominum circiter
centum et viginti millia. Consul tertium
decimum sexagenos denarios plebei quae
tum frumentum publicum accipiebat
dedi; ea millia hominum paullo plura
quam ducenta fuerunt.
[16] Pecuniam pro agris quos in consulatu
meo quarto et postea consulibus M.
Crasso et Cn. Lentulo Augure adsignavi
militibus solvi municipis; ea summa
sestertium circiter sexsiens milliens fuit
quam pro Italicis praedis numeravi, et
circiter bis milliens et sescentiens quod
pro agris provincialibus solvi. Id primus et
solus omnium qui deduxerunt colonias
militum in Italia aut in provincis ad
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
geboorte slechts twee keer gesloten is geweest.
14. De senaat en het volk van Rome hebben Gajus
en Lucius Caesar, mijn zoons die het lot mij op
jeugdige leeftijd ontrukt heeft, ter mijner ere op
veertienjarige leeftijd tot consuls aangewezen met
de restrictie dat zij dit ambt pas na vijf jaar zouden
bekleden. Ook besloot de senaat dat zij op de dag
waarop ze officieel naar het forum werden geleid
ook mochten deelnemen aan de
senaatsvergaderingen. Bovendien heeft de
gezamenlijke Romeinse ridderstand hen beiden de
titel 'princeps iuventutis' en een zilveren schild en
speer ten geschenke gegeven.
15. Het gewone Romeinse volk heb ik uit mijn
vaders erfenis per man 300 sestertiën gegeven en in
mijn vijfde consulaat uit eigen naam uit de krijgsbuit
400 sestertiën. Tijdens mijn tiende consulaat heb ik
uit mijn ouderlijk bezit weer 400 sestertiën per
persoon als gift uitgeteld, tijdens mijn elfde heb ik
twaalf keer graan dat ik zelf gekocht had uitgedeeld
en tijdens mijn twaalfde jaar dat ik de macht had
alsof ik volkstribuun was, heb ik voor de derde keer
400 sestertiën per persoon geschonken. Deze
gratificaties van mij bereikten altijd meer dan
250.000 mensen. In het achttiende jaar dat ik de
macht had alsof ik volkstribuun was (mijn twaalfde
als consul) heb ik aan 320.000 personen van het
gewone volk in Rome zestig denarii per persoon
gegeven. In de koloniën van mijn soldaten heb ik
tijdens mijn vijfde consulaat iedereen afzonderlijk
1000 sestertiën uit de krijgsbuit gegeven. Rond de
120.000 bewoners van de koloniën hebben deze
gratificatie bij mijn triomf ontvangen. In mijn
dertiende consulaat heb ik het gewone volk, dat
toen in aanmerking kwam voor gratis koren, per
persoon 60 denarii geschonken. Dit betrof iets meer
dan 200.000 mensen.
16. Ik heb de steden uitbetaald voor het land, dat ik
tijdens mijn vierde jaar als consul en, daarna, tijdens
het consulaat van Marcus Crassus en Gajus Lentulus
Augur, aan mijn soldaten heb toegewezen. Het
aantal sestertiën dat ik voor land in Italië neertelde
was rond de 600.000.000; voor land in de provincies
was ik rond de 260.000 sestertiën kwijt. Ik heb dit
als eerste en, tot nu toe, als enige van hen, die
veteranenkoloniën gesticht hebben in Italië of de
provincies, gedaan. Ook later, tijdens de consulaten
8
memoriam aetatis meae feci. Et postea,
Ti. Nerone et Cn. Pisone consulibus itemque C. Antistio et D. Laelio cos. et C. Calvisio et L. Pasieno consulibus et L. Lentulo
et M. Messalla consulibus et L. Camnio et
Q. Fabricio cos., militibus quos emeriteis
stipendis in sua municipia deduxi praemia
numerato persolvi, quam in rem sestertium quater milliens circiter impendi.
[17] Quater pecunia mea iuvi aerarium,
ita ut sestertium milliens et quingentiens
ad eos qui praerant aerario detulerim. Et
M. Lepido et L. Arruntio cos. in aerarium
militare, quod ex consilio meo
constitutum est ex quo praemia darentur
militibus qui vicena aut plura stipendia
emeruissent, HS milliens et
septingentiens ex patrimonio meo detuli.
[18] Ab eo anno quo Cn. et P. Lentulli
consules fuerunt, cum deficerent
vectigalia, tum centum milibus hominum
tum pluribus multo frumentarios et
nummarios tributus ex horreo et
patrimonio meo edidi.
van Tiberius Nero en Gnaeus Piso, van Gajus
Antistius en Decimus Laelius, van Gajus Calvisius en
Lucius Pasienus, van Lucius Lentulus en Marcus
Messalla en van Lucius Caninius en Quintus
Fabricius, heb ik de soldaten, die ik na hun diensttijd
naar hun steden heb teruggevoerd, beloningen in
contanten uitbetaald. Dit heeft me ongeveer
400.000.000 sestertiën gekost.
[19] Curiam1 et continens ei2 Chalcidicum
___________________________________________
templumque Apollinis in Palatio cum
___________________________________________
porticibus, aedem3 divi Iuli, Lupercal,
___________________________________________
porticum ad circum Flaminium, quam
___________________________________________
sum appellari passus ex nomine eius qui
die met mijn goedkeuring de galerij van Octavius
priorem eodem in solo fecerat, Octaviam,
genoemd werd naar de man die op dezelfde plaats
pulvinar4 ad circum maximum, aedes in
eerder een zuilengalerij had gebouwd,
Capitolio Iovis Feretri [et] Iovis Tonantis,
___________________________________________
aedem Quirini, aedes Minervae et Iunonis
___________________________________________
Reginae et Iovis Libertatis in Aventino,
___________________________________________
aedem Larum in summa sacra via, aedem
___________________________________________
deum Penatium in Velia, aedem
___________________________________________
Iuventatis, aedem Matris Magnae in
___________________________________________
Palatio feci.
