hier de tekst van de Staat van het theater 2016 in pdf

Destaatvanhettheater2016–doorBasHeijne
Damesenheren,
Iedervanuhiervanmiddag,datkanikwelmetzekerheidzeggen,koesterteenherinnering
eenbeslissendetheater-ervaring.
Hetkaneen,tien,twintigjaargeledenzijn,enmisschiendenktuerzeldenaanterug,maar
eriseenvoorstellinggeweest,die,hoewelzelfallangvervlogenenkeurigopgenomeninde
jaarboekenenoverzichten,enallanggeenonderwerpvangesprekmeerineenwereldjedat
nietgewendisachteromtekijken,niettemineenonuitwisbareindrukopuheeft
achtergelaten.
Begrijpmegoed,ikhebhetnietovereengeweldigeacteerprestatie,eengeslaagderegie,
eenverbluffendtoneelbeeld,eenprachtigetekst–ikhebheteigenlijkoverdatallestegelijk,
overvoorstellingenwaarindatallessamenkomtenerbinneninjeietsgebeurtwaarjeje
geengreepophebt.Erwordtnietzozeerietsbevestigd,erwordtietsaanjeonthuld.Er
overkomtjeiets.
Meteen‘beslissendetheaterervaring’bedoelikduseenervaringdiejeblikopjezelfopde
wereldblijvendverandert,diejewezenlijkandersdezaallaatuitgaandanjeerbinnenging.
Hetgaatdenkikdanookeerderoverinzichtdanoveremotie–emotievoeljemeestalbij
ietsdatjealkent,endusherkent.Inzichtmaaktietsduidelijkwaarjetotdusvernoggeen
woordenvoorhad.Natuurlijkkomtdaaremotieaantepas,ikkanmeavondenherinneren
datikvolkomenverblufteenzaaluitliep,nietvanwegeeengevoeldatiktochalkende–
woedeoveronrecht,verdrietoverellende,plezieromhetabsurde,warmteomtzinnelijke
engeile,hernieuwdebetrokkenheidbijdesamenleving–maaromdaterbinnenietswas
losgewoeld.Overjezelf.Overdewereldwaarinjeleeft.Ja,overhetlevenzelf.
Voordatditallesteabstractwordt,zalikeenvoorbeeldgeven.Eenvanmijnvroegste
beslissendetheater-ervaringenwasdeensceneringvanTsjechovsKersentuindoorArt&
Pro,inderegievanFransStrijards,in,ikhebdatopgezocht,1987.Strijards,eenregisseur
vanwiehetbelangvooreenhuidigegeneratietheatermakersjammerlijkonderschatis,blies
indezeregie,enzevenjaarlaterinzijnOomWanja,deTjechov-conventiesaanflarden.
VerdwenenwasdeTsjechoviaanseweemoedigegelatenheid,dezachtmoedigeironie,die
uitnodigingtotmededogenmethulpelozemensen,zoekendezielen,dieopeentragikomischewijzenietopgewassenzijntegeneenonherroepelijkveranderlijkewereld.Nee,
dezeKersentuinwaseenhilarischgekkenhuis,volpersonagesalsongeleideprojectielen,
ongeremdeabsurditeitenslapstick.
Maardathilarischeiconoclasmewasnietnietalleenbedoeldalskritiekopdeconventies
vandetoenbestaandeTsjechov-praktijk.Hetsneeddieper.Echtvernieuwendtoneelgaat
veelverderdanhetdoorbrekenvantheaterconventies,zeblaastookconventiesinjeeigen
hoofdop.
