veilig werken met cytostatica

VEILIG WERKEN MET CYTOSTATICA
Wat is kanker ?
Een verzamelnaam voor meer dan 100 verschillende ziektes van de cellen, die 1 gemeenschappelijk kenmerk hebben =
Een ongecontroleerde deling én groei van cellen op een bepaalde plaats in het lichaam
Wat zijn cytostatica?
• Cytos = cel
• Stasis = stilstand
 Remmen de celgroei en de celdeling  Geen onderscheid tussen tumorcellen en gezonde cellen Werking cytostatica
• Werken tijdens de celdeling in op – de DNA structuur
– de synthese van het DNA
– het genetisch materiaal van de cel Toxiciteit en nevenwerkingen
Op korte termijn
 Invloed op de celgroei – snelgroeiende cellen:




Hematologisch: RBC, WBC, trombocyten
Gastro – intestinaal: diarree
Haaruitval …
Toxiciteit en nevenwerkingen
Op lange termijn
 Invloed op genetisch materiaal:  Mutageen => wijzigingen in de erfelijke informatie
 Carcinogeen => kankerverwekkend
 Teratogeen => foetus  Mogelijk cumulatief schadelijk bij langdurig gebruik
Basisprincipes veilig werken met cytostatica Basisprincipes veilig werken met cytostatica
 beroepsrisico  het belang van voorzorgsmaatregelen
 het belang van beschermingsmaatregelen  zwangerschap
 afvalverwerking  … Beroepsrisico
 Wie?  Apotheek
 Verpleegkundigen (ziekenhuis én thuis)
 Zorgondersteuning
 Personeel onderhoud
Beroepsrisico
 Wanneer?
 tijdens bereiding
 tijdens manipulatie en toediening
 tijdens verzorging patiënt
 in contact met excreties  reiniging materiaal en kamer/ruimte
Beroepsrisico
 Blootstelling
 inademen
 inslikken
 aanraken = opname via de huid Voorzorgsmaatregelen
 Wie? Het ziekenhuispersoneel die beroepshalve in contact komt met cytostatica! Voorzorgsmaatregelen
 Zwangerschap en borstvoeding?  geen cytostatica bereiden, manipuleren en toedienen  geen manipulatie van excreties tijdens risicoperiode
 wel kamer betreden, eten opdienen en andere medicatie toedienen  Meld eventuele zwangerschap onmiddellijk aan je diensthoofd én arbeidsgeneesheer Beschermingsmaatregelen  ! Steeds gebruik van handschoenen  tijdens manipulatie én toediening van cytostatica  tijdens de verzorging van chemopatiënten
 ! cave excreties tijdens risicoperiode  ! eten en drinken is verboden tijdens toediening van cytostatica Beschermingsmaatregelen
 Tijdens toediening
 gebruik van nitril handschoenen  gebruik van gesloten systemen Beschermingsmaatregelen
 Tijdens manipulatie van excreties
 gebruik van nitril handschoenen
 eventueel gebruik van overschort Beschermingsmaatregelen
 Tijdens onderhoud  gebruik van nitril handschoenen Beschermingsmaatregelen
 Transport van cytostatica  via aparte buizenpost A001 en D203
 met behulp van transportcontainer  gelabeld met gele klever  symbool “gele hand” als herkenning cytostatica Beschermingsmaatregelen
 Transport van cytostatica  Alle cytostatica‐producten
 gele etikettering als identificatie cytostatica
 gesealde verpakking
=> gesloten tot toediening bij patiënt Beschermingsmaatregelen
 Verpakking cytostatica  ALTIJD beschouwen als potentieel gecontamineerd!  STEEDS manipuleren met gebruik van nitril handschoenen! Toedienen van cytostatica Toedienen van cytostatica  Controleer voor toedienen van cytostatica steeds:
 naam + voornaam patiënt
 geboortedatum patiënt
 naam van het cytostaticum
 dosis van het cytostaticum
 vervaldatum
 toedieningswijze Intraveneuze toediening cytostatica  C – handeling
= toevertrouwde medische handeling
 Verpleegkundigen met BBT – oncologie
 Verpleegkundigen met 5 jaar relevante ervaring in de oncologie
 Verpleegkundige in opleiding BBT – oncologie
 NIET: Studenten verpleegkunde, ook niet onder toezicht! Intraveneuze toediening cytostatica  Aandachtspunten:
 bereide infuusvloeistof: niets meer aan toevoegen!
 onheldere vloeistof: terug naar apotheek
 geen klassieke trousses: 10x méér kans op contaminatie
=> gesloten systeem! Gebruik van gesloten systeem bij toediening van cytostatica Gesloten systeem Gesloten systeem Gesloten systeem Gesloten systeem •
•
•
Spoelvloeistof
= Hoofdleiding:
spoelvloeistof + gewone spike
Cytostaticum
= Luer aansluiting
= 1 Luerconnector of 4 Luerconnectors
Randmedicatie
= gewone trousse op driewegkraan