___________________________________________
1
___________________________________________
werkwoord van zin staat achteraan: feci 2
aangrenzend aan deze 3 tempel 4 keizerlijke loge
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
17. Vier keer heb ik met mijn eigen geld de schatkist
gesteund: ik heb 150.000.000 sestertiën aan de
beheerders van de schatkist gegeven. En tijdens het
consulaat van Marcus Lepidus en Lucius Arruntius
heb ik uit mijn ouderlijk bezit 170.000.000 sestertiën
gedoneerd aan de schatkist voor het leger, die op
mijn aanraden was ingesteld om daaruit beloningen
toe te kennen aan soldaten die twintig jaar of meer
gediend hadden.
18. Vanaf het jaar, dat Gnaeus en Publius Lentulus
consul waren, heb ik telkens als de belastinginkomsten tekort schoten uit mijn eigen graanschuren
en ouderlijk bezit soms aan 100.000 personen, soms
aan veel meer koren en geld geschonken.
9
[20] Capitolium et Pompeium theatrum
___________________________________________
utrumque opus impensa grandi1 refeci
___________________________________________
sine ulla inscriptione nominis mei.
___________________________________________
Rivos2 aquarum compluribus locis
___________________________________________
vetustate labentes3 refeci,
___________________________________________
et aquam quae Marcia appellatur
en ik heb het vermogen van het aquaduct van
duplicavi fonte novo in rivum eius
Marcius verdubbeld nadat ik een nieuwe bron op
inmisso.
zijn kanaal had aangesloten.
Forum Iulium et basilicam quae fuit inter
___________________________________________
aedem Castoris et aedem Saturni
___________________________________________
- coepta profligataque opera a patre meo
- een werk waarmee mijn vader was begonnen en
-
dat hij grotendeels voltooid had –
perfeci et eandem basilicam
___________________________________________
consumptam4 incendio,
___________________________________________
ampliato eius solo, sub titulo nominis
na uitbreiding van de vloeroppervlakte ben ik, in
filiorum meorum incohavi,
naam van mijn zoons, begonnen met de herbouw.
et, si vivus non perfecissem, perfici ab
___________________________________________
heredibus meis iussi.
___________________________________________
Duo et octoginta templa deum in urbe
Tijdens mijn zesde consulaat heb ik in Rome door
consul sextum ex auctoritate senatus
invloed van de senaat tweeëntachtig tempels van de
refeci nullo praetermisso quod eo
goden laten restaureren, zonder er één die het
tempore refici debebat. Consul septimum
nodig had te vergeten. In mijn zevende consulaat
viam Flaminiam ab urbe Ariminum refeci
heb ik de Via Flaminina (van Rome tot aan Rimini)
pontesque omnes praeter Mulvium et
laten herstellen benevens alle bruggen, behalve de
Minucium.
Milvius- en Miniciusbrug.
1
voor veel geld 2 kanaal 3 vervallen 4 vernietigd
[21] In privato solo Martis Ultoris
templum forumque Augustum ex
manibiis feci. Theatrum ad aedem
Apollinis in solo magna ex parte a privatis
empto feci, quod sub nomine M. Marcelli
generi mei esset. Dona ex manibiis in
Capitolio et in aede divi Iuli et in aede
Apollinis et in aede Vestae et in templo
Martis Ultoris consacravi, quae mihi
constiterunt HS circiter milliens. Auri
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
21. Op privéterrein heb ik met geld van de krijgsbuit
de tempel van Mars de Wreker en het Forum van
Augustus gebouwd. Ik heb op grond, die ik voor het
grootste deel van particulieren heb gekocht, bij de
tempel van Apollo een theater gebouwd, dat naar
mijn schoonzoon Marcus Marcellus genoemd moet
worden. Geschenken uit de krijgsbuit heb ik plechtig
op het Capitool, in de tempel van de vergoddelijkte
Julius, in de tempel van Apollo, in de tempel van
Vesta en in de tempel van Mars de Wreker
10
coronari pondo triginta et quinque millia
municipiis et colonis Italiae conferentibus
ad triumphos meos quintum consul
remisi, et postea, quotienscumque
imperator appellatus sum, aurum
coronarium non accepi decernentibus
municipiis et colonis aeque benigne
adque antea decreverant.
[22] Ter munus gladiatorium dedi meo
nomine et quinquiens filiorum meorum
aut nepotum nomine, quibus muneribus
depugnaverunt hominum circiter decem
millia. Bis athletarum undique accitorum
spectaculum populo praebui meo nomine
et tertium nepotis mei nomine. Ludos feci
meo nomine quater, aliorum autem
magistratuum vicem ter et viciens. Pro
conlegio XV virorum magister conlegii
collega M. Agrippa ludos saeclares C.
Furnio C. Silano cos. feci. Consul XIII ludos
Martiales primus feci quos post id tempus
deinceps insequentibus annis s.c. et lege
fecerunt consules. Venationes bestiarum
Africanarum meo nomine aut filiorum
meorum et nepotum in circo aut in foro
aut in amphitheatris populo dedi sexiens
et viciens, quibus confecta sunt
bestiarum circiter tria millia et
quingentae.
[23] Navalis proeli spectaclum populo
dedi trans Tiberim in quo loco nunc
nemus est Caesarum, cavato solo in
longitudinem mille et octingentos pedes,
in latitudinem mille et ducenti, in quo
triginta rostratae naves triremes aut
biremes, plures autem minores inter se
conflixerunt; quibus in classibus
pugnaverunt praeter remiges millia
hominum tria circiter.
