1. `Dark Age` en Archaïsch Griekenland

1. ‘Dark Age’ en Archaïsch Griekenland
Twee bronstijdculturen gaan vooraf de Griekse geschiedenis
1.1. Minoïsche beschaving op Kreta (2000 -‐ 1100 aCn)
-‐ genoemd naar mythische koning Minos
-‐ geen Griekse cultuur
-‐ syllabeschrift lineair A op kleitabletten, niet ontcijferd (geen Grieks!)
-‐ 2000 -‐ 1479 aCn: opkomst paleizen (Knossos, Malia, Phaestos)
-‐ paleizen controleerden en herverdeelden agrarisch surplus
-‐-‐> zij waren de centra van de administratie, ambachten, kunsten, religie
-‐-‐> paleiseconomieën
-‐ geen verdedigingsmuren -‐-‐> thalassocratie?
-‐ vanaf ca. 1470 aCn: sporen van de destructie van de paleizen
-‐-‐> herbouw Knossos
-‐-‐> overname door Myceners (< vasteland) ?
1.2. Myceense cultuur
-‐ vroege Griekse cultuur, genoemd naar de burcht Mycene
-‐ syllabeschrift lineair B op kleitabletten, ontcijferd (vroege vorm van Grieks)
-‐ typerend zijn de tholos graven (“bijenkorfachtige” graven)
-‐ sterk Minoïsche culturele invloed <-‐-‐ Myceense overname van Knossos na 1450 aCn ?
-‐ paleiseconomieën
-‐ gebruik van de strijdwagen -‐-‐> link met Homerische epen ?
-‐ vanaf ca. 1250: troebelen
-‐ rond 1200 Myceense paleizen verwoest door brand
1.3. ‘Dark Age’ Griekenland (ca. 1200 -‐ 800 aCn)
-‐ breuk met Myceense verleden
-‐ paleiseconomieën verdwijnen
-‐ kennis lineair B gaat verloren
-‐ materiële cultuur valt terug (primitieve aardewerkproducten)
-‐ bevolking valt terug
-‐ schaarse, kleinschalige sites
-‐ ‘Dark’
-‐ geen geschreven bronnen
-‐ magere archeologische resten
-‐ culturele terugval
-‐ 11e -‐ 10e eeuw aCn: IJzertijd in Griekenland
-‐ eerst op Cyprus
-‐ verspreiding over vasteland
-‐ sterke regionalisering aardewerkstijlen
-‐ kleine geïsoleerde gemeenschappen (geleid door basileus)
-‐ ‘a slate rubbed clean’
-‐ vanaf 9e eeuw aCn
-‐ bevolkingsgroei
-‐ herstel oosterse handelscontacten
-‐ meer georganiseerde gemeenschappen
-‐ complexer aardewerk
1 / 37
-‐ 8e eeuw aCn: aanvang Archaïsche periode
-‐ ‘age of experiment’
-‐ invoer alfabetisch schrift (< Fenicië)
-‐ opkomst polis
1.4. De Archaïsche periode (800 -‐ 500 aCn)
-‐ cruciale periode Griekse cultuur
-‐ wording polis
-‐ kolonisatie
-‐ grote sociaal-‐politieke omwentelingen
-‐ tirannen
-‐ wetgevers
-‐ revoluties
-‐ eerste opkomst democratie
-‐ ...
-‐ begin Griekse literatuur
-‐ Homeros’ Ilias & Odyssee
-‐ Hesiodos
-‐ lyrische poëzie
1.5. Ontstaan en ontwikkeling van de polis
-‐ polis
-‐ gemeenschap van (volwassen, mannelijke) burgers
-‐ ‘stad-‐staat’ (Romeinse variant: civitas)
-‐ poleis in Archaïsche periode nog sterk aristocratisch / oligarchisch
-‐ voornaamste politieke organen van een ontwikkelde polis
-‐ raad
-‐ volksvergadering
-‐ magistraten
-‐ volksrechtbanken
-‐ polis bestond uit stedelijke kern (asty) en agrarisch hinterland (chora)
-‐ niet elke polis had een duidelijke stedelijke kern
-‐ zeker niet in de Archaïsche tijd
-‐ soms verzameling dorpen (cf. Sparta)
-‐ polis in de eerste plaats een burgerstaat, burgergemeenschap
-‐ meeste polis waren vrij klein (1000 -‐ 5000 inwoners)
-‐ Athene en Sparta in Klassieke Tijd uitzonderlijk groot
-‐ naast volwassen mannelijke burgers
-‐ vrouwen en kinderen
-‐ inwonende vreemdelingen (Athene: metoiken)
-‐ slaven
-‐ groepen met (semi-‐)serviele status (Sparta: heloten)
-‐ andere groepen zonder burgerrecht (Sparta: perioiken)
-‐ oorsprong van de Griekse polis: 900 -‐ 700 aCn
-‐ polis < ‘ptolis’ (Myceens)
-‐ de paleizen waren geen poleis
-‐ oudste betekenis: ‘versterkte vesting’
-‐-‐> akropolis, maar met settlement
-‐ polis-‐in-‐wording in Homerische epen
-‐ gemeenschappen met basileis (primus inter pares)
-‐ ook volksvergadering: edelen voeren het woord
2 / 37
-‐ langzamerhand meer inspraak gewone burgers: waarom?
-‐ kleine gemeenschappen
-‐ elites relatief zwak
-‐ gewone bevolking: boeren, maar ook de soldaten van de polis
-‐ opkomst hoplieten tactiek: -‐ kleine boeren (burgers) = zwaarbewapende infanterie
-‐ elite = cavalerie
-‐ elite kon zich niet eindeloos verzetten tegen gewone burgers
-‐-‐> politieke inspraak
1.6. Archaïsche ‘kolonisatie’
-‐ stichting nieuwe Griekse poleis (ca. 750 -‐ 550 aCn)
-‐ Italië
-‐ Sicilië
-‐ Zuid-‐Frankrijk
-‐ Iberisch schiereiland
-‐ Noord-‐Afrika
-‐ kusten van de zwarte zee
-‐ ‘kolonisatie’: misleidende term
-‐ nieuwe poleis
-‐ politiek autonoom
-‐ geen wingewesten voor moederstad
-‐ achtergronden kolonisatie
-‐ bevolkingsgroei -‐-‐> landschaarste
-‐ zoektocht naar vruchtbare, graanrijke gebieden
-‐ Sicilië
-‐ Zuid-‐Italië
-‐ Noord-‐Afrika
-‐ sociaal-‐politieke conﬂicten in de poleis:
-‐ dissidente aristocraten en hun familie, aanhang en vrijwilligers
-‐-‐> weggestuurd om nieuwe polis te stichten
-‐ eﬀect: sterke bevordering van de handel in het MZ gebied
1.7. Wetgevers, tirannen, revoluties
-‐ Archaïsche poleis: sociale conﬂicten
-‐ elite vs. niet-‐elite
-‐ tussen leden elite onderling
(1) conﬂicten tussen elite en niet-‐elite -‐ armere polisburgers eisen -‐ herverdeling grond
-‐ kwijtschelding schulden
-‐ politieke rechten en inspraak
-‐ kleine boeren snel in schulden
-‐ slechte oogst
-‐-‐> zaaigoed of consumptiegraan lenen bij rijke buur
-‐ in Archaïsch Griekenland: vormen van schuldslavernij
-‐ Archaïsch Athene (late 7e, vroege 6e eeuw aCn)
-‐ schuldslavernij: -‐ gedwongen arbeid voor grootgrondbezitter
-‐ Atheense burgers verkocht als slaaf om schuld af te betalen
-‐ symptoom van diepe crisis
-‐ economisch: bevolkingsgroei, druk op de gronden
-‐ sociaal-‐politiek: gebrek aan inspraak
-‐ aristocratie kan eisen van de burgers niet negeren
-‐ polis kwetsbaar door interne conﬂicten
-‐ deel van de boeren vormt het hoplietenleger
-‐-‐> benoeming bemiddelaars als hervormende wetgevers
3 / 37
-‐ 620 aCn: opschriftstelling strafrecht door Drakon
-‐ rechtszekerheid
-‐ interpretatiemonopolie van de aristocratie doorbroken
-‐ draconisch streng
-‐ 590 aCn: Solon benoemd tot archont (hoogste magistraat)
-‐ speciale bemiddelingsbevoegdheid
-‐ absolute volmacht voor staatshervorming
-‐ hervormingen Solon
-‐ economisch
-‐ afschaﬃng schuldslavernij
-‐ verbod op export van graan
-‐ stimulering van de ambachten
-‐ politiek
-‐ raad van 400 naast Areopagus (= aristocratische raad)
-‐ indeling burgerij in vermogensklassen
-‐ Solons vermogensklassen
-‐ Pentakosiomedimnoi (‘vijlonderdschepelmannen’): jaarlijkse opbrengst van 500 medimnoi graan
-‐ Hippeis (ridders): 300 medimnoi
-‐ Zeugitai (‘juk-‐mannen’: bezitters van een span ossen): 200 medimnoi -‐-‐> hoplietenklasse
-‐ Thetes: < 200 medimnoi
-‐ hoogste politieke ambten (archontaat): alleen pentakosiomedimnoi en hippeis
-‐ lagere ambten: ook zeugitai
-‐-‐> politieke monopolie van de geboorteadel doorbroken
-‐-‐> Athene van aristocratie naar timocratie
-‐ na Solons aftreden nog steeds problemen
-‐ druk op de gronden bleef bestaan
-‐ afschaﬃng schuldslavernij -‐-‐> minder kredietopties voor arme boeren
(2) conﬂicten tussen leden van de elite onderling
-‐ verscherpte in de 6e eeuw aCn
-‐ conﬂicten tussen facties binnen elite
-‐-‐> coups door individuele aristocraten: tirannie (typisch fenomeen in de Archaïsche Tijd)
-‐ tussen 650 -‐ 500 aCn: in vele poleis tirannieën
-‐ tiran vaak steun van demos
-‐-‐> ontstaan politiek bewustzijn onder burgerij
-‐ coup van Peisistratos in Athene (ca. 550 aCn) met hulp van huurlingen
-‐ actieve steun aan de gewone bevolking
-‐ herverdeling grond onder arme boeren
-‐ schuldhulpverlening
-‐ stimuleerde nijverheid (keramiekproductie)
-‐ stimuleerde handel (olijfolie)
-‐ groot bouwprogramma (tempels voor Zeus, Athene, Dionysos)
-‐-‐> werkgelegenheid
-‐ steun voor festival-‐ en theatercultuur
-‐ tirannen vergrootten economische zelfstandigheid & politiek en cultureel bewustzijn van de gewone burgers
-‐-‐> daar lag hun politieke machtsbasis tov. mede-‐aristocraten
-‐-‐> ondermijnend daardoor op lange termijn hun eigen positie
-‐ in Athene: brutale heerschappij van Hippias (zoon van Peisistratos)
-‐-‐> wordt in 511 aCn als balling verdreven door Atheense aristocraten (Alkmeoniden-‐familie) met hulp van de Spartanen
-‐ opnieuw intra-‐elite conﬂicten in Athene:
-‐ revolutionaire stap van de Alkmeonide Kleisthenes in 508/7 aCn
-‐-‐> zocht actieve steun van de demos
-‐ niet om tiran te worden
-‐ in ruil voor verregaande politieke concessies
4 / 37
2. De Perzische Oorlogen en de opkomst van Athene
2.1. De Perzische Oorlogen
-‐ vanaf ca. 1000 -‐ 900 aCn: Griekse poleis op de westkust van Klein-‐Azië en eilanden (Lesbos, Samos, Kos, Rhodos, ...)
