Inhoud

Inhoud
11
150 jaar LGOG, een geschiedenis
13
Voorwoord van de redactie
15
Ad Knotter
Inleiding
25
28
29
30
32
33
33
34
38
39
41
41
42
43
44
45
47
48
Hans Renes
Het landschap
500 na Chr.: een leeg landschap
Ontwikkelingen in de Vroege Middeleeuwen
De Volle en Late Middeleeuwen: agrarische landschappen
De Volle en Late Middeleeuwen: een netwerk van steden
1500 na Christus: een bewoond landschap
Ontwikkelingen in de vroegmoderne periode: de steden
Ontwikkelingen in de vroegmoderne periode: de landelijke gebieden
1800: een gedocumenteerd landschap
De negentiende eeuw: infrastructuur
De negentiende eeuw: de steden
De negentiende eeuw: de landelijke gebieden
De eerste helft van de twintigste eeuw: steden
De eerste helft van de twintigste eeuw: de landelijke gebieden
De periode vanaf circa 1950: de steden
De periode vanaf circa 1950: de landelijke gebieden
Huidige ontwikkelingen in het landschap
Noten
50
Van Prehistorie tot en met Vroege Middeleeuwen
51
51
52
55
57
60
Liesbeth Theunissen & Evert van Ginkel
De vroegste geschiedenis: van Neanderthalers tot La Tène (circa 300.000 – circa 500 v. Chr.)
Twee eeuwen graven in Limburg
Van Midden-Paleolithicum tot Mesolithicum (circa 300.000 jaar geleden – circa 9.000 v. Chr.)
Van Mesolithicum tot Laat-Neolithicum (circa 9000 v. Chr – circa 2900 v. Chr).
Van Laat-Neolithicum tot Midden-IJzertijd (circa 2900 v. Chr. – circa 500 v. Chr.)
Noten
61
62
66
72
Nico Roymans & Henk Hiddink
Aan de vooravond van de Romeinse verovering. De latere IJzertijd
Een moeilijk grijpbaar grafritueel
Glazen armbanden als vrouwendracht
Noten
73
76
78
81
83
85
90
91
94
95
96
97
99
Titus Panhuysen
In het achterland van Romeinse steden
De pacificatie en gebiedsinrichting
De provincie Germania inferior en enkele civitates
De Romeinse wegenkaart van Limburg
Tongeren en Xanten, de hoofdsteden van de Limburgse civitates
Vici en straatnederzettingen
Heiligdommen en Jupiterzuilen
De crisis van de derde eeuw
De hervormingen van Diocletianus
Constantijn de Grote en zijn dynastie
De civitas-hoofdsteden in de vierde eeuw
Het einde van een tijdperk
Noten
103
106
107
108
112
114
115
119
122
126
128
130
132
136
Harry van Enckevort & Joep Hendriks
Het platteland van Romeins Limburg
De eerste Limburgse centra (circa 40 na Chr.)
De Bataafse Opstand (69-70)
De definitieve integratie
Onrust in de late tweede eeuw
Het platteland
Villa’s op de löss
Het platteland op de zandgronden
De grafcultuur
Religie en volksgeloof
Een nieuw begin rond 300
Groeiende Frankische invloed
Laat-Romeinse nederzettingen en grafvelden
Noten
141
142
143
143
144
145
146
147
147
148
150
151
153
153
154
154
157
158
Karen Jeneson
Transformaties van land, economie en samenleving in Romeins Zuid-Limburg
Het onderzoek naar Romeins Zuid-Limburg
Ingelijfd in het Imperium Romanum
Gedwongen voedselproductie
Nieuwe bewoners?
Kenmerken van de nieuwe landbouw
Toenemende welvaart
De rol van veteranen
De ambachtslieden
Romeinse bouwvakkers
Aardewerk: de nieuwe standaard
Smeden
Overige materialen
Merknamen
Een voorbeeld: het provinciestadje Coriovallum
Aardewerk made in Coriovallum
Een pottenbakker uit Coriovallum in beeld
Noten
6
Limburg. Een geschiedenis
Deel 1 _ tot 1500
159
160
161
162
163
165
165
166
166
167
168
170
172
173
Frans Theuws
Cultus, bezit en macht in de Vroege Middeleeuwen
Het landschap
De erfenis van Rome
Sociaal-landschappelijke eenheden (pagi)
Het koningsgoed ten westen van de Maas
Strijd om de macht in de Maasvallei
Het koningsgoed ten oosten van de Maas
En in het noorden?