TerwijldeTsjechovspersonageshardopweeklaagdenoverhetverliesvanhunprachtige
kersenbongerd,overgeleverdaanhetplattematerialismevandekoopmanLopakhin,die
geenoogheeftvoordegeestelijkewaardediedekersentuinvertengenwoordigtenalleen
denkt,uweetwel,intermenvannuttigheidenrendement,lietdezeensceneringvande
Russischetoneelklassiekerzienhoemenzelfdeboelkapotmaakte.Niksonafwendbaar
noodlot,niksonstuitbaremachtenvaneennieuwe,materialistischetijdgeest,niks
onvoorstelbareplatheidenberekeningwaartegenfijngevoelige,kunstzinnigegeestenniet
opgewassenzijn.DezeLopakhinwasgeenblindemachtvanbuiten,hijwasgewoonhet
productvandetijdgeest,hetonvermijdelijkeresultaatvanverwaarlozingenverslonzingvan
idealenenbetrokkenheid.
Strijardslieteengeneratieziendievanhetweeklagenhaarberoephadgemaakt.Een
generatiediedeschuldvanallesaltijdbuitenzichzelflegt.Eengeneratiediehetgewoon,
afwisselendlallendenjammerend,laatgebeuren.Enzelfweigertverantwoordelijkheidte
nemen.
Voormijwasdiehilarisch-hysterischevoorstellingduseenbeslissendeervaring.Ikdraag
hemtotdedagvanvandaagmetmemee.HetkosttemijgeenenkelemoeiteominStrijards’
Russeneeneliteteziendiezegtoptekomenvoorgeestelijkewaarden,voorhet
beschermenvanimmateriele,kwetsbaregeestesgoed.Maarintussendeheleboelaande
duivelenzijnoudemoerverkwanselt.Enmaarklagenoverwatjewordtaangedaan,en
intussenvolweemoedmijmerenoverhetonherroepelijkverstrijkenvandetijdende
vergankelijkheidvanalles!Wewillenniet,maarwekunnennietanders!
Hetdiepereinzichtdatdezeensceneringmijgaf,wasdatwijmeestalzelfonzeeigen
vijandeninhetlevenroepen.Datdebarbarenzeldenvanbuitenkomen.Enalsdatwelhet
gevalis,ermeestaliemandisgeweestdiedepoortenwijdopenheeftgezetvoordewilde
horden.
Hetheeftmijeenblijvendeargwaanbezorgdjegenscultuurpessimisten,dieinmanifesten
enprotestenzofelvanleertrekkentegendeLopakhinsvandezewereld.Ikzouzeggen,
voordatjejeweeklachtaanheft:kijkindespiegel,erkenjemedeplichtigheid,betreurje
verdomdeluiheid,jeslonzigeverwaarlozingvandeooitzulkemooieidealen,defatale
compromissendiejehebtgeslotenomdeboeltereddenendiejeuiteindelijkalleennog
maarverderinhetnauwhebbengebracht.
Ubegrijpt,IkmoetnogvaakaanStrijards’Kersentuindenken.Bijvoorbeeldtijdenshet
traditioneleParadiso-debattijdensdeUitmarktvan2003,waartoenmaligVVD-wethouder
GeertDaleseenzaalvolverontrusteacteurs,musiciendansersvoorhielddatwanneerde
kunstenhunbestaansrechtwildenbewijzentenopzichtevaneensteedsonverschilliger
maatschappij,jeNOOIT,eenechtNOOIT,overdeintrinsiekewaardevanwatjemaakte
moestbeginnen–daarhaddemaatschappij,leesdepolitiek,echtgeenenkeleboodschap
aan.Alsjegingstamelenoverdenoodzaakvanhettheatervooreensamenleving,vanwege
allerleivage,elitairenoties,danhadjehetpleitbijvoorbaatverloren.Nee,jemoesthet
economischbelangvanhettheaterlatenzien,watheteenstadopbracht,watvoormensen
vankwaliteithetaantrok,datwilzeggenmensenmetgeld,endehippewinkelsdiewilden
hurenrondomhettheater.
HierwaseenechteLopakhinaanhetwoord.Hijbrachtzijnadviesalseenverrassendnieuw
inzicht,waarhetwereldvreemdekunstvolkzijnvoordeelmeekondoen.Indezaalwerd
braafgeknikt.
