Drentse economie in 2016 weer terug op niveau 2008

Regiovisie Drenthe
ING Economisch Bureau
Drentse economie in 2016
weer terug op niveau 2008
0,8% groei in 2015; werkloosheid daalt nu al
De Drentse economie groeit in 2014 nauwelijks ten
opzichte van 2013 (+0,1%). Voor volgend jaar ligt
een economische groei van 0,8% in het verschiet.
Deze groei versterkt in 2016, zodat na acht jaar de
regionale economie weer terug is op het niveau van
2008. De regionale groei blijft achter bij de voor
volgend jaar verwachte landelijke groei (1,4%). Dit
komt onder meer door aanhoudende krimp bij de
overheid en in de zorg. Deze sectoren zijn in Drenthe bovengemiddeld vertegenwoordigd. Om de regionale economie ook in de toekomst gezond te
houden zijn vooral twee dingen cruciaal: verbetering van het innovatievermogen van de economie
en focus op de meest kansrijke sectoren: agrifood
en de biobased economy en de maakindustrie. Verbeterpunten zijn de participatiegraad van vrouwen
en het algehele opleidingsniveau.
De werkloosheid is in Drenthe structureel lager dan
in de twee andere noordelijke provincies, maar is
eind 2013 voor het eerst deze eeuw ook onder het
nationale gemiddelde gedoken. De op consumenten
gerichte sectoren profiteren hiervan. Bedrijven die
op export naar buurland Duitsland gericht zijn,
krijgen te maken met een hapering van de groei
van de Duitse economie.
1. Het herstel van de economie zet dit jaar in. Wat
merken ondernemers in Drenthe daarvan?
Ruim vijf jaar na de intrede van de economische neergang
lijkt houdbaar economisch herstel zich eindelijk in te zetten.
Toch is de verwachte groei voor de Nederlandse economie
met 0,7% in 2014 nog erg beperkt. De effecten van de zwakke economie blijven merkbaar. Mede hierdoor houdt het ING
Economisch Bureau ook voor 2015 rekening met een geringe
economische groei voor Nederland (1,4%).
De belangrijkste stimulans komt in 2014 van de export, maar
dit is ook het jaar dat bedrijven weer langzaam meer gaan
investeren (tabel 1). Vooral ondernemers die met buurland
Duitsland handelen of zaken doen met exporterende bedrijven hebben als eerste deze verbetering ervaren. In Duitsland
is de economie de afgelopen jaren sterker gegroeid dan in
Nederland. Inmiddels stagneert de Duitse groei en in 2015
komt deze overeen met het voor Nederland verwachte
groeipercentage (1,4%). Dit dempt het groeiherstel van
Drenthe enigszins.
De consumptieve bestedingen stabiliseren dit jaar (-0,1%) en
zullen na zes jaren van krimp (de minimale plus van 2011
kwam uitsluitend door aardgasconsumptie) pas in 2015 voorzichtig weer iets groeien (+1,1%).
Drenthe tot 2014 crisisbestendiger dan Nederland
In Nederland was de teruggang van de economie in de periode 2008-2013 groter dan in Noord- en Zuidoost-Drenthe en
gelijk aan die in Zuidwest-Drenthe (tabel 2). In NoordDrenthe was de achteruitgang zelfs maar een derde deel van
de nationale. Dit komt vooral door de oververtegenwoordiging van de zorg en de publieke sector, twee sectoren die in
genoemde periode bovengemiddeld presteerden.
Economisch herstel Drenthe blijft achter
In 2014 en 2015 zullen zorg en overheid echter niet groeien.