Monulphus, de Sint-Servaaslegende en het Sint-Servaascomplex
Maastricht als centrum van macht
Gevolgen voor de topografie van Maastricht
De pagus Masau
Epiloog
Noten
175
175
176
176
177
178
179
181
181
186
188
188
190
193
194
Régis de la Haye
Kerk en cultuur in de Vroege Middeleeuwen
De laat-Romeinse kerk
De vroegste kerkelijke structuren in het noorden
De civitas Tungrorum als bakermat van het bisdom Tongeren-Maastricht-Luik
De Merovingische kerk na het uiteenvallen van het Romeinse Rijk
Maastricht, een Merovingisch kerkelijk centrum
Monulfus en het ‘Servatiusprobleem’
De laat-Romeinse en Merovingische stad Maastricht
De kerken van Maastricht
Bisschop Hubertus, met Luik als nieuwe bisschopsstad
De eerste parochies
De eerste kloosterstichtingen
Het evangeliarium van Aldeneik
Epiloog
Noten
196
Volle Middeleeuwen (900-1200)
197
199
200
204
207
212
213
217
221
223
224
225
226
228
Arnoud-Jan Bijsterveld
Machts- en territoriumvorming: van Karolingische kernregio tot territoriale lappendeken, 900-1200
Bronnen van macht
Van Meerssen (870) tot de inlijving bij het Oost-Frankische rijk (925)
Hertog Giselbert (928-939) en zijn nazaten
Geestelijke en wereldlijke macht in één hand: de bisschoppen van Luik (972-1119)
De ontwikkeling van dynastieke graven (circa 1020-1150)
De graven van Loon
De graven, vanaf 1101 hertogen van Limburg
De graven van Wassenberg-Gelre
Brabant, Gulik en Kleef
De heren van Heinsberg-Valkenburg
Opnieuw bisschoppen op het machtstoneel (circa 1150-1200)
Conclusies: machtsvorming in de Maasvallei
Noten
7
Inhoud
231
231
233
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
246
246
248
Arnoud-Jan Bijsterveld
Bisdommen, kapittels, kloosters en kerken in de Volle Middeleeuwen
Bisdomindeling en bisschoppelijk gezag
Seculiere kapittels
Aldeneik
Susteren
Sint-Odiliënberg
Munsterbilzen
Thorn
Kapittels en macht
De proosdij van Meerssen
De Gregoriaanse hervorming
De stichting van de abdij Kloosterrade
Houthem en Sint-Gerlach
Heerlijke en kloosterlijke eigenkerken
Besluit
Noten
251
251
253
254
255
256
257
262
264
266
Henk Stoepker
Het landelijk gebied in een overgangstijd, 950-1250. Resultaten van archeologisch nederzettingsonderzoek
Nederzettingsaantallen
Bestaande en verdwenen nederzettingen
Plateauontginningen in het lössgebied
Nederzettingen aan de oostzijde van de Maas
De westelijke Maasoever
Weert en de noordelijke zandgronden
De ontwikkeling van de gebouwen
Conclusie
Noten
267
268
268
270
272
274
284
286
Elizabeth den Hartog
Kunst en cultuur van 800 tot in de vroege dertiende eeuw
Historiografie
De achtste en negende eeuw
De tiende eeuw
De elfde eeuw
De twaalfde eeuw
Het eind van de twaalfde en het begin van de dertiende eeuw
Noten
288
Late Middeleeuwen (1200-1543)
289
289
291
293
295
297
299
300
303
Jens Lieven
In het spanningsveld tussen participatie van de standen en dynastieke machtsaanspraken:
het hertogdom Gelre, 1200-1543
Territoriale consolidatie en transformatie van de landsheerlijke organisatie in de dertiende eeuw
Grafsteden en memoria van de graven van Gelre in de dertiende eeuw
De Limburgse Successieoorlog en de slag bij Woeringen (1283-1288)
Landsheerlijke organisatie, ontginningen en verheffing tot hertog
De Gelderse successieoorlogen van de veertiende eeuw en de opkomst van de standen
Gelre tussen medezeggenschap van de standen en ‘burgeroorlog’
Het einde van de Gelderse zelfstandigheid in 1543: het Verdrag en Traktaat van Venlo
Noten
8
Limburg. Een geschiedenis
Deel 1 _ tot 1500
315
317
Hans van Hall
Het hertogdom Limburg en de landen van Overmaze
‘Limburgse’ territoriumvorming?
Autonome machtsvorming
Infiltratie van ‘grootmachten’
De weg naar Brabantse suprematie
Brabants hoogtepunt: Woeringen
Brabants laatste: Valkenburg
Brabants territoriale macht gebreideld
Eerste verpandingsgolf
Integratie in het Bourgondische statencomplex
Tweede verpandingsgolf
Einde aan oriëntatie op Duitse Rijk
Ontwikkeling van gewestelijke instellingen sedert de Brabantse suprematie
Rechterlijke en bestuurlijke organisatie per gebiedsdeel over de Maas
Rechterlijke en bestuurlijke organisatie binnen de gebiedsdelen over de Maas gezamenlijk
Standenorganisatie
Brabant en Overmaze, een eenheid of niet?
