Hoe techniek kruist met ethiek, politiek religie: Bij

Hoetechniekkruistmetethiek,politiekreligie:
BijLatourenDooyeweerd
StevenDorrestijn
[Conceptversievandetekstdieisgepubliceerdals:S.Dorrestijn(2015),Hoetechniekkruist
metethiek,politiekreligie:BijLatourenDooyeweerd.Denkwijzer15(2)(juli2015),pp.12-17.
Entevensals:S.Dorrestijn(2015),DooyeweerdenLatour:Verwantschapenverschil.Soφie
5(5), pp. 34-39]
Watisdeinvloedvantechniekinonsbestaan?Ishetmogelijkomtechnischeontwikkelingbijte
sturenopgrondvanpolitieke,economische,ofethischewaarden?Enwelkeplaatskomtaanreligie
toe?Ditzijnindringendevragenvooronzetijd,enookcomplexe.Ikgaopzoeknaarantwoordenmet
behulpvanBrunoLatourenHermanDooyeweerd.Dezetweegrotedenkerslijkenheelverschillend
maarblijkenverrassendeovereenkomstentehebben.
BrunoLatour(1947)iseenvandebekendstedenkersophetgebiedvanwetenschap,technieken
samenlevingvandeafgelopendecennia.Hijstaaterombekenddathijdewerkelijkheidende
samenhangtussentechniekenmaatschappijalleennuchterempirischwildebeschrijven.Deste
opvallenderisdatLatoursrecenteomvangrijkefilosofischehoofdwerkjuistdraaitomwaarden
(Latour2012a).Ookreligiehoortdaarbij.Latoursonderzoeknaarwetenschapentechniekblijkt
verrassenderwijzezelfsvoortgekomenuitzijninteresseintheologieenbijbeluitleguitzijntijdals
“militantkatholiekstudent”(Latour2012b).ZijnmagnumopusheeftalstitelEenonderzoeknaarde
manierenvanzijn(Enquêtesurlesmodesd’existence).Datlijktergopeencentraalthemainde
reformatorischewijsbegeerte,namelijkdemodaleaspecten(wetskringen,zijnswijzen)uitdefilosofie
vanHermanDooyeweerd(1935).Nogopmerkelijkerwordthetomdatbeidebenaderingenhetzelfde
aantalzijnswijzentellen,namelijkvijftien.Vandaardezevergelijkingtussenbeidedenkers,
toegespitstoptechniekencultuur.
Verkeersdrempels
BrunoLatourverwierffaamindetechniekfilosofiemetzijnanalysesvanhoealledaagseproducten
onsgedragbijsturenenhoetechniekinhetalgemeenmetonsbestaanalsmensenverwevenis.
Technischevoorwerpenmoetennietwordengezienalsneutralemiddelenvooronzedoelen,maar
lieverals“mediators”meteensturenderol.EenbekendvoorbeeldvanLatourisdeverkeersdrempel
dieafdwingtdatwevaartminderen.Eendergelijkproductbevatalshetwareeen“script”datons
voorschrijfthoeweonsgedragenmoeten.Indiegevallenwaarnietwijzelfmaartechnologieënons
handelenbepalen,steldeLatour,isde“moraalgedelegeerd”(Latour1997).
Alswedeinvloedvantechnischeproductenerkennen,moetengekoesterdeideeënovervrijewil,
verantwoordelijkheidenethischegrenzenopdeschop.Alonzehandelingenenideeënzijnmede
bepaalddoordespullenomonsheen.Latourwildeafvanhetonderscheidtussenactiefhandelende
mensenendingendiepassiefzijnendoormensengebruiktkunnenworden.Omdewereldte
begrijpenmoetenwenietachtereenbureaugaanfilosoferen,maargedetailleerdempirisch
onderzoekdoen.Danvindenwegeennetteordeningen,geenkeurigescheidingtussen“mensen”en
“niet-mensen”.Wegaanziendataltijdallesmetallessamenhangt.Dezebenaderingwerdbekend
als“actor-netwerktheorie”.