-‐ belangrijkste steden in Ionië (Ephese, Milete, Smyrna)
-‐ grote culturele bloei in late 7e en 6e eeuw aCn (cf. Ionische natuurﬁlosofen)
-‐ vanaf 7e eeuw: Ionische steden onder de heerschappij van het koninkrijk Lydië
-‐ belangrijkste vorst: Croesos (ca. 560 -‐ 546 aCn)
-‐ milde heerschappij
-‐ rond 550 aCn: opkomst Perzische Rijk onder Cyrus de Grote
-‐-‐> Perzen veroveren Lydië en krijgen controle over Ionische poleis
-‐ Perzische heerschappij was drukkend op Ionische poleis
-‐ tribuutbetalingen
-‐ installatie van / steun aan oligarchieën en Perzisch gezinde tirannen
-‐ 525 aCn: Perzen veroveren Egypte
-‐ 514 aCn: eerste oversteek naar Europa
-‐ in westelijk MZ gebied: opkomst Carthago
-‐-‐> Griekse wereld ingeklemd
-‐ opstand Ionische poleis tegen Perzië (500 -‐ 494 aCn) met steun van Athene
-‐-‐> Perzische reactie
-‐ koning Darius I valt Griekenland binnen: eerste Perzische Oorlog (491/490 aCn)
-‐ landing op Attische kust
-‐ Atheense hoplieten verslaan Perzen in de slag bij Marathon (september 490)
-‐ Xerxes: tweede invasie na jaren voorbereiding
-‐ tweede Perzische Oorlog (480/479 aCn)
-‐ ondertussen in 481: oprichting Helleense bond
-‐ verloop
-‐ 480: slag bij Thermopylai, Perzen winnen
-‐ zeeslag bij Artemision, onbeslist
-‐ Perzen veroveren Athene
-‐ zeeslag bij Salamis, Perzische vloot verslagen
-‐ 479: nogmaals Perzisch oﬀensief -‐-‐> Athene opnieuw verlaten en verwoest
-‐ Sparta rukt op
-‐ slag bij Plataiai, Perzische nederlaag
-‐ Perzen opnieuw verslagen in Klein-‐Azië
-‐ 480: slag bij Himera (Sicilië), Siciliaanse Grieken verslaan Carthago
-‐-‐> westerse dreiging weggenomen
2.2. Atheens Imperium
-‐ Delisch-‐Attische Zeebond
-‐ 478/477 aCn: oprichting
-‐ defensief initiatief tegen Perzië
-‐ bondskas op Delos
-‐ Athene voornaamste polis binnen de Bond
-‐ ontwikkelt zich tot Atheens hegemoniaal imperium
-‐ verplaatsing bondskas naar Athene (450)
-‐ Bond blijft bestaan na Vrede van Kallias met Perzen (449)
-‐ onderhorige poleis betalen tribuut
-‐ tribuutgelden gebruikt voor
-‐ ﬁnanciering Atheense vloot & bouwprogramma’s
-‐ ﬁnanciering democratie (presentiegelden en salarissen van de magistraten)
-‐ veel werk voor thetes
-‐ roeien van de vloot
-‐ bouw
-‐ stichting klerouchiai op het grondgebied van ‘lastige’ poleis
-‐-‐> grond toegewezen aan Atheense burgers
5 / 37
-‐ Atheense vloot patrouilleert Egeïsch gebied
-‐ asuigen van handelsstromen naar Piraeus
-‐ veiligstellen van graanimporten uit Zwarte Zee gebied
-‐ processen waarin Atheens belangen op het spel stonden
-‐-‐> verplicht naar Atheense volksrechtbanken
-‐ opstandige poleis: doden of verjagen van de bevolking
-‐ doel van Athene
-‐ niet vestiging van territoriaal rijk of export democratie
-‐ maar hegemonie, materiaal gewin, status & aanzien
-‐ uiteindelijk leidt Athene’s almacht tot botsing met Sparta en haar bondgenoten
-‐-‐> Peloponnesische Oorlog (431 -‐ 404 aCn)
2.3 Atheense democratie: ontwikkeling
-‐ 508/507 aCn: hervormingen Kleisthenes
-‐ burgerij ingedeeld in
-‐ 139 demen, later 180
-‐-‐> toelating jongvolwassen burgers
-‐-‐> selectie kandidaten voor lidmaatschap boule en (later) archontaat
-‐ aantal demen samen = trittus (district)
-‐ Attica verdeeld in 30 trittues
-‐ 10 stad
-‐ 10 binnenland
-‐ 10 kust
-‐ oprichting 10 fulai
-‐ elke fule
-‐ 1 trittus stad
-‐ 1 trittus binneland
-‐ 1 trittus kust
-‐ fulai basis van nieuwe boule: -‐ 50 leden per fule, via loting uit preselectie demen
-‐ elke delegatie in de boule bij toerbeurt dagelijks bestuur (50 prutaneis)
-‐-‐> voor een ‘maand’ (10 maanden in de Helleense kalender)
-‐ volksvergadering (ekklesia)
-‐ voor alle burgers (ook thetes)
-‐ hoogste orgaan -‐-‐> hier alle eindbeslissingen
-‐ Areopagus blijft bestaan
-‐ college ex-‐archonten
-‐ juridische functies (moordzaken)
-‐ tot 462 aCn bewaker van de constitutie
-‐ ostracisme: volksvergadering kon te machtige politici wegstemmen
-‐ 487/486 aCn: hervorming archontaat -‐-‐> via loting uit 500 kandidaten (preselectie uit demen)
-‐ 480 -‐ 462 aCn: Areopagus wint aan gezag, mede door leidersrol tijdens Perzische Oorlogen
-‐ 462 aCn: Eﬁaltes ontneemt Areopagus de supervisie over boule en ekklesia
-‐-‐> invloed elite en aristocraten verder teruggedrongen
(Areopagus = ex-‐archonten = pentakosiomedimnoi & hippeis)
-‐ 461 aCn: moord op Eﬁaltes
-‐ Perikles leider van de democraten
-‐-‐> regelmatig strategos (15x achtereen)
-‐-‐> hervormingen
-‐ 460: invoering misthos (misthoforie)
= ﬁnanciële vergoeding voor raadsleden en juryleden in volksrechtbanken (= heliaiai)
-‐ 457/456: openstelling archontaat voor zeugitai
(later in 4e eeuw de facto ook voor thetes)
-‐ 451/450: verscherping burgerschapscriteria
-‐-‐> alleen Atheens burger als
-‐ vader = burger
-‐ moeder = dochter van een burger
6 / 37
-‐ 411 aCn: tijdens laatste jaren Peloponnesische Oorlog
-‐ oligarchische coup
-‐ misthos afgeschaft
-‐ 5000 welvarende burgers blijven politiek verkiesbaar
-‐ in werkelijkheid 400 oligarchen de baas
-‐-‐> wankel: democratie snel hersteld
-‐ 404: Athene verliest oorlog
-‐ Sparta installeert oligarchie van 30
-‐ terreur, burgeroorlog
-‐-‐> herstel democratie
-‐ begin 4e eeuw: hervormingen
-‐ 399: invoering presentiegeld voor aanwezigheid tijdens volksvergadering
-‐ tezelfdertijd: wetsherziening
-‐ 500 gekozen (of gelote?) wetgevers (nomothetai) herzien wetboek
-‐-‐> nomoi (wetten van de wetgevers) ≠ pfesismata (besluiten volksvergadering)
-‐ ekklesia kan nomoi niet zomaar aan de kant schuiven
-‐-‐> jaarlijks 1x de mogelijkheid om nomoi te herzien of aan te vullen
-‐ Grafe paranomon: indien ekklesia besluit (pseﬁsma) nam dat inging tegen nomoi
-‐-‐> voorsteller kon aangeklaagd worden voor Atheense volksrechtbank (heliaiai)
2.4. Atheense democratie: werking
-‐ ekklesia: belangrijkste orgaan, soeverein
-‐ alle volwassen mannelijke (20+) burgers
-‐ samenkomst op heuvel Pnyx (plaats voor 6000)
-‐ aantal vergaderingen per jaar
-‐ 5e eeuw: 10
-‐ 4e eeuw: eerst 30, dan 40
-‐ iedereen recht van spreken
-‐ in praktijk vaak rhetores (redenaars-‐politici) met retorische scholing
-‐ bevoegdheden
-‐ eindbeslissing over alles
-‐ aanstelling magistraten
-‐ boule
-‐ leden ouder dan 30 jaar, dienen 1 jaar, niet meer dan 2x in hun leven
-‐ belangrijkste taken
-‐ opmaken agenda volksvergadering
-‐ geven van pre-‐adviezen (probouleumata)
-‐ ekklesia kon probouleumata amenderen of alternatieven voorstellen
-‐-‐> niet gedomineerd door boule
-‐ overige taken
-‐ toezicht op ﬁnanciën
-‐ screening magistraten
-‐ vooraf (dokimasia)
-‐ tussentijds
-‐ toezicht op -‐ vloot
-‐ scheepsbouw
-‐ openbare aanbestedingen
-‐ organisatie religieuze plechtigheden
-‐ heliaiai / dikasteria
-‐ juryrechtbanken met volksjury
-‐ jaarlijks pool van 6000 burgers
-‐ 5e eeuw: ouder dan 30 jaar
-‐ 4e eeuw: iedere volwassen burger
-‐ uit deze pool per zaak juryleden (dikastai) geloot (201 -‐ 2501)
-‐ leden jurylid en rechter tegelijk
-‐ geen openbare aanklagers of advocaten
-‐ aanklager altijd privé-‐persoon
(kon wel speech laten schrijven door ervaren spreker)
-‐ moordzaken voorbehouden aan Areopagus
7 / 37
-‐ magistraten en beambten
-‐ jaarlijks geloot uit alle burgers (30+)
-‐ de iure geen thetes als magistraten, in praktijk gebeurde dit wel
-‐ alleen strategoi en tamiai (schatmeesters) verkozen
-‐ ambt altijd met meerdere personen gedeeld (principe collegialiteit)
-‐ screening vooraf (dokimasia) en tussentijds (door boule)
-‐ achteraf verantwoording aﬂeggen aan ekklesia (euthune)
-‐ zeer veel magistraten, 700 in 4e eeuw, in 5e eeuw nog veel meer (imperium)
-‐ in 5e eeuw: 10 strategoi belangrijker dan archonten
-‐ in 4e eeuw: strategoi vooral beroepsmilitairen, belang neemt af
-‐ conﬂict tussen politieke gelijkheid (isonomia) en sociale ongelijkheid
-‐-‐> oplossing: systeem van leitourgiai
-‐ rijke burgers ﬁnancieren publieke voorzieningen
-‐ belangrijkste leitourgiai:
-‐ triërarchie: uitrusting en in de vaart houden van oorlogsschepen)
-‐ gymnasiarchie: onderhoud gymnasium
-‐ choregie: opvoering drama
-‐ politieke participatie
-‐ zeer groot onder volwassen mannelijke burgers
-‐ grote delen van de Atheense bevolking echter buitengesloten
-‐ minderjarigen
-‐ vrouwen (wel publieke rol tijdens religieuze festivals)
-‐ slaven
-‐ metoiken
-‐ inwonende vreemdelingen
-‐ betaalden speciale belasting (metoikion)
8 / 37
3. Sparta en de Peloponnesische Oorlog
3.1. Sparta: geograﬁe
-‐ kern van Laconië
-‐ vallei van de Eurotas
-‐ bergketens langs oost-‐ en westgrenzen
-‐ zeer vruchtbaar
-‐ Sparta vooral landmacht, uit op territoriaal gewin
-‐ rijke agrarische basis
-‐ late 8e eeuw aCn: verovering Messenië
-‐ Sparta: synoikismos van vier dorpen
3.2. Sparta: geschiedenis
-‐ Homerische epen: belangrijke vesting in Myceense tijd
-‐-‐> maar: geen Myceense resten gevonden
-‐ wellicht Dorische invasie ca. 1100 aCn (archeologisch onduidelijk)
-‐ ca. 8e eeuw aCn: Sparta geleid door expansieve krijgerselite
-‐ ca. 750 aCn: verovering en integratie in Spartaanse polis van het dorp Amyklae
-‐ nauwelijks Archaïsche kolonisatie (enkel Taras in Zuid-‐Italië, 706)
-‐ gericht op verovering nieuw gebied
-‐ 753 -‐ 716 aCn: Eerste Messeense Oorlog
-‐-‐> verovering en ‘helotisering’ van een groot deel van Messenië
-‐ 685 -‐ 668 aCn: Tweede Messeense Oorlog
-‐-‐> verovering van heel Messenië
-‐ begin 7e eeuw aCn: wellicht hervorming van Sparta
-‐ Grote Rhetra: ‘wet’ -‐-‐> orakelspreuk aan legendarische wetgever Lykurgus
(later gezien als stichter van de Spartaanse eunomia, ‘goede orde’
-‐ eind 6e eeuw aCn: formering Peloponnesische Bond olv. Sparta
-‐ rol van Sparta in de verdrijving van de Atheense tiran Hippias
-‐ later steun aan Isagoras, tegenstander van Kleisthenes
-‐ grote rol van de Spartanen tijdens de Tweede Perzische Oorlog (Thermopylai)
3.3. Sparta: maatschappelijke structuur
-‐ vanaf 6e eeuw aCn: sterk gemilitariseerd
-‐ Spartaanse burgers (homoioi, ‘gelijken’, ook wel Spartiaten)
-‐-‐> volwassen mannen ouder dan 30 jaar
-‐ lid van sussition, ‘eetgenootschap’ (ca. 15 man)
-‐ maandelijkse bijdragen op basis van landbezit (kleroi)
-‐ wie de bijdrage niet kon opbrengen, verloor burgerschap
-‐ collectieve opvoeding (agoge)
-‐ vanaf 7 jaar
-‐ nadruk op militaire training, gehardheid, uithoudingsvermogen en discipline
-‐ vanaf 18 jaar onder toezicht van een volwassen Spartiaat
-‐ hebontes (20 -‐ 20 jaar) trainen 18-‐20 jarigen
-‐ perioikoi (‘omwonenden’)
-‐ vrije inwoners van Sparta
-‐ geen politieke rechten
-‐ eigen gemeenschappen binnen Spartaanse territorium
-‐ landbouw, maar vooral handel, nijverheid
-‐-‐> Spartiaten mochten zich hier niet mee bezighouden
-‐ betalen tribuut
-‐ leveren soldaten
-‐ heloten (‘staatsslaven’ van Sparta)
-‐ overwonnen bevolkingsgroepen in Laconië, maar vooral Messenië
-‐ bewerkten landerijen (kleroi) van Spartiaten
-‐ numeriek in de meerderheid
-‐-‐> Spartiaten voortdurend waakzaam
-‐-‐> verklaring voor Spartaans militarisme?