VanGeertDalesissindsdiennietveelmeervernomen,behalvedathijdesamenlevingeen
vermogenaanbelastinggeldheeftgekost.Maarzijngeestwaartnogaltijdronddoorde
wereldderkunsten.Demantradatdekunstzichnaarbuitentoemoetbewijzenincijfers,in
aantallen,ineconomischbelangis,dathoefikuniettevertellen,dominantgeworden.Ook
binnendetheaterwereldheerstdetaalvandecijfers–enechtnietalleenomdatde
subsidiegeverdateistalsbewijsvanmaatschappelijkeverantwoordelijkheid.
Nee,dietaalisdominantgewordenomdathijzobegrijpelijkis,zoverleidelijk,omdathijje
ontslaatvanvandeverplichtingomjeindieandere,moeilijke,stamelendetaaluitte
drukken.Ikbedoeldetaalvandeemotie,vanhetinzicht,vandesubtielebetekenissendie
diepinonzeogenschijnlijkzoalledaagseenplatvloerselevensschuilgaan.Andersgezegd,de
taalvankunst.
Inmiddelsisdetaalvandecijfersindehelesamenlevingzowatdeenigetaaldienog
verstaanwordt,endatvindenweallemaalheelerg.Maar:whatcanyoudo?
Luister,horenwedaarindevertehetkappenvandebijl?Gaatdaar,ondanksonze
protesten,onzemarsen,onzeweeklachtenenaanklachtenvandelaatstejaren,onze
oproepenenmanifestenenniettevergetendeStaatvanhetTheater-toespraken,onze
geliefdekersentuinnietonherroepelijktegendevlakte?Zijnaldiepleidooienvooreigen
parochieeentekenvanechtengagement,reëlebetrokkenheid,oftochmeereenritueel,
eengelegenheidomjezelfmiskend,endusgoed,tevoelen?
Hebbenwehetnietzelfoponsgeweten,eerstveelteonwereldsentoen,eenmaalwakker
geschuddoordebottebijlvanHalbeZijlstra,juistveeltewerelds?Miskenthettheaterde
samenleving,zoalsdeLopakhinsvanonzetijdnietophoudenhaarintewrijven–methun
slechtverborgen,oer-Hollandserancunetegenalleswatwilonderzoekenofzichwil
onderscheiden?Ofmiskentdesamenlevinghettheaterdoorhaartebetuttelenente
denigereren–o,hetHollandsegebrekaanrespectvoordekunsten.Nee,danDuitsland,
waardeministernaarmijnpremiereskomt!
Methettoneelgaathetbestgoed,lijktnudeheersendeopvatting;metdemaatschappij
gaathetslecht.DelaatstetoekenningenvansubsidiesvanhetFondsPodiumkunsten
wordenookzogeduid–erisveelkwaliteit,jongtalentdientzichvanallekantenaan,
Nederlandstheaterkrijgtinternationaleerkenning,maardepolitiekverkeertnoginde
naweeënvandekunst-entheaterrancunedietentijdevanZijlstrahandigwerd
aangewakkerd.Wantnettoeniedereendachtdatweallemaalkunstminnaarsgingen
worden,laaidedekunsthaatongekendfelop.Dieemotieisalweerverflauwd,menheeft
sindsdienZwartePietgevondenomvanwakkerteliggen,ensindsvorigeweekdeBurkini.
Ookmethetgeldgaathetweerietsbeter,enzalhetbinnenkortnogbetergaan–detocht
doordewoestijnisvoorbij,verklaardeD66-leiderAlexanderPechtoldvorigeweekinhet
Paradiso-debat.Deklappenzijnernogsteeds,kijknaartoekenningenvanhetFonds
Podiumkunsten,maarzekomenietsminderhardaan,lijkthet.Departijdiehethoogstinde
peilingenstaateniederevormvankunstsubsidiewilafschaffen,netalswindmolensenoja,
ooknogminofmeereendeelvandeNederlandsebevolking,gaatvastenzekertochniet
regeren.
Wekunnenweereenbeetjeademhalen.Jatoch?