1
Provocatief
Latourwaszichergoedvanbewustdatzijnbeweringenprovocatiefklonken.Alsnietsabsolute
waardeheeft,betekentdatdangeenrelativisme,teloorgangvandemoraal?ZelfvondLatourdatals
allesmetallessamenhangtdewereldweliswaaringewikkelderwordt,maarookinteressanter.En
meerdandat,denetwerkenvanafhankelijkhedengevenjuiststevigheidaanbijvoorbeelddemoraal.
Wiezoektnaardemoraalinonzetijd,moetoplettenhoeveelmoraalindetechniekzit.
DestijlvanLatourisvaakluchtig,volkwinkslagen.Datactor-netwerktheoriedemoraalzalredden,
wasdateenfilosofischeproefballon,ofLatoursdefinitievetheorie?Hoewelinvloedrijken
inspirerendvoorempirischonderzoekvondenveelfilosofenenethiciLatourswereldbeeldmaar
“plat”,zonderplaatsvoorwaarden.Daarkannu,doorLatourslaatsteboek,veranderinginkomen.
Latoursmagnumopus:waarden
Enquêtesurlesmodesd’existence(2012a)isLatoursmagnumopus,omdathijermeerdan25jaar
aanwerkte,maarookomdathetboekalledomeinenvanhetbestaanbestrijktenomdathetzijn
eerderewerkinperspectiefplaatst.Latoursteltdathijnu“oppositievewijze”eenbeschrijvingvan
hetmodernebestaanwilgeven,terwijlhijineerderwerkvooralkritiekhadgeleverdophet
overheersendemaaronjuistemodernezelfbegrip.Zondermeeropzienbarendisdatnublijktdatde
“platte”actor-netwerktheorieenkelalsopstapjediendenaareenkosmologiediejuisthelemaal
draaitomwaarden,om“diepte”.
Deempirischemethodehadgrotevoordelen,maarookeengrootnadeel,steltLatournu.Erkon
nietsoppositievewijzemeewordengezegdover“waarden”.Hetempirischeonderzoekriepvaak
controverseop,echternietzozeeroverdefeiten,maarweloverdebetekeniservan,dewaardendie
inhetgedingwaren.Hetempirischonderzoekisdusopzichzelfbetrekkelijkeenvoudig,maarinzijn
eenvoudblijktheteenheelkrachtigmiddelombotsendekadersvanwaardentoekenningaanhet
lichttelatenkomen.Botsendewaardenzijneenmiddelom(vooralsnogvijftien)verschillende
“manierenvanzijn”ophetspoortekomen.
DevijftienmanierenvanzijnvolgensLatour:reproductie;metamorfose;gewoonte;techniek;
fictie;referentie;politiek;recht;religie;gehechtheid;organisatie;moraal;netwerk;
prepositie;dubbel-klik.
Zijnalsbestendigheid
EenwaardeisvolgensLatournieteensubjectieveschildieomeenobjectievekernheenkomt.Voor
Latourishetmeestewarenietdatwateeuwigisenhetzelfdeblijft.Maarzijnconclusieisnietdat
danallesdusveranderlijkis.Dekernvanhetzijniseerderdatallesfragielis.Latourinteresseerthoe
iets“inhetzijn”komtenstandmoethoudenofinstandgehoudenmoetworden.Metbetrekkingtot
hetzijnvan“gewoontes”en“politiekeeendracht”ishetfragieleenonderhoudbehoevendekarakter
gemakkelijkherkenbaar.MaarLatourkijktookzonaardenatuur,zelfsnaardodematerie.Eensteen
kanheellanghetzelfdeblijven,maartochopdenduurvergaan.DaarominteresseertLatourniet
materieopzich,maardemateriëlemaniervaninhetzijnblijven,aangeduidals“reproductie”.