[24] In templis omnium civitatium
provinciae Asiae victor ornamenta
reposui quae spoliatis templis is cum quo
bellum gesseram privatim possederat.
Statuae meae pedestres et equestres et
in quadrigeis argenteae steterunt in urbe
XXC circiter, quas ipse sustuli, exque ea
pecunia dona aurea in aede Apollinis meo
nomine et illorum qui mihi statuarum
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
geplaatst. Dit heeft mij ongeveer 100.000.000
sestertiën gekost. 35.000 pond goud, dat de steden
en koloniën van Italië bijeen hadden gebracht voor
mijn triomftochten, heb ik hen teruggegeven tijdens
mijn vijfde consulaat. Telkens als ik naderhand de
eretitel 'imperator' kreeg, heb ik afgezien van dat
goud hoewel de steden en koloniën het mij even
welwillend als eerder toekenden.
22. Drie keer heb ik onder mijn eigen naam
gladiatorengevechten gegeven en vijf keer onder de
naam van mijn zoons of kleinzoons. Bij deze spelen
hebben ongeveer 10.000 mensen voor hun leven
gevochten. Twee keer heb ik onder mijn eigen naam
het volk een schouwspel geboden van atleten uit
heel de wereld en één keer onder de naam van mijn
kleinzoon. Vier keer heb ik onder mijn eigen naam
spelen georganiseerd en drieëntwintig keer onder
de naam van andere magistraten. Voor het
priestercollege van vijftien heb ik als voorzitter, met
Marcus Agrippa als collega, de eeuwspelen gegeven
tijdens het consulaat van Gajus Furnius en Gajus
Silanus. In mijn dertiende consulaat heb ik als eerste
de spelen voor Mars georganiseerd, die in de
daaropvolgende jaren op grond van een
senaatsbesluit en een wet door de consuls gegeven
werden. Zesentwintig keer heb ik onder mijn eigen
naam of die van mijn zoons of kleinzoons
jachtpartijen met Afrikaans wild in het circus, op het
forum of in het amfitheater gegeven. Hierbij zijn
ongeveer 3.500 dieren gedood.
23. Ik heb het volk een show, bestaande uit een
zeeslag, gegeven aan de overkant van de Tiber, na
uitdieping van het terrein over een lengte van 1.800
voet en een breedte van 1.200 voet. Op deze plek is
nu het park van de Caesars. Bij dit show-gevecht
leverend dertig van scheepssnebben voorziene drieen tweeriemers (en nog veel meer kleinere schepen)
met elkaar slag. Op deze vloot hebben ongeveer
3.000 mannen gevochten, afgezien van de roeiers.
24. In de tempels van alle steden in de provincie
Azië heb ik als overwinnaar de kostbaarheden
terugge-plaatst, die mijn tegenstander in zijn
privébezit had nadat hij de tempels had
leeggeroofd. Er hebben ongeveer tachtig zilveren
standbeelden van mij (te voet, te paard of in een
vierspan) in Rome gestaan, die ik zelf heb
weggehaald. Van dat zilvergeld heb ik onder mijn
eigen naam én in naam van hen, die mij geëerd
11
honorem habuerunt posui.
[25] Mare pacavi a praedonibus. Eo bello
servorum qui fugerant a dominis suis et
arma contra rem publicam ceperant
triginta fere millia capta dominis ad
supplicium sumendum tradidi. Iuravit in
mea verba tota Italia sponte sua, et me
belli quo vici ad Actium ducem
depoposcit; iuraverunt in eadem verba
provinciae Galliae, Hispaniae, Africa,
Sicilia, Sardinia. Qui sub signis meis tum
militaverint fuerunt senatores plures
quam DCC, in iis qui vel antea vel postea
consules facti sunt ad eum diem quo
scripta sunt haec LXXXIII, sacerdotes
circiter CLXX.
[26] Omnium provinciarum populi
Romani quibus finitimae fuerunt gentes
quae non parerent imperio nostro fines
auxi. Gallias et Hispanias provincias, item
Germaniam, qua includit Oceanus a
Gadibus ad ostium Albis fluminis pacavi.
Alpes a regione ea quae proxima est
Hadriano mari ad Tuscum pacificavi nulli
genti bello per iniuriam inlato. Classis
mea per Oceanum ab ostio Rheni ad solis
orientis regionem usque ad fines
Cimbrorum navigavit, quo neque terra
neque mari quisquam Romanus ante id
tempus adit. Cimbrique et Charydes et
Semnones et eiusdem tractus alii
Germanorum populi per legatos
amicitiam meam et populi Romani
petierunt. Meo iussu et auspicio ducti
sunt duo exercitus eodem fere tempore
in Aethiopiam et in Arabiam quae
appellatur Eudaemon, magnaeque
hostium gentis utriusque copiae caesae
sunt in acie et complura oppida capta. In
Aethiopiam usque ad oppidum Nabata
perventum est, cui proxima est Meroe; in
Arabiam usque in fines Sabaeorum
processit exercitus ad oppidum Mariba.
[27] Aegyptum imperio populi Romani
adieci. Armeniam maiorem interfecto
rege eius Artaxe cum possem facere
provinciam malui maiorum nostrorum
exemplo regnum id Tigrani regis
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
hadden met deze standbeelden, gouden giften in de
tempel van Apollo geplaatst.
25. Ik heb de zee gezuiverd van zeerovers. In deze
oorlog heb ik bijna 30.000 slaven, die van hun
meesters waren weggevlucht en die in opstand
waren gekomen tegen de staat, gevangen genomen
en aan hun meesters gegeven om hen te bestraffen.
