Manifest Water op de Hoogte

Water, economie en leefomgeving in Hoog Nederland
Regionaal Bestuurlijk Overleg Rijn Oost & Stuurgroep Deltaplan Hoge Zandgronden
Hoog Nederland, juni 2012
Inhoud
Blz.
Samenvatting
1
1
De Hoge Landen
4
2
Economisch belang van Hoog Nederland
7
3
Belang van water
13
4
Kansen voor water
24
Samenvatting
Hoog Nederland is een veelzijdige regio met hoogwaardige economische activiteiten en een schat aan natuurgebieden. De beschikbaarheid
van voldoende schoon water nu en in de toekomst is essentieel om
deze rijkdom in stand te houden. Door klimaatveranderingen komt de
beschikbaarheid van voldoende water in Hoog Nederland echter in
gevaar. In droge jaren schiet deze nu al tekort. Als overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen zijn we samen aan zet om knelpunten aan
te pakken en kansen te benutten. De aantrekkelijkheid van Hoog Nederland als regio om te ondernemen, investeren, wonen en werken is in
het geding.
Samen moeten we investeren in het besparen van water, het beter op
voorraad houden van water, het optimaliseren van wateraanvoer en in
meer samenwerking en innovatie. In Hoog Nederland zijn we hier al
volop mee aan de slag, maar we kunnen het niet alleen. Bredere bestuurlijke en maatschappelijke verankering van onze opgave is nodig.
Daarbij is erkenning en steun van het Rijk c.q. het Deltaprogramma
onmisbaar. Erkenning van de urgentie. En steun in het verkennen van
nieuwe mogelijkheden, het aanreiken van instrumenten en het medefinancieren van projecten en investeringsmaatregelen. Rijk en regio
moeten de krachten bundelen voor een duurzame instandhouding van
de economische kracht en landschappelijke kwaliteit van Hoog Nederland, en daarmee van Nederland als geheel.
Dit Manifest neemt u mee in de wereld van Hoog Nederland, toont het
belang van water voor tal van sectoren en geeft inzicht in uitdagingen
en kansen. We moeten in actie komen, doet u mee?
Water op de Hoogte, juni 2012
Droogte en klimaatverandering in Hoog Nederland nopen tot
investeringen. De hoge zandgronden in het oosten en het zuiden behoren tot de droogste gebieden van Nederland. Nu al is in
droge jaren sprake van een tekort aan water en doen zich problemen voor met de waterkwaliteit. Door klimaatverandering zullen deze knelpunten toenemen. Langere perioden van droogte
en hogere temperaturen leiden ertoe dat natuur, landbouw, maar
ook industrie, scheepvaart, waterrecreatie, energievoorziening
en drinkwaterwinning onder druk komen te staan.
Om deze knelpunten het hoofd te kunnen bieden, moeten we als
overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen gezamenlijk investeren in een toekomstgerichte watervoorziening. Cruciale
elementen daarin zijn:
 Waterbesparing: zuiniger en slimmer omgaan met het beschikbare water.
 Voorraadvorming: vergroten van de voorraad gebiedseigen
water, zowel in als op de grond.
 Optimaliseren van de mogelijkheden voor wateraanvoer: van
hoofdwatersysteem tot in het regionale systeem.
 Samenwerking en innovatie: meer maatregelen nemen om
de duurzame balans tussen vraag en aanbod van voldoende
water van voldoende kwaliteit te garanderen.
Tijdig ingrijpen is noodzakelijk. Tijdig ingrijpen is nodig om
welzijn, ontwikkelingskansen en biodiversiteit in Hoog Nederland
op peil te houden. Zo voorkomen we nog grotere investeringen in
de toekomst. De samenwerkende partijen in Oost- en Zuid1
Nederland (Zoetwatervoorziening Oost-Nederland en Deltaplan
Hoge Zandgronden) brengen de vereiste maatregelen in kaart en
mobiliseren het bedrijfsleven om mee te werken aan innovaties
en duurzamer ‘watergedrag’. De regionale partners ontwikkelen,
bedenken en voeren proefprojecten uit, private en maatschappelijke partijen in het veld worden betrokken bij de oplossingen.

Ter illustratie enkele citaten van regionale bedrijven1.

Water is het bloed dat door het lichaam van Chemelot stroomt: als het
water niet meer stroomt, dan ligt Chemelot plat.
Water is van essentieel belang voor elektriciteitscentrales. We monitoren ons waterverbruik en waar mogelijk dringen we verbruik terug. Er
is een trend waarneembaar dat nieuwe elektriciteitscentrales zich vestigen aan zee om zeker te zijn van voldoende koelwater.
Waterkwaliteit en waterkwantiteit zijn van essentieel belang voor de
Maasplassen. Beiden staan onder druk – door slipaanvoer – en door
klimaatveranderingen zal deze druk erg groot worden. Baggeren wordt
noodzakelijk, maar is kostbaar. Overheidsingrijpen is noodzakelijk om
de Maasplassen te behouden.
Vervoer over water is van essentieel belang. Indien het Twentekanaal
niet meegroeit, dan verplaatst de lading (en werkgelegenheid) zich op
termijn en is hierbij niet aan landsgrenzen gebonden. Niet alleen CTT is
afhankelijk van goede vaarwegen, ook de economische robuustheid
van het Nederlandse achterland kent zo’n afhankelijkheid.
De opgave is echter groot en de regio kan dit niet alleen. De medewerking van het Rijk is onontbeerlijk om:
1