Heterkennenenbegrijpenvandeverschillendemanierenwaaropdebrozewerkelijkheid
bestendigheidkrijgt,geeftvolgensLatourdiepteaanverschillenvanmening,vanpolitiekerichting,of
vanreligie.Voorhemisditgeenstrijdomdewarevisieopdeenewerkelijkheid.Nee,erzijn
meerderemanierenwaaroponzewerkelijkheidbestendigheidkrijgt.Omaantesluitenbijhet
eerderevoorbeeld:deverkeersdrempeldwingttotremmen,maareenverkeerdrempelmoetwel
gemaaktenonderhoudenworden(reproductie).Jekuntookvindendatverkeersdrempelsnietnodig
2
moetenzijn:erzijntochwettenvankracht(recht)waarmensenzichaanmoetenhouden?Eenwet
dwingechternietdirect,maarmisschiendateenovertredernaeenflinkaantalboetestotinkeer
komtenpsychischverandert(metamorfose).VolgensLatourisheteenuitdagingombeterteleren
sprekenendenkenoverdewerkelijkheidinveelvoud.
Dooyeweerdsaspectenleer
InonslandisHermanDooyeweerd(1894-1977)eenfilosoofdiedeveelvormigheidvande
werkelijkheidheeftgethematiseerd.Alswijmensendewerkelijkheidwillenkennenvaltdieuiteenin
verschillendewetskringen,ofmodaleaspecten.Eenbelangrijkdoelwasvoorhemomeen
levenswijzevanuiteenchristelijkgrondmotiefopnieuwtebevestigenenuittebouwenineentijddat
eenliberaleenseculierelevensvisiegingoverheersen.Ookhetseculiereliberalismeiseengeloofzou
Dooyeweerdzeggen,alshijhedendaagsevlottetaalzougebruiken.Tegenoverdemoderneopvatting
datreligieonredelijkis,brachtDooyeweerdindatelkdenkeneengrondmotief,eenreligieuze
diepstelaagheeft.
De“aspectenleer”hielpomdechristelijkewereldbeschouwingeenplaatstegevenindemoderne
wereld,maarreikteookverder.HetkaderboodDooyeweerdbijvoorbeelddemogelijkheidomde
eigenaard,dereikwijdteendebeperkingenvanhetrecht,zijnoorspronkelijkevakgebied,te
begrijpen.Hetvoorbeeldvanverkeerdrempel,wetengewetenzouoppreciesdezelfdewijzemet
Dooyeweerdsaspectenleergeanalyseerdkunnenworden.
DevijftienaspectenvanDooyeweerd:hetgetalsmatige;ruimtelijke;kinetische;fysische;
biotische;psychische;analytische;historische;talige;sociale;economische;ethische;
juridische;ethische;pistische.
Oogvooreenveelvormigewerkelijkheid
AlswedezijnswijzenvanLatourenDooyeweerdvergelijken,danlijktmijhetaantalvanvijftienop
toevalteberusten.ZowelDooyeweerdalsLatourbeschouwentrouwensdepreciezelijstmet
aspectenalsvoorlopig.Watzekerovereenkomtisdatbeidebenaderingentotdoelhebbenomde
veelvormigheidvandewerkelijkheidrechttedoentegenovertendensenvanreductionismeen
essentialisme.Erzijnookverschillen.Latourbenadruktdatdemanierenvanzijnnietmoetenworden
gezienalsverschillendeaspectenopdeeneonderliggendewerkelijkheid.OfDooyeweerdsschema
dietoetsvanLatourdoorstaatisnietmeteenduidelijk.Dooyeweerdismeergerichtophet
aanbrengenvaneenordeindeaspecten,terwijlzo’nindelingerbijLatournauwelijksis,misschien
welteweinig.Omdezevergelijkingverdertoetespitsenopdeplaatsvantechniekendebetekenis
vanethiekenreligie,moetenweeerstzienofDooyeweerdsbenaderingookietstezeggenhadover
techniek.
Christelijkefilosofieentechniek
Dooyeweerdzelfheeftnietspecifiekovertechnieknagedacht.Maardeschoolvande
reformatorischewijsbegeerte,waarvanhijmetzijnaspectenleeréénvandetweegrondleggersis,
heeftweleenflinkebijdragegeleverdaandeontwikkelingvandetechniekfilosofieinNederland.Een
kortoverzicht.