9 / 37
-‐ Spartaanse vrouwen
-‐ vrijer dan elders
-‐ trainden mee met de jongens, ook gevechtstraining
-‐ bezaten en beheerden onroerend goed
-‐ verdedigden polis wanneer mannen op campagne waren
-‐ huwelijk en gezin
-‐ man en vrouw zagen elkaar niet vaak
-‐ mannen in training, of na hun dertigste vaak in sussition
-‐ kinderen (jongens) vanaf 7 jaar collectief opgevoed
-‐ staat belangrijker dan gezin
3.4. Sparta: werking politiek
-‐ twee koningen
-‐ erfopvolging uit twee koningshuizen (Agiaden en Eurypontiden)
-‐ legeraanvoerders
-‐ religieuze functies
-‐ deel van de rechtspraak
-‐ magistraten: 5 eforen (‘opzichters’)
-‐ jaarlijks gekozen door volksvergadering
-‐ elke burger
-‐ gedurende 1 jaar
-‐ geen herverkiezing toegestaan
-‐ allerlei taken
-‐ konden koningen juridisch ter verantwoording roepen
-‐ gerousia: raad (van ouderen)
-‐ 28 Spartiaten die ouder waren dan 60 jaar + de twee koningen
-‐ voor het leven gekozen via acclamatie in de volksvergadering
-‐ probouleutische en juridische functies
-‐ apella: volksvergadering
-‐ alle volwassen Spartiaten ouder dan 30 jaar
-‐ geen debatten, wel stemmen
-‐ magistraten en geronten kiezen
3.5. Sparta: interne conﬂicten en neergang
-‐ 5e eeuw -‐ begin 4e eeuw: steeds meer interne problemen
-‐ politieke gelijkheid onder Spartiaten
-‐ economische ongelijkheid
-‐ rijken trouwen binnen eigen kring
-‐ teveel nakomelingen -‐-‐> fragmentatie kleros
-‐-‐> zoons kunnen bijdrage aan sussition niet meer opbrengen
-‐-‐> verlies burgerschap
-‐ steeds minder Spartiaten
-‐-‐> vrijgelaten heloten (neodamodeis), perioiken en huurlingen in het leger
-‐ slag bij Leuctra (371 aCn): Sparta deﬁnitief verslagen door Thebe
3.6. De Peloponnesische Oorlog
-‐ oorzaak: wantrouwen Sparta en haar bondgenoten en andere poleis tegenover Atheens imperium
-‐ aanleidingen
-‐ 433 aCn: conﬂict Korinthe (bondgenoot Sparta) vs. Korkyra
-‐-‐> Athene steunt Korkyra
-‐ kwestie Potidaea
-‐ kolonie van Korinthe
-‐ deel van Atheens imperium
-‐ Potidaea komt in opstand
-‐-‐> Athene slaat deze neer (pas in 430 aCn)
-‐-‐> Sparta had Potidaea hulp beloofd
-‐ organiseert eerst congres Peloponnesische Bond
-‐-‐> Korinthe en Megara (<-‐-‐ Atheense handelsboycot) dringen aan op oorlog
10 / 37
-‐ eerste fase (Archidamische oorlog, 431 -‐ 421 aCn)
-‐ Spartanen vallen Attica binnen
-‐ Atheners trekken zich terug in de stad, tussen de Lange Muren
-‐ epidemie 430/429: Perikles sterft
-‐ 10 jaar lang Spartaanse strooptochten in Attica
-‐ 425: Atheense vloot verovert Pylos, Messenië
-‐ 424: Slag bij Delium: Athene verslagen
-‐ Spartaan Brasidas dringt door tot Thracië
-‐ Brasidas en Atheense strateeg Kleon sterven in de strijd
-‐ 421: Vrede van Nicias
-‐ tweede fase (421 -‐ 413 aCn)
-‐ 418: Slag bij Mantinea
-‐ Sparta vs. bondgenootschap (inclusief Athene) olv. Argos
-‐ Sparta wint
-‐ 415 -‐ 413: Atheense expeditie naar Sicilië
-‐ poging machtsuitbreiding in Westen
-‐ vs. Syracuse (kolonie van Korinthe)
-‐ op advies van Alkibiades
-‐-‐> valt in ongenade in Athene door heiligschennis
-‐-‐> vlucht naar Sparta
-‐-‐> op zijn advies Spartaanse hulp aan Syracuse
-‐ Athene vernietigend verslagen
-‐ Spartanen bezetten deme Dekelea
-‐-‐> zilvermijnen Laureion dicht
-‐-‐> slaven lopen over
-‐-‐> voedselaanvoer over land naar Athene afgesneden
-‐ derde fase (413 -‐ 404 aCn)
-‐ samenwerking Sparta met Perzen
-‐ Perzen leveren schepen, Sparta huurlingen
-‐ Perzië hoopt op uitputtingsoorlog Athene-‐Sparta
-‐ Alkibiades, inmiddels in Sardis
-‐ adviseert Perzische satraap
-‐ adviseert in het geheim ook Athene
-‐-‐> biedt hen Perzische hulp in ruil voor -‐ afschaﬃng democratie
-‐ rehabilitatie
-‐ 411: oligarchische coup in Athene
-‐-‐> gaat ten onder door gebrek aan steun van de vloot (thetes)
-‐-‐> halen Alkibiades terug
-‐ Perzen en Spartanen krijgen toegang tot de Zwarte Zee in handen
-‐-‐> Atheense graantoevoer afgesneden
-‐ 404: Athene geeft zich over -‐ Atheens imperium (Delisch-‐Attische Bond) opgeheven
-‐ vloot uitgeleverd
-‐ Lange Muren geslecht
-‐ installatie tyrannie van de dertig
11 / 37
4. Atheense maatschappij, Griekenland in de 4e eeuw aCn, Alexander de Grote
4.1. Maatschappij Klassiek Athene
-‐ diverse, overlappende structuren
-‐ vrijen & slaven
-‐ burgers & niet-‐burgers
-‐ rijk & arm
-‐ vrijen & slaven
-‐ sinds Solon (594 aCn): geen schuldslavernij van burgers meer in Athene
-‐ antiek Griekenland en Rome waren slavenmaatschappijen
-‐ meestal personen van buiten eigen gemeenschap
-‐ oorlogsvoering -‐-‐> krijgsgevangenen
-‐ mensenroof
-‐ kinderverkoop (arme families)
-‐ juridische straﬀen
-‐ vondelingen
-‐ natuurlijke aanwas
-‐ tewerkstelling
-‐ mijnen (zilvermijnen van Laureion in Athene)
-‐ landbouw
-‐ handel & nijverheid
-‐ huishoudens
-‐ vrijlating en vrijkoping mogelijk
-‐ minder bij Grieken dan bij Romeinen
-‐ Athene: vrijgelaten slaaf wordt metoik
-‐ verschillen in levenslot en welstand (cf. mijn vs. huishouden)
-‐ status: -‐ slaaf is juridisch gesproken een voorwerp
-‐ meester heeft maximale beschikking
-‐ burgers & niet-‐burgers
-‐ Atheense politai (volburgers):
-‐ volwassen mannen
-‐ vader met Atheens burgerrecht
-‐ moeder die zelf de dochter van een burger was
-‐ vrouwen en minderjarige kinderen: ‘verwanten van burgers’
-‐ vrije niet-‐burgers
-‐ vreemdelingen op doorreis (xenoi)
-‐ inwonende vreemdelingen (metoikoi)
-‐-‐> veel in Piraeus
-‐ onderlinge verschillen in welstand binnen de diverse groepen (burgers, metoikoi, slaven)
-‐ politieke gelijkheid
-‐ nooit sociaal-‐economische gelijkheid
-‐ burgers
-‐ grootgrondbezitters vs. -‐ kleine boeren, landlozen, dagloners
-‐ metoikoi: -‐ armen vs. -‐ (zeer) rijken (verwierven soms burgerschap)
4.2. Griekse wereld in de 4e eeuw aCn
-‐ Sparta na overwinning op Athene
-‐ installatie oligarchische regimes in overwonnen poleis
-‐ meestal dekarchie (bewind van 10)
-‐ gesteund door een militaire eenheid olv. een harmost
-‐ legden schattingen op
-‐ laten bondgenoten niet delen in de voordelen van de overwinning
-‐-‐> zeer impopulair in de Griekse wereld
12 / 37
-‐ nieuwe Spartaanse koning Agesilaos (399 -‐ 360 aCn) streeft naar herstel van Sparta’s populariteit
-‐ Sparta -‐ verbreekt banden met bondgenoot Perzië
-‐ wil Ionische poleis bevrijden
-‐ 396: oorlog met Perzen
-‐ Perzen -‐ organiseren anti-‐Spartaanse coalitie (Korinthe, Thebe, Athene, ...)