De opgaven in Hoog Nederland en de urgentie daarvan te
borgen in het Deltaprogramma.
Mede inzet te plegen op benodigde kennisontwikkeling en
onderzoek naar een toekomstgerichte watervoorziening op
de hoge gronden.
Samen te bouwen aan beleidskaders en (financieel) instrumentarium voor nieuwe oplossingen.
Voldoende middelen re reserveren om samen met regionale
overheden en bedrijfsleven de vereiste maatregelen te kunnen realiseren.
In Hoog Nederland liggen grote belangen voor de BV Nederland. Hoog Nederland is een unieke regio met een krachtig economisch profiel met bijna drie miljoen banen, 45% van de in Nederland gerealiseerde toegevoegde economische waarde (2010)
en economische parels als Brainport Eindhoven, Greenport Venlo en Kennispark Twente.
Het is een gebied met een groot areaal aan landbouwgrond. Dit
levert naast een economische opbrengst door voedselproductie,
ook een maatschappelijke opbrengst op in termen van landschap, leefbaarheid van het platteland en sociale structuur. De
specifieke natuurlijke kwaliteiten in de regio, gekenmerkt door
talloze beken, vennen, hoogvenen, uitgestrekte heidevelden en
stuifzanden, leveren biodiversiteit, aantrekkelijke landschappen
en een schat aan rust en ruimte. Het gebied heeft grote waarde
in termen van recreatie en toerisme, maar kent ook een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor wonen en werken. Kortom, Hoog
Nederland heeft onderscheidende kwaliteiten, die voor de BV
Nederland van grote betekenis zijn.
Zie hoofdstuk 3 voor bronvermelding
Water op de Hoogte, juni 2012
2
De regio neemt het voortouw en vraagt anderen aan te haken. Voor het behoud en de ontwikkeling van het economisch
potentieel van Hoog Nederland, voor het toekomstperspectief
van de landbouw en voor het behoud van de unieke natuurlijke
en landschappelijke kwaliteiten is voldoende water van een juiste
kwaliteit onontbeerlijk. Dit manifest laat het u zien.
Naar verwachting is er straks minder water beschikbaar voor alle
belangen. De samenwerkende partijen in Oost- en ZuidNederland hebben het voortouw genomen om de opties voor een
toekomstgerichte watervoorziening verder te verkennen, kansen
in kaart te brengen, innovaties aan te jagen en zo te investeren
in onze toekomst. Wij roepen bedrijfsleven, kennisinstellingen en
Rijk op om mee te doen.
Water op de Hoogte, juni 2012
3
1
De Hoge Landen
Water, zo gewoon. Of toch niet….
Water: alledaags en altijd bij de hand. We noemen dit ook wel
een ‘ubiquiteit’, alom aanwezig, net als lucht en aarde. Die perceptie van vanzelfsprekendheid is niet terecht. Onder invloed van
onder andere klimaatverandering zullen we in Nederland vaker te
maken krijgen met droogte en watertekorten. Minder neerslag en
hogere temperaturen hebben op termijn impact op gebruiksfuncties als industrie, natuur, landbouw, scheepvaart, recreatie,
energievoorziening en drinkwaterwinning. Er zullen bovendien
vaker waterkwaliteitsproblemen optreden in stedelijk gebied.
Naast het vraagstuk van hoog water wordt ook het vraagstuk van
voldoende water meer en meer urgent.
Het probleem wordt erkend…..
De Tweede Deltacommissie (commissie Veerman, 2008) heeft
aandacht gevraagd voor de houdbaarheid van de huidige strategie van hoogwaterbescherming en zoetwatervoorziening in het
licht van de klimaatverandering. Naar aanleiding daarvan is de
Rijksoverheid het Deltaprogramma gestart. Het Deltaprogramma
ontwikkelt een langetermijnstrategie voor het omgaan met water
en ruimtelijk beleid, met aandacht voor duurzame maatschappelijke ontwikkeling bij onontkoombare klimaatverandering.
Water op de Hoogte, juni 2012
Onderdeel van het Deltaprogramma is het deelprogramma Zoetwater. Daarin staan twee vragen centraal:
•
•
Hoe groot is het vraagstuk van de zoetwatervoorziening,
waar en hoe manifesteert zich dat?
Wat zijn de mogelijkheden en benodigde maatregelen voor
duurzame zoetwatervoorziening voor de lange termijn?
In 2014 vindt besluitvorming plaats: de Deltabeslissing, met de
nieuwe strategie voor de zoetwatervoorziening in Nederland.
Vanaf 2009 zijn ook de regio’s in Hoog
Nederland aan het werk gegaan met de
klimaatopgave. Knelpunten en mogelijke oplossingen zijn verkend. De komende jaren worden kansrijke strategieën en maatregelen uitgewerkt. Dit
manifest kiest een andere invalshoek
en belicht het maatschappelijk en economisch belang van een duurzame
watervoorziening in Hoog Nederland:
een tocht langs de hoogtepunten van Hoog Nederland en de
relatie van deze economische en maatschappelijke parels met
een duurzame zoetwatervoorziening.
4
Hoog Nederland, een specifieke regio met een eigen
dynamiek
natieve blik, met aandacht voor de plek van Hoog Nederland in
de totale Nederlandse samenleving en de relatie hiervan met
water.
Het gebied Hoog Nederland is wezenlijk anders dan de rest van
Nederland. Het gaat letterlijk om de hogere delen van Nederland,
die voor een groot deel niet door wateraanvoer vanuit rivieren,
kanalen en het IJsselmeer worden bereikt. Nu al is er in droge
jaren een tekort aan water en doen zich problemen voor met de
kwaliteit van water. Onder invloed van klimaatverandering zal de
droogteproblematiek verder toenemen.
Dit manifest schetst in vogelvlucht de bijzonderheden en het belang van Hoog Nederland voor de BV Nederland. Veel landbouw
(voedselproductie), veel bedrijven uit de ‘topsectoren’, grote biodiversiteit, kenmerkende afwisseling tussen klein en groot, stedelijk en landelijk, natuur en werken, rust en dynamiek. Water
speelt daarin een essentiële rol, in verschillende hoedanigheden.
Als procesingrediënt bij productie (van bijvoorbeeld energie en
chemische producten), als infrastructuur voor binnenvaart en
waterrecreatie of als ingrediënt voor o.a. voedselproductie.
Hoog Nederland is de helft van Nederland, in alle opzichten.
Een frisse blik op het water
Het is belangrijk om de droogteknelpunten in kaart te brengen en
oplossingen te formuleren. Daar is de afgelopen jaren regionaal
hard aan gewerkt. Het manifest Water op de Hoogte voegt een
element toe: inbedding in ‘de rest van de wereld’, daar waar
wordt gewerkt en geleefd en geleerd en gerecreëerd. Een alterWater op de Hoogte, juni 2012
Wat is bijvoorbeeld het belang van goede zoetwatervoorziening
voor de industrie, voor de chemie, voor de landbouw en daarmee: wat is het belang voor de economie en de werkgelegenheid?
5
•
•
•
•
omvang watergebruik?
alternatieven voor water?
impact fluctuaties waterhoeveelheid
impact fluctuaties waterkwaliteit
•
•
•
•
• omvang van waterrecreatie
• toekomstperspectief
• belang waterkwaliteit
• functie voor BV NL
impact op de oogst van minder water?
van meer water?
relatie met klimaatscenario’s?
% omzet in relatie tot waterrisico’s
Een korte reis door Hoog Nederland!
Water op de Hoogte, juni 2012
6
2
Economisch belang van Hoog Nederland
Cijfers spreken
Nederland behoort nog steeds tot de rijkste landen van de wereld,
in termen van koopkracht per inwoner. Anno 2012 is het verbeteren
van de internationale concurrentiekracht één van de topprioriteiten
van het rijk. Daar wordt op diverse manieren aan gewerkt, bijvoorbeeld door specifiek in kennisontwikkeling te investeren. In ruimtelijk-economisch perspectief staat het creëren van een excellent
vestigingsklimaat voorop: een goede omgeving om in te ondernemen, werken, innoveren en leven.
Bijzonder kenmerkend voor Hoog Nederland is de diversiteit en
kwaliteit van de economische sectoren en de leefomgeving. Sprekende elementen daarvan zijn:
 De hogere ligging met typische zandgronden.
 De rijke variëteit aan typen omgevingen dicht bij elkaar met veel
rust en ruimte: stedelijk en landelijk, oud en nieuw, kleinschalig
en dynamisch.
 Unieke natuurlijke en landschappelijke kwaliteiten, met onder
meer beekdalsystemen en hoogveengebieden.
 Een (van oudsher) aantrekkelijk vestigingsklimaat voor bedrijven in onder meer de voedingsmiddelenindustrie, landbouw en
recreatie.
Water op de Hoogte, juni 2012

Groene ruimten als verbindende kwaliteit tussen steden in stedelijke netwerken. sterke economische kerngebieden als Brainport Eindhoven, Greenport Venlo en Kennispark Twente.
Hoog Nederland is goed voor:




Ruim 50% van het grondoppervlak van Nederland
Circa 45% van de bevolking en 40% van de beroepsbevolking
- Met bijna 2,9 miljoen banen bijna 40% van de werkgelegenheid in Nederland in 2010
- Met landbouw en industrie als uitschieters (van oudsher)
Circa 40% van alle in Nederland gerealiseerde toegevoegde waarde (circa 210 miljard euro in 2009)
70% van de Nationale Parken, 55% van de Natura2000
gebieden en 50% van de Nationale Landschappen
7
De economische structuur van Hoog Nederland is in grote lijnen
vergelijkbaar met die van Nederland. Er is veel werkgelegenheid en
economische activiteit in sectoren als handel en zakelijke dienstverlening. Hoog Nederland heeft -van oudsher- een sterke positie
in de landbouw en in de industrie. De werkgelegenheid in deze
sectoren staat overigens, net als in de rest van Nederland, onder
druk. Daarnaast is er relatief veel werkgelegenheid in de handel.
Kenmerkend voor de economische structuur is verder dat Hoog
Nederland naar verhouding meer en (qua werkgelegenheid) wat
kleinere bedrijven heeft dan het Nederlands gemiddelde.
spotlight haalt als slimste regio van de wereld, waar DSM is uitgegroeid tot wereldspeler in de chemie en waar ’s lands bekendste
bierbrouwerijen al eeuwenlang brouwen.
Hoog Nederland heeft meerdere parels. Sommige bestrijken de
hele regio, andere zijn juist gebiedspecifiek. Enkele sprekende
voorbeelden zijn:


100%
Cultuur, sport, recreatie en overig
90%
Gezondheid en welzijnszorg
80%
Onderwijs en openbaar bestuur
70%

Diensten
60%
Horeca
50%
Vervoer en opslag
40%

Handel
30%
Bouwnijverheid
20%
Industrie & energie
10%
Landbouw, bosbouw, visserij
0%
Hoog Nederland
Overig Nederland

Nederland
Bron: CBS, 2012

Parels van Hoog Nederland
Het gebied Hoog Nederland staat bij velen op het netvlies als
groen, met veel ruimte en landschappelijke kwaliteiten, veel natuur,
veel landbouw en kleine, dynamische steden. Dat is volledig terecht: het gebied heeft unieke kwaliteiten. Daarnaast is Hoog Nederland ook dat deel van Nederland waar Brainport Eindhoven de
Water op de Hoogte, juni 2012

Landbouw en veehouderij, die garant staan voor een omvangrijk aandeel in de Nederlandse voedselvoorziening.
Natuur en recreatie zijn overal aanwezig in Hoog Nederland: de Tuin
van Nederland, diversiteit aan beeksystemen en hoogveengebieden,
de Maasplassen, de Veluwe, Wieden en Weerribben, Heuvelland.
Kennispark Twente heeft een bewezen trackrecord op het gebied van
kennisvalorisatie, met meer dan 750 hoogtechnologische initiatieven
sinds 1985.
Brainport Eindhoven geniet internationaal aanzien als slimste regio
van de wereld, met een sterke concurrentiepositie en een unieke verzameling kennisintensieve, innovatieve en succesvolle bedrijven.
Greenport Venlo is de tweede Greenport van Nederland met een productiewaarde van meer dan een miljard euro en bovendien al meerdere jaren de logistieke hotspot van Nederland (afgewisseld met WestBrabant).
Chemelot is de ‘community’ van het chemiecluster in Zuid-Limburg,
dat zich met succes richt op het samenbrengen van kennis en vaardigheden van groten en kleine bedrijven en deze toepassen in een
flexibele en open innovatieomgeving.
Biobased Economy is bij uitstek het opkomende en kansrijke economische cluster van de toekomst, waarin West-Brabant een uitstekende positie heeft.
8
Sommige van deze parels zijn in afgelopen jaren uitgegroeid tot
bekende ‘merken’ (brands) in economische context, die elk in hun
eigen omgeving en sector zorgen voor onderscheidend vermogen,
economische dynamiek en duurzame werkgelegenheid in Hoog
Nederland. Het gaat om economische en maatschappelijke clusters
die duizenden arbeidsplaatsen vertegenwoordigen, uniek en onderscheidend voor Nederland zijn en kansrijke duurzame toekomstperspectieven hebben.
Een interessant element om kort bij stil te staan is het grote aantal
campussen in Nederland: sommige zitten in de initiatieffase, andere zijn al helemaal operationeel. Circa 20 campusinitiatieven zijn
gevestigd in Hoog Nederland.
Idee
Opstart
Groeifase
Volwassen
De sterke clusters in Hoog Nederland
Het economisch beleid van nu is sterk gericht op topsectoren:
economische segmenten die een belangrijke exportrol vervullen in
de Nederlandse economie, met een hoge graad van innovatie en
waardevermeerdering. Onderstaande figuur illustreert wat de negen Nederlandse topsectoren zijn.
Campussen in Nederland, BCI, 2009
Nederlandse topsectoren, Ministerie ELenI, 2011
Water op de Hoogte, juni 2012
Deze campussen bevinden zich in verschillende stadia van ontwikkeling en zijn erop gericht duurzaam bij te dragen aan economische dynamiek en innovatiepotentieel van de regio’s. De bekendste
in heel Nederland is de High Tech Campus Eindhoven, die op het
voormalige Philips-terrein tot wasdom is gekomen. Bedrijven staan
in de rij om zich op deze campus te kunnen vestigen. Net zo suc9
cesvol als campusconcept is het Kennispark Twente, in combinatie
met een aantal sterke initiatieven als Mesa+ en Nanolab. Hoog
Nederland springt er voor een aantal topsectoren in het bijzonder
uit. Het gaat dan om:
 Chemie, met geografische concentraties op Chemelot en in
Emmen.
 Agro-Food en Tuinbouw, die zich manifesteren in de economische clusters van Greenport Venlo en Food Valley, en voorts
industriële bedrijven in voedings- en genotmiddelen en landbouw verspreid door heel Hoog Nederland.
 High Tech Systems, met Brainport Eindhoven als bewezen en
internationaal erkend zwaartepunt en Kennispark Twente als
succesvol voorbeeld.
 Life Sciences met Kennispark Twente en MedTech Highway als
belangrijke concentraties.
 Logistiek met het topinstituut Dinalog in Breda als brandpunt en
verder hotspots als Venlo en West-Brabant.
1
Chemie
6
Water
2
Life-sciences
7
Agro-food
3
HTSM
8
Tuinbouw en uitgangsmaterialen
4
Energie
9
Creatieve industrie
5
Logistiek
1
1
2
3
1
9
2
5
9
7
4
3
2
7
4
3 1
8
5
3
Het kaartje laat zien waar deze economische clusters van Hoog
Nederland (in de topsectoren) zich bevinden.
De sterke clusters van Hoog Nederland hebben een hoge innovatiegraad, realiseren veel toegevoegde waarde en werkgelegenheid
en staan op het netvlies van bedrijven, investeerders en beleidsmakers.
Water op de Hoogte, juni 2012
4
2
1
Topsectoren in Hoog Nederland, BCI, 2011
10
Kennisparels van
Hoog Nederland
Illustratieve voorbeelden van internationaal onderscheidende economische clusters in Hoog Nederland (bron: BCI, 2012)
Water op de Hoogte, juni 2012
11
Samengevat
Hoog Nederland draagt in belangrijke mate bij aan de Nederlandse
economie en de internationale concurrentiepositie van Nederland
als excellente vestigingslocatie. De regio huisvest (van oudsher)
meerdere belangrijke clusters en economische parels, die een bewezen kracht en duurzame toegevoegde waarde hebben. Een regio met veel groeipotenties.
Daarnaast heeft Hoog Nederland onderscheidende en herkenbare
landschappelijke en natuurlijke kwaliteiten, die het gebied grote
aantrekkingskracht geven voor wonen, werken en verblijven. Factoren als ruimte, groen en onthaasting gaan meer en meer de voorkeur bepalen. Hoog Nederland heeft daarin een unieke uitgangspositie.
Voor veel bedrijven in topsectoren is er een sterke relatie met en/of
afhankelijkheid van water. De landbouw uiteraard, maar ook voor
sectoren als chemie en energie is water een essentiële en onmisbare factor. Negatieve ontwikkelingen in de beschikbaarheid van
water of in de kwaliteit van de watervoorraad hebben impact op het
functioneren van deze bedrijven en het behouden van ontwikkelkansen.
Meer over die relatie, over hoe het water wordt gebruikt en wat het
belang ervan is voor Hoog Nederland en heel Nederland, wordt
geduid en geïllustreerd in het volgende hoofdstuk.
Water op de Hoogte, juni 2012
12
3
Belang van water
De waterbehoefte
Waar water beschikbaar moet zijn, wanneer, hoeveel en in welke
kwaliteit is afhankelijk van de ‘vrager’ en diens activiteiten. Er zijn
grofweg vijf categorieën ‘watervragers’. Ten eerste zijn er de landgebruikers (land- en tuinbouw, veehouderij, bosbouw). Dan zijn er
industrie (o.a. chemische industrie, papier- en voedingsmiddelenindustrie), drinkwaterwinning, energievoorziening, watergebruikers
(binnenvaart en recreatie) en natuur en landschap (wateren, natte