Heel Italië heeft uit vrije wil aan mij trouw gezworen
en het heeft van mij geëist de oorlog die ik bij
Actium gewonnen heb te leiden. De provincies in
Gallië en Spanje en de provincies Africa, Sicilia en
Sardinia hebben op dezelfde manier aan mij trouw
gezworen. Onder de militairen die toen onder mijn
bevel stonden bevonden zich meer dan 700
senatoren. Daaronder waren 83 mannen, die consul
zijn geweest voordat ik dit schreef of het erna zijn
geworden, en ongeveer 170 priesters.
26. Ik heb het gebied van alle provincies van het
Romeinse volk, wanneer de buurvolken van die
provincies ons niet gehoorzaamden, uitgebreid. Ik
heb de provincies in Gallië en Spanje en de provincie
Germanië - de Oceaan omsluit dit gebied vanaf
Gades tot aan de monding van de Elbe onderworpen. Ik heb vrede en rust gebracht in
Alpen (vanaf de streek die bij de Adriatische Zee ligt
tot aan de Tyrrheense Zee), waarbij ik niet één volk
zonder goede reden de oorlog heb verklaard. Mijn
vloot is vanaf de monding van de Rijn over de
Oceaan gevaren naar het oosten tot aan het gebied
van de Cimbren; een gebied waarheen voor die tijd
nog nooit één Romein, te land of ter zee, was
gegaan. De Cimbren, Charydes, Semnones en
andere Germaanse volken uit diezelfde regio
hebben middels gezanten om
vriendschapsverdragen met mij en het Romeinse
volk gevraagd. Op mijn bevel en onder mijn
verantwoordelijkheid zijn er in ongeveer dezelfde
tijd twee legers naar gestuurd naar Ethiopië en het
Gelukkige Arabië. Grote aantallen vijanden van
beide volken zijn op het slagveld gesneuveld en veel
versterkte steden zijn ingenomen. In Ethiopië heeft
men de stad Nabata (in de buurt van Meroë)
bereikt, in Arabië is het leger opgerukt tot aan de
stad Mariba in het gebied van de Sabaeërs.
27. Egypte heb ik aan het rijk van het Romeinse volk
toegevoegd. Hoewel ik Armenië Maior na de moord
op koning Artaxes tot provincie had kunnen maken,
heb ik er de voorkeur aangeven, naar het voorbeeld
van onze voorouders, dit koninkrijk aan Tigranes, de
12
Artavasdis filio, nepoti autem Tigranis
regis, per Ti. Neronem tradere, qui tum
mihi privignus erat. Et eandem gentem
postea desciscentem et rebellantem
domitam per Gaium filium meum regi
Ariobarzani regis Medorum Artabazi filio
regendam tradidi, et post eius mortem
filio eius Artavasdi; quo interfecto
Tigranem qui erat ex regio genere
Armeniorum oriundus in id regnum misi.
Provincias omnis quae trans Hadrianum
mare vergunt ad orientem Cyrenasque,
iam ex parte magna regibus ea
possidentibus, et antea Siciliam et
Sardiniam occupatas bello servili
reciperavi.
zoon van koning Artavasdes en de kleinzoon van
koning Tigranes, te geven; Tiberius Nero, toentertijd
mijn stiefzoon, heeft hierin bemiddeld. Later heb ik
ditzelfde volk aan koning Ariobarzanes, de zoon van
Artabazud, koning van de Meden, gegeven om
erover te regeren, nadat mijn zoon Gajus het
onderworpen had, omdat het zich trouweloos
gedroeg en in opstand was gekomen. Na de dood
van Ariobarzanes heb ik het aan zijn zoon
Artavasdes gegeven. Toen deze vermoord was, heb
ik Tigranes, uit het koninklijke geslacht van de
Armeniërs, naar dit koninkrijk gestuurd. Alle
provincies die zich uitstrekken ten oosten van de
Adriatische Zee, en Cyrene - gebieden die voor het
grootste deel in het bezit waren van koningen - heb
ik heroverd, evenals daarvoor Sicilië en Sardinië, die
tijdens de slavenoorlog bezet waren.
[28] Colonias in Africa, Sicilia, Macedonia, 28. Ik heb veteranenkoloniën gesticht in Africa, op
utraque Hispania, Achaia, Asia, Syria,
Sicilië, in Macedonië, in allebei de provincies van
Gallia Narbonensi, Pisidia militum deduxi. Spanje, in Griekenland, in Azië, in Syrië, in Gallië
Italia autem XXVIII colonias quae vivo me Narbonensis en in Pisidië. In Italië zijn er
celeberrimae et frequentissimae fuerunt
achtentwintig, door mijn invloed gestichte koloniën,
mea auctoritate deductas habet.
die tijdens mijn leven zeer bekend en zeer dicht
bevolkt waren.
[29] Signa militaria complura per alios
29. Veel veldtekens, die verloren waren gegaan
duces amissa devictis hostibus recepi ex
onder andere legerleiders, heb ik teruggekregen
Hispania et Gallia et a Dalmateis. Parthos vanuit Spanje en Gallië en van de Dalmatiërs, nadat
trium exercitum Romanorum spolia et
ik die vijanden verslagen had. De Parthen heb ik
signa reddere mihi supplicesque
gedwongen de buit en veldtekens van drie
amicitiam populi Romani petere coegi. Ea Romeinse legers aan mij terug te geven en als
autem signa in penetrali quod est in
smekelingen te vragen om een vriendschapsverdrag
templo Martis Ultoris reposui.
met het Romeinse volk. Deze veldtekens heb ik in
het binnenste vertrek van de tempel van Mars de
Wreker geplaatst.
