Lezing executieve functies HAN Meesterlijk mei 2016

Executieve functies en onderwijs
Mail: [email protected]
Ken je dit kind?
•
•
•
•
•
•
Maakt taken niet af
Heeft huiswerk vrijwel nooit af
Stelt alles uit
Is vaak snel boos
Is chaotisch
Lijkt onder zijn niveau te werken (slim maar
produceert niets)
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
2
Executieve functies
• Nodig voor sociaal en doelgericht gedrag
Kortom je hele dagelijks leven
• Vooral in nieuwe situaties
3
De hersenen
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
4
Voor alle executieve functies geldt
• Bij jongens meer problemen dan bij meisjes
• Sterke samenhang tussen zwakke EF’s en
probleemgedrag
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
5
Executieve Functies
•
•
•
•
Zorgen dat we de zaken op een rijtje houden
Ze hebben niets van doen met intelligentie
Aansturend en controlerend
Ze “besturen” grotendeels onbewust
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
6
Executieve functies
Emotie
regulatie
Aandacht
richten
Organiseren
Plannen
Taakinitiatie
Inhibitie
Volgehouden
aandacht
doelgericht
gedrag
WerkGeheugen
Cognitieve
flexibiliteit
T
7
Zwakke executieve functies
• Lijken in clusters voor te komen
• Iedereen heeft bepaalde “zwakke” EF’s
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
8
Executieve functies bepalen schoolsucces
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
9
Toenemende moeilijkheden op school
Executieve Functies kun je trainen
• Brein is plastisch
• Verbindingen nemen toe of af bij gebruik
11
Bij zwakke executieve functies
• Aanpassen taak/omgeving
• Ingrijpen op niveau kind (coaching)
Trainen executieve functies
Volgens deze weg:
• Voordoen en nadoen of navertellen
• Controle op uitvoering (snel)
• Aanmoedigen (brein gevoelig voor erkenning)
• Geheugensteuntjes
Geleidelijk verminderen van dit alles*
*Dawson en Guare (2010,2012,2013)
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
13
Instructie
• Aanpassen! Doel vertellen (helpt focussen)
• Specifiek: wat wordt verwacht
• Deelopdrachten
(De Bruin, 2010)
• Controle, aanmoedigen (jongens zeker!)
en herinneren
• Ontsnappingsplan: wat als het niet lukt?
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
14
Inslijpen routines
• Gebruik een checklist!*
Ik heb de datum gezet
Blok, week, les, te maken sommen staan in de kantlijn
Thema, bladzijde les(sen) staan in de kantlijn
Elke som of elke les is ook apart genummerd
Er staat een potloodstreep onder de les
Ik heb nagekeken
Ik heb verbeterd (met berekening erbij)
Ik heb wéér nagekeken
Ik heb mijn schrift ingeleverd
Ik heb alles gesnapt. Twijfel je? Vraag extra hulp.
* Idee: Dawson en Guare
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
V
V
15
Structureringsvormen:
•
•
•
•
•
Vaste dagindeling/ lesindeling
Gewone dingen als rustig werken
Kijken wat je nodig hebt
EF’s ontwikkelen zich door oefenen!
Inzetten op relatie
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
16
Activering
Organiseren,
prioriteiten
stellen en
opstarten
(taakinitiatie)
 Brown, 2001
Ik weet
heus wel
dat ik
moet
beginnen
17
Taakinitiatie
• Als je 4 bent: meteen kunnen starten
• In bovenbouw: aan huiswerk/werkstuk
kunnen beginnen
• In het vo: aan huiswerk/profielwerkstuk
beginnen
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
18
Plannen
• Plannen is doelgericht gedrag: doel bepalen
weg ernaar toe overzien
• Ontwikkelt zich tot ver in de volwassenheid
19
Plannen
•
•
•
•
Vanaf 12 jaar strategieën.
Plannen leer je relatief langzaam!
Jongens later dan meisjes
Leerling met ADHD/ASS later
20
Wat kun je doen in de klas?
Wat kun je doen als begeleider?
•
•
•
•
Voor plannen is doel nodig. Praat erover
Huiswerk planner (www.gedragsproblemenindeklas.nl)
Deelopdrachten (les 1 klaar, les 2 klaar)*
Huiswerk inleveren: vraag ernaar
* Ook hier vooral ter ondersteuning jongens
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
21
Aandacht
richten
Aandacht
richten en
wisselen
 Brown, 2001
22
Aandacht: een complex proces
•
•
•
•
Waar let ik op?