terreinen, beekdalen, bos, etc). Daarnaast is er een categorie
waarvoor water vooral een randvoorwaardelijke betekenis heeft.
Een voorbeeld hiervan is de watervoorziening in stedelijk gebied:
dat is nodig is om te voorkomen dat gebouwen verzakken, de waterkwaliteit van het water in het stedelijke gebied verslechtert en
om te zorgen dat de stedelijke omgeving een aantrekkelijke leefomgeving blijft.
De waterbehoefte heeft meerdere dimensies en gaat over zowel
kwaliteit als kwantiteit. De belangrijkste bronnen zijn neerslag en
het water dat door rivieren van buiten het gebied wordt aangevoerd. Deze bronnen worden benut op natuurlijke wijze via verdamping door gewassen dan wel op kunstmatige wijze: onttrekking
aan grond- en oppervlaktewater via pompen en leidingen.
Water op de Hoogte, juni 2012
Water heeft grofweg drie functies: als grondstof, als procesfactor
en als drager. Wanneer deze functies afgezet worden tegen de
waterbehoefte ontstaat het onderstaande beeld.
Grondstof
Procesfactor
Drager
Landgebruikers
Land- en Tuinbouw
Bosbouw
Natuur
Landnatuur
Waternatuur
Landschap
Sectoren
Industrie (Chemie, Agro & Food, Papier)
Energie
Water gebruikers
Logistiek (binnenvaart)
Recreatie
Nutsvoorziening
Stedelijk omgeving
Bron: BCI 2012
Het watergebruik via verdamping (landbouw, natuur ) is verreweg
de grootste post. Van gemiddeld 800 mm neerslag in een jaar (in
Nederland) verdampt er zo’n 550 mm2. Dat is ongeveer 70%. De
overige 30% wordt gebruikt voor kunstmatige onttrekking of wordt
2
Bron: De Bosatlas van Nederland Waterland, 2010
13
afgevoerd naar zee. Landbouw en natuur zijn de belangen met het
grootste watergebruik en dus de grootste waterbehoefte.
Watergebruik via onttrekking aan grond- en oppervlaktewater naar sector
Bron: CBS, 2012 (cijfers 2009)
Bron: RBO Rijn Oost / DHZ, 2012
Het watergebruik via kunstmatige onttrekking geeft daarnaast een
indruk van het belang van water voor de sectoren. De figuur hieronder geeft weer hoe het gebruik is verdeeld van water dat op
kunstmatige wijze onttrokken wordt (grondwater, oppervlaktewater).
Inzoomen op de verschillende bronnen geeft een genuanceerder
beeld van het watergebruik. Verreweg het meeste water dat wordt
gebruikt is oppervlaktewater: meer dan 14 miljard kubieke meter
per jaar. Verder wordt circa 1 miljard kubieke meter grondwater
gebruikt en circa 375 miljoen kubieke meter leidingwater (dat zowel
grond- als oppervlaktewater als herkomst heeft).
3
Watergebruik via onttrekking aan grond- en oppervlakte water in mln. m
3
Van de totale wateronttrekking is de sector energievoorziening met
61% de grootste gebruiker3. Hiervan wordt het grootste deel onttrokken uit oppervlaktewater, na gebruik wordt het water weer geloosd op het systeem. Energiecentrale Harculo van GDF Suez
‘leent’ op deze manier 5 à 20 kubieke meter per seconde. Tweede
grote onttrekker is de industrie met 26% van het totaal. Drinkwaterwinning (waterbedrijven) nemen vervolgens 11% van het watergebruik voor hun rekening.
3
Leidingwater (mln. m3)
Leidingwater
(mln. m ) (mln m3)
Oppervlaktewater
Grondwater (mln. m3)
82,4
50,9
121,5
0,1
Landbouw, bosbouw
121,5en visserij
188,2
Delfstoffenwinning
3,6
0,9
13,9
50,9
890,6
Industrie
4,6
10,9
182,8
761,6
4,6
Energievoorziening
4,6
Waterbedrijven en afvalbeheer
10,9
Overig
9665,2
Landbouw, bosbouw en visserij
3653,3
3,6
Landbouw, bosbouw en visserij
Delfstoffenwinning
Landbouw, bosbouw en visserij
Delfstoffenwinning
Industrie Delfstoffenwinning
Industrie
Energievoorziening
Industrie
Waterbedrijven
en afvalbeheer
Energievoorziening
Waterbedrijven en afvalbeheerOverig Waterbedrijven en afvalbeheer
182,8
Energievoorziening
Bron: CBS, 2012 (cijfers 2009)
Netto watergebruik, exclusief gebruik neerslag
Water op de Hoogte, juni 2012
14
Elke ‘watergebruiker’ heeft zijn eigen overwegingen en prioriteiten
die een rol spelen bij het gebruik van water. Zeven groepen watervragers zijn specifiek in beeld gebracht4:
 Industrie (met nadruk op voeding, papierindustrie en chemie).
 Energievoorziening.
 Landbouw.
 Recreatie.
 Logistiek, in het bijzonder de binnenvaart.
 Natuur en landschap.
 Kwaliteit van de leefomgeving.
Per categorie wordt een beschrijving gegeven, conclusies getrokken en een toekomstbeeld geschetst.
A Industrie (voeding, papierindustrie en chemie)
Water vormt voor de industrie een belangrijke productiefactor. Niet
alleen als grondstof voor bijvoorbeeld voedingsmiddelen, maar ook
als onderdeel van het productieproces, onder andere als koelwater
of proceswater. Zonder voldoende beschikbaarheid van water kan
de industrie niet efficiënt functioneren. De chemische industrie is
de op een na grootste watergebruiker van Nederland. Het aandeel van de sector op het totale watergebruik bedraagt 26%, waarvan 90% uit oppervlaktewater bestaat en na gebruik weer wordt
geloosd. 5% van het waterverbruik in industriële processen wordt
door drinkwaterbedrijven als (hoog- en laagwaardig) industriewater
geleverd aan de industrie. Het belang van water voor deze industrie is evident.
4
De beschikbaarheid van cijfers en data verschilt per sector. Andere bronnen
zijn input vanuit de sectoren en literatuurverkenningen.
Water op de Hoogte, juni 2012
Waterverbruik industrie (2008)
57%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
22%
8%
in
du
st
ri
e
e
2%
O
ve
rig
e
et
aa
lin
du
st
ri
Ba
sis
m
in
du
st
r ie
he
isc
Ch
em
Ra
ffi
na
de
rij
en
4%
Pa
pi
er
in
du
st
r ie
Vo
ed
i
ng
sin
du
st
ri
e
7%
Voor Hoog Nederland vormt de industrie een belangrijke sector
(8,5% vestigingen en 6% van de totale werkgelegenheid). De sector is arbeidsintensief (circa 11 werknemers per vestiging) en heeft
een grote toegevoegde waarde. In totaal zijn er in de sector industrie in Hoog Nederland circa 240.000 mensen werkzaam (31%
van Nederland) en zijn er circa 52.000 vestigingen (50% van Nederland)5.
5
CBS, 2010
15
In Hoog Nederland bevinden zich verschillende industriële clusters:
chemie in Limburg, Emmen en Moerdijk, voedingsindustrie in
Zuidoost en Midden-Brabant en de Gelderse Vallei en papierindustrie in Oost-Gelderland.
Nederlandse chemiebedrijven behoren tot de wereldtop. Goede
voorbeelden zijn DSM en Akzo Nobel, beiden met hun ‘roots’ in
Hoog Nederland. De Nederlandse chemische industrie kent een
aantal regio’s met belangrijke chemische clusters: de botlek,
Zeeland (rond de Schelde, Sloegebied en Kanaalzone), het Eemsgebied (Delfzijl), West-Brabant (Moerdijk) en Limburg (Chemelot,
DSM, Sabic). Twee van deze regio’s zijn gelegen in Hoog- Nederland. Met name het cluster in Limburg is van grote economische
waarde. Gevestigde bedrijven in deze regio behoren tot de wereldtop. Gezamenlijk hebben zij zich verenigd op de campus Chemelot.
Op Chemelot zijn veel verschillende typen bedrijven en branches
gevestigd: van basischemie tot fijnchemie, van grondstoffen producerende bedrijven tot bedrijven die nieuwe producten ontwikkelen,