HendrikvanRiessen
MetFilosofieentechniekuit1949wasHendrikvanRiesseneenpionierindetechniekfilosofie.Dit
proefschriftgafeengedetailleerdenvolledigoverzichtvanderelevanteliteratuuroverdefilosofie
vandetechniektotdietijdenvervolgenseenorigineleanalysevantechnischeartefacten(Van
3
Riessen1949).In1952volgdehettoegankelijkereboekDemaatschappijdertoekomstwaarineen
cultuurkritischenethischperspectiefvooropstaat(VanRiessen1953).VanRiessenliepvooropmet
hetoproepentotopmerkzaamheidvoordegevaarlijkekantenvanplanningenautomatisering.Die
analyseisdeelsnogsteedsaansprekend.Elementenervankunnennuopnieuwtoegepastworden
metbetrekkingtotambientintelligence,internetofthingsofbigdata.
EgbertSchuurman
In1972verscheenTechniekentoekomstvanEgbertSchuurman,opnieuweendoorwrocht
proefschriftindetechniekfilosofieuitdekringenvandechristelijkefilosofie.Schuurmanwerkte
vooraldecultuurkritischebenaderingverderuit.Hijbespraknieuweontwikkelingenindezichtoen
uitbreidendedisciplinevandetechniekfilosofie(bijvoorbeeldHeidegger).Hoeweltheinternetof
thingsnoggeenthemawas,liepSchuurmanmetzijnaandachtvoordecomputerwelvooruitop
ontwikkelingendienugaandezijn.Inmiddelsgepensioneerdvanzijnwetenschappelijkeenpolitieke
loopbaanpubliceerdeSchuurmanonlangsnogTegendraadsdenkenovertechniek(2014).
Denken,ontwerpen,maken
EenderdevoorbeeldvantechniekfilosofievanuitdekringenvanchristelijkefilosofieisDenken,
ontwerpen,maken:BasisboektechniekfilosofievanVerkerk,Hoogland,VanderStoepenDeVries
(2007).Eénvandehoofdstukkenindituitgebreideoverzichtswerkenleerboekbespreekttechniekin
relatietotdeaspectenleer.Eeninteressanteanalyseishierbijhetonderscheidtussenobject-functie
ensubject-functie.Eenrobot,bijvoorbeeld,iseenfysiekding,neemtruimtein,enbeweegt.Inde
aspectenopditniveauheeftderoboteensubject-functie.Maarmetbetrekkingtotbiologischleven
heeftderobotgeensubject-,maarenkeleen“object-functie”.Ditbetekenthetvolgende:eenrobot
iszelfnietinleven,maarkanweleenrolspelenvooranderleven,bijvoorbeeldvoordeberegening
vangewassenofvoordegenezingofverzorgingvanmensen.
DitlaatsteonderscheidkanheelgoedgebruiktwordenvoorverhelderingvaneenthemabijLatour,
namelijkzijnstellingdathandelennietisvoorbehoudenaanmensen,maardatookdingenietsdoen.
DaarvoorkeeriknuterugnaarLatour.
Techniekenscriptalsmanierenvanzijn
EerderleekhetalsofdebegrippenscriptendelegatievoorLatourdekernuitmaaktenvanwat
techniekis.MaarinModesd’existencewordtdekernvan“technischezijnswijze”andersaangeduid:
technischeingrepengeveneen“draai”aandesamenhangindewerkelijkheid.Techniekhusseltde
werkelijkheidomzodaternieuwedoorkijkjesennieuwemogelijkhedenontstaan,terwijlandere
verlorengaan.
DetermscriptblijftLatourgebruiken,maarnualskernvaneenandere“zijnswijze”,namelijkde
“organisatorische”.Eenscripthoortnubijorganiserenofplannen,alséénvandemanierenwaarop
dewerkelijkheidbestendigheidkrijgt.KenmerkendvooreenplanisvolgensLatourdatjeeraltijd
tegelijkertijd“onder”en“boven”staat.Latourgeeftalsvoorbeeldeenafspraakmeteenvriendop
eenbepaaldtijdstipophetGaredeLyon.Eenafspraakmakenwezelf,maarwordtdaneen
verplichtingdiewemoetenvolgen.Een“technischscript”noemtLatourdekruisingtussende
organisatorischeentechnischemanierenvanzijn:techniekgeefteendraaiaaneenhandelingsplan.