[30] Pannoniorum gentes, quas ante me
30. De volken van Pannonië, waar nog nooit een
principem populi Romani exercitus
leger van het Romeinse volk was heengegaan
nunquam adit, devictas per Ti. Neronem, voordat ik 'princeps' was, heb ik, toen zij door mijn
qui tum erat privignus et legatus meus,
toenmalige stiefzoon en onderbevelhebber Tiberius
imperio populi Romani subieci, protulique Nero verslagen waren, onder het gezag van het
fines Illyrici ad ripam fluminis Danui. Citra Romeinse volk gebracht. Ik heb de grenzen van
quod Dacorum transgressus exercitus
Illyrië vooruitgeschoven tot aan de over van de rivier
meis auspicis victus profilgatusque est, et de Donau. Nadat een leger van de Daciërs de rivier
postea trans Danuvium ductus exercitus
was overgestoken is het onder mijn
meus Dacorum gentes imperia populi
verantwoordelijkheid verslagen en in de pan gehakt
Romani perferre coegit.
en later is mijn leger de Donau overgestoken en het
heeft de Dacische volken gedwongen de macht van
het Romeinse volk verdragen.
[31] Ad me ex India regum legationes
31. Vanuit Indië zijn er vaak gezantschappen van
saepe missae sunt non visae ante id
koningen naar mij gestuurd, die voor die tijd geen
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
13
tempus apud quemquam Romanorum
ducem. Nostram amicitiam appetiverunt
per legatos Bastarnae Scythaeque et
Sarmatarum qui sunt citra flumen Tanaim
et ultra reges, Albanorumque rex et
Hiberorum et Medorum.
[32] Ad me supplices confugerunt reges
Parthorum Tiridates et postea Phrates
regis Phratis filius, Medorum Artavasdes,
Adiabenorum Artaxares, Britannorum
Dumnobellaunus et Tincommius,
Sugambrorum Maelo, Marcomanorum
Sueborum . . . rus. Ad me rex Parthorum
Phrates Orodis filius filios suos
nepotesque omnes misit in Italiam non
bello superatus, sed amicitiam nostram
per liberorum suorum pignora petens.
Plurimaeque aliae gentes expertae sunt
p. R. fidem me principe quibus antea cum
populo Romano nullum extiterat
legationum et amicitiae commercium.
[33] A me gentes Parthorum et Medorum
per legatos principes earum gentium
reges petitos acceperunt: Parthi
Vononem, regis Phratis filium, regis
Orodis nepotem, Medi Ariobarzanem,
regis Artavazdis filium, regis Ariobarzanis
nepotem.
[34] In consulatu sexto et septimo,
postquam bella civilia exstinxeram, per
consensum universorum potitus rerum
omnium, rem publicam ex mea potestate
in senatus populique Romani arbitrium
transtuli. Quo pro merito meo senatus
consulto Augustus appellatus sum et
laureis postes aedium mearum vestiti
publice coronaque civica super ianuam
meam fixa est et clupeus aureus in curia
Iulia positus, quem mihi senatum
populumque Romanum dare virtutis
clementiaeque et iustitiae et pietatis
caussa testatum est per eius clupei
inscriptionem. Post id tempus auctoritate
omnibus praestiti, potestatis autem nihilo
amplius habui quam ceteri qui mihi
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
enkele Romeinse legerleider had gezien. De Bastarnen, de Scythen, de koningen van de Sarmaten, die
beide oevers van de rivier de Don bewonen, de
koning van de Albanen, de koning van de Iberiërs en
die van de Meden hebben middels gezantschappen
om vriendschapsverdragen met ons gevraagd.
32. De Parthische koningen Tiridates en later
Phrates, de zoon van koning Phrates, koning
Artavasdes van de Meden, koning Artaxares van de
Adiabenen, de koningen Dumnobellanus en
Tincommius van de Britten, koning Maelo van de
Sugambren en koning ... van de Suebische
Marcomannen zijn als smekelingen naar mij toe
gevlucht. Koning Phrates van de Parthen, de zoon
van koning Orodes, heeft al zijn zoons en kleinzoons
naar mij in Italië gestuurd, niet omdat hij in een
oorlog overwonnen was, maar omdat hij een
vriendschapsverdrag met ons wilde hebben door dit
onderpand (namelijk zijn kinderen). Ook veel andere
volken hebben de betrouwbaarheid van het
Romeinse volk leren kennen in de tijd dat ik
'princeps' was, hoewel zij hiervoor geen uitwisseling
van gezantschappen en vriendschapsverdragen met
het Romeinse volk hadden gehad.
33. De volken van de Parthen en de Meden hebben
van mij de vorsten gekregen om wie zij gevraagd
hadden middels aanzienlijke gezantschappen van
die volken: de Parthen hebben Vonones, de zoon
van koning Phrates en de kleinzoon van koning
Orodes, gekregen, de Meden Ariobarzanes, de zoon
van koning Artavazdis, de kleinzoon van koning
Ariobarzanes.
34. Nadat ik de burgeroorlogen beëindigd had en
toen ik met instemming van iedereen de hoogste
macht in handen had, heb ik in mijn zesde en
zevende consulaat het bestuur over de staat weer
overgedragen vanuit mijn macht in handen van de
senaat en het volk van Rome. Als dank voor deze
weldaad heb ik bij senaatsbesluit de titel 'Augustus'
gekregen, zijn van staatswege de deurposten van
mijn huis met lauriertakken versierd, is boven mijn
deur de 'burgerkroon' bevestigd en is er een gouden
schild in het Senaatsgebouw van Julius geplaatst. De
inscriptie op dit schild zegt dat het mij is
aangeboden door de senaat en het volk van Rome
vanwege mijn dapperheid, zachtzinnigheid,
rechtvaardigheid en plichtsbetrachting. Na dit
tijdstip stond ik in invloed ver boven ieder ander,
maar ik heb niet meer macht gehad dan de mensen
14
quoque in magistratu conlegae fuerunt.