Moeilijker focussen/aandacht richten
Context gestuurde aandacht (Barkley)
Extreme aandacht: hyperfocus
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
23
Volgehouden
aandacht
Aandacht
reguleren,
volhouden en
verwerkingssnelheid
informatie
 Brown, 2001
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
24
Volgehouden aandacht
• Blijvend inspannen voor een (saaie) taak is
moeilijk
• Volgehouden aandacht ontwikkelt zich vanaf
eind basisschool (11/12 jaar)
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
25
Dit moet kunnen, maar…
•
•
•
•
Groep 1/2: werkje van 5 minuten
Groep 3: 10 minuten werken
Groep 8: 40 minuten werken
VO: 50-90 minuten (huis)werk
• Breinontwikkeling jongens gemiddeld 1,5 jaar
achter
• Geef jongens meer afwisseling
• Activerende werkvormen
26
Emotieregulatie
Omgaan met
frustratie
Uitstel van
behoeften
 Brown, 2001
27
3 soorten problemen
• Zeer lage frustratiedrempel
• Niet kunnen omgaan met uitstel
• Problemen met emotieregulatie (in puberteit
nog meer)
• Geldt voor alle emoties
© Gedragsproblemen in de klas in het
voortgezet onderwijs
Emoties en brein in de puberteit
• Afname dopamine: stemmingswisselingen,
heftiger emoties
• Afname serotonine: toename impulsief gedrag
• Amygdala/limbisch systeem niet onder
controle fr. cortex
Wat kun je doen in je klas?
Wat kun je doen als begeleider?
•
•
•
•
•
Emoties uitleggen
Leren herkennen en
Ernaar handelen (tel tot…)
Evalueer
Kennis emoties
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
30
Werkgeheugen
Aanwenden
werkgeheugen
Toegang
Lange termijn
geheugen
 Brown, 2001
31
Werkgeheugen
• Verbaal(talig)
Central executive*
• Non-verbaal (visuospatieel)
*Baddely, hoogleraar psychologie Universiteit NY
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
32
Werkgeheugen
• Vasthouden, beoordelen en bewerken
informatie
• Ophalen informatie uit LTG, combineren met
nieuwe informatie
• WG kinderen AD(H)D, Dyslexie minder goed
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
33
WG: wat doe je daar mee?
•
•
•
•
•
Rekenen/wiskunde: deel bewerkingen
Begrijpend lezen: ‘draad van het verhaal’
Gepast reageren op anderen
Huiswerk maken/activiteit voorbereiden
WG: ‘volgroeid’ voor moeilijke taken op 16
jarige leeftijd
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
34
Problemen bij gebrekkig WG
•
•
•
•
•
Spullen kwijt raken
Instructie meteen vergeten
Vastlopen bij samengestelde opdracht
Hulp nodig, ook bij bekende taken
Als je 3 dingen vraagt er één vergeten
Overbelasting werkgeheugen door:
• Cognitieve overbelasting
• Emotionele overbelasting
• Teveel nadruk op presteren (zorgt voor
blokkades)*
*Paul Leseman, hoogleraar UvU
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs en voortgezet onderwijs
Zwak WG: Wat kun je doen in de klas
•
•
•
•
•
Zorg voor rustige omgeving
Korte, eenduidige opdrachten
Herhaalde instructie (individueel of in groepje)
Visuele geheugensteuntjes (lijstjes, schema’s)
Gebruik verschillende informatiekanalen
(woord, gebaar, beeld)
• Controleren of kind nog met taak bezig is
• Terugdringen belastende factoren (ventilatie
verbeteren, meer individueel werken, meer ‘stil werken’-tijd)
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
37
Hoe verhoog je capaciteit werkgeheugen?
•
•
•
•
•
Informatie anders ordenen:
Onthoud KI91G86B20C0A1
Pas “chunking” toe (anders ordenen)
KGB1986CIA2001
We onthouden gemiddeld 7 á 8 items bij
volledige aandacht
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
38
Werkgeheugen trainen/actief gebruiken
Leren leren: “Overlezen” meest gebruikt.