Integratie en centralisatie binnen het Bourgondisch-Habsburgse statencomplex:
het voorbeeld van de territorialisering van de jurisdictie
Conclusie
Noten
319
320
322
323
324
324
325
325
327
327
327
329
329
330
330
330
331
333
Jacques van Rensch
Bestuur en rechterlijke organisatie van Maastricht, 1100-1500
Twee oorkonden uit 1131 en 1132
Maastricht als rijksstad
Instellingen 1200-1230
De wijsdommen van 1243 en 1245
De Alde Caerte (1284) en de Maastrichtse neutraliteit
De Alde Caerte en de nativiteiten
De schepenbanken
De territoriale verdeling van het stadsgebied
De rechtspraak over onroerend goed
Notariaat
Ontwikkeling van stedelijk zelfbestuur
Het laaggerecht
De ambachten
De hervormingen uit de jaren 1380
Stadsbestuur 1380-1428
Toename van Brabants-Bourgondische en Oostenrijks-Habsburgse invloed
Noten
335
335
335
337
338
339
340
342
343
Wim Hupperetz & Hans Janssen
Elite en kastelen
in de Late Middeleeuwen
De bouwkundige ontwikkeling van kastelen in Limburg
Vroege territoria en hun machtscentra: van militair machtsvertoon tot residentie.
Vorstelijke residenties en prestedelijke nederzettingen
De zaalbouw
Het mottekasteel
Veelhoekige torens
Het ronde en onregelmatig ronde kasteel
305
305
306
306
307
307
308
308
309
309
310
310
311
311
312
312
313
314
9
Inhoud
344
344
346
347
349
350
351
351
352
352
357
358
Het veelhoekige kasteel
Het vierkante kasteel
De woontoren
Het zoeken naar de ideale verdediging en meer wooncomfort
De vele functies van het kasteel in Limburg
Het kasteel als administratief centrum
Het kasteel en het domeinbeheer
Het kasteel als bouwplaats
Het kasteel en de oorlogsvoering
Het kasteel als residentie en adellijk decor
Samenvatting
Noten
359
359
359
361
365
367
370
373
373
Hans van Hall
Middeleeuwse steden
Een typologische benadering
Moedersteden en Gründungsstädte
Kleine steden
Dwergsteden
Minderstädte
Kwijnende steden
Conclusie
Noten
377
378
379
381
383
386
388
Jacob Schotten
Stadswording in de Late Middeleeuwen in archeologisch perspectief: het voorbeeld van Venlo
Stad en stadswording
Steden in Limburg
Middeleeuws Venlo in historische bronnen
Middeleeuws Venlo op basis van archeologische gegevens
Slotopmerkingen
Noten
389
390
391
392
393
394
394
395
396
397
399
401
402
Birgit Dukers
Laatmiddeleeuwse burgerhuizen
Maastrichtse huizen in de dertiende en veertiende eeuw
Sittardse huizen in de dertiende en veertiende eeuw
Roermondse huizen in de dertiende en veertiende eeuw
Venlose huizen in de dertiende en veertiende eeuw
Verschillen in bouwmaterialen en bouwtradities
Maastrichtse huizen in de vijftiende en zestiende eeuw
Sittardse huizen in de vijftiende en zestiende eeuw
Venlose huizen in de vijftiende en zestiende eeuw
Roermondse huizen in de vijftiende en zestiende eeuw
Wat bleef er over van de middeleeuwse woonhuizen na 1600?
Conclusie
Noten
403
403
404
407
Krijn Pansters
Kerk en religie in de Late Middeleeuwen (1200-1548)
Kerk, religie, religiositeit
De praktische en rituele dimensie
De experiëntiële en emotionele dimensie
10
Limburg. Een geschiedenis
408
411
415
415
420
422
425
Deel 1 _ tot 1500
De verhalende en mythische dimensie
De doctrinaire en filosofische dimensie
De ethische en juridische dimensie
De sociale en institutionele dimensie
De materiële dimensie
Conclusie: laatmiddeleeuwse regionale religiositeit
Noten
429
429
430
430
432
433
437
442
443
Rob Dückers
Laatmiddeleeuwse gedecoreerde handschriften
Cultuurlandschappen
Limburgse handschriften in de diaspora
Belangrijke verluchte handschriften van buiten Limburg in Limburgse collecties
Handschriften uit de elfde tot en met de veertiende eeuw
De vijftiende eeuw: penwerk
De vijftiende eeuw: luxe handschriften
Conclusie
Noten
445
445
445
447
449
451
453
456
461
462
Aart Noordzij
Geschiedschrijving in de Late Middeleeuwen
Een kosmopoliet uit Maastricht
Regio en territorium
Tongeren, Maastricht, Luik
Overmaas
Maastricht en het land van Valkenburg: centra tussen de landsheerlijke territoria
Het Overkwartier van Roermond en het hertogdom Gelre
Roermond en Venray
Conclusie
Noten
463
464
469
471
472
Paul le Blanc
Middeleeuwse muur- en gewelfschilderingen
Schilderingen uit de twaalfde tot veertiende eeuw
Schilderingen uit de vijftiende en zestiende eeuw
Conclusie
Noten
473
473
475
476
477
479
481
Peter Nissen
Laatmiddeleeuwse stadscultuur in het Limburgse Maasdal
De stad als cultureel fenomeen in de Volle en Late Middeleeuwen
Steden zonder stadscultuur en stadscultuur zonder bronnen
Versiering van de ruimte
Versiering van de tijd
De lekenwereld ontwaakt
Noten
485
Bronnen en literatuur