[35] Tertium decimum consulatum cum
gerebam, senatus et equester ordo
populusque Romanus universus
appellavit me patrem patriae, idque in
vestibulo aedium mearum inscribendum
et in curia Iulia et in foro Aug. sub
quadrigis quae mihi ex s.c. positae sunt
censuit. Cum scripsi haec annum agebam
septuagensumum sextum.
die in de verschillende ambten mijn collega waren.
35. Tijdens mijn dertiende consulaat hebben de
senaat, de ridderstand en het hele volk van Rome
mij de titel 'Vader des Vaderlands' gegeven en ze
hebben bepaald dat dit in de hal van mijn woning, in
het Senaatsgebouw van Julius en op het Forum van
Augustus onder het vierspan, dat door een
senaatsbesluit voor mij was geplaatst, moest
worden vermeld. Toen ik dit schreef was ik 75 jaar.
Vertaling door: Leo Nellissen
Afbeelding van een inscriptie van
de tekst van de Res Gestae
die elders in het Romeinse rijk
gevonden is.
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
15
Door middel van de cijfers wordt aangegeven waar de 13 obelisken zich nu
bevinden in Rome (en waar ze oorspronkelijk gestaan hebben).
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
16
2. Teksten op de vele obelisken (bron: www.stilus.nl)
Wanneer we door Rome wandelen zullen we veel obelisken tegenkomen met op de sokkel
Latijnse tekst. De obelisk op de afbeelding zullen we tegenkomen vlakbij de Sint Jan van
Lateranen. Beantwoord hierover de onderstaande vragen:
1. Hieronder vind je de vertaling van de 4 opschriften van de sokkel. Welke vertaling is van
de linkse tekst? _______ Welke van de rechter? _______
2. In welke periode is deze zuil naar Rome gekomen? ______________________________
3. Wie heeft de tekst op deze plek neergezet? ____________________________________
4. Wat kun je concluderen over de plaats waar de zuil neergezet is en waarom daar? _____
________________________________________________________________________
Vertaling:
1. Keizer Flavius Constantijn de Grote, beschermer en verdediger van het christelijk Geloof,
heeft (deze) obelisk die door een Egyptische farao met een schandelijke gelofte aan de zon gewijd
was, van zijn plek laten halen en over de Nijl naar Alexandrië laten brengen, om het door hem
toen nieuw gestichte Rome te verfraaien met dit gedenkteken.
2. Keizer Flavius Constantius, de zoon van keizer Constantijn (de Grote), heeft (deze) obelisk die
door zijn vader van zijn plek was gehaald, die lange tijd in Alexandrië had gelegen, die geladen is
op een wonderlijk groot schip met driehonderd roeiers en die met enorme inspanningen over de
zee en de Tiber naar Rome is vervoerd, in het Circus Maximus laten plaatsen als geschenk voor de
senaat en het volk van
Rome.
3. Constantijn, overwinnaar
door het Kruis, is hier
gedoopt door de heilige
Silvester en hij heeft de
glorie van het Kruis
vergroot.
4. Paus Sixtus V heeft deze
obelisk, een uitzonderlijke
exemplaar,
die
door
rampzalige tijden gebroken
was en diep in het puin van
het Circus Maximus onder
grond en modder bedolven
lag, met forse kosten
daaruit gered. Hij heeft hem
met grote moeite naar deze
plek vergebracht en hem
nauwkeurig in zijn vroegere
luister hersteld. Hij heeft
hem gewijd aan het meest
onoverwinnelijke Kruis in
1587, het 4e jaar van zijn
pausdom.
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
17
Totaal zijn in Rome nog 13 obelisken te bewonderen en even zoveel sokkels te lezen. Zoals
gezegd zullen wij er verschillende tegenkomen. Ter voorbereiding vind je hieronder een
aantal teksten aan.
Olifantje van Bernini
VETEREM OBELISCUM
PALLADIS AEGYPTIAE MONUMENTUM
E TELLURE ERUTUM
ET IN MINERVAE OLIM
NUNC DEIPARAE GENITRICIS
FORO ERECTUM
DIVINAE SAPIENTIAE
ALEXANDER VII DEDICAVIT
ANNO SAL MDCLXVII
SAPIENTIS AEGYPTI
INSCULPTAS OBELISCO FIGURAS
AB ELEPHANTO
BELLUARUM FORTISSIMA
GESTARI QUISQUIS HIC VIDES
DOCUMENTUM INTELLIGE
ROBUSTAE MENTIS ESSE
SOLIDAM SAPIENTIAM SUSTINERE (=schragen)
Maak de onderstaande vragen over de bovenstaande tekst.
1. Tellure erutum (r.3) geeft aan dat de zuil verplaatst is. In r. 4-6 vind je waar de zuil
aanvankelijk stond en op welk plein (forum) hij nu staat. __________________________
________________________________________________________________________
2. Wie heeft de zuil gewijd? ____________________________ In welk jaar? ____________
3. De ingebeitelde tekens (insculptas figuras, r. 11) op de obelisk zijn sapientis aegypti. Wat
wordt hiermee bedoeld? ___________________________________________________
4. Vanaf r. 10 wordt er gesproken over het beeld van de olifant waar de zuil op staat
(quisquis hic vides. Dit zie je hier, wie je ook bent). Hoe wordt de olifant in de tekst
omschreven? _____________________________________________________________
5. De laatste twee regels geven een wijze les mee, zo geven de woorden documentum
intellige aan (interpreteer dit bewijs dat …). Vertaal de spreuk: _____________________
________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
18
Vul de volgende teksten aan:
Piazza del Populo
IMP CAESAR DIVI F
_______________________________________________
AUGUSTUS
_______________________________________________
PONTIFEX MAXIMUS
_______________________________________________
IMP XII COS V TRIB POT XIV
_______________________________________________
AEGYPTO IN POTESTATEM
nadat hij Egypte opnieuw onder de macht
POPULI ROMANI REDACTA
van het Romeinse volk gebracht had.