De zorg krimpt zelfs met in totaal 2,5%. Dit pakt ongunstig uit
Figuur 1 Economische groeiverwachtingen 2014 en
(2015) in Drenthe en omliggende regio’s
-0,4% (1,0%)
-3,9% (2,4%)
0,1% (0,7%)
0,1% (0,2%)
0,8% (0,7%)
0,1% (0,8%)
-0,1% (0,8%)
0,3% (0,8%)
0,9% (1,3%)
Bron: ING Economisch Bureau
1,4%
(1,4%)
Tabel 1 Nederlandse economie in cijfers
(groei in % per jaar)
2013
2014 F
-0,7
0,7
Economische groei (BBP)
-1,6
-0,1
Particuliere consumptie
-0,3
-0,1
Overheidsconsumptie*
-4,0
0,8
Bedrijfsinvesteringen
2,0
3,7
Uitvoer
2015 F
1,4
1,1
0,2
2,1
3,6
Bron: ING Economisch Bureau *inclusief zorg
voor de economische ontwikkeling van Drenthe. ING verwacht dat de Drentse economie in 2014 minimaal groeit
(+0,1%). Voor 2015 loopt de groei op naar 0,8%, lager dan
het nationale gemiddelde. In 2016 versterkt normaliter zowel
de nationale als de regionale groei, maar ook in dat jaar zal
de groei in Drenthe achterblijven bij de nationale ontwikkeling.
De verschillen tussen de drie onderscheiden regio’s in Drenthe zijn gering (figuur 1). Voor zowel Zuidwest- als ZuidoostDrenthe wordt voor 2015 een groei voorzien van 0,8%. Dit is
vooral te danken aan de sterke aanwezigheid van de exportgerichte sectoren transportmiddelenindustrie en groothandel
in het zuidwestelijk deel en de (bio)chemie en elektrotechnische industrie in het zuidoostelijk deel. Ook de bouw, in 2014
en 2015 eindelijk weer groeisector (beide jaren +2,5%) is in
Zuidoost-Drenthe bovengemiddeld sterk vertegenwoordigd.
De agrarische sector is van alle sectoren het sterkst oververtegenwoordigd, in alle drie subregio’s.
In Noord-Drenthe is de groei lager dan in voorgaande jaren,
Dit is het gevolg van de krimpende zorg- en publieke sector.
Het is met het oog op economische groei goed dat Drenthe
zich focust op de biochemie en de kunstvezelindustrie. De
regio Emmen is Europees leidend op het gebied van polymeren en op het Emmtec Industry & Businesspark zijn voor
de export en werkgelegenheid diverse belangrijke bedrijven
gevestigd.
Opvallend is dat de verdeling van de uitvoerwaarde naar
goederencategorieën het meest gespreid is van alle provincies: 20% chemische producten, 19% agrifood, 17% machine-, elektronische en transportgoederen en 17% overige industriële producten. Ook is het exportpakket in Drenthe wat
afzetlanden betreft goed gespreid. De verdeling naar bestemmingen komt vrijwel overeen met het nationale beeld,
met het aangrenzende Duitsland als belangrijkste handelspartner (uitvoeraandeel 23%).
ING verwacht voor zowel 2014 als 2015 een toename van het
Nederlandse exportvolume van ruim 3,5%. Met name industrie, groothandel en transport en logistiek profiteren van de
stijgende uitvoer. Deze sectoren zijn bovengemiddeld vertegenwoordigd in Drenthe.
Figuur 2 Bestemmingen export Drenthe 2012 en
verwachte gemiddelde jaargroei 2014-2016
23%
Duitsland (+1,4%)
Frankrijk (+1,0%)
41%
België (+1,3%)
8%
Italië (+0,4%)
Tabel 2 Stand van de economie in 2013 vergeleken
met het pre-crisisniveau van 2008
Noord-Drenthe
Zuidwest-Drenthe
Zuidoost-Drenthe
NEDERLAND
Economische krimp Werkloosheids-%
-0,9%
3,9% → 7,9%
-2,9%
4,9% → 9,1%
-2,3%
5,6% → 7,8%
-2,9%
3,8% → 8,3%
Bron: CBS; bewerking ING Economisch Bureau.
2. Dit jaar komt de groei opnieuw vooral van de export.
Kunnen ondernemers in de regio hiervan profiteren?
Minder dan in andere provincies. Drenthe heeft een exportwaarde van circa € 3,7 miljard (2012), de laagste van alle
provincies. Het aandeel van de goederenuitvoer in de Drentse economie (21%) is wel conform het nationale gemiddelde,
maar het aandeel wederuitvoer is het op één na hoogste.
Alleen Noord-Holland scoort dankzij Schiphol nog hoger.
Opvallend is voorts dat Drenthe het hoogste aandeel grote
exportbedrijven (> 250 werknemers) kent. Dit zijn bedrijven
als Fokker en Teijin Aramid.