en van start-ups tot multinationals (DSM, Sabic).
te voedingsproducenten, te denken valt aan: Mars, Coca Cola, Bavaria, Friesland Campina, Arla, Grolsch, Heinz, Honig, etc.
Water is essentieel voor de productie van karton en papier, niet
alleen in kwantiteit, maar ook in kwaliteit. Voor de productie van 1
ton papier is zo’n 8 m3 water nodig. De papierfabriek van Sappi in
Nijmegen verbruikt circa 5.000 m3 schoon water per dag, afkomstig
uit circa 15 grondwaterbronnen. De papierfabriek van Sappi is niet
de enige in Nederland: er zijn nog 22 andere karton- en papierfabrieken, 15 hiervan zijn gelegen in Hoog Nederland, zoals het kaart
illustreert. De grootste concentratie van deze fabrieken is in OostGelderland, op de as Apeldoorn-Doetinchem.
“Water is het bloed dat door het lichaam van Chemelot stroomt; als het
water niet meer stroomt, dan ligt Chemelot plat”
(Toine Foppele, Technical Service Manager USG Chemelot)
Net als drinkwaterwinning heeft ook de voedingsindustrie behoefte aan kwalitatief hoogwaardig water: een groot deel van het door
de sector gebruikte water wordt verwerkt in voeding. Levensmiddelenfabrikanten gebruiken water in alle facetten van de productieketen: van teelt tot industriële verwerking van het eindproduct. De
voedingsindustrie is sterk vertegenwoordigd in Hoog Nederland:
Midden en Zuidoost Brabant en de Gelderse Vallei huisvesten groWater op de Hoogte, juni 2012
16
Karton- en papierfabrieken Nederland
Energiecentrales in Nederland > 60MW
1
2
3
7
8
10
11 12
16
17
18
20
19
21
22
23 24
25
26
27
4
5
6
9
33
13
14
34
35
15
30
31
36
32
28
29
37
38
39
Bron: Energie Nederland, 2012
Bron: VNP, 2012
B Energie
Voor de energiesector is water essentieel. Met name voor elektriciteitscentrales speelt water een belangrijke rol in het productieproces. De energiesector is de grootste watergebruiker in Nederland.
Water op de Hoogte, juni 2012
In totaal neemt de sector in 2010 61% van het totale watergebruik
voor haar rekening. Water wordt in deze sector hoofdzakelijk gebruikt als koelwater ten behoeve van het productieproces. Het
koelwater wordt onttrokken uit oppervlaktewater en wordt na gebruik geloosd. Voor energiecentrales is ligging aan water dus van
17
groot belang. Bovenstaande kaart illustreert dat bijna alle centrales
aan water gelegen zijn.
“Water is van essentieel belang voor elektriciteitscentrales. We monitoren ons waterverbruik en waar mogelijk dringen we verbruik terug. Er is
een trend waarneembaar dat nieuwe elektriciteitscentrales zich vestigen aan zee om zeker te zijn van voldoende koelwater”
(Leo Brouwer, Environmental Manager, GDF Suez-Electrabel)
Het totale opgestelde vermogen in 2010 van de centrales in Nederland bedraagt circa 25.500 MW en produceren circa 124.000 miljoen kwh elektriciteit. In nevenstaand figuur zijn energiecentrales
opgenomen met een vermogen groter dan 60 MW. Elf centrales
(30%) met een capaciteit groter dan 60 MW zijn gelegen in Hoog
Nederland. Gezamenlijk hebben deze centrales een opgesteld
vermogen van 3.425 (circa 13% van de totale beschikbare vermogen in Nederland)6.
langrijke watergebruikers. Het meeste gebruik gaat via het natuurlijke proces van verdamping (circa 50% van alle neerslag). Bij bepaalde klimaatscenario’s neemt de neerslag af, maar neemt de
watervraag van gewassen door toegenomen warmte en droogte
juist toe (o.a. door extra gewasgroei door langer groeiseizoen). De
balans tussen vraag en aanbod verschuift daarmee in ongunstige
zin: de watertekorten nemen toe. Daarnaast wordt water gebruikt in
de vorm van onttrekking van grond- en oppervlaktewater en gebruik van leidingwater. Het gaat dan vooral over beregening,
veedrenking en het gebruik van spoelwater. Dit is echter minder
dan 5% van het totale gebruik.
Wanneer het totale watergebruik van de land- en tuinbouw wordt
afgezet tegen het grondgebruik van de sector in Hoog Nederland,
kan geconcludeerd worden dat water voor land- en tuinbouw in
Hoog Nederland van het grootste belang is.
D Recreatie
C Landbouw
De land- en tuinbouw is de grootste landgebruiker van Nederland.
Het totale grondgebruik van de land- en tuinbouw is circa 1,9 mln.
ha7. De helft hiervan ligt in Hoog Nederland.
Het is weinig verrassend dat deze economische sector de belangrijkste watergebruiker is en dat water een essentiële voorwaarde is
voor het goed functioneren (en produceren). Zowel de primaire
productie (vollegrond en glastuinbouw) als de veehouderij zijn be6
7
Bron: Energie Nederland, 2011
Bron: CBS, 2012
Water op de Hoogte, juni 2012
Voor de recreatieve sector heeft water twee functies: water als beleving en als drager. Mensen recreëren graag bij water. Tijdens
hete zomerdagen wordt verkoeling gezocht aan zee, meren, plassen en rivieren. Daarnaast is water als drager voor de pleziervaart
essentieel. Water is hiermee een belangrijke ‘asset’ voor de Nederlandse recreatieve sector. Voldoende hoog waterpeil en een hoge
waterkwaliteit is essentieel voor de sector.
Nederland heeft veel oppervlaktewater. De totale oppervlakte binnenwater exclusief het IJsselmeer/Markermeer en de Randmeren,
maar inclusief de Rijn en Maas bedraagt bijna 128.000 hectare. Het
aandeel Hoog Nederland hierin is 25%. Wanneer specifiek geke18
ken wordt naar recreatiewater8, dan is het aandeel van Hoog Nederland aanzienlijk hoger, namelijk ruim 45%. Met de Maasplassen
beschikt Limburg over een van de grootste aaneengesloten waterpartijen in Nederland en ook de kop van Overijssel is een belangrijke bestemming voor watertoerisme.
Ondanks dat waterrecreatie een beperkt aandeel heeft in de totale
vrijetijdsactiviteiten, waardeert de Nederlander water (in combinatie
met bos) in de recreatieomgeving zeer. Het gaat dan voornamelijk
om beken en meertjes met grillige oevers en een meanderend verloop. Typisch landschappen die in Hoog Nederland te vinden zijn.
Waterkwaliteit en waterkwantiteit zijn van essentieel belang voor de
Maasplassen. Beiden staan onder druk – door slipaanvoer – en door
klimaatveranderingen zal deze druk erg groot worden. Baggeren wordt
noodzakelijk, maar is kostbaar. Overheidsingrijpen is noodzakelijk om
de Maasplassen te behouden.
(R. Vrancken, eigenaar Jachthaven Maasplassen)
E Logistiek (binnenvaart)
Voor de binnenscheepvaart geldt dat water vooral als drager (in de
zin van vaarwegen) van belang is. Beschikbaarheid van water
wordt als een vanzelfsprekendheid opgevat. Goederenvervoer via
binnenvaart is de laatste jaren sterk toegenomen en zal met de
komst van Maasvlakte II alleen maar in belang toenemen. Op dit
nieuwe terrein wordt op 1.000 hectare netto terrein container- en
bulkoverslag gerealiseerd. Dit zal tot een forse toename in het gebruik van het goederenvervoer per binnenvaart leiden. Er zijn afspraken gemaakt met de bedrijven die zich op Maasvlakte II vestigen om een groot aandeel van hun landzijdige aan- en afvoer via