-‐ geven geld -‐-‐> herstel Atheense vloot
-‐ Korinthische Oorlog (395 -‐ 386) tussen Sparta en coalitie olv. Perzië
-‐ Koningsvrede (386)
-‐ koine eirene: algemene vrede
-‐ poleis autonoom (geen nieuwe machtsblokken)
-‐ Sparta door Perzië aangesteld als waakhond
-‐ toch weer Spartaanse agressie
-‐-‐> culmineert in de bezetting van Thebe
-‐-‐> met Atheense steun ongedaan gemaakt
-‐ oorlog Sparta-‐Thebe (378 -‐ 371)
-‐-‐> Sparta verslagen in Slag bij Leuctra (371)
-‐ Athene: vrees voor Sparta
-‐-‐> oprichting Tweede Attische Zeebond (379)
-‐ niet imperialistisch
-‐ Athene onderworpen aan stemming van de bondsraad
-‐ geen klerouchiai
-‐ geen tribuut
-‐ na Slag bij Leuctra
-‐ Athene toch weer imperialistische neigingen
-‐-‐> Bondgenotenoorlog (357 -‐ 355)
-‐-‐> einde Zeebond
4.3. Opkomst van Macedonië
-‐ structuur Macedonische staat
-‐ monarchie, geen poleis
-‐ formeel koning gekozen door legervergadering
-‐ in praktijk erfelijk
-‐ aristocratie staat koning bij als hetairoi (‘metgezellen’)
-‐-‐> ruiterij in leger
-‐-‐> koning: primus inter pares
-‐ hetairoi
-‐-‐> leiding stammen en familiegroepen gebaseerd op
-‐ bloedverwantschap
-‐ loyaliteit
-‐ patronage
-‐ in binnenland: onderhorige vorsten
-‐-‐> gezag van de koning hing af van militair kunnen en charisma
-‐ 5e eeuw:
-‐ verplaatsing politiek/militair zwaartepunt naar oostelijke kustvlakte
-‐ nadruk op onalankelijke boerenstand
-‐-‐> kern hoplietenleger: pezhetairoi (‘hetairoi-‐te-‐voet’)
-‐-‐> naast adellijke ruiterij (hetairoi)
-‐ Filippos II (359-‐336 aCn)
-‐ onderwerpt stammen/vorsten in binnenland
-‐ verslaat Thraciërs en Illyriërs
-‐ verovert poleis aan de kust, oa. -‐ Amphipolis
-‐ mijngebied van het Pangaeus gebergte
-‐-‐> ﬁnanciering van de legerhervorming
-‐ staand leger
-‐ nadruk op infanterie
-‐ ruiterij op de ﬂanken
-‐ peltasten (lichtbewapende infanterie, boogschutters)
-‐ introductie van sarissa (5+ meter lange lans)
13 / 37
-‐ ambitie Filippos: verovering Griekenland
-‐-‐> maakt handig gebruik van onderlinge verdeeldheid van de poleis
-‐-‐> Slag bij Chaeronea (338): bondgenootschap Athene-‐Thebe vs. Filippos
-‐-‐> Filippos wint
-‐ 337: congres van de poleis olv. Filippos in Korinthe
-‐-‐> oprichting Korinthische bond: doelen:
-‐ orde bewaren in Griekenland
-‐ instrument voor expeditie tegen Perzische Rijk
-‐ 336: Filippos vermoord -‐-‐> zijn zoon Alexander volgt hem op
4.4. Alexander
-‐ Alexander onderdrukt snel opstanden
-‐ Balkanvolken (Thraciërs, Illyriërs)
-‐ poleis (verwoesting Thebe)
-‐ 336/335: Alexander erkend als leider van de Korinthische Bond
-‐ zet de reeds geplande expeditie tegen Perzië door
-‐ 334: begin veldtocht tegen Perzië
-‐ “bevrijding Ionische Grieken”
-‐ “straﬀen Perzische Rijk voor eerdere invasies”
-‐ Slag bij de Granikos
-‐ bevrijding poleis
-‐ herfst 333: Slag bij Issos
-‐ Alexander wint
-‐ Darius III vlucht
-‐ verovering Fenicië (verwoesting Tyrus)
-‐ verovering Syrië
-‐ verovering Egypte (tot dan onder Perzische heerschappij)
-‐-‐> Alexander binnengehaald als nieuwe farao
-‐-‐> Orakel Zeus-‐Amon: ‘zoon van Zeus’
-‐ 1 oktober 331: Slag bij Gaugamela
-‐ opnieuw overwinning
-‐ Darius III vlucht nogmaals
-‐ Alexander trekt zuidwaarts langs de Tigris
-‐ intocht in Babylon
-‐ trekt Iran binnen
-‐ Susa
-‐ Persepolis (verwoest paleis van de Achaemeniden, de Perzische dynastie)
-‐ voorjaar 330: naar Medië
-‐ Darius alweer verder gevlucht
-‐ formeel einde van de expeditie van de Korinthise Bond olv. Alexander
-‐ bondgenotentroepen naar huis gestuurd
-‐ Alexander gaat verder met eigen leger
-‐ het lijk van Darius wordt gevonden
-‐ vermoord door satrapen van Bactrië en Sogdiana
-‐ plechtige begraving in Persepolis
-‐ Alexander beschouwt zich als nieuwe Perzische koning
-‐ hij wil de moordenaars straﬀen
-‐ introductie van Perzische hofgebruiken (proskynesis: zich in het stof werpen voor de koning)
-‐ voorjaar 329: Hindoe Koesj en rivier de Oxus over naar Bactrië
-‐-‐> moordenaar van Darius uitgeleverd en geëxecuteerd
14 / 37
-‐ in Sogdiana: grens van het Perzische Rijk bereikt (Syr Darja)
-‐-‐> Alexander keert om
-‐-‐> gaat opstand van Iraanse adel bestrijden (329 -‐ 327)
-‐ 327: opnieuw Hindoe Koesj over, naar India
-‐ voorjaar 326: door dal van Kaboel naar de Indus
-‐ tropische regio, vreemde wereld voor Macedoniërs
-‐ successen tegen vorsten van de Punjab
-‐ leger weigert verder te gaan
-‐ dramatische terugtocht door Gedrosische woestijn
-‐ 325: terug in Persis
-‐ in Susa: massabruiloft Macedonische adel met Perzische edelvrouwen
-‐-‐> creatie nieuwe Macedonisch-‐Perzische elite
-‐ toevoeging Iraanse regimenten -‐-‐> muiterij onder Macedonische troepen
-‐-‐> verzoening
-‐ plannen voor nieuwe veldtocht
-‐-‐> Alexander sterft plotseling, op 32-‐jarige leeftijd, in Babylon (323)
-‐ enorm rijk (4000 km oost-‐west)
-‐-‐> valt snel uiteen na Alexanders dood
-‐ strijd onder voornaamste generaals (diadochen, ‘opvolgers’)
-‐ Alexanders familie al snel vermoord
-‐ uiteindelijk, na anderhalve generatie strijd, drie grote koninkrijken
-‐ Antigonidenrijk (Macedonië)
-‐ Seleucidenrijk (Asia Minor en voormalig Perzische Rijk)
-‐ Ptolemaeënrijk (Egypte)
4.5. Historische betekenis van Alexander
-‐ enorme geograﬁsche verspreiding van Griekse cultuur
-‐ hellenisering van het oosten / oriëntalisering van de Grieken
-‐ verspreiding Grieks als algemene bestuurstaal
-‐ ontstaan nieuwe vorm van Grieks koningschap
-‐ deels oosters geïnspireerd
-‐ heerserscultus
-‐ economische impulsen
-‐ stichting steden (vele Alexandria’s)
-‐ aanleggen wegen, havens
-‐ Perzische schatten omgesmolten tot muntgeld
-‐ wetenschappelijke verrijking
-‐ Alexander nam geleerden mee op zijn expedities
-‐ veel nieuwe kennis
-‐ niet het einde van de polis
-‐ veel nieuwe poleis gesticht (intern autonoom)
-‐ buitenlandse politiek voortaan (meestal) overgelaten aan de koningen)
15 / 37
5. De Hellenistische wereld
5.1. De Diadochen
-‐ na de dood van Alexander
-‐ diadochen verdelen het rijk onder elkaar -‐-‐> regenten
-‐ Alexanders halsroer: nominaal monarch
-‐ men wacht op de geboorte van de zoon van Alexander en Roxane
-‐ onderlinge strijd
-‐ rond 315: Alexanders bloedverwanten vermoord
-‐ rond 300 blijven Antigonos en zoon Demetrios, Ptolemaios en Seleukos over
-‐ Antigonos meeste succes
-‐-‐> Slag bij Ipsos (301): verslagen door coalitie van Ptolemaios en Seleukos (met hulp van Macedonië en Thraciërs)
-‐ Ptolemaios koning van Egypte
-‐ Seleukos koning van Voor-‐Azië
-‐ 277: Antigonos Gonatas (zoon van Demetrios) koning van Macedonië
-‐ kleinere machtsblokken
-‐ koninkrijk Pergamon (Klein-‐Azië)
-‐ Aetolische Bond (NW Griekenland)
-‐ Achaeïsche Bond (Peloponnesos)
5.2. Koninkrijken en steden
-‐ structuur Hellenistische monarchieën
-‐ basileus
-‐ adviescollege van philoi, ‘vrienden’
-‐-‐> door individuele vorst geselecteerd uit
-‐ hoogste administrateurs
-‐ legeraanvoerders
-‐ provinciebestuurders
-‐ stedelijke elites
-‐ professionele legers van huurlingen
-‐ Griekse, Macedonische
-‐ soms ook inheemse
-‐ bovenlaag
-‐ Grieken en Macedoniërs
-‐ migratie (vooral naar Seleucidenrijk en Ptolemaeïsch Egytpe)
-‐ urbanisatiepolitiek van de koningen (behalve in Egypte)
-‐ burgerrechten in nieuwe steden niet voor inheemse bevolking
-‐ heerserscultus (behalve in Macedonië)
-‐ relatie steden -‐ koningen
-‐ proces van ‘uitwisseling’ tussen koningen en poleis
-‐ koning: goddelijke weldoener
-‐ bood giften en bescherming
-‐ garandeerde ‘vrijheid’ en ‘autonomie’
-‐ steden
-‐ bewezen de koning (goddelijke) eer
-‐ betaalden tribuut (phoros)
-‐ leden van de stedelijke elites behoorden soms tot de philoi van de koning
5.3. Hellenistische poleis
-‐ meeste poleis nu onder het gezag van koningen
-‐ verlies autonomie
-‐ maar: niet elke polis was autonoom in de Klassieke Tijd
-‐ vrijwel alle poleis formeel tot democratieën gemaakt door Alexander & koningen
-‐ probouleutische raad
-‐ volksvergadering
-‐ verkozen magistraten
-‐ sluipende oligarchisering
-‐ magistraten < bovenklasse <-‐-‐ geen vergoeding voor ambtsvervulling
-‐ raadsleden (bouletai) ontwikkelen zich tot ambtselite
-‐ actief als weldoeners (euergetai)
16 / 37
-‐ polis bloeit in Hellenistische periode: meer poleis dan ooit tevoren
-‐ ook ontwikkelingen ‘boven’ of ‘buiten’ polis-‐kader
-‐ politiek van de koninkrijken
-‐ ontwikkeling van het koine Grieks
-‐ holoudingen als centra van cultuur en wetenschap
-‐ godsdienstig individualisme
-‐ veranderingen in architectuur
-‐ dambordpatroon
-‐ luxueuze privé-‐woningen van de rijken
-‐ meer monumentale publieke gebouwen
5.4. Antigonidenrijk
-‐ Dynastie van de Antigoniden
-‐ < Antigonos Gonatas
-‐ opvolgers van de dynastie van de Argeaden (Filippos II, Alexander)
-‐ geen heerserscultus
-‐ geen absolutistisch koningschap
-‐ voortzetting Macedonische traditie
-‐ koning verkozen
-‐ primus inter pares
-‐ beroepsleger uit onalankelijke boerenstand (aangevuld met huurlingen)
-‐ taak van de koning
-‐ rijk verdedigen tegen Illyriërs en Kelten/Galaten (N en W) en andere koninkrijken
<-‐-‐ passieve controle van Griekenland, bewaking van de grens met Thracië
-‐ voordelen van Macedonië
-‐ homogene bevolking
-‐ dynastie van lokale oorsprong
-‐ bestaande infrastructuur (wegen, forten)
-‐ probleem
-‐ bevolking krimpt door emigratie van Macedoniërs
-‐ minder middelen dan andere rijken
-‐ voortzetting van de bouw van versterkte forten langs de grenzen
-‐ Griekenland gecontroleerd dmv. garnizoenen op strategische punten
-‐ Demetrias (vloot)
-‐ Chalkis
-‐ Korinthe
5.5. Seleucidenrijk
-‐ Seleukos I Nikator erft leeuwendeel van Alexanders rijk
-‐ Klein-‐Azië en Syrië
-‐ Iran en Mesopotamië
-‐ ...
-‐ enorme economische reserves (zijderoute, specerijenhandel)
-‐ bevolking
-‐ 50-‐60 miljoen
-‐ etnisch zeer divers
-‐ potentiële zwakte
-‐ immigratie van Grieken en Macedoniërs
-‐ politiek van stedenstichting
-‐ Grieks-‐Macedonische bovenlaag
-‐ ‘inﬁltratie’ van gehelleniseerde inheemse elite
17 / 37
-‐ heerserscultus
-‐ koning als stedenstichter
-‐-‐> werden traditioneel vereerd in de Griekse wereld
-‐ koningen waren symbool van eenheid
-‐ problemen
-‐ grote etnische diversiteit
-‐ enorme omvang van het rijk
-‐-‐> afsplitsingen
-‐ satrapieën Indus vallei (305)
-‐ Pergamon (medio 3e eeuw)
-‐ Bactrië (230)
-‐ 164 -‐ 150 Makkabeeën-‐opstand -‐-‐> Judea onalankelijk
-‐ feitelijke macht van de Seleuciden beperkt tot Syrië en Irak
-‐ vele dynastieke twisten
5.6. Ptolemaeënrijk
-‐ Ptolemaios I Soter kiest Egypte bij aanvankelijke verdeling onder diadochen
-‐ agrarisch zeer rijk (Nijl-‐bevloeiing)
-‐ goed verdedigbaar
-‐ Ptolemaeën erven een strak georganiseerde faraonische planeconomie
-‐-‐> bouwen deze verder uit
-‐ weinig urbanisatie
-‐ geen vermenging Grieken-‐Macedoniërs en Egyptenaren
-‐ G’en en M’s vestigen zich in Alexandria, Ptolemais en Fayoum
-‐ koningen nemen de rol van de farao over -‐-‐> heerserscultus
-‐ Alexandria
-‐ hoofdstad / residentie van de dynastie
-‐ grote handels-‐ en havenstad
-‐ wereldwijde connecties
-‐ burgerij van Grieken
-‐ Joden en Egyptenaren
-‐ agrarische exploitatie
-‐ 40+ nomen (districten)
-‐ districtshoofd (nomearches)
-‐ militaire gouverneur (strategos)
-‐ ﬁnanciële ambtenaar (epimeletes)
-‐ jurist (epistates)
-‐ bestuur geregeld vanuit Alexandrië
-‐ hoofdbestuurder: dioiketes, bijgestaan door oikonomoi
-‐ boeren
-‐ zaaigoed van de overheid
-‐ staan alles surplus af behalve directe levensbehoefte
-‐ weidegrond en vee in handen van de koning
-‐ veel staatsmonopolies (bv. papyrus, zout, olijfolie, textiel, ...)