Toonaangevend op nationaal en internationaal niveau zijn de
landbouwexport en de uitvoer door de kunstvezelindustrie.
VK (+2,9%)
China (+7,2%)
8%
5%
2%
5%
8%
VS (+2,5%)
Rest van de wereld
Bron: CBS en ING Economisch Bureau.
3. De Nederlandse arbeidsmarkt herstelt langzamerhand. Wat zijn hiervoor de regionale vooruitzichten?
Positief, maar wisselend binnen de provincie. De werkloosheid was in Drenthe eind 2013 voor het eerst deze eeuw lager dan het nationale gemiddelde. In het eerste halfjaar heeft
deze trend zich doorgezet (figuur 3) en was de werkloosheid
bijna één procentpunt lager dan nationaal. In het tweede
kwartaal bedroeg deze 7,8% in Drenthe en 8,5% in Nederland.
Dit komt deels door de verouderende bevolking. De potentiele beroepsbevolking (alle 15-65 jarigen) piekte zes jaar geleden op 315.000 en had medio dit jaar een omvang van
305.000. Ook de omvang van de beroepsbevolking daalt
hierdoor. Alleen in Noord-Drenthe is bevolkingskrimp niet
aan de orde.
Drenthe telde in september 12.800 WW-uitkeringen, dat zijn
er nog wel 700 meer dan een jaar geleden, maar bijna 500
minder dan in augustus. De daling van de werkloosheid verloopt momenteel sneller dan gemiddeld in Nederland. Het
banenverlies in de in Drenthe bovengemiddeld vertegenwoordigde zorg- en publieke sector lijkt vooralsnog mee te
vallen, terwijl de bouw, industrie en de uitzendbranche momenteel voor extra banen zorgen.
ING verwacht dat de gemiddelde werkloosheid in 2014 uitkomt op 8,3% en in 2015 op 7,7%. In Drenthe zal deze naar
verwachting uitkomen op circa 7,6% dit jaar en 7,0% volgend
jaar. Het verschil in werkloosheidspercentage, maar ook de
kans op werk verschilt binnen de provincie. In het noorden is
de situatie op de arbeidsmarkt iets positiever dan in het zuiden. Ook maken hoger opgeleiden meer kans op werk dan
in het zuidoostelijk deel. De feitelijke kans op werk in de omgeving, zoals gedefinieerd door de Atlas voor Gemeenten
2014, is voor inwoners van Emmen (qua inwonertal de 25e
stad van Nederland) erg laag. Deze gemeente scoort van de
Top 50 gemeenten het slechtst op het gebied van opleidingsniveau en de bereikbaarheid van banen per auto en openbaar vervoer. Bovendien is de participatiegraad van vrouwen
verhoudingsgewijs laag en het percentage arbeidsongeschikten relatief hoog.
Figuur 3 Werkloosheidspercentage Drenthe anno
2014 bijna 1%-punt lager dan in Nederland
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
-0,5
-1,0
Werkloosheid Drenthe sinds eind
2013 lager dan in Nederland
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Bron: CBS. Bewerking ING Economisch Bureau.
4. De huizenmarkt en de markt voor commercieel
vastgoed zijn belangrijk voor de gezondheid van de
economie. Hoe staan deze ervoor in Drenthe?
Huizenmarkt kruipt uit het dal
Net als in de rest van Nederland werden in Drenthe in de
afgelopen jaren flink minder huizen verkocht. In 2013 was het
aantal woningtransacties bijna de helft van dat in 2006. Tussen
2008 en 2013 nam de transactieprijs van bestaande woningen
met bijna 20% af, in zowel Drenthe als Nederland1. Aan de
prijs- en verkoopdaling is in 2014 een eind gekomen: in het
derde kwartaal lagen de prijzen van bestaande koopwoningen in Nederland 1,8% en in Drenthe 1,7% hoger dan een
jaar geleden. De Drentse huizenmarkt herstelt beter dan in
de twee andere noordelijke provincies. In Friesland en Groningen waren koophuizen in de periode juli-september nog
steeds goedkoper dan een jaar eerder. Het aantal verkochte
Drentse woningen zit ook in de lift en nam toe met 9%.