Maarluister.Weetuzekerdatunietshoort?Nee?Ja?
Isdattochniethetgeluidvanbomendiegekaptworden?Volgtnaalhetweeklagenvande
afgelopenjarennunietgewoondeberusting–berustingmethetverlies,berustinginde
nieuweorde,waarinvantheatermakerswordtverwachtdatzeinstrumenteeltewerkgaan–
ofomhetsjiekertezeggen,verbinteniszoekenmethunpubliek?Zekerniemandwilvan
onzekersentuineenvakantieparkmaken,echtniet,maarwatalshetdeenigemanierisom
teoverleven?Alshetnueenmaaldetijdgeestis,deveranderendedynamiekinde
samenleving,dehegemonievandeconsumentalssmaakmaker,deopkomstvanaldie
nieuwemedia,enzovoortenzovoort–moetjejedannietgewoonvoegennaardetijdgeest?
Diemantra’szijninmiddelsoverbekend.Zeklonkenafgelopenweeknogtijdenshetjaarlijke
Paradiso-debat.Onbedoeldleggenzededilemma’svandehedendaagsetheatermaker
bloot.Ja,theatermaakjenietvoorjezelf,eenvollezaalisietsmooisomnaartestreven,
publiekbereikenisgeenbewijsvandeartistiekeuitverkoop.Metdehautaine,
publieksvijandigegeloofsartikelenvandeavant-gardeisnuwelgenoegafgerekend.
Maardehardnekkigemythedathettheaterneerkijktopdebezoeker,zichindemeest
experimentelebochtenwringtommaarnietpopulairtewordenenhetvolktebehagen,
heefthettheaterookschuldbewustgemaakt-veeltedocielnaardesamenlevingtoe.Eris
nuzovaakgeroependathettoneelnaardemensentoemoetkomen,publieksbereiktotde
hoogsteprioriteitmoetmaken,zichmoetvoegennaardesmaakvandesamenleving,datje
afvraagtofhetnieteenstijdwordtomdeboelomtedraaienentothetomgekeerdeteop
teroepen:
Laatdesamenlevinghettheateropzoeken!
Hetisnamelijkeenleugendattoegangelijkheidencomplexiteitnietkunnensamengaan.En
hetiseendrogredendatergeenpubliekbestaatdatsnaktnaardiepteenbetekenis,jaook
eengrootpubliek.DeKersentuindiemijnjeugdigeblikvormde,waseenvlotte,hilarische
voorstelling,erwasnietsonbegrijpelijksaanentegelijkwashijvolvanbetekenis–envoor
zoverikmekanherinnereniedereavondvollediguitverkocht.Zeker,alsjeevenzoektvindje
welartistiekeijdelheidensolipsismeinhettheater,enjabuitenhettheatervindjegenoeg
onvesnedenkunsthaat.Maardewederzijdsefixatieopdiekwalijkeeigenschappenhebben
eenscheefbeeldvandeverhoudingvanhettheatertotdesamenlevingopgeleverd.
IndeNederlandontaardtiedersociaalverkeernueenmaalalgauwineensocialestrijd,
volledigbeheerstdoordeknijpendeangstdateenanderzichbetervoeltdanjij.Dekunsten,
enhetartistieketheaterinhetbijzonder,zijndeafgelopenjarenopeenperversemaniertot
hetbrandpuntvandiestrijdgemaakt.
Depolitiekheefthettoenheteropaankwamkleurtebekennen,hetopallemogelijke
manierenlatenafweten–latenwedatvooralnietvergeten,ooknietnuerweer
mondjesmaatwatgelduwkantopwordtgeschoven.Depolitiekheeft,uitzuiver
opportunisme,dekunstverraden.Toenheteropaankwamietsessentieelsteuittedragen,
namelijkdateenvitalesamenlevingnietzondereenvitalecultuurkan,vluchttedepolitiekin
drogredenenenja-maars.Enzokonallebetekenisvandekunstenvoordesamenleving
wordenteruggebrachttotgekmakendegedachtedatikjulliemijnbelastinggeldmoetgeven
enkelzodatjulliejebovenbijverhevenkunnenvoelen.Denaweeenvandiekaraktermoord
zijnnogsteedsvoelbaar,nietalleeninheteffectvandebezuinigingen.