de spoor en binnenvaart af te wikkelen. Het aandeel van de binnenvaart voor de container aan- en afvoer naar de Maasvlakte zal
hierdoor stijgen van 30% naar 35%, dit gaat ten koste van het containervervoer over de weg. Voldoende en geschikte binnenvaarwegen zijn dus essentieel om de binnenvaart te kunnen accommoderen.
Binnenvaartterminals spelen een belangrijke rol om ontwikkeling
van de Rotterdamse haven te kunnen accommoderen. Vanuit de
terminals worden distributiecentra bevoorraad. Een goed voorbeeld
hiervan is de terminal in Tilburg. Deze heeft circa 300 gebruikers
(waaronder Fuji, Sony, Samsung) die afhankelijk zijn van transport
via dit knooppunt. Gezamenlijk zijn deze bedrijven goed voor een
werkgelegenheid van circa 5.000 banen. Niet alleen bedrijven direct aan het water zijn dus afhankelijk van het kanaal (water), ook
de bedrijven in de schil daarom heen profiteren van goede verbindingen via het water.
8
Definitie recreatief binnenwater: water in park, plantsoen, strandbad/ spartelvijver, recreatieplas (surfen, zwemmen en dergelijke), water in golfterrein, water
in jachthavens, roeibaan, waterskibaan (CBS)
Water op de Hoogte, juni 2012
19
Om de groei van de haven van Rotterdam te kunnen faciliteren zijn
binnenvaartterminals in het achterland dus essentieel. Dat achterland is voor een substantieel deel Hoog Nederland. Toekomstbestendige en goede bereikbaarheid van Hoog Nederland over water
is dus van groot belang voor de regio zelf en voor de mainport Rotterdam.
Zoals het kaartje laat zien, is Hoog Nederland belangrijk voor de
logistiek in Nederland. Van alle terminals in Nederland, is 58% gevestigd in Hoog Nederland. Tevens bevinden alle trimodale terminals en 65% van alle binnenvaartterminals zich in Hoog Nederland9. In totaal zijn er bijna 145.000 mensen werkzaam in de sector
logistiek in Hoog Nederland10.
“Vervoer over water is van essentieel belang. Indien het Twentekanaal
niet meegroeit, dan verplaatst de lading (en werkgelegenheid) zich op
termijn en is hierbij niet aan landsgrenzen gebonden. Niet alleen CTT
is afhankelijk van goede vaarwegen, ook de economische robuustheid
van het Nederlandse achterland kent zo’n afhankelijkheid.”
(Danny Otter, operationeel manager Combi Terminal Twente)
Bron: BCI, 2012
9
10
Water op de Hoogte, juni 2012
BCI, 2012
CBS, 2010
20
F
Natuur
Natuur is van onschatbare waarde en een grote grondgebruiker in
Nederland. Als Nederlanders koesteren we een diversiteit aan
waardevolle, unieke gebieden: Natura2000, Nationale Parken en
Nationale Landschappen.
Overzicht van natuurgebieden in Hoog Nederland
Nederland heeft ruim 160 Natura2000 gebieden, waarvan er 91 in
Hoog Nederland liggen. Natura2000 is een Europees netwerk van
natuurgebieden waarin belangrijke flora en fauna voorkomen. Nederlandse Natura2000 gebieden beslaan in totaal zo’n 575.000
hectare, oftewel circa 14% van de totale landoppervlakte. Daarnaast zijn in Nederland 20 Nationale Parken aangewezen. 14 daarvan liggen in Hoog Nederland. Nationale Parken zijn bijzonder
vanwege hun karakteristieke en waardevolle landschap, met bijzondere flora en fauna. De Nationale Parken beslaan in totaal zo’n
120.000 hectare van het Nederlandse landoppervlak, oftewel 3%.
Tenslotte heeft Nederland 20 Nationale Landschappen, waarvan er
10 in Hoog Nederland liggen. De Nationale Landschappen hebben
elk een unieke combinatie van cultuurhistorische en natuurlijke
elementen.
Er bestaat een directe relatie tussen de beschikbaarheid en kwaliteit van water en het behoud, de kwaliteit en omvang van deze natuurgebieden (en de natuur buiten deze gebieden):
 Water bepaalt in samenhang met de bodem de standplaatsgeschiktheid voor alle bomen, planten en struiken die de basis
vormen voor natuurgebieden. De unieke combinaties van waterkwaliteit, -kwantiteit en bodemtype zorgen voor de gewenste
biodiversiteit.
 Water is onmisbaar voor alle dieren in en buiten de natuurgebieden.
 Tevens dient oppervlaktewater als habitat voor vele vissen,
amfibieën, insecten en (water)planten.
Bron: websites Natura2000, Nationale Parken, Nationale Landschappen
Water op de Hoogte, juni 2012
21
Hoge Veluwe
Drentsche Aa
Loonse en Drunense Duinen
Utrechtse Heuvelrug
Peel en Maas
Natuur heeft niet enkel een landschappelijke, recreatieve en regulerende (o.a. zuurstofcreatie) functie. Zo zorgt een grote verscheidenheid aan soorten (zowel flora als fauna) voor economisch, ruimtelijk en algemeen nut. Hierbij kan gedacht worden aan goederen
zoals voedsel, constructiematerialen en zelfs (delen van) medicijnen. Maar ook zorgen de natuurgebieden voor bestuiving van
landbouwgewassen, het zuiveren van drinkwater en helpen ze
overstromingen te voorkomen. Zo is ongeveer 30% van alle gewassen in Europa voor bestuiving afhankelijk van insecten die leven in natuurgebieden. Een ander voorbeeld is de zuiverende functie die de natuur heeft op ons drinkwater. Naar schatting spaart
Nederland jaarlijks ruim 90 miljoen euro uit door gebruik te maken
van door de natuurlijk gezuiverd drinkwater.
De Taskforce Biodiversiteit illustreert hiernaast op mooie wijze de
verschillende belang van ecosystemen.
Bron: Taskforce Biodiversiteit, 2012
Water op de Hoogte, juni 2012
22
G
Kwaliteit leefomgeving
Een prettige omgeving is een bewezen belangrijke vestigingsfactor
voor zowel bedrijven als bewoners. De kwaliteit van de leefomgeving is een breed begrip waarmee alle ruimtelijke, culturele en sociale aspecten van een bepaalde plek bedoeld worden. Hierbij kan
gedacht worden aan aanwezige cultuur, aantrekkelijke woningen
en lage criminaliteit, maar ook aan de aantrekkelijkheid van het
landschap en groen, recreatiemogelijkheden, een schoon milieu en
water11.
Mensen kiezen voor een plek waar ze prettig kunnen wonen, leven
en werken. Vooral de steeds belangrijker wordende kenniswerkers
(hoogopgeleiden) zijn relatief mobiel en maken bewuste keuzes in
hun werken én wonen. De Nederlandse economie ontwikkelt zich
steeds meer tot kenniseconomie: kenniswerkers aantrekken en
vasthouden is cruciaal. Behalve de geschikte banen en carrièreperspectieven, onderscheiden regio’s zich ook met kwaliteit van de
leefomgeving. Hoog Nederland is onderscheidend in dit opzicht.
Brainport, de slimste regio van Nederland, biedt een rijke variatie
aan woonomgevingen met veel ruimte en waterrijk groen. Hetzelfde
geldt voor Twente en Zuid-Limburg.
Voor de kwaliteit van de leefomgeving is water van cruciaal belang: voor een aantrekkelijk landschap, een goede kwaliteit van de
omliggende natuur, goede voorzieningen voor waterrecreatie en
voldoende schoon drinkwater
11
Wageningen UR, Landschap als blinde vlek, 2009
Water op de Hoogte, juni 2012
Samengevat: water en economie in Hoog Nederland
De verwachte opgaven voor de verschillende sectoren en functies
in het kort:








Land- en tuinbouw  oplossingen voor daling grondwaterpeil
en accommoderen vraag naar water voor beregening.
Natuur en landschap  voorkomen extra verdroging, daling
waterkwaliteit en droogval van bronnen en beken.
Stedelijk gebied  voorkomen van achteruitgang waterkwaliteit
en verzakking van bebouwing (bij dalende grondwaterstanden).
Industrie  kostenbeheersing en tekorten voorkomen.
Drinkwaterwinning  garanderen voldoende drinkwater van
een goede kwaliteit
Energie  oplossingen voor opwarmen van koelwater door
temperatuurstijgingen.
Scheepvaart  garanderen voldoende vaardiepte, beperken
wachttijden, innovatie door ICT en scheepsontwerp.
Recreatie  kwaliteit van water garanderen i.v.m. volksgezondheid.
De conclusies uit het voorgaande zijn:
 Er is een uitdrukkelijk verband tussen economie van Hoog Nederland en de beschikbaarheid en kwaliteit van water.
 Er is evenzeer een uitdrukkelijke relatie tussen het watersysteem van Hoog Nederland en het streven naar een excellent
vestigingsklimaat in het versterken van de internationale concurrentiepositie van de BV Nederland.
 Investeren in de watervoorziening water in Hoog Nederland is
noodzaak.
23
4
Kansen voor water
Belangrijkste opgaven voor Hoog Nederland
De hoge zandgronden van Nederland vormen het droogste deel
van Nederland. In het huidige klimaat is nu al sprake van watertekorten in droge jaren. De balans tussen de waterbehoefte en het
aanbod staat nu al onder druk in droge jaren. Voor maatschappij en
economie is belangrijk dat voldoende water beschikbaar blijft en
dat scheepvaartwegen (ook) in droge tijden bevaarbaar blijven.
Onder invloed van klimaatverandering en socio-economische ontwikkelingen komt de balans verder onder druk te staan.
Klimaatverandering
vereist
zet onder druk
In verschillende nationale en regionale studies zijn verwachte knelpunten in beeld gebracht. Bij bepaalde klimaatscenario’s zal een
droog jaar als 2003, dat nu ongeveer 1x per 10 jaar voorkomt, in
die situatie juist een gemiddeld jaar zijn. De hoeveelheid neerslag
die in het zomerhalfjaar valt neemt met 20% af. De belangrijkste
bron voor water wordt daarmee fors beperkt in droge perioden. Er
komen langere perioden van warme dagen en droogte voor, wat
leidt tot een toenemende watervraag door landbouw en natuur. De
grondwaterstand in de zomer zal daardoor op de hogere zandgronden gemiddeld met 15-50 cm dalen. Bronnen en bovenlopen
van beken vallen eerder en langer droog.
Beschikbaarheid en kwaliteit van water
vereist
wordt intensief benut door
Economische/maatschappelijke gebruikers
Investeringen, innovaties & maatschappelijk debat
is essentieel voor
Veerkracht van systemen (water, natuur)
Water op de Hoogte, juni 2012
24
Het gebied met droogval breidt zo’n 15% uit en de duur kan tweemaal zo lang worden (van 10-30 dagen naar 40-50 dagen). Gemiddeld zal de landbouwschade door droogte verdubbelen. Voor regio
Oost en Zuid samen gaat het om een geschat bedrag van € 150
miljoen, dat jaarlijks terugkomt. Als gevolg van lagere waterstanden
in rivieren en kanalen ontstaan naast tekorten voor scheepvaart en
industrie (koel- en proceswater) ook waterkwaliteitsproblemen. Bestrijdingsmiddelen en eutrofiërende (mest)stoffen worden minder
verdund en concentraties nemen toe. De doelen op het gebied van
waterkwaliteit uit de Kaderrichtlijn Water komen in gevaar en de
toegankelijkheid van zwem- en recreatieplassen is niet langer vanzelfsprekend. Ook de noodzakelijke doorspoeling van stedelijk water (beken, grachten, stadsvijvers) stagneert, met stankoverlast en
gezondheidsrisico’s als gevolg.
Daarnaast neemt in alle scenario’s de kans op extreme neerslag
(kortdurende hevige regenval gedurende een korte periode) toe. Dit
leidt tot vaker voorkomende (plaatselijke) wateroverlast, zeker
wanneer de pieken van de verschillende rivieren in het gebied tegelijk samenkomen, met alle schade van dien. Kortom, het wordt
steeds belangrijker om het beschikbare water strategisch en zorgvuldig in te zetten en vraag/gebruik te beperken. Dat speelt zeker in
Hoog Nederland, waar 60-70% van het gebied niet door aanvoer
vanuit rivieren en IJsselmeer van water kan worden voorzien. Ook
waterkwaliteitsproblemen en mogelijke gevolgen voor welzijn en
leefbaarheid in stedelijke gebieden zijn een punt van aandacht. Al
met al, de invloed van klimaatverandering op de watervoorziening
gaat serieuze impact hebben in Hoog Nederland. Nu ingrijpen is
noodzakelijk om economische dynamiek, kwaliteit van leven en
biodiversiteit in Hoog Nederland op peil te houden.
Water op de Hoogte, juni 2012
De hoofdopgaven zijn:
 Waterbesparing: zuiniger en slimmer om te gaan met het beschikbare water
 Voorraadvorming: vergroten van de voorraad gebiedseigen
water
 Optimaliseren van de wateraanvoer: van hoofdwatersysteem tot
in de haarvaten van het regionale systeem
 Samenwerking en innovatie: duurzame balans tussen vraag en
aanbod, voldoende water van voldoende kwaliteit garanderen
Een eerste verkenning van kosten laat zien dat het klimaatbestendig inrichten van Hoog-Nederland enkele miljarden euro’s gaat kosten. Op tijd er bij zijn maakt het mogelijk deze investeringen over
langere tijd te spreiden en voor een deel op te pakken in het kader
van regulier beheer en onderhoud.
Kansen en perspectieven voor Hoog Nederland
Er zijn knelpunten12: wat is de brug naar oplossingen en kansen? In
Hoog Nederland zijn vele voorbeelden en ontwikkelingen te vinden
van nieuwe vormen van samenwerking, nieuwe manieren om (minder) water te gebruiken of bronnen slimmer te beheren. Dat gebeurt zowel kleinschalig in particuliere en lokale initiatieven als
grootschalig door industriële bedrijven.
12
De knelpunten worden in diverse onderzoeken nader doorgrond en gekoppeld
aan mogelijke maatregelen (Regionale Knelpuntenanalyse Zuid-Nederland en
Regionale Rapportage Regio Oost voor deelprogramma Zoetwater, 2012).
25
Enkele illustratieve voorbeelden van nieuwe oplossingen en samenwerkingsvormen in Hoog Nederland:





Bovenstaand overzicht illustreert een breed spectrum aan ideeën
en innovaties die zijn c.q. worden opgepakt door markt en overheid
gezamenlijk. De initiatieven richten zich op de kansen die water
biedt voor landbouw, industrie, recreatie de stedelijke omgeving en
de landschappelijke waarde.
De urgentie om met water aan het werk te gaan, wordt in de toekomst steeds explicieter. Onderstaand overzicht geeft een beeld
van de veranderingen die sectoren verwachten ten aanzien van de
rol en het belang van water.
Water op de Hoogte, juni 2012
Industrie
Energie
Belang water

Gemeenten als Eindhoven, Arnhem en Borger-Odoorn voeren diverse
innovatieprojecten uit, onder meer gericht op de opvang van regenwater in stedelijke gebied voor het onderhoud van groenvoorzieningen.
In de projecten Landbouw op Peil (Overijssel) en Nieuw Limburgs Peil
wordt de toepassing van nieuwe drainagetechnieken voor de landbouw
verkend, om water zo lang mogelijk vast te houden.
Waterschap Regge en Dinkel voert het project Terug naar de Bron uit.
Gestreefd wordt naar het herstel van de kwaliteit van bronnen en bovenlopen. Dit gebeurt via een intensieve samenwerking met terreineigenaren.
De waterschappen De Dommel, Aa en Maas en Regge en Dinkel
hebben via de methode van “De Rode Fiets” verkend welke bestuurlijke innovaties en allianties er mogelijk zijn binnen de watervoorziening.
Recreatiepark De Efteling zuivert afvalwater en gebruikt dit weer in
verschillende waterattracties.
De Provincie Limburg werkt samen met partijen in de water(recreatie)sector, overheden en ondernemers aan een vernieuwende aanpak van de blauwalgenproblematiek.
Groot
Landbouw
Recreatie
Logistiek
Natuur
Klein
Veel
Weinig
Veranderingen voor toekomst verwacht
Bron: interviews bedrijfsleven Hoog Nederland (BCI, 2012)
Bedrijven verwachten dat -uiteindelijk- bij afnemende beschikbaarheid de prijs van water stijgt. Naarmate het inzicht in de (toekomstige) problematiek groter wordt, wordt navenant met meer urgentie
gekeken naar wat bedrijven zelf kunnen oppakken om knelpunten
voor te zijn, in de brede zin van het woord. Dus voorkomen dat de
te maken kosten voor water stijgen door voor te sorteren, onder
meer in termen van hergebruik, minder gebruik, slimme opslag,
kwaliteit bewaken.
Als er in Hoog Nederland niets gebeurt om problemen met beschikbaarheid en kwaliteit te voorkomen of op te lossen, is voor
sommige sectoren uiteindelijk ook de vestigingslocatie een punt
van heroverweging. De aantrekkelijkheid van Hoog Nederland voor
vestiging van en investering in nieuwe economische activiteiten is
afhankelijk van een duurzame beschikbaarheid van water.
26
Bedrijven zien een breed spectrum aan oplossingsrichtingen, zoals
onderstaande tabel illustreert. Verhuizen is een laatste redmiddel in
veel gevallen. Innovatie, hergebruik en het veilig stellen van eigen
bronnen liggen uiteraard veel meer voor de hand.
Zuiniger/
Verhuizen Innoveren Hergebruik
‘Eigen’
bronnen
Aanvoer
Minder
kwaliteit
Industrie
Energie
over het gebruik van water en de afnemende vanzelfsprekendheid
van beschikbaarheid. In termen van governance is belangrijk dat
ieder zijn eigen verantwoordelijkheid neemt om minder water te
gebruiken, meer te hergebruiken of anders te gebruiken. Dat betekent: samenwerking tussen overheid, bedrijven en kennisinstellingen (zoals al op veel thema’s gebruikelijk is). Uiteraard is ook technologische innovatie belangrijk: voor het beheer van voorraden,
optimaliseren van hergebruik en het volledige spectrum aan innovaties (in producten, processen, etc.) dat al dan niet direct impact
heeft op het gebruik van water.
Landbouw
Recreatie
Slotwoord
Logistiek
Natuur
Bron: interviews bedrijfsleven Hoog Nederland (BCI 2012)
De boodschap
Niet investeren in water in Hoog Nederland is geen optie, voor
niemand. Risico’s lopen uiteen van het achteruitgaan van de leefomgeving en het verdrogen van natuurgebieden tot uitholling van
de landbouwfunctie van Hoog Nederland en het verdwijnen van
economische sectoren en werkgelegenheid.
Investeren is een taak van alle belanghebbenden en vergt verschillende vormen van innovatie. In sociaal opzicht is een debat vereist
Water op de Hoogte, juni 2012
Investeren in water is meer dan het bereiken van balans tussen
vraag en aanbod van water in Hoog Nederland. In dit manifest is de
economische kracht van Hoog Nederland beschreven. Aangetoond
is dat een belangrijk deel van het Nederlands economisch product
in deze regio tot stand komt. Hoog Nederland is een economisch
veelzijdige regio met sterke (economische) clusters en een voor
Nederland unieke leefomgeving met een goede mix tussen dynamiek en rust. Het manifest illustreert de relatie van de parels van
Hoog Nederland met water.
Voor het behoud en de ontwikkeling van het economisch potentieel
van Hoog Nederland, voor het toekomstperspectief van de landbouw en voor het behoud van de unieke natuurlijke en landschappelijke kwaliteiten is voldoende water onontbeerlijk. In droge jaren
schiet de watervoorziening nu al tekort. Door klimaatverandering
loopt de beschikbaarheid nog verder terug.
27
De regio’s hebben het voortouw genomen om de opties voor een
toekomstgerichte watervoorziening te verkennen, kansen in kaart
te brengen, innovaties aan te jagen en zo te investeren in onze
toekomst. We moeten investeren in waterbesparing, in vasthouden
van water en zelfvoorziening en in het optimaliseren van de beschikbare wateraanvoermogelijkheden. Daarbij gaan we op zoek
naar nieuwe vormen van samenwerking tussen waterbeheerders
en watergebruikers. De regionale overheden, waterschappen, waterbedrijven, regionale bedrijven, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties in Hoog Nederland trekken al samen op. Maar
dit kan breder en intensiever.
:
Wij roepen alle betrokken partijen op om mee te doen. We roepen
ook het Rijk op om mee te doen, medewerking is onontbeerlijk. Om
de opgaven van Hoog Nederland te borgen in het Deltaprogramma.
Om mede inzet te plegen op kennisontwikkeling en onderzoek. Om
samen te bouwen aan beleidskaders en (financieel) instrumentarium voor nieuwe oplossingen. En om voldoende financiële middelen
te reserveren voor de vereiste maatregelen.
Dus: ja, water in Hoog Nederland hoort hoog op de agenda, van
alle betrokken spelers. We willen allemaal:
Water op de Hoogte, juni 2012
28