Onbenut blijven:
•
•
•
•
•
•
Vragen maken
Schema’s en mindmaps
Visualiseren
Bewegingen erbij verzinnen
Benutten voorkennis
Ezelsbruggetjes en clusteren/anders ordenen
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
39
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
40
Werkgeheugen training buiten de klas
• Cogmed
• Braingame Brian
• Jungle Memory
Zelfregulatie
Inhibitie
en inzicht
eigen gedrag
 Brown, 2001
42
Inhibitie:
• Je gedrag inhouden
• Je gedrag stoppen
• Je niet laten afleiden door andere prikkels
• Bij jongens slechter dan bij meisjes
• Testosteron toename verergert dit
• Vooral als er publiek is, neemt context afhankelijk
gedrag toe!
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
43
Wanneer is inhibitie-gebrek een probleem?
•
•
•
•
Als de leerling daardoor vastloopt
Weinig vrienden heeft
Slechte resultaten haalt
Moeilijkheden met anderen krijgt
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
44
Wat kun je doen bij gebrekkige inhibitie
•
•
•
•
•
•
•
Spreek regels van te voren door
Teken om “gedrag te stoppen”
Rust in je groep
Grens bewaken met humor
Zorgen voor beweging
Korte taken
Kom lekker vooraan zitten 
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
45
Zelfinzicht
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
46
(Probleem) gedrag bij weinig zelfinzicht
•
•
•
•
Werk niet controleren
Vastlopen en niet snappen waarom
Zich niet afvragen wat fout ging
Niet merken dat anderen niet geïnteresseerd
zijn
• Aandeel in ruzies niet zien
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
Cognitieve flexibiliteit
• Vermogen om te gaan met veranderende
situaties
• Grote of kleine verandering maakt uit
• Belangrijk in sociale leven en bij leren
(plus en min sommen door
elkaar, dictee met verschillende spellingregels waar je tussen moet schakelen)
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
48
Set shifting
• Veranderde regel bekend. Toch “oude regel”
volgen (kleuters)
• Groep 3 grote sprong voorwaarts.
• Volgroeid als je 15 bent
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
49
Consequenties voor in je klas:
•
•
•
•
Basisschoolkind: nog niet cognitief flexibel
Dus: niet boos worden 
Uitleggen (en weer, en wéér, en….)
Laat merken dat niet alles in één keer hoeft
te lukken
• Evalueer en zoek alternatieve handelingen
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
50
Cognitieve flexibiliteit:
wanneer spreek je van een probleem?
• Kind loopt vast in taak (weet geen andere
aanpak)
• Snel van slag bij kleine gebeurtenissen
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
51
Wat kun je doen?
•
•
•
•
Routines aanhouden
Zichtbare regels
Niet teveel tegelijk veranderen en aangeven!
Samen zoeken naar oplossingen
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
52
Tot slot: onderzoeksinstrumenten
• Behaviour Rating Inventory of Executive
Function (Smidt & Huizinga, 2012).
• Working Memory Rating Scale for Children
(Alloway et al., 2008).
• Observaties door ouders, leerkracht, kind zelf
• Gesprek met leerkracht, ouders en kind
© Gedragsproblemen in de klas in het
basisonderwijs
53
Literatuur
•
•
Cooper-Kahn, J. & Foster, M. (2015). Executieve functies versterken op school. Amsterdam: Hogrefe
Dawson, P. en Guare, R. (2012). Executieve functies bij kinderen en adolescenten. Een praktische gids voor diagnostiek en interventie. Amsterdam: Hogrefe.
•
Dawson, P. en Guare, R. (2012). Coachen van kinderen en adolescenten met zwakke executieve functies. Praktische strategieën voor thuis en op school. Amsterdam.
Hogrefe.
•
Dawson, P. en Guare, R. (2011). Slim maar… Help kinderen hun talenten benutten door hun executieve functies te versterken. Amsterdam: Hogrefe.
•
Dawson, P., Guare, R. en Guare, C. (2013). Slim maar… Puber editie. Help adolescenten hun talenten benutten door hun executieve functies te versterken. Amsterdam:
Hogrefe
Horeweg, A. (2015). Gedragsproblemen in de klas in het basisonderwijs. Houten: Lannoocampus.
Horeweg, A. (2015). Gedragsproblemen in de klas in het voortgezet onderwijs. Houten: Lannoocampus.
Smidts, D. en Huizinga, M.(2013). Gedrag in uitvoering. Over executieve functies bij kinderen en pubers. Amsterdam: Nieuwezijds.
Cooper-Kahn, J. & Dietzel, L. (2013).Vergeten, kwijt en afgeleid. Opvoedwijzer om executieve functies bij kinderen te versterken. Amsterdam: Hogrefe.
•
•
•
•
Vragen?