-‐ verzet boeren
-‐ vlucht van het land (anachoresis)
-‐ vorming roversbenden
-‐ vanaf 200 aCn: dynastie zwak (incestueuze huwelijken)
5.7. Rome in de Hellenistische wereld
-‐ 215: pact tussen
-‐ Carthaagse generaal Hannibal (tweede Punische Oorlog)
-‐ Filippos V van Macedonië
-‐-‐> Rome verklaart oorlog: Eerste Macedonische Oorlog (215 -‐ 205 aCn)
-‐ 200 -‐ 196: Tweede Macedonische Oorlog
-‐ Rhodos en Pergamon roepen Romeinse hulp
-‐-‐> tegen Macedonisch-‐Seleudische coalitie
-‐ Slag bij Cynoscephalae (197)
-‐-‐> Griekenland ‘vrij’ verklaard door Quinctius Flaminius (196)
18 / 37
-‐ 192: Antiochos III (Seleuciden) valt Griekenland binnen
-‐-‐> verslaan door Rome bij Thermopulai (191) en Magnesia (Klein-‐Azië, 190/189)
-‐ Vrede van 188: -‐ Seleuciden ontruimen Klein-‐Azië
-‐ raken vloot kwijt
-‐ moeten zware ‘herstelbetalingen’ betalen aan Rome
-‐ herstel van de Macedonische economie
-‐ nieuwe vorst Perseus (179 -‐ 168)
-‐ Derde Macedonische Oorlog (171 -‐ 167)
-‐-‐> Slag by Pydna (168)
-‐-‐> Consul Aemilius Paullus verdeelt Macedonië in vier districten
-‐ onrust blijft -‐-‐> Vierde Macedonische Oorlog (149/148)
-‐-‐> Macedonië, Thessalië en Epirus worden provincia Macedonia
-‐ 146: opstand van de Grieken olv. Korinthe
-‐-‐> verslagen
-‐ stedenbonden opgeheven
-‐ Korinthe verwoest
-‐ Griekenland onder curatele van het Romeinse gezag in Macedonië
-‐ 133: laatste koning van Pergamon laat zijn koninkrijk na aan Rome
-‐-‐> slaan opstand van Aristonicus neer
-‐-‐> provincia Asia (130)
-‐ oorlogen tegen Mithridates van Pontos
-‐-‐> Romeinse controle over grote delen van Klein-‐Azië, olv. Pompeius (jaren ’60 van 1e eeuw aCn)
-‐ 96 aCn: Ptolemaios Apion laat Cyrene (deel van Ptolelemaeïsch Egypte) na aan Rome
<-‐-‐ dynastieke twisten
-‐ Egypte deﬁnitief in Romeinse handen na zeeslag bij Actium (31 aCn)
19 / 37
6. De opkomst van Rome
6.1. Pre-‐Romeins Italië
-‐ Italische volkeren (sinds late tweede millennium aCn)
-‐ Latijnen (waartoe Romeinen behoorden)
-‐ Umbriërs, Samnieten, ...
-‐ Etrusken (Etrurië, d.i. Toscane): niet-‐Indo-‐Europees volk
-‐ Griekse poleis in het zuiden en op Sicilië
6.2. Etrusken
-‐ niet-‐Indo-‐Europees, taal niet ontcijferd, wellicht < Klein-‐Azië
-‐ stadscultuur
-‐ aristocratische bovenlaag
-‐ onderlaag van inheemse horige boeren
-‐ eerst koningen, later oligarchieën
-‐ overname Grieks alfabet -‐-‐> doorgeven aan Romeinen
-‐ grote invloed op Rome: politieke en religieuze gebruiken (leverschouwing, ambtsinsignia, ...)
6.3. Rome in de Koningstijd
-‐ gunstige ligging
-‐ aan de Tiber
-‐ kruispunt wegen
-‐ goede weidegronden
-‐ 10e eeuw: eerste nederzettingen op heuvels rond moerassig dal (latere Forum)
-‐ geregeerd door koningen
-‐ vroegste sociale organisatie (zeer onzeker!)
-‐ rex
-‐ patres
-‐ gentes
-‐ belangrijkse patres in Senatus (adviesraad koning)
-‐ comitia curiata
-‐ bevolking in drie tribus van elk 10 curiae
-‐ elke curia leverde 100 soldaten
-‐-‐> 3000 infanterie
-‐-‐> 300 equites
-‐ belang patronage: alle patres waren patronus van hun clientes (arme alankelijken)
-‐ 1e kwart 6e eeuw: droogleggen en plaveien van het dal -‐-‐> Forum Romanum
-‐ onder invloed van de Etrusken
-‐ stadsontwikkeling
-‐ sociale en militaire hervormingen
-‐ introductie hoplieten-‐tactiek
-‐ classis: burgers die wapenuitrusting kunnen betalen
-‐ infra classem: de rest
-‐ onder koning Servius Tullius (ca. 525 aCn)
-‐ verdubbeling legio: 3000 -‐-‐> 6000
-‐ nieuwe volksvergadering: comitia centuriata
-‐ indeling burgerij in vermogensklassen
-‐ Serviaanse indeling
-‐ vermogensklasse I
-‐ 18 centuriën ruiterij
-‐ 80 centuriën infanterie
-‐ 40 seniores
-‐ 40 iuniores
-‐ vermogensklasse II: 20 centuriën infanterie
-‐ 10 seniores
-‐ 10 iuniores -‐ vermogensklasse III: 20 centuriën infanterie
-‐ 10 seniores
-‐ 10 iuniores
20 / 37
-‐ vermogensklasse IV: 20 centuriën infanterie (lichtgewapenden)
-‐ 10 seniores
-‐ 10 iuniores
-‐ vermogensklasse V: 30 centuriën infanterie (lichtgewapenden)
-‐ 15 seniores
-‐ 15 iuniores
-‐ plus: 4 à 5 centuriën non-‐combatanten, en 1 centuria proletarii
-‐ totaal: 193 centuriën
-‐ hoogste klassen hadden de meeste centuriën
-‐ er werd per centuria gestemd tot de meerderheid bereikt werd
-‐ ouderen stemmen vóór jongeren
-‐-‐> dominantie rijkere en oudere burgers
-‐ administratieve hervorming: nieuwe tribus indeling
-‐ 4 stad
-‐ 6 platteland (uiteindelijk 31)
-‐ 510/509: aristocratische coup tegen tirannieke koning Tarquinius Superbus
-‐-‐> Rome voortaan Republiek, geleid door twee jaarlijks verkozen consuls
6.4. De Standenstrijd
-‐ begin Republiek tot vroege 3e eeuw aCn
-‐-‐> Romeinse politiek gedomineerd door conﬂict patriciërs vs. plebejers
-‐ geboorteadel van patriciërs is dominant
-‐ economisch
-‐ sociaal-‐politiek
-‐ juridisch
-‐ rest bevolking: plebejers
-‐ gediﬀerentieerde groep
-‐ rijke plebejers -‐-‐> willen toegang tot ambten
-‐ arme plebejers -‐-‐> willen schuldenverlichting en landherverdeling
-‐ eerste fase (494 -‐ 449)
-‐ 494: secessio plebis
-‐ massale werk-‐ en legerdienstweigering van het plebs
-‐ oprichting eigen politieke instituties
-‐ concilium plebis -‐-‐> plebiscieten
-‐ 10 tribuni plebis -‐-‐> sacrosanct, plebs staat garant
-‐-‐> taken: -‐ helpen plebejers via auxilium en intercessio
-‐ veto over besluiten
-‐ 449: patriciërs erkennen onschendbaarheid van de volkstribunen
-‐ medio 5e eeuw: Twaalf Tafelen -‐-‐> codiﬁcatie van de wetten
-‐-‐> doorbreekt juridisch monopolie van de patriciërs
-‐-‐> creëert rechtszekerheid, want nu geschreven wetten
-‐ 445: lex Canuleia: verbod op huwelijken tussen patriciërs en plebejers opgeheven
-‐ tweede fase (449 -‐ 367/366)
-‐ compromis
-‐ hoogste gezag bij college van tribuni militum consulari potestate
(krijgstribunen met consulaire bevoegdheden)
-‐-‐> zowel patriciërs als plebejers
-‐ 420: openstelling ambt van quaestor voor plebejers
-‐ 367/366: volkstribunen Licinius en Sextius
-‐ voortaan mag één van beide consuls plebejer zijn (vanaf 323 deze mogelijkheid voor beide consuls, andere functies volgen)
-‐ schuldenverlichting arme plebejers
-‐ 363: nieuw magistratuur
-‐-‐> praetor, belast met rechtspraak
21 / 37
-‐ derde fase (367/366 -‐ 287)
-‐ problemen van de landlozen opgelost door gebiedsuitbreiding van Rome
-‐ 325: formele afschaﬃng schuldslavernij (nexum)
-‐ 300: lex Valeria
-‐-‐> door magistraten ter dood veroordeelden kunnen beroep doen op populus (provocatio ad populum)
-‐ 287: lex Hortensia
-‐-‐> plebescieten krijgen kracht van wet voor hele populus (niet slechts plebejers)
-‐-‐> concilium plebis -‐-‐> comitia tributa
-‐-‐> formering patricisch-‐plebejische elite: nobilitas
6.5. De verovering van Italië
-‐ 493: slag bij het meer van Regillus tegen de Latijnse steden
-‐-‐> coalitieverdrag (foedus Cassianum)
-‐ 396: verovering Veii
-‐ ca. 390: Rome tijdelijk ingenomen door een Keltische stam
-‐ 343 -‐ 341: Eerste Samnitische Oorlog
-‐ Rome / Latijnse Bond / Capua
vs.
