Hier staat een kopregel - Mooi Noord

Jeroen Zomer, beleidsadviseur landschap en cultuurhistorie
DE LANDSCHAPSGESCHIEDENIS
VAN NOORD-HOLLAND
OVER LANDSCHAPSDYNAMIEK EN ENERGIELANDSCHAPPEN
Paleogeografie van Nederland
Tussen ca 10.000 en 4.000 v. Chr. verplaatst
de kustlijn landinwaarts door de snelle
zeespiegelstijging
Zeespiegelstijging
Vos, P.C.. et al. (2012) Atlas van Nederland in het Holoceen
Paleogeografie van Nederland
Heden
Nieuwe tijd
Middeleeuwen
Romeinse tijd
IJzertijd
Bronstijd
Neolithicum
5500 BC
Mesolithicum
Vos, P.C.. et al. (2012) Atlas van Nederland in het Holoceen
Paleogeografie van Nederland
Heden
Nieuwe tijd
Tussen ca 4.000 v. chr. en het jaar 0
Middeleeuwen
verplaatste de kust zeewaarts
als gevolg van
geringere zeespiegelstijgingRomeinse
en aanvoer
van
tijd
sediment.
IJzertijd
Zeespiegelstijging
Achter de strandwal en eventuele duinen
Bronstijd
ontstaat een veengebied.
Sedimentaanbod
rivieren
3850 BC
Neolithicum
5500 BC
Mesolithicum
Vos, P.C.. et al. (2012) Atlas van Nederland in het Holoceen
Paleogeografie van Nederland
Heden
Nieuwe tijd
Middeleeuwen
Romeinse tijd
IJzertijd
Bronstijd
2750 BC
3850 BC
Neolithicum
5500 BC
Mesolithicum
Vos, P.C.. et al. (2012) Atlas van Nederland in het Holoceen
Paleogeografie van Nederland
Heden
Nieuwe tijd
Middeleeuwen
Romeinse tijd
IJzertijd
1500 BC
Bronstijd
2750 BC
3850 BC
Neolithicum
5500 BC
Mesolithicum
Vos, P.C.. et al. (2012) Atlas van Nederland in het Holoceen
Paleogeografie van Nederland
Heden
Nieuwe tijd
Middeleeuwen
100 AD
Romeinse tijd
IJzertijd
1500 BC
Bronstijd
2750 BC
3850 BC
Neolithicum
5500 BC
Mesolithicum
Vos, P.C.. et al. (2012) Atlas van Nederland in het Holoceen
open
waddenkust
Zeespiegelstijging
gesloten
strandwallenen duinenkust
open
estuariumkust
Sedimentaanbod
rivieren
Paleogeografische deelgebieden
van Noord-Holland
Heden
Nieuwe tijd
Middeleeuwen
100 AD
Romeinse tijd
IJzertijd
Pleistocene
Holoceen
‘Keileemeilanden’
Holocene
Veengebied
en
Strandwallen
Stuwwallen
en
Jonge duinen
1500 BC
Bronstijd
2750 BC
3850 BC
Neolithicum
5500 BC
Mesolithicum
Vos, P.C.. et al. (2012) Atlas van Nederland in het Holoceen
Cultuurlandschappen van
Noord-Holland
Keileem- en stuwwalontginningen
Strandwalontginningen
Veenontginningen
Voormalige veenontginningen op zeeklei
Aandijkingen
Droogmakerijen
Bebouwde kom
Keileemgebieden en Stuwwallen
(kampen en enken)
Keileemeilanden Texel en
Wieringen
• Al bewoond in de prehistorie
• Afwijkende genese van andere
waddeneilanden (bodem en
geomorfologie)
• Eigen kleinschalig
landschapstype, afwijkend ten
opzichte van de omgeving
Keileemgebieden en Stuwwallen
(kampen en enken)
Stuwwal van ‘t Gooi
• Al bewoning in de prehistorie (bovenop de stuwwal)
• Huidige esdorpenlandschap vergelijkbaar met stuwwallen
elders in NL
• Sinds de Vroege Middeleeuwen:
–
–
–
–
nederzettingen onderaan de flank
akkers op de vruchtbare helling
groenlanden in de Eemvallei
heidevelden bovenop de stuwwal
Strandwallen en Jonge duinen
(geesten)
• Strandwallen worden al vanaf de
Late Steentijd bewoond
• Strandwallen in gebruik als
akkerland (geest); percelering vaak
dwars over de strandwal
• Groenlanden in de natte, lage en
open strandvlakten
• Doorgaande wegen met
boerderijlinten ten weerszijden; de
binnen- en buitenweg
• Dorp (en kerk) op uiteinde van de
geest (bijvoorbeeld Limmen)
Strandwal van Limmen-Heiloo (1850)
Strandwallen en Jonge duinen
(geesten)
Jonge Duinen
• Strandwallen en oude duinen stuiven tussen ca. 1000 en
1900 AD sterk op
• Overdekken de westelijke strandwallen (veel overstoven
nederzettingen en cultuurland)
• Kust erodeert en verplaatst zich 1-2 km naar het oosten
Veenontginningen
• Tussen ca. 850 en 1300 na Chr.