Begin 2014 waren er door de ontwikkelingen op de huizenmarkt in Drenthe 45.000 huishoudens met een hypotheekschuld groter dan de woningwaarde. Dat is 31% van de woningbezitters2. In 2007 was dit maar 11%. Voor Nederland als
geheel liggen deze percentages hoger: 34% resp. 13%.
Markt commercieel vastgoed trekt aan
De markt voor commercieel vastgoed trekt weer enigszins
aan na een moeilijke periode in de afgelopen jaren. Het
grootste deel van de regionale kantorenvoorraad staat in Assen. De leegstand daalde van circa 17% in 2013 naar 12%
medio 2014. De huidige leegstand is daarmee lager dan in
Nederland (16%).
De aanbod-voorraadratio voor bedrijventerreinen in zowel
Assen als Emmen daalde in 2014 licht naar bijna 2% en is
daarmee lager dan het Nederlandse gemiddelde van bijna
4%3. Ten opzichte van Nederland spelen vooral logistieke
partijen (groothandel en de logistieke sector) een belangrijke
rol in de opname van bedrijfsruimte in Drenthe.
Impuls Drentse detailhandel dankzij hoge webwinkeldichtheid en centrumvernieuwing Emmen
Ruim een kwart van de 1,1 miljoen Drentse winkelmeters bevindt zich in Emmen. Qua inwoners en winkeloppervlak is dit
de tweede stad van Noord-Nederland (1.710 winkels en ruim
300.000 m2 wvo). Assen blijft hier met ruim 1.000 verkooppunten en 200.000 m2 ruim bij achter. Dit heeft deels te maken met het feit dat inwoners van Assen ook profiteren van de
voorzieningen in de stad Groningen. De gemeente Emmen
herbergt met De Weijert het grootste overdekte noordelijke
winkelcentrum. Ten opzichte van 2010 lijkt de daling van het
aantal verkooppunten (53) beperkt, maar de leegstand is in
Emmen met 18% veel hoger dan landelijk (9%) en in geheel
Drenthe (13%). Er wordt flink geïnvesteerd in versterking van
de regionale aantrekkingskracht van Emmen, onder andere
door de komst van de Media Markt en bijbehorende parkeergarage eind 2013. Onder de naam ‘Centrumvernieuwing
Emmen’ wordt gewerkt aan allerlei projecten zoals de verplaatsing van dierentuin Wildlands en de bouw van een
nieuw theater, beide te openen in 2016. Voor het naastgelegen winkelcentrum is dit door de verwachte toename van het
1
Cijfers CBS/Kadaster, juli 2014.
Cijfers CBS, oktober 2014. Woningwaarde is WOZ-waarde en hypotheeklening niet verminderd met gekoppelde tegoeden.
3
Cijfers DTZ Zadelhoff, juli 2014.
2
dagtoerisme een impuls, mits ook verouderde winkels blijven investeren. Daarnaast zijn webshops een stimulans. Met
680 webwinkels heeft Drenthe na Flevoland en Groningen de
hoogste webwinkeldichtheid per 1.000 inwoners. Het aantal
nieuwe webshops was in 2013 het dubbele van het aantal
nieuwe fysieke winkels: 261 versus 130. Noord-Drenthe kende met overig Groningen zelfs het hoogste aandeel webwinkels in het totale aantal starters in de detailhandel: 70%. Mede
door de groei van webshops worden nieuwe banen gecreeerd. De detailhandel is en blijft een belangrijke banenmotor:
zowel door een stijging bij winkels als webshops groeide het
aantal banen in Drenthe sinds 2007 met 5,6%. Van de Drentse
regio’s stak Zuidwest-Drenthe er bovenuit met een groei van
bijna 15%.
5. De komende jaren blijven uitdagend voor ondernemers in de regio. Hoe blijft de regionale economie gezond?
Door het verbeteren van het innovatievermogen van de economie en door te focussen op de meest kansrijke sectoren.