-‐ Samnieten
-‐ ongenoegen onder Latijnse steden
-‐-‐> 341 -‐ 338: Latijnse Oorlog
-‐ Rome wint
-‐ Latijnse Bond ontbonden
-‐ meeste Latijnse steden bij Rome ingelijfd
-‐ andere krijgen een afgezwakt burgerrecht (sine suﬀragio)
-‐ andere worden socii
-‐ Tweede Samnitische Oorlog (326 -‐ 321, 316 -‐ 304)
-‐ 312: Aanleg Via Appia
-‐ Derde Samnitische Oorlog (298 -‐ 290)
-‐ monsterverbond Samnieten, Etrusken, Umbriërs, Kelten
-‐ Rome wint in Slag bij Sentinum (295)
-‐ Vrede van 290:
-‐-‐> Rome hegemonie Italië ten zuiden van de Po
-‐ Tarente roept hulp in van koning Purrhos van Epirus
-‐ 280: invasie Italië door Purrhos
-‐-‐> ‘wint’ (met zware verliezen) twee veldslagen
-‐-‐> trekt zich terug (275)
-‐-‐> Tarente onderworpen (270)
6.6. De Punische Oorlogen
-‐ 5e -‐ 4e eeuw aCn: opkomst Carthago als Mediterrane grootmacht
-‐ 264: Rome komt Messina te hulp tegen Carthago
-‐ Eerste Punische Oorlog (264 -‐ 241)
-‐ Romeinse overwinning in zeeslag (241)
-‐ vrede
-‐ Carthago doet herstelbetalingen
-‐ Carthago staat Sicilia en (iets later) Sardinia en Corsica af
-‐-‐> eerste twee Romeinse provincies
-‐ Carthaagse machtsuitbreiding op Iberisch schiereiland
-‐-‐> Romeinse wantrouwen
-‐ Ebro verdrag: Ebro = noordgrens van Carthaagse invloedssfeer
-‐-‐> door Rome geschonden: hulp aan Spaanse stad
22 / 37
-‐ Tweede Punische Oorlog (218 -‐ 201)
-‐ Hannibal trekt over de Alpen
-‐-‐> verslaat Rome in Slag bij Cannae (216)
-‐ Italiaanse bondgenoten blijven Rome trouw
-‐ Rome begint tweede front in Spanje
-‐-‐> 204: Carthaags Spanje in Romeinse handen
-‐-‐> Rome steekt over naar Noord-‐Afrika
-‐-‐> Hannibal teruggeroepen en deﬁnitief verslagen
-‐ provincialisering Spanje
6.7. Staatsinstellingen van de Romeinse Republiek
-‐ volksvergaderingen
-‐ algemeen
-‐ directe vergadering
-‐ stemmen/kiezen per stemgroep (curia/centuria/tribus)
-‐ geen debatten
-‐ comitia curiata
-‐ in Republiek louter nog ceremonieel/religieus
-‐ stemt per curia (oude districtsindeling uit Koningstijd)
-‐ comitia centuriata
-‐ hele populus
-‐ voorgezeten door consul/praetor
-‐ stemmen per centuria (193 centuriae)
-‐ kiest consuls, praetors, censors
-‐ na 218: geen wetgeving behalve oorlogsverklaring
-‐ hof van beroep in moordzaken
-‐ comitia tributa
-‐ stemmen per tribus
-‐ 4 stad
-‐ 31 platteland
-‐ tributa populi
-‐ hele populus
-‐ voorgezeten door consul/praetor
-‐ kiest aediles curules, quaestors
-‐ alle wetgeving (leges)
-‐ aanvankelijk rechtbank voor ernstige delicten
-‐ tributa/concilium plebis
-‐ alle plebejers
-‐ voorgezeten door volkstribuun of plebejische aediel
-‐ kiest tribuni plebis en aediles plebis
-‐ wetgeving: plebiscita, op voorstel van de volkstribunen
-‐ rechtszaken waarbij tribunen betrokken zijn
-‐ magistraten
-‐ consul: -‐ jaarlijks 2
-‐ imperium
-‐ hoogste autoriteit civiel en militair
-‐ praetor:
-‐ jaarlijks 4
-‐ imperium
-‐ juridische taken / legercommandant
-‐ aedile: -‐ jaarlijks 4
-‐ 2 curules
-‐ 2 plebis
-‐ markten, wegen, voedselvoorziening, spelen, archieven
-‐ quaestor:
-‐ jaarlijks 10 (sinds 197, later veel meer)
-‐ ﬁnanciën
-‐ tribuni plebis
-‐ jaarlijks 10
-‐ introductie wetgeving in concilium plebis
-‐ auxilio, intercession: vetorecht over beslissingen van andere magistraten
23 / 37
-‐ buitengewoon
-‐ dictator
-‐ alleenheerser
-‐ noodgevallen
-‐ benoemd door consul op verzoek van de Senaat
-‐ max. 6 maanden
-‐ censor
-‐ twee mannen, eens om de 5 jaar
-‐ 18 maanden
-‐ inspectie van de lijst van de Senaat
-‐ census
-‐ controle van het ‘moreel gehalte’ van de samenleving
-‐ senaat
-‐ raad van ex-‐magistraten ouder dan 30 jaar
-‐ 300, later 600 leden
-‐ adviseert magistraten: senatus consulta
-‐ zeer invloedrijk
-‐ ontvangt en stuurt ambassadeurs
-‐ ﬁnanciële beslissingen tijdens campagnes
-‐ rechtbanken
-‐ vanaf 149 permanent voor strafzaken
-‐ civiele zaken: praetor
-‐ questiones perpetuae
-‐ juries: equites, later ook senatoren
24 / 37
7. De Romeinse Republiek: imperialisme in ondergang
7.1. Gevolgen van imperialisme: intern
-‐ succesvolle veroveringsoorlogen
-‐-‐> toevloed rijkdommen en krijgsgevangenen
-‐-‐> (senatoriale) elite investeert nieuwe rijkdom in grootgrondbezit
-‐-‐> laat die bewerken door krijgsgevangenen als slaven
-‐-‐> kleine boeren worden verjaagd en hebben geen toegang tot ager publicus
-‐-‐> landloze boeren trekken naar steden, vooral Rome (proletariaat)
-‐ probleem: -‐ kleine boerenstand (assidui) = ruggengraat Romeinse leger
-‐-‐> bezitscriterium: uitrusting zelf betalen
-‐-‐> steeds minder assidui, juist in periode van imperiale expansie
-‐ twee mogelijke oplossingen:
-‐ landverdeling
of
-‐ verlaging / afschaﬃng van het bezitscriterium voor legerdienst
-‐ 133 aCn
-‐ volkstribuun Tiberius Gracchus ijvert voor verdeling van ager publicus
-‐-‐> uit handen van elite nemen en aan arme boeren en proletarii geven
-‐ wet wordt aangenomen door volksvergadering (comitia tributa (plebis))
-‐-‐> buiten senaat om
-‐-‐> in resulterende conﬂicten wordt Tiberius vermoord door senatoriale knokploeg
-‐ gevolgen van Gracchus’ optreden
-‐ (senatoriale) elite wordt verdeeld in twee kampen
-‐ populares (werken via comitia tributa)
vs.
-‐ optimates (werken via senaat)
-‐ landverdelingscommissie van Gracchus bleef actief
-‐-‐> echter onder controle van de senaat
-‐-‐> socii geen toegang
-‐ 123: Gaius Gracchus wordt volkstribuun
-‐ hernieuwing van Tiberius’ akkerwet in oorspronkelijke vorm
-‐ uitbreiding burgerrecht onder socii
-‐ graan tegen lage prijs voor proletarii
-‐ ook vermoord
-‐ 107: Romeinse generaal Gaius Marius -‐ schaft bezitscriterium voor legerdienst af
-‐ rekruteert onder proletarii
-‐ stelt zijn soldaten land in het vooruitzicht na diensttijd
-‐-‐> patroon-‐cliënt relatie tussen veldheer en soldaten
-‐-‐> eerste loyaliteit ligt bij commandant, niet bij Republiek
7.2. Gevolgen van imperialisme: extern
-‐ structuur rijk
-‐ in Italië
-‐ Latini (oude steden in Latium + Latijnse kolonies)
-‐-‐> ‘Latijns’ burgerrecht
-‐-‐> omgezet naar Romeins burgerrecht bij verhuizing naar Rome
-‐ Socii: jaarlijkse troepenlevering aan Rome
-‐ in provincies
-‐ rechteloos
-‐ onvoorwaardelijke gehoorzaamheid aan Rome
-‐ tribuutbetaling
25 / 37
-‐ ‘provincia’ = ‘taakomschrijving magistraat’ (aanvankelijk)
-‐-‐> in veroverde gebieden was een magistraat met imperium nodig
-‐-‐> ‘provincia’ -‐-‐> ‘bezettingszone’ (territoriale bijbetekenis)
-‐ aanvankelijk: uitbreiding van het aantal praetoren tot 6 voor het bestuur van de provincies
-‐ vanaf 197: nieuwe provincies bestuurd door ex-‐magistraten: propraetores (later ook proconsules)
-‐ provincies -‐ beschouwd als wingewesten
(pas in keizertijd kwam de notie van verantwoordelijkheid van Rome voor de provincialen)
-‐ gouverneurs verrijken zich
-‐ belastingen geïnd door private maatschappijen (societates) van publicani (geleid door equites)
-‐-‐> betaalden Rome een vast bedrag
-‐-‐> inden dat bedrag met winst terug in de provincies
-‐-‐> veel exploitatie
-‐ veel Romeinen en Italiërs als zakenlui actief in provincies (vooral Asia Minor): negotiatores
7.3. De Burgeroorlogen
-‐ onvrede onder socii leidt tot Bondgenotenoorlog (91 -‐ 88 aCn)
-‐ Etrusken + Umbriërs + Samnieten vormen aparte staat: Italia
-‐ lastige oorlog, uiteindelijk doet Rome concessie
-‐-‐> burgerrecht voor alle Italiërs
-‐ Samnieten vechten nog door
-‐-‐> verslagen door Cornelius Sulla (88)
-‐ 88: koning Mithridates van Pontos valt Asia binnen
-‐-‐> senaat geeft commando aan Sulla
-‐-‐> volksvergadering geeft commando aan Marius
-‐-‐> Sulla onderneemt mars op Rome met zijn troepen
-‐-‐> bloedblad
-‐-‐> Sulla vertrekt naar het oosten
-‐ 82: Sulla maakt zich na terugkeer meester van Rome
-‐ systematische terreur
-‐ proscripties: vele populares vermoord
-‐ Sulla wordt benoemd tot dictator voor onbepaalde tijd
-‐-‐> hervormingen
-‐ volksvergadering en tribunen monddood gemaakt
-‐ consulaat losgekoppeld van militair commando
-‐ versterking van de positie van de senaat
-‐ Sulla treedt af in 79
-‐ Sulla’s hervormingen na 79 grotendeels teruggedraaid
-‐ ambitieuze populares nobiles bleven via volksvergadering en tribunaat actief
-‐-‐> de door optimates gedomineerde senaat werd in het nauw gedreven
-‐ ondertussen slavenopstanden olv. Spartacus (73 -‐ 71 aCn)
-‐-‐> neergeslagen door Crassus en Pompeius
-‐ probleem van endemische piraterij in MZ
-‐ 67: voorstel van tribunen/volksvergadering (steun van Cicero)
-‐-‐> buitengewoon mandaat voor Pompeius om piraten te bestrijden
-‐-‐> klus geklaard in 3 maanden
-‐ 66: voorstel van tribunen/volksvergadering (steun van Cicero)
-‐-‐> buitengewoon mandaat voor Pompeius om deﬁnitief met Mithridates af te rekenen
-‐ 61: Pompeius keert in triomf terug uit het oosten
-‐-‐> ontslaat troepen maar belooft hen land
-‐-‐> senaat weigert land toe te kennen
-‐ Pompeius geen invloed meer zonder troepen
-‐-‐> vorming Eerste Triumviraat (60 aCn)
-‐ Pompeius, Caesar, Crassus -‐-‐> Caesar consul maken in 59
-‐-‐> Pompeius’ veteren zouden hun land krijgen
26 / 37
-‐ Caesar -‐ wordt consul
-‐ houdt zijn belofte tegenover Pompeius
-‐ krijgt in 58 van volksvergadering commando over Gallië
-‐-‐> 58 -‐ 50: verovering van heel Gallië
-‐ Pompeius
-‐ poogt te bemiddelen tussen senaat en radicaliserende volksvergadering
-‐-‐> trekt naar optimates toe
-‐ 56: hernieuwing Triumviraat
-‐ Crassus naar Syrië -‐-‐> sneuvelt tegen de Parthen
-‐ Caesars commando verlengd met 5 jaar
-‐ Pompeius krijgt Spanje, maar blijft in Rome (bestuur via legati)
-‐ senaat vreest Caesar
-‐-‐> weigert zijn commando te verlengen
-‐ Pompeius sluit zich bij de senaat aan
-‐-‐> in 49 trekt Caesar met zijn troepen de Rubicon over
-‐ Caesar heeft al snel heel Italië in handen
-‐ 48: Slag bij Farsalos (Thessalië)
-‐ Caesar wint
-‐ Pompeius wijkt uit naar Egypte (wordt daar vermoord)
-‐ Caesar mengt zich in troonstrijd en helpt Kleopatra op de troon