Agendaensmartphone
EenillustratiedieaansluitbijLatoursafspraakophetstation:deagenda(eentechnischhulpmiddel)
maakteafsprakenpreciezerendwingender,maardeagendaopdesmartphonemaaktafspreken
4
weerietslosseromdatjegemakkelijkerkuntafbellenofverzetten.EenscriptisdusnuvoorLatour
nietheteigenevandetechniek,maarvanhetorganiseren.Maartechniekkanerbijkomenenzaldan
eendraaiaanhetorganiserengeven.
Bovendienisheteigenevaneenscript,ookvaneentechnologischscript,dusdedubbelheidvan
plannenmakenenplannenvolgen.Ditgeefteenuitlegdieeerderontbrak.VroegersteldeLatourdat
techniekonsgedragvoorschrijftendemoraaloverneemt.Datklonktamelijkdeterministisch.
Watdingendoen(volgensdeaspectenleer)
PreciesopditpuntkanmisschiendeaspectenleervanDooyeweerdendeuitwerkingnaartechniek
doorVerkerke.a.helpenhetpuntverderteverduidelijken.Volgenshetschemavandeobjectfunctiesensubject-functiesindeverschillendeaspectenhoefttechnieknamelijknietofwelobject,
ofwelsubjecttezijn,maarkunnengradatiesenschakeringentotuitdrukkingwordengebracht.
Techniekheefteffectenoponshandelen.Maardattechniekeffectenheeft,isniethetzelfdeals
zeggendattechniekhandelt,zoalsLatoursuggereerde.DebenaderingvanVerkerke.a.biedthier
eeneleganteuitwerkingvanLatourseerdereproefballon(datergeenverschilistussenhethandelen
vanmensenendingen)enzijnrecenteverheldering(datwijaltijdzowelbovenalsonderscripts
staan).Metdeaspectenleerkunnenwedeinvloedenvantechniekerkennen,opzo’nmanierdathet
welnuanceringaanbrengtbijonsbegripvanvrijenverantwoordelijkhandelen,zonderdatdit
helemaaloverboordmoet.
Robotsenmensen
Technologieënhebbeneensubject-functiealsfysiekobjectenmethunbewegingen.Alszodanig
kunnenzeeffectenhebbenoponshandelen.Entenopzichtevanzulkebeïnvloedinghebbenwijzelf
deelsalleenmaareenobject-functie.Robotsbepalenhetwerkritmeineenfabriekenzezorgen
bovendienvooreenveranderingindewerkgelegenheid.Westaandanonderdeprogramma’svande
robots.Maaropanderemomentenstaanweerookboven.Wijdenkennaoverdeinrichtingvan
fabriekenenoverplannenomdewerkgelegenheidbijtesturen.Zelfsalsdemaatschappelijke
effectenvanderobotzosterkzijndatwijzenietzoudenkunnenbijsturen,blijftnogsteedsovereind
datmensensubject-functieshebbenwaarrobotsnieteensvankunnendromen.Hoewelmensenin
filmsrobotsverbeeldenmetgevoelensenbewustzijn,blijvendatmenselijkeprojectiesoprobots,
waarderobotszelfgeenweetvankunnenhebben.
Ditisnietbedoeldalseendogmatischstandpunt,maaralseenobservatievanhoehetervoorstaat,
nuendekomendetijd.VreemdgenoegliepdeobserverendemethodevanLatouronbedoelduitop
eendogmatischstandpunt:mensendingmoestenhetzelfdezijn(omdatzenietlangergescheiden
mochtenworden).DeaspectenleervanDooyeweerdendezijnswijzenvandelateLatourbieden
beteremogelijkhedenomempirischeobservatieteverbindenmettheorieenmetwaardenopeen
manierdienietdogmatischis.Endaarisbehoefteaaninonzetijdwaardeverwevenheidtussen
techniekenmenszoinhetoogspringt.