Wantterwijlerhardwerdgeweeklaagdoverhetgebrekaanrespect,heeftzichonderhuids
vanhettheatereenvreemdedeemoedeigengemaakt.Derollen,lijktmensteedsweerte
willenerkennen,zijnnuomgedraaid–hetisdemaatschappij,niethettoneeldatdetoon
aangeeft.Sorrysorry.
Maardienieuwedeemoedisevenmisplaatstalsdehoogmoeddieeraanvoorafging.Het
theaterisnogaltijdonzeKersentuin.Erisveelgekapt,deLopakhinsbanjerentussende
bomen,maarerisookgenoegaanplant.Isdecrisisdannuvoorbij?Isjulliehachjegered?
Welnee,decrisisisnogmaarnetlosgebarsten!Kijkomjeheen,neemhetnieuwstotje,en
jeziethoeeenheelmensbeeldopdeschopgaat.Fastenyourseatbelts,it’sgoingtobea
bumpynight.’
Geenwonderdathetgoedmethettheatergaat,wanthettheaterleeftvancrisis.Het
theatermoetdiecrisisomarmen,zichvooralnietveiligwillenvoelen,wantdekrachtendie
zichdeafgelopenjarentegenhettheaterendekunsteninhetalgemeenverzamelden,zijn
nujuistdekrachtendiehettheaterbijuitstekmoetonderzoeken.
Jehoorttegenwoordigweldatdebezuinigingenhettheatergoedhebbengedaan.Ja,dat
denkikook,maarnietomdatmennuleertzijneigenbroekoptehouden,zichintespannen
omtargetstehalenenpubliektebereiken.Hettheateriswakkergeschudomdatmenzelf
hardgeconfronteerdwerdeenwereldwaarinallerleikrachtenzijnlosgewoelddie
schreeuwenomduiding,ominzicht,ombewustwording.Dieschreeuwenom–ja–theater.
Omarmdecrisis.OmarmdeLopakhinsvandezetijd.Jammernietoverhen,maakzoals
Tsjechovdeed,toneelvanhen.
Damesenheren,erisgenoeggeweeklaagdoveronzeKersentuin.Erisergenoegschuld
bekend.Hettheaterzalaltijdeenambivalenteverhoudingtotdesamenlevinghebben,want
hettheaterhoortbijdesamenlevingenwiltegelijkdiesamenlevingbeschouwenen
doorgronden.Altijdzalhettheatermoetenvechtenomvrijplaatstekunnenzijn–enaltijd
zalhetzichmoetenhoedenomreservaatteworden.Dieambivalentie,diefrictie,zalnooit
verdwijnen,metofzondersubsidie.
Wanneerhettheaterzichvollediguitlevertaandesamenlevingverandertdekersentuinin
eenpretpark.Wanneerzezichhoogmoedigverschanstachterdeheg,verandertzeineen
sekteopeensjieklandgoed.Datzalnooitveranderen.Altijdzullenerconventieszijndie
doorbrokenmoetenworden,binnenenbuitenhettheater-zoalsTsjechovdeedinzijn
stukkenenStrijardsdiemebijdertigjaargeledenmijnbeslissendetheaterervaring
bezorgde.Steedsopnieuwmoetdeblikwordengericht,demenstegenhetlichtgehouden,
dewereldwordenverkend,detijdwordendoorgrond.Onzekerheidisdaarbijgeen
stoorzender,onzekerheidisvoorwaarde.
Dat,damesenheren,isvolgensmijdeStaatvanhettheater.Hetisnietanders,hetisnooit
andersgeweest.Weesblijdathetzois.
Ikwensu,enmijzelf,eenmooitheaterseizoentoe.