-‐ Caesar verkozen tot dictator (eerst voor 10 jaar, dan voor het leven)
-‐ voert vele hervormingen door
-‐ gerucht dat Caesar rex wil worden
-‐-‐> moordaanslag in 44 aCn
-‐ Brutus & Cassius initiëren nieuwe periode van burgeroorlogen
-‐ Tweede Triumviraat
-‐ Caesars erfgenaam en adoptiefzoon Octavius
-‐ twee generaals van Caesar: Marcus Antonius en Lepidus
-‐-‐> staat hervormen en moordenaars Caesar straﬀen
-‐ Brutus & Cassius verslagen bij Filippi (42)
-‐ Lepidus aan de kant gezet
-‐ Octavianus krijgt westelijke deel van het Rijk (en al snel Italië)
-‐ Marcus Antonius krijgt het oosten
-‐ Marcus Antonius huwt Kleopatra
-‐ monarchale ambities: Ptolemaeïsch-‐Romeins Rijk
-‐-‐> Octavianus ageert tegen Marcus Antonius
-‐-‐> verbreking bondgenootschap in 32
-‐-‐> 31 aCn: zeeslag bij Actium
-‐ Octavianus wint
-‐ zelfmoord Marcus Antonius en Kleopatra
-‐-‐> Octavianus alleenheerser
27 / 37
8. Het Romeinse Rijk: keizers en bestuurlijke organisatie, 1e en 2e eeuw pCn
8.1. Augustus
-‐ na Actium, twee problemen
-‐ demobilisatie legers
-‐-‐> landtoewijzing veteranen en ontheemde Italiërs
-‐ legalisering en verduurzaming van Octavianus’ machtspositie
-‐ oplossing probleem demobilisatie
-‐ rijkdom overwinningen (nl. inname Egypte)
-‐-‐> land en ﬁnanciële uitkeringen voor veteranen en landloze Italiërs
-‐ kolonisatie (vestiging veteranen en landloze burgers)
-‐ Zuid-‐Frankrijk
-‐ Spanje
-‐ Noord-‐Afrika
-‐ Italië
-‐ oplossing probleem machtslegalisering
-‐ geleidelijk & lastig proces
<-‐-‐ in Republikeinse constitutie geen plaats voor permanente alleenheerschappij
-‐ 31 -‐ 23 aCn: Octavianus
-‐ onafgebroken consul
-‐ enkele speciale bevoegdheden, oa. van censor -‐-‐> ‘zuivering’ senaat
-‐ 27 aCn: Octavianus -‐ geeft zijn speciale bevoegdheden terug aan de senaat
-‐ blijft consul
-‐-‐> uit dankbaarheid verleent de senaat hem de titel ‘Augustus’ (‘Verhevene’)
-‐-‐> in 2 aCn ook nog Pater Patriae
-‐ Augustus voor 10 jaar belast met het bestuur van provincies met legers
-‐-‐> bestuurd door legati Augusti pro praetore (‘gezanten van Augustus met de bevoegdheid van praetor’)
-‐ na 27 aCn:
-‐ Augustus formeel niet meer dan eerste onder leidende Romeinen
-‐-‐> princeps
-‐ macht van de princeps berustte op zijn auctoritas (gezag, aanzien)
-‐-‐> Augustus benadrukte dit aspect van zijn positie
-‐ 31 aCn -‐ 284 pCn: Principiaat
-‐ vanaf 284: dominaat (Diocletianus)
-‐ 23 aCn: crisis
-‐ senaatselite protesteert vanwege onafgebroken consulschap van Augustus
-‐-‐> herziening van het Principaat
-‐ Augustus -‐ legt consulschap neer
-‐ krijgt tribunicia potestas en imperium proconsulare maius
-‐-‐> = peilers van de staatsrechtelijke bevoegdheid van de keizers
-‐ krijgt consulair imperium voor de rest van zijn leven (na hem kregen de keizers dit niet)
-‐ had al ‘imperator’ en ‘Caesar’ aan zijn naam toegevoegd
-‐-‐> opvolgers namen deze titulatuur over
-‐-‐> elke keizer was ‘Imperator Caesar Augustus’
-‐ Tribunicia potestas
-‐ bevoegdheden volkstribuun, niet het ambt zelf
-‐ gaf mogelijk tot
-‐ initiëren wetgeving
-‐ vetorecht tegenover andere magistraten en senaat
-‐ sacrosanctitas
-‐-‐> voorrang boven alle andere magistraten
-‐-‐> kon senaat bijeenroepen
28 / 37
-‐ Imperium proconsulare maius
-‐ na aﬂeggen consulschap automatisch proconsul over ‘zijn’ provincies (die met de legers)
-‐ ‘maius’ -‐-‐> autoriteit in senatoriale provincies
<-‐-‐ zijn proconsulair imperium was groter dan dat van de proconsuls daar
-‐ expansie
-‐ onderwerping Iberisch schiereiland
-‐ opschuiving noordgrens tot aan de Donau
-‐ consolidatie van de oostgrens (Eufraat) door overeenkomst met Parthische Rijk
-‐ nederlaag tegen Germanen in 9 pCn
-‐ Rijn wordt versterkte grens
-‐ hervormingen te Rome
-‐ herbouw, reorganisatie en verfraaiing van de stad
-‐ oprichting brandweercorps (vigiles olv. praefectus vigilum)
-‐ organisatie voedselvoorziening (annona, olv. praefectus annonae)
-‐ politiemacht olv. praefectus urbi
-‐ lijfwacht keizer: pretoriaanse garde / cohortes praetoriae olv. praefectus praetorio
8.2. Keizers en dynastieën
-‐ Julisch-‐Claudische dynastie
-‐ Tiberius: 14 -‐ 37
-‐ Caligula: 37 -‐ 41
-‐ Claudius: 41 -‐ 54
-‐ Nero: 54 -‐ 68
-‐ vierkeizerjaar 68 -‐ 69: Galba, Otho, Vitellius, Vespasianus
-‐ Flavische dynastie
-‐ Vespasianus: 69 -‐ 79
-‐ Titus: 79 -‐ 81
-‐ Domitianus: 81 -‐ 96
-‐ adoptie}eizers
-‐ Nerva: 96 -‐ 98
-‐ Trajanus: 98 -‐ 117
-‐ Hadrianus: 117 -‐ 138
-‐ Antoninus Pius 138 -‐ 161
-‐ Marcus Aurelius: 161 -‐ 180
-‐ Commodus: 180 -‐ 192
8.3. Bestuurlijke organisatie van het Principaat
-‐ senaat en keizer
-‐ ideologie principaat: -‐ herstel Republiek
-‐ samenwerking keizer -‐ senaat
-‐ goede keizers consulteerden en respecteerden de senaat
-‐ wetgeving: per keizerlijk edict of senaatsbesluit
-‐ rechtspraak: senatoren en ridders berecht door de senaat
-‐ magistraten (van praetor tot consul) gekozen door de Senaat
-‐ elke ex-‐magistraat werd senator
-‐ tussenkomst keizer:
-‐ commendatie: aanbeveling
-‐ nominatio: nominatie
-‐ adlectio: opname ‘nieuwe mannen’ (meestal equites)
-‐ formeel verleende senaat nieuwe keizers
-‐ tribunicia potestas
-‐ imperium proconsulare maius
-‐ vaak wantrouwen tussen senaat en keizer
-‐ angst voor complotten/geldgebrek
-‐-‐> keizers stimuleerden aanklagers/provocateurs
-‐-‐> executie of verbanning senatoren
-‐-‐> conﬁscatie bezit
(via laesa maiestas processen)
-‐ na dood van de keizer besliste de senaat over -‐ apotheosis
of
-‐ damnatio memoriae
29 / 37
-‐ machtsbasis van de keizer = leger
-‐ Romeinse leger deﬁnitief geprofessionaliseerd
-‐ rekrutering op basis van vrijwilligheid
-‐ patroon-‐cliënt relatie tussen keizer en soldaten
-‐ keizer monopoliseert generositeit (euergetisme) in Rome
-‐ uitbouw bestuursapparaat
-‐ senatoren
-‐ ridders (vb. prefecten)
-‐ keizerlijke slaven en vrijgelatenen: familia caesaris
-‐ oude Republikeinse apparaat (sinds Tiberius zonder de volksvergaderingen)
-‐-‐> bleef gewoon bestaan
-‐-‐> soms waren keizer een jaar consul, meestal niet
-‐ ordines
-‐ ordo senatorius
-‐ censuscriterium: 1 miljoen sestertiën
-‐ ‘Republikeinse’ ambten
-‐ proconsulschappen
-‐ administratieve functies
-‐ ordo equester
-‐ censuscriterium: 400 000 sestertiën
-‐ administratieve functies
-‐ ordo decurionum
-‐ censuscriterium: 100 000 sestertiën
-‐ lokale stedelijke elites
-‐ leden van de stadsraad in provinciale steden
-‐ locale ambten
-‐ belastingheﬃng
-‐ locale jurisdictie
-‐ Romeinse Rijk zeer gedecentraliseerd
-‐-‐> veel taken overgelaten aan provinciale stedelijke elites
30 / 37
9. De Late Oudheid
9.1. De Severi
-‐ onder Marcus Aurelius en Commodus: -‐ Antonijnse Plaag (ca. 166 -‐ na 180)
-‐ toenemende druk op de grenzen
-‐ Germanen aan Donau
-‐ Parthen in oosten
-‐ nieuwe dynastie met -‐ Septimius Severus (193 -‐ 211)
-‐ Caracalla (211 -‐ 217)
-‐ Macrinus (217 -‐ 218)
-‐ Elagabalus (218 -‐ 222)
-‐ Alexander Severus (222 -‐ 235)
-‐ Severische ‘herstelpolitiek’ (m.n. Septimius Severus en Caracalla) na problemen late 2e eeuw
-‐ versterking en uitbreiding grenslegers
-‐ creatie mobiel veldleger
-‐ verhoging soldij, kosten levensonderhoud niet langer hiervan afgetrokken
-‐ nieuwe belastingen: -‐ annona
-‐ Constitutio Antoniniana (meer burgers -‐-‐> meer successiebelasting)
9.2. Crisis van de derde eeuw (235 -‐ 284)
-‐ ondanks Severisch herstel
-‐ nuanceren
-‐ beginpunt omstreden
-‐ sinds Marcus Aurelius?
-‐-‐> druk op grenzen
-‐-‐> Antonijnse Plaag
-‐ sinds regering Severi?
-‐-‐> grote rol van de legers bij de troonopvolging
-‐ regionale verschillen
-‐-‐> niet overal alle crisisverschijnselen hevig of zelfs aanwezig
-‐ interactie van de verschillende ontwikkelingen
-‐-‐> lastig om oorzaak en gevolg aan te geven
-‐ burgeroorlogen (de ‘Soldatenkeizers’)
-‐ vanaf 235: -‐ voortdurende burgeroorlogen
-‐ legers schuiven ene na andere troonpretendent naar voren
-‐ 25 keizers in nog geen 50 jaar
-‐ militaire hervormingen Severi nog maar weinig impact
-‐ snel verslechterende situatie aan de grenzen
-‐ driedeling Rijk
-‐ Gallisch Rijk in westen
-‐ Palmyreense Rijk in oosten
-‐ centrale rompstaat van Italië, Noord-‐Afrika en Donau-‐gebied
-‐ begin van herstel onder Gallienus (260 -‐ 268) en Illyrische keizers
-‐ in 273-‐274 Palmyra en Gallisch Rijk weer toegevoegd
31 / 37
-‐ economische problemen
-‐ steeds grotere belastingdruk
-‐ oorlogen aan grenzen
-‐ verhoging soldij
-‐ versterking grenstroepen
-‐ burgeroorlogen
-‐ voortdurende conﬂicten en invallen
-‐-‐> algemene verarming en terugval van de handel
-‐ nog versterkt door rampzalige monetaire politiek van de keizers
-‐-‐> depreciatie van zilveren en gouden munten -‐-‐> inﬂatie
-‐ meer bureaucratie en zware druk op decurionen om lokale belastingen en munera te garanderen
-‐-‐> verergeren situatie
-‐ overal in het Rijk proberen landbezitters, pachters, kleine boeren, ambachtslui te ontsnappen aan de belastingdruk
-‐ sociale gevolgen
-‐ algemene verarming -‐-‐> toename van banditisme
-‐ deels als reactie: sterke toename van de militarisering van de samenleving
-‐ sterke toename van corruptie en fraude
-‐ cultureel-‐religieus: -‐ toename van de populariteit van mysterieculten
-‐-‐> nadruk op persoonlijk heil
9.3. De hervormingen van Diocletianus
-‐ Diocletianus (284 -‐ 305)
-‐ hervormingen
-‐ politiek en bestuurlijk
-‐ militair
-‐ economisch
-‐ ideologisch en religieus
-‐-‐> ‘Republikeinse’ façade en instellingen grotendeels verdwenen
-‐-‐> dominaat vervangt principaat
-‐ politiek en bestuurlijk
-‐ machtsdeling
-‐ eerst dyarchie in 286
-‐ medekeizer Maximianus
-‐ twee Augusti
-‐ één voor het oosten
-‐ één voor het westen
-‐ dan tetrarchie in 293
-‐ twee Caesaren aangetrokken (Galerius en Constantius Chlorus)
-‐-‐> assistenten en toekomstige opvolgers
-‐-‐> militaire taakverdeling, geen splitsing van Rijk in 4 delen !