ontgonnen voor agrarische gebruik
• De vroegste veenontginningen
dichtbij reeds bewoonde locaties
(oud land)
• Ontginning via de natuurlijke
waterlopen (veenstroompjes,
riviertjes en getijdegeulen) die
fungeren als basis
• Vanuit de rivier worden sloten
gegraven om het veen te ontwateren
• Ontginning in fasen; steeds dieper
het veen in
Ontginningen omstreeks 800
Veenontginningen
Verkavelingspatronen
• Het oorspronkelijke veenreliëf is vaak af te lezen uit de
verkaveling
• Veenkoepels (hoogveen)
hebben soms een
waaiervormig, concentrisch
slotenpatroon, soms een
rechthoekig of veervorming
slotenpatroon
• Veenvlakten (laagveen)
hebben vrijwel altijd een
evenwijdig lopend
slotenpatroon, loodrecht op
de ontginningsbasis
Veerverkaveling polder Zeevang
Voet veenkoepel (ontginningsbasis)
Helling veenkoepel
Top veenkoepel
Waaierverkaveling van voormalige hoogveenkoepel bij Nieuw-Loosdrecht
De oorspronkelijke middeleeuwse veenverkaveling van het hoogveengebied ten westen
van de middeleeuwse stad weerspiegelt zich nog altijd in het stratenpatroon van de wijk
Oud West in Amsterdam (centraal: de Kostverlorenvaart)
Ontwatering en bodemdaling
• Ontwatering van veen leidt tot inklinking
aangezien 80 tot 90% van veen uit water
bestaat
• Ontwatering van veen leidt tot oxidatie,
oftewel omzetting in co2
• Zeer snelle bodemdaling van enkele meters
per eeuw
• Veel landverlies langs de kust
Veenontginningen:
Oude zeekleigebied
• Als gevolg van oxidatie kwam in
sommige gebieden de ondergrond
weer boven te liggen; veenlandschap
veranderde in een zand- of
zeekleilandschap
• In West-Friesland kwam de oude
zeeklei weer aan maaiveld te liggen
• Het voormalige veenpakket is nog af
te lezen aan de:
– verkaveling
– namen met -woud of –broek
– restvenen onder kerken en boerderijen
Agrarische transformatie
• Akkerbouw werd in pure veengebieden steeds moeilijker
• Boeren gingen in 14e en 15e eeuw van gemengd bedrijf
(akkerbouw en veeteelt) steeds meer over op veeteelt
• Veengebieden veranderden daardoor in uitgestrekte
graslandgebieden (veenweide)
• Uiteindelijk werden de veenontginningen ook deels
afgegraven voor de productie van brandstof (turf)
Eerst veenontginning daarna veenwinning
Polder Jisp (N-Holland): door het stelselmatig ophogen van percelen met slootbagger
(toemaak) veranderde de verhouding land-water sterk
Veenwinning: natte vervening
• Delven van turf onder de waterspiegel;
slagturven
• Baggerbeugel aan het begin van de 16e
eeuw geïntroduceerd
• Oud Friese (petgaten en legakkers) vs
Gieterse methode (veenmeren)
Turfwinning bij Amstelveen (18e eeuw)
Petgaten, legakkers en plassen
rond Loosdrecht anno 1900
Droogmakerijen
• Vanaf de zestiende eeuw
werd begonnen met het
droogmalen van veelal
door menselijk ingrijpen
ontstane meren
• Eerste molenbemaling:
Achtermeer, 36 ha (15321533)
• Eerste stoombemaling:
Haarlemmermeer, 18.000
ha (1849-1852)
Aandijkingen
• Grote delen van het verloren gegane veengebied in de Kop
van Noord-Holland tussen de 16e en 20e eeuw ‘opnieuw’
aangedijkt
• Zijpepolder (1597), Wieringerwaard (1610), Paulownapolder
(1846), Groetpolder (1847) en Wieringermeerpolder (1930)
Energielandschappen uit het
verleden
Erfgoed in het heden
Landschapsdynamiek
?
Dynamisch landschap