SOLI DONUM DEDIT
_______________________________________________
ANTE SACRAM
_______________________________________________
ILLIUS AEDEM (=kerk)
_______________________________________________
AUGUSTIOR (= verhevener)
_______________________________________________
LAETIORQ(ui) (=blijver) SURGO,
_______________________________________________
CUIUS EX UTERO (=schoot)
_______________________________________________
VIRGINA (=maagdelijk)
_______________________________________________
AUG IMPERANTE
tijdens Augustus' regeerperiode
SOL IUSTITIAE
_______________________________________________
EXORTUS EST
_______________________________________________
SIXTUS V PONT MAX
OBELISCUM HUNC
A CAES AUG SOLI
IN CIRCO MAX RITU
DICATUM IMPIO
MISERANDA RUINA
FRACTUM OBRUTUMQ
ERUI TRANSFERRI
FORMAE SUAE REDDI
CRUCIQ INVICTISS
DEDICARI IUSSIT
AN MDLXXXIX PONT IIII
Paus Sixtus V heeft
deze obelisk
die door Caesar Augustus
op goddeloze wijze op het Marsveld
aan de Zon gewijd was en
die door een meelijwekkende ineenstorting
gebroken en bedolven was,
op laten graven, over laten brengen
in zijn vroegere vorm laten herstellen en
aan het meest onoverwinnelijke Kruis
laten wijden,
in 1589, het 4e jaar van zijn pausdom.
1. Welke titel heeft de paus overgenomen van de keizers? ___________________________
2. Welke Latijnse woorden worden gebruikt om de visie van de paus weer te geven over
Augustus? _______________________________________________________________
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
19
Boven: Piazza del Populo
Onder: Sint Pietersplein
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
20
Sint Pieterplein
SIXTUS V PONT MAX
CRUCI INVICTAE
OBELISCUM VATICANUM
AB IMPURA SUPERSTITIONE
EXPIATUM IUSTIUS
ET FELICIUS CONSECRAVIT
ANNO MDLXXXVI PONT II
Paus Sixtus V heeft
aan het onoverwinnelijke Kruis
(deze) Vaticaanse obelisk
die van het smerige bijgeloof
gereinigd is, met meer recht
en succesvoller gewijd
in 1586, het 2e jaar van zijn pausdom.
ECCE CRUX DOMINI
___________________________________
FUGITE
___________________________________
PARTES ADVERSAE
___________________________________
VICIT LEO
___________________________________
DE TRIBU IUDA
___________________________________
SIXTUS V PONT MAX
OBELISCUM VATICANUM
DIS GENTIUM
IMPIO CULTU DEDICATUM
AD APOSTOLORUM LIMINA
OPEROSO LABORE TRANSTULIT
ANNO MDLXXXVI PONT II
Paus Sixtus V heeft
(deze) Vaticaanse obelisk
die aan de goden van de heidenen
met goddeloze verering gewijd was,
naar het huis van de Apostelen
overgebracht met zware inspanningen
in 1586, het 2e jaar van zijn pausdom.
CHRISTUS VINCIT
___________________________________
CHRISTUS REGNAT
___________________________________
CHRISTUS IMPERAT
___________________________________
CHRISTUS AB OMNI MALO
___________________________________
PLEBEM SUAM DEFENDAT
___________________________________
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
21
Santa Maria Maggiore
CHRISTUS PER INVICTAM CRUCEM
_______________________________________
POPULO PACEM PRAEBEAT (verschaffen)
_______________________________________
QUI AUGUSTI PACE
_______________________________________
IN PRAESEPE (kribbe) NASCI (nasco = geboren)
_______________________________________
VOLUIT
_______________________________________
CHRISTUM DOMINUM,
_______________________________________
QUEM AUGUSTUS
_______________________________________
DE VIRGINE NASCITURUM
_______________________________________
VIVENS ADORAVIT
_______________________________________
SEQ(..?..) DEINCEPS (daarna)
_______________________________________
DOMINUM
_______________________________________
DICI VETUIT, (verbieden + welke constructie?)
_______________________________________
ADORO
_______________________________________
CHRISTI DEI
IN AETERNUM VIVENTIS
CUNABULA
LAETISSIME COLO
QUI MORTUI
SEPCULCRO AUGUSTI
TRISTIS
SERVIEBAM
De wieg
van Christus, de God
die in eeuwigheid leeft,
vereer ik zeer verheugd.
Ik die droevig
dienst deed
bij het graf van
de gestorven Augustus.
SIXTUS V PONT MAX OBELISCUM
_______________________________________
AEGYPTO ADVECTUM AUGUSTO
_______________________________________
IN EIUS MAUSOLEUM DICATUM
aan zijn graftombe gewijd was,
die vervolgens omgevallen en
in veel stukken gebroken was en
die in de straat van de heilige Rochus lag,
in zijn oude luister
laten herstellen en
hier voor meer voorspoed
voor het reddingbrengende Kruis,
laten oprichten __________________________
_______________________________________
EVERSUM DEINDE ET
IN PLURES CONFRACTUM PARTES
IN VIA AD SANCTUM ROCHUM IACENTEM
IN PRISTINAM FACIEM
RESTITUTUM
SALUTIFERAE CRUCI FELICIUS
HIC ERIGI IUSSIT AN D
MDLXXXVII PONT III
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
22
Boven: Santa Maria Maggiore. Onder: Piazza Navona
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
23
Piazza Navona
In Rome zul je zien dat dit opschrift heel veel te maken heeft met de fontein waarin deze
obelisk staat. Onderstreep in de tekst de gegevens die terug te vinden zijn in de fontein.