Religie:hoopopverzoening
Hoeweljealslezerzekerwel“diepte”konvermoedenscheenhetwerkvanLatourvroeger“plat”.In
zijnrecenterewerkkomtdiediepteechterexplicietnaarboven.Hijontpoptzichalseen
vaandeldragervooreenpluralistischewerkelijkheidsvisiediedraaitomwaarden.MetDooyeweerd
endechristelijkefilosofiedeeltLatourduidelijkdeaanklachttegeneenverschraaldematerialistische
ofeconomischewerkelijkheidsvisie.Maarinhoeverrekomtzijnperspectiefopmetnameethieken
religieovereenmetdechristelijkefilosofie?VanzowelethiekalsreligiemeentLatourdatzijeerder
5
inspirerenddanfunderendzijn.Voorzoverzijnfilosofieeenbepaaldereligieuzeinspiratieademtlijkt
datdusnietopbeginselvastheiduitdereformatorischetraditie.Hetgaatnietomeen“zekerweten”,
maaromeen“zoeken”.Dereligieuze“maniervanzijn”omschrijftLatourmetfrasenals:dehoopop
verzoening,hetomgaanmethetmysterie,deeindeloosvoortgaandeuitlegvanwoordendieweniet
zelfhebbengeschreven.
Dooyeweerdswerkaaneenchristelijkefilosofieheeftmeerderegezichten.Aandeenekantwashet
eenteweerstellingtegeneenseculierewerkelijkheidsvisie.Aandeanderekantzochthijnaareen
samengaantussennatuurennatuurwetenschapmetmensenreligie.Vernieuwendhieraanwasdat
deethischeenreligieuzezijnswijzeniettegenoverlagereaspectenstonden,maardaaringeworteld
zijnzondererdoortewordenopgeslokt.Ofnaderonderzoeknuzouuitwijzendatdeverschillen
grootzijnofklein,Dooyeweerdmaaktdeeluitvaneenprogressievelijnindefilosofiediedichtbijde
wetenschappenwilstaanendiedoorlooptnaarLatoursboekoverdeModesd’existence.
DezeprogressievefilosofischelijnneemtbijLatourdevormaanvaneennieuwekijkpolitiek,op
ethiekenopreligie,voorbijeenverankeringineenzekerweten.MisschienzouDooyeweerdLatours
werkwelkunnenwaarderenalseenvervolgopzijnwerkineennieuwetijd,metelementendie
passenineenchristelijkgrondmotief.Misschienookzouhijoordelendaterweliswaarenkele
overeenkomstenzijn,maardathetteverafstaatvanhetjuistechristelijkegrondmotief.Hetlijkt
eropdatDooyeweerdflinkafstandhadgenomenvaneendogmatischehoudingeneropvertrouwde
datdeaspectenleerhelptbegrijpenhoereligieenwereldverzoendkunnenzijn.Indatopzichtiser
ookeenverschiltussenDooyeweerdenbijvoorbeeldVanRiessenenSchuurman,diebeidende
noodzaakvaneenchristelijkevisietegenoverdeseculieremeervooropstellendandeprogressiefste
kantenvanDooyeweerdsaspectenleer.Blijfterinderdaadgenoegoveralswedogma’sopschorten?
Techniekvanallekanten
Uiteraardzijnerveelvragentestellen,maarikwilafsluitenmethetgrotevoordeelvanLatours
nieuwebenadering(dieherinnertaanDooyeweerd):deerkenningvandeeffectenvantechniekinde
empirischewerkelijkheidverdringtanderewaardenniet;wekunnenlerenzienhoetechniekmet
anderewaardenkruist.