-‐ provinciale herindeling
-‐ meer dan 100 kleinere provincies verdeeld in 12 diocesen olv. vicarii
-‐ diocesen weer ingedeeld in 2 prefecturen olv. een praetoriaanse prefect
-‐ aparte groep militaire commandanten (duces)
-‐-‐> functioneerde onalankelijke van administratieve systeem
-‐ militair
-‐ Diocletianus
-‐ zet uitbouw van mobiele veldlegers voort
-‐-‐-‐> elke tetrarch beschikt over een comitatus
-‐ verder fortiﬁcatie van de limes, uitbreiding grenstroepen
-‐ opname ‘barbaren’ in de legers
-‐ levering van rekruten als belasting voor grootgrondbezitters
-‐-‐> a}oopbaar dmv. aurum tironicum (‘rekrutengoud’)
-‐ uitgifte van land aan veteranen nu met verplichting dat zij hun zoons aan het leger leverden
32 / 37
-‐ economisch
-‐ uitbreiding leger & bureaucratie en bouwprogramma’s
-‐-‐> erg kostbaar
-‐-‐> annona-‐belasting uitgebreid tot systeem gebaseerd op grondoppervlak en inwonertal
-‐-‐> decurionen (= curiales) collectief verantwoordelijk gesteld -‐-‐> zware last
-‐-‐> lidmaatschap ordo decurionum erfelijk gemaakt
-‐ staat reageerde met dwang op economische crisis
-‐ boeren aan grond gebonden
-‐ zonen verplicht het beroep van hun vader over te nemen
-‐-‐> laatantieke dwangstaat
-‐ tegen inﬂatie:
-‐ hervorming geldstelsel
-‐ edict van maximumprijzen (ineﬀectief)
-‐-‐> contraproductief: dreef goederen en diensten van de markt
-‐-‐> krimp (geld)economie
-‐ ideologisch / religieus
-‐ ideologische ondersteuning voor de uitbouw van een semi-‐totalitair rijkssysteem
-‐ keizer nu dominus (‘heer’) ipv. princeps (‘eerste burger’)
-‐ tetrarchen voorgesteld als goddelijke familie
-‐ uitgebreid hofceremonieel, deels Sassanidisch geïnspireerd
-‐ alles wat des keizers was, was sacer
-‐ grote afstand bevolking -‐ keizer
-‐ uitgebreide holiërarchie en bureaucratie
-‐ heidens reveil onder Diocletianus, stimulans voor traditionele culten
-‐ 303 -‐ 305: grootscheepse christenvervolgingen (vooral in het oosten)
-‐-‐> uiteindelijk, onder Galerius in 311: tolerantie-‐edict
<-‐-‐ simpelweg teveel christenen
9.4. Constantijn de Grote
-‐ 305: aftreden van beide Augusti (Diocletianus en Maximianus)
-‐-‐> opgevolgd door beide Caesaren
-‐ dynastieke krachten toch te sterk
-‐-‐> na korte strijd volgt Constantijn, zoon van Constantius Chloris, in 306 zijn vader op als Augustus
-‐-‐> wil keizer van het hele Rijk worden
-‐ 312: Slag bij Milvische Brug (ten noorden van Rome)
-‐-‐> Constantijn overwint zijn rivaal in het westen, Maxentius, na goddelijke visioen/droom
-‐-‐> schrijft overwinning toe aan de steun van de christelijke god
-‐ Constantijn wordt fervent keizerlijk pleitbezorger van het christendom
-‐ 313: Edict van Milaan (samen met oostelijke medekeizer Licinius)
-‐-‐> godsdienstvrijheid in het hele Rijk
-‐ uiteindelijk toch strijd Constantijn vs. Licinius
-‐-‐> Constantijn wint (324) bij Buzantion
-‐-‐> ombouw polis Buzantion tot tweede, christelijke hoofdstad van het Rijk: Constantinopolis
-‐ Constantijn houdt zijn religieuze politiek bewust ambigu
<-‐-‐ wil pagane onderdanen niet bruuskeren
-‐ steun aan de Kerk
-‐ benoemingen
-‐ schenkingen
-‐ privileges
-‐ kerkbouw
-‐ maar:
-‐ geen vervolging heidenen
-‐ heidense religieuze gebruiken niet afgezworen maar deels geïncorporeerd
-‐ Constantijn blijft pontifex maximus, zoals alle keizers voor hem
-‐-‐> Constantijn mengt zich tegelijk ook in christelijke theologische kwesties (Concilie van Nicaea, 325)
33 / 37
-‐ bestuur
-‐ nu Rijk verdeeld in 4 prefecturen (ongeveer oude tetrarchische indeling)
-‐ vicarii aan het hoofd van 13 diocesen
-‐ meer dan 100 provincies
-‐ verdere versterking limitanei olv. duces
-‐ ook comitatus olv. magistri
-‐ nadruk op cavalerie
-‐ daarnaast: foederati
-‐-‐> ‘barbaren’ (meest Germanen) die tegen betaling Rome’s grenzen verdedigden
-‐ hof (sacram palatium) zeer ceremonieel en bureaucratisch
-‐ secretarie
-‐ departementen (oﬃcia)
-‐ consistorium (raad van de keizer)
-‐ voortzetting dwangeconomie
-‐ pachters nu letterlijk aan grond gebonden
-‐ verschillen nog weinig van slaven (kolonaat)
9.5. Van Constantijn tot Theodosius (337 -‐ 395)
-‐ Constantijn opgevolgd door zoon Constantius II (337 -‐ 361)
-‐ minder subtiele benadering van de heidenen
-‐ opkomst caesaropapisme
-‐ 361: Constantius opgevolgd door neef Julianus Apostata (‘de Afvallige’)
-‐-‐> poogt christendom terug te dringen door bevordering van heidense culten -‐-‐> tevergeefs
-‐ Valentinianus (364 -‐ 375) keizer in het westen
-‐ Valens (364 -‐ 378) keizer in het oosten
-‐ Valentinianus opgevolgd door Gratianus (375)
-‐ 378: Valens sneuvelt in Romeinse nederlaag tegen Visigoten (Hadrianopolis)
-‐ Valens opgevolgd door Theodosius (de Grote) (379 -‐ 395)
-‐ Theodosius maakt Goten foederati
-‐ 391 -‐ 392: verbod op heidense culten
-‐ christendom staatsgodsdienst
-‐ na Theodosius splitsing WRR -‐ ORR deﬁnitief
34 / 37
10. Economie en maatschappij in een wereldrijk
10.1. Omvang, bevolking, steden
-‐ enige langdurige stabiele wereldrijk in Europese geschiedenis
-‐ van Atlantische kust tot Eufraat
-‐ van Muur van Hadrianus tot eerste Cataract van de Nijl
-‐ 5 900 000 km² landoppervlak
-‐ delen van drie continenten
-‐ kwart van de toenmalige wereldbevolking
-‐ interne zee
-‐ op hoogtepunt (medio 2e eeuw pCn) ca. 60 miljoen inwoners of meer
-‐ zeer grote bevolkingsdichtheid in centrale delen van het Rijk
-‐ naar pre-‐industriële maatstaven sterk verstedelijkt
-‐ Italië meer dan 20 % van de bevolking in steden
-‐ elders 10 % of meer
-‐ Rome 1 miljoen inwoners
-‐ Carthago + Alexandrië + Antiochië: samen nog eens 1 miljoen
10.2. Transport en communicatie
-‐ ongeëvenaard stelsel van verharde wegen
-‐ uiteindelijk 272 wegen
-‐ meer dan 85 000 km
-‐ doel van de wegen
-‐ vooral militair: troepenverplaatsing, bevoorrading
-‐ bijeﬀect: stimulans handel en mobiliteit
-‐ oprichting cursus publicus door Augustus (postdienst, ‘overheidsinformatieservice’)
-‐ netwerk van mansiones / mutationes (verblijf-‐ en paardenwisselplaatsen)
-‐-‐> ook herbergen voor private reizigers
-‐ toch: communicatie over land langzaam
-‐ ossenkarren, paard-‐en-‐wagen, ruiters, voetgangers
-‐ in termen van reistijd was het Rijk ‘een paar maanden breed’
-‐ andere mogelijkheden
-‐ rivier-‐ en zeetransport
-‐ kostenverhoudingen
-‐ zee 1
-‐ rivier 5
-‐ land 34-‐42
-‐ zeetransport dus eﬃciënts
-‐ interne zee: MZ (‘mare nostrum’)
-‐-‐> transport bulkgoederen (graan, wijn, olijfolie, garum (vissaus), bouwmaterialen)
-‐-‐> naar steden, vooral Rome
-‐ echter: zeilseizoen beperkt tot late lente en eerste maanden van de zomer
10.3. Landbouw
-‐ premoderne agrarische economie
-‐-‐> 80 % van de bevolking werkzaam in de landbouw
-‐ arbeidsintensief, lage productiviteit
-‐ basale tweedeling: grootgrondbezit vs. kleine boeren
-‐ keizer, rijkselite (senatoren/ridders) en locale stedelijke elite
-‐-‐> top van grootgrondbezit
-‐ exploitatie van grootgrondbezit, twee opties:
-‐ slaven (plantagesysteem, latifundia)
-‐ pachters (coloni, locatio-‐conductio)
-‐ slavenvilla’s huurden arbeid in gedurende oogst-‐perioden
-‐-‐> vaak kleine boeren die wat bijverdienden
35 / 37
-‐ kleine boerenstand blijft doorbestaan (ondanks crisis in Late Republiek)
-‐-‐> verbouwen voor eigen consumptie
-‐-‐> enig surplus voor de markt
-‐ daarnaast veeteelt, grote kuddes op estates 10.4. Nijverheid en handel
-‐ nijverheid blijft relatief kleinschalig
-‐ workshops produceren voor locale en regionale consumptie
-‐ uitzondering: -‐ door overheid gestimuleerde productie voor het leger
-‐ ceramiekproductie bij villa’s
-‐ sterke beroepsspecialisatie binnen stedelijke economie
-‐ handel vooral lokaal en regionaal
-‐ bulkgoederen over lange afstand vaak door overheid gesteund
-‐-‐> voedselvoorziening Rome, legerkampen
-‐ overheid en economie
-‐ geen economische politiek (hele concept zelfs onbekend)
-‐ überhaupt weinig ‘beleid’: keizer reageert vooral op verzoeken
-‐ concentratie op handhaven van de orde, belastinginning, voeden van de hoofdstad
-‐ muntslag (bronzen sestertii, zilveren denarii, gouden aurei)
-‐ om troepen te betalen
-‐ voor belastinginning
-‐ voor propaganda
-‐ eﬀect: verspreiding geldeconomie
10.5. Ontwikkeling en groei?
-‐ extensieve groei: -‐ er is bevolkingsgroei
-‐-‐> expansie van economische transacties: productie en consumptie stijgt
-‐ exploitatie van marginale gronden
-‐ intensivering -‐-‐> inzet van meer mankracht
-‐ intensieve groei (toenemende welvaart per hoofd van de bevolking?)
-‐ een beetje in 1e en 2e eeuw pCn
-‐-‐> distributie van deze extra welvaar?
-‐ rijken werden rijker
-‐ eﬀect op stedelijke middengroepen (plebs media)
10.6. Sociale structuren
-‐ diverse perspectieven
-‐ arm & rijk (klassenanalyse)
-‐ slaaf of vrij / burger of niet-‐burger (statusanalyse)
-‐ hiërarchie van ordines (standenanalyse)
-‐ elk op zich biedt geen totaalbeeld, lopen doorheen
-‐ naast deze ‘verticale’ indelingen ook ‘horizontale’ verbanden
-‐ clubs en (beroeps)verenigingen van gewone burgers (collegia)
10.7. Rijk en arm
-‐ grote sociale ongelijkheid
-‐ kleine elite van grootgrondbezitters, senatoren, equites en decurionen
vs.
-‐ arme grote massa
-‐-‐> daarbinnen weer onderscheid:
-‐ stedelijke ‘middengroepen’ van winkeliers, ambachtslui en handelaars (plebs media)
vs.
-‐ echte armen
-‐ geen armenzorg -‐ annona in Rome & euergetisme was alleen voor burgers, ongeacht welstand
-‐ armere burgers konden wel steun van de rijken verkrijgen via patronage
36 / 37
10.8. Slaven en vrijen, burgers en niet-‐burgers
-‐ servi, liberti, ingenui
-‐ slechte lot van de slaven in landbouw en mijnen
vs.
-‐ betere levensstandaard van de slaven in de huishoudens van de elite (familia Caesaris)
-‐ grote kans op manumissio (vrijlating)
-‐-‐> meester werd patronus
-‐ libertus werd burger, maar met beperkte rechten
-‐ geen ambten vervullen
-‐ wel priesterschap keizerscultus -‐ seviri augustales
-‐ cives vs. -‐ pegrini
-‐ massa rijksbewoners
-‐ hadden wel burgerschap van hun eigen stad
-‐ Romeins burgerschap verspreidt zich geleidelijk
-‐ Constitutio Antoniniana, 212 pCn: alle vrije inwoners van het Rijk worden Romeins burger
10.9. Ordines
-‐ ordo senatorius: -‐ senatoren en hun familie
-‐ vermogenscriterium 1 miljoen sestertii
-‐ ordo equester:
-‐ ridders en familie
-‐ vermogenscriterium 400 000 sestertii
-‐ ordo decurionum
-‐ leden stadsraden en familie
-‐ vermogenscriterium 100 000 sestertii
10.10. Cultuur en religie
-‐ multicultureel imperium, hoofdlijnen:
-‐ Latijnse westen
-‐ Griekse oosten (poleis)
-‐ Romeinse invloed, vermenging met locale culturen (romanisatie)
-‐ voortbestaan locale talen en (religieuze) tradities
10.11. Romeinse culturele invloeden
-‐ badcultuur
-‐ inscriptiecultuur (epigraphic habit)
-‐ architectonische vernieuwingen (oa. triomsoog, koepelbouw)
-‐ waterleidingen, riolering
10.12. Religie
-‐ ‘traditionele’ publieke stadsculten bestaan voort, met locale varianten
-‐ keizer pontifex maximus
-‐ keizerscultus
-‐ mysterieculten (Mithras, Isis)
-‐ Christendom
37 / 37

1. `Dark Age` en Archaïsch Griekenland

Related documents

Products

Support

1. `Dark Age` en Archaïsch Griekenland

Related documents

Add this document to collection(s)

Add this document to saved

Suggest us how to improve StudyLib