Het goede nieuws is dat Drenthe met het aandeel innovatieve
banen beter presteert dan de twee andere noordelijke provincies. Dit is vooral te danken aan grote innovatieve bedrijven zoals Fokker Aerostructures in Hoogeveen en Teijin
Aramid in Emmen, het transportcluster rond Hoogeveen en
de in zuidelijk Drenthe goed vertegenwoordigde zuivelindustrie (o.a. DOC Kaas). Met 45.000 innovatieve banen (landelijk aandeel van slechts 2,2%) heeft Drenthe echter een ondermaats aandeel in de werkgelegenheid. Zuidwest-Drenthe
scoort met 23% nog het dichtst bij het nationaal gemiddelde
(26%). Zuidoost-Drenthe (21%) en Noord-Drenthe (19%) behoren tot de slechts presterende regio’s van het land. Drenthe doet het ook slecht op het gebied van opleidingsniveau.
Het aantal hogere en wetenschappelijke beroepen is met
circa 50.000 na Zeeland het laagste van alle provincies.
Startersdynamiek in Drenthe in 2014 stelt teleur
Goed nieuws voor Drenthe is dat het aantal starters in innovatieve sectoren na een 15% daling in de periode 2010-2012
vorig jaar weer toenam. Starters zijn sowieso erg belangrijk
voor de groeidynamiek van een regio. In de eerste negen
maanden van 2014 was de ontwikkeling in Drenthe teleurstellend: het aantal starters daalde in Drenthe (-3%) meer dan in
Nederland (-1%). De verschillen per regio zijn groot. In Zuidoost-Drenthe groeide het aantal starters met 5%, in Zuidwesten Noord-Drenthe was sprake van een daling met 6% resp.
8%. Opvallend is de verdubbeling van het aantal starters in
de agrarische sector (van 51 naar 108). In de groothandel,
logistiek en horeca groeide het aantal starters met circa 15%.
In de bouw, industrie en zakelijke en financiële dienstverlening liep het aantal starters flink terug.
Grootste kansen in agrifood en biobased economy
De kansen liggen vooral in de sectoren, die al sterk vertegenwoordigd zijn en waar volop is en nog wordt geïnvesteerd: de food- en maakindustrie, maar vooral de landbouw.
Zuivelfabrikanten investeren volop, maar ook bijvoorbeeld
Solanic. Deze Avebe dochter gaat dankzij een nieuwe fabriek
in Gasselternijveen de eiwitproductie vervijfvoudigen. Vooral
in de intensivering van samenwerking van de agrarische sector met andere kansrijke hightech sectoren (maakindustrie,
chemie) in en buiten Drenthe liggen kansen. Dacom uit Emmen is een voorbeeld van een innovatief bedrijf, dat wereldwijd met haar bodemsensoren bijdraagt aan hogere akkerbouwproducties. Grootste kansen zijn er te behalen met de
biobased economy (BBE). Biomassa kan bijvoorbeeld worden omgezet in bioplastics. Emmen en omgeving kan als
meest in kunststofproductie gespecialiseerde regio van Europa hier profijt van trekken. BBE staat al volop op de agenda
van de provincie (één van de vijf thema’s in het Kader voor
Economische Investeringen), de NOM (roadmap BBE NoordNederland 2011) en het ministerie van EZ (serie netwerkbijeenkomsten). Ook Wageningen Universiteit onderzoekt momenteel kansrijke routes om agro en chemie in het noorden
te verbinden.
Meer weten?
Kijk op ING.nl/zakelijk
Of bel met
Henk van den Brink
Regio-econoom Drenthe
06 19 30 31 53
Jaco Koopmans
Rayon directeur MKB
Groningen-Assen
06 52 32 14
G 53
Jan Willem van den Berg
Rayondirecteur MKB
Zuid Drenthe-IJsselVecht
06 52 32 14 53
Martin van den Hemel
Regiodirecteur MKB
Noord-Oost Nederland
06 25 00 09 18
Klaas-Jan Hutten
Districtsdirecteur Grootbedrijf & Instellingen
Noord-Nederland
06 54 36 77 46
Gerrit Keen
Regiodirecteur Grootbedrijf & Instellingen
Noord-Oost Nederland
06 54 31 26 74
Volg ons op Twitter:
INGnl_Economie
Disclaimer
De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van
de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen
in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door
hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V.
Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of
compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch
één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of
schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming
van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd
bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten.
De tekst is afgesloten op 27 oktober 2014.