Datwiliktoespitsenoptechniekenmoraal.Latourseerdereonderzoeknaardeeffectenvan
technieklietziendateendogmatischberoepopvrijheidenmoreleplichtenniethoudbaarzijn.Zijn
voorlopigeantwoordwasdatmoraalaantechniekisgedelegeerdis.Datwaseenproefballon,want
inmiddelsheeftLatourzelfookkortemettengemaaktmetzijneigenbeweringdattechnischescripts
demoraalvervangen.Zijnaanpakdaarbijisechteromeenheelanderebetekenisvanethieknaar
vorentebrengen.Bijzijneerderebeweringenovertechniekenmoraalhadhijalopgemerktdathij
moraalnietopwildevattenalsplichtengehoorzaamheid.Maarwatmoraalwelwas,daarover
schreefhijniet.Nuismoraalde“maniervanzijn”waarmeehijzijnboekafsluit.Dekernvande
moraalisvolgensLatourdatweonsaltijdkunnenenzullenafvragenofzakenzoalszezijn,nietbeter
anderskunnenzijn.Moraalgaatdusnietoverbindendekaders,maardekritischefunctie,devraagof
wezakenkunnenveranderen,staatvoorhemvoorop.
Diplomatie,Latourspolitiekeeindakkoord
Dewerkelijkheidheeftvelekanten.Techniekheeftvelekanten.Techniekheefteffectendie
verschillende“manierenvanzijn”doorkruisen.Leekeerderdatdeconsequentiedaarvanwasdat
techniekdeplaatsinnamvanwaardenalsethiekenreligie,nubeschouwtLatourhetalsdepositieve
taakvandefilosofieomtehelpenuitdrukkingtegevenaanverschillendewaardenkaders,manieren
vanzijnnaastelkaar.DaarombeschouwtLatourzijngecombineerdeempirisch-filosofische
6
benaderingalseenvormvan“diplomatie”.Doortesprekenoverzakendieonsaangaanmet
degenendiehetaangaathooptLatoureenbijdrageteleverenaande“opbouwvaneengezamenlijke
wereld”endetotstandkomingvan“gedeeldewaarden”.
Ongeachthoeverdeverwantschaptussenbeidedenkerspreciesmagzijn,inhetruimtegevenaan
eenveelheidvanwaardeniserbehoorlijkeaansluitingtussenhetlatewerkvanLatouren
Dooyeweerdsaspectenleer.
Auteur
Dr.StevenDorrestijnishoofddocent/onderzoekerEthiek&TechnologiebijSaxion.
Samenvatting
•
•
•
BrunoLatoursrecentewerkovermanierenvanzijnvertoontovereenkomstenmetde
aspectenleervanDooyeweerd.
Beidebenaderingenpleitenvoorerkenningvandeveelvormigheidvandewerkelijkheid.
Dewinstvandezebenaderingenisdattegelijkertijddeeffectenvantechniekerkendkunnen
wordenzonderdatanderewaardendaardoorverdrongenworden.
Literatuur
Dooyeweerd,H.(1935-1937).Dewijsbegeertederwetsidee(3delen).Amsterdam:H.J.Paris.
Latour,B.(1997),DeBerlijnsesleutel:Enanderelessenvaneenliefhebbervanwetenschapen
techniek.Amsterdam:VanGennep.
Latour,B.(2012a).Enquêtesurlesmodesd'existence:uneanthropologiedesmodernes.La
Découverte.(Latour,B.(2013).Aninquiryintomodesofexistence.HarvardUniversityPress.).
Latour,B.(2012b).Biographied'uneenquête.Àproposd'unlivresurlesmodesd'existence.Archives
dephilosophie,75(4),549-566.(Latour,B.(2013).Biographyofaninquiry:Onabookaboutmodesof
existence.SocialStudiesofScience,43(2),pp.287-301.).
Riessen,H.van(1949).Filosofieentechniek.Kampen:Kok.
Riessen,H.van(1953).Demaatschappijdertoekomst.2edruk.Franker:Wever.
SchuurmanE.(1972),Techniekentoekomst:Confrontatiemetwijsgerigebeschouwingen.Assen:Van
Gorcum.
SchuurmanE.(2014),Tegendraadsnadenkenovertechniek.Delft:Eburon.
Verkerk,M.J.,J.Hoogland,J.vanderStoep,M.J.deVries(2007).Denken,ontwerpen,maken.
BasisboekTechniekfilosofie.Amsterdam:Boom.
7