OBELISCUM
AB IMP ANT CARACALLA ROMAM
ADVECTUM
CUM INTER CIRCI CASTRENSIS RUDERA
CONFRACTUS DIU IACUISSET
INNOCENTIUS DECIMUS PONT OPT MAX
AD FONTIS FORIQ ORNATUM
TRANSTULIT INSTAURAVIT EREXIT
ANNO SAL MDCLI PONTIF VII
Omdat (deze) obelisk die door keizer Antoninus
Caracalla naar Rome was gebracht, lange tijd in
stukken tussen het puin
van het Circus-bij-de-kazerne had gelegen,
heeft de voortreffelijke paus Innocentius X hem
als versiering voor (deze) fontein en (dit) plein
overgebracht, opgeknapt en opgericht
in het jaar van de Redding 1651, het 7e jaar van
zijn pausdom
NOXIA AEGYPTIORUM MONSTRA
INNOCENS PREMIT COLUMBA
QUAE PACIS OLEAM GESTANS
ET VIRTUTUM LILIIS REDIMITA
OBELISCUM PRO TROPHEO SIBI STATUENS
ROMAE TRIUMPHAT
De onschuldige duif houdt de verderfelijke
monstergoden van de Egyptenaren eronder.
Deze duif draagt de olijftak van de vrede
en is omkranst met lelies van de deugden.
Zij richt (deze) obelisk voor zichzelf op als
zegeteken en zegeviert in Rome.
INNOCENTIUS DECIMUS PONT MAX
NILOTICIS AENIGMATIBUS EXARATUM
LAPIDEM
AMNIBUS SUBTER LABENTIBUS IMPOSUIT
UT SALUBREM
SPATIANTIBUS AMOENITATEM
SITIENTIBUS POTUM
MEDITANTIBUS ESCAM
MAGNIFICE LARGIRETUR
Paus Innocentius X heeft
(deze) steen die van Egyptische raadsels is
voorzien,
op de eronder stromende rivieren geplaatst
om op grootse wijze
aan mensen die flaneren, een heilzame
omgeving, aan mensen die dorst hebben, een
heilzame dronk en aan mensen die verstand
hebben, heilzaam voedsel te schenken.
INNOCENTIUS DECIMUS PONT MAX
NATILI DOMO PAMPHILIA
OPERE CULTUQ AMPLIFICATA
LIBERATAQ INOPPORTUNIS AEDIFICIIS
AGONALI AREA
FORUM URBIS CELEBERRIMUM
MULTIPLICI MAIESTATIS INCREMENTO
NOBILITAVIT
Nadat paus Innocentius X
zijn geboortehuis, de palazzo Pamphili,
zorgvuldig en stijlvol uitgebreid had
en lelijke bouwsels van het stadion-terrein
verwijderd had
heeft hij (dit) levendigste plein van de stad
door de veelvuldige toename aan grootsheid
beroemd gemaakt.
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
24
3. Teksten in de Sint Pieter
Op de architraven (afb.pg.26) in de Sint Pieter in Rome zijn de volgende inscripties te vinden.
Vertaal de teksten mondeling en controleer vervolgens in de Bijbel of je vertaling klopt.
Schip rechts
QUODCUMQUE LIGAVERIS SUPER TERRAM ERIT LIGATUM ET IN COELIS ET QUODCUMQUE SOLVERIS
SUPER TERRAM ERIT SOLUTUM ET IN COELIS Matteüs XVI.19
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Schip links
EGO ROGAVI PRO TE O PETRE UT NON DEFICIAT FIDES TUA ET TU ALIQUANDO CONVERSUS
CONFIRMA FRATRES TUOS Lucas XXII.32
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Tamboer koepel
TU ES PETRUS ET SUPER HANC PETRAM AEDIFICABO ECCLESIAM MEAM ET TIBI DABO CLAVES REGNI
CAELORUM Matteüs XVI.18-19
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Transept rechts
O PETRE DIXISTI TU ES CHRISTUS FILIUS DEI VIVI AIT IESUS BEATUS ES SIMON BAR IONA QUIA CARO
ET SANGUIS NON REVELAVIT TIBI Matteüs XVI.16-17
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Transept links
DICIT TER TIBI PETRE IESUS DILIGIS ME? CUI TER O ELECTE RESPONDENS AIS O DOMINE TU QUI
OMNIA NOSTI TU SCIS QUIA DILIGO TE Johannes XXI.17
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Absis
O PASTOR ECCLESIAE TU OMNES CHRISTI PASCIS AGNOS ET OVES
Herder van de Kerk, jij weid alle lammeren en schapen van Christus.
ΣΥ ΒΟΣΚΕΙΣ ΤΑ ΑΡΝΙΑ ΣΥ ΠΟΙΜΑΙΝΕΙΣ ΤΑ ΠΡΟΒΑΤΑ ΞΡΙΣΤΟΥ Johannes XXI.15
Jij weidt de lammeren, jij hoedt de schapen van Christus.
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
25
4. Teksten uit de twintigste eeuw
Ook in de twintigste eeuw zijn er op straat Latijnse teksten verschenen. Veel van deze
teksten zijn ontstaan in de periode van Mussolini (voor en in de tweede wereldoorlog).
Hieronder zie je hiervan een voorbeeld. Zoek uit wat er bedoeld wordt en in welk jaar deze
tekst ingebeiteld is (NB. Er worden 2 dateringen gegeven).
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Lessenserie ‘Latijn in Rome’
26