Gesloten systemen Gesloten systemen Gesloten systemen  ONCE LOCK ADAPTOR
 eenmaal connectie gemaakt,
niet meer los te koppelen
 blauwe dop = risico vloeistof Gesloten systemen Loskoppelen en verwisselen van infuussysteem  Vóór loskoppelen  spoelen met minimum 100ml spoelvloeistof (cfr schema)
 systeem steeds afsluiten
 vermijden van lekkage  Afval in container voor risico‐houdend medisch afval – gele RMA container Afvalverwerking cytostatica Afvalverwerking cytostatica
• Alle materiaal en afval afkomstig van cytostatica
• Excreties van chemo‐patiënten
 behandelen als risico‐afval! Afvalverwerking cytostatica
 gebruikte infuusleidingen → deponeren in door apotheek meegeleverde plastiek zak
→ daarna in Pactosafe
Afvalverwerking cytostatica
 Dagziekenhuis A001 en verpleegafdeling
D203  Pactosafe
= sealing verpakking in combinatie met gele
RMA – container Afvalverwerking cytostatica
 Andere afdelingen
 gele RMA ‐ container Dagelijks onderhoud kamers
Dagelijks onderhoud kamers
• Uniforme procedure mbt reinigen op de afdelingen A001 en D203
• Gebruik van nitrile handschoenen!!!
Orale toediening cytostatica • Draag steeds handschoenen bij manipulatie orale cytostatica
• Druk de tabletten of capsules uit verpakking op patiëntenkamer mbv wegwerp medicatiepotje • Medicatie niet breken of pletten
• Bij voorkeur neem patiënt zelf de medicatie in eigen handen => handen goed wassen! • Voldoende water
• Bij voorkeur zittend of rechtstaand innemen
• Afval = RMA – container Intrathecale toediening cytostatica • Medische handeling – verpleegkundige assistentie • Handschoenen bij manipulatie cytostatica
• Aparte verpakking apotheek
• Gelabelde spuit – fluosticker met vermelding “ intrathecaal – toediening door anesthesist”
Subcutane toediening cytostatica • Handschoenen bij manipulatie cytostatica
• Dikke huidplooi nemen om medicatie in te spuiten
• Risico – afval => RMA container
• Groene label ‘SUBCUTAAN’ Blaasinstillatie
• Intravesicale toediening
= ongemetaboliseerd product = puur cytostaticum = vb. mitomycine
 Bijzondere veiligheidsmaatregelen!
 handschoenen bij manipulatie cytostaticum
 vermijden van spatten
 gebruikt materiaal => risico afval => RMA container Blaasinstillatie
 Apotheek – cytolokaal
=> bezorgen spuit gebruiksklaar
=> spuit met daarop reeds geconnecteerde tweeweg –
adaptor
Blaasinstillatie
 Educatie patiënt  zittend plassen
 2 x doorspoelen met gesloten deksel Verwijderen van excreties Excreties ‐ cytostatica
•
•
•
•
•
•
•
•
•
bloed
urine
stoelgang
braaksel
drainvocht
wondvocht
ascitesvocht
pleuravocht
lumbaalvocht
! Hoge concentraties mogelijk!
Excreties ‐ cytostatica
• Zweet
• Speeksel
• Urine  mogelijks gecontamineerd
 hoeveelheid cytostaticum = zeer laag
 bescherming = hygiënisch werken is voldoende
Excreties ‐ cytostatica
 Risicoperiode = de periode waarin cytostatica traceerbaar zijn in het lichaam en via excreties worden uitgescheiden  Uit praktisch oogpunt = standaard risicoperiode van 7 dagen Excreties ‐ cytostatica
RISICOPERIODE
Adriablastine
Campto
Cycloblastine
Eldesine
Eloxatine
Estracyt
Farmorubicine
5‐FU
Gemzar
Hycamtin
Ledertrexate
Mitomycine
Mitomycine blaasintillatie
Novantrone
Oncovin
Paraplatin : grootste deel <6h
Platinol
Taxol
Taxotere
Vepesid
6 2 3 2 5 2 6 2 2
2 3
2 1
7 2 4 7 2 2 5 Excreties ‐ cytostatica
 verwijderen van excreties
 steeds handschoenen en overschort  gebruik gesloten bedpanspoeler
 wondvocht – pleuravocht – drainvocht –
ascitesvocht – lumbaalvocht
= besmet afval => RMA container Excreties ‐ cytostatica




bijhouden vochtbalans gebruik bruine urinecollector (RMA container!)
steeds handschoenen bij manipulatie ledigen collector  toilet van patiënt
 handschoenen
 overschort
 veiligheidsbril
 2 x doorspoelen met gesloten deksel Excreties ‐ cytostatica
 instructies – educatie patiënt –
plashygiëne  mannen = zittend plassen
 2 x doorspoelen
 met GESLOTEN deksel Extravasatie
 = het buiten de bloedbaan treden van het cytostaticum met mogelijke weefselschade als gevolg Extravasatie
 SYMPTOMEN  vroege symptomen
 zwelling – oedeem

roodheid – erytheem
 laattijdige symptomen





ontstekingsreactie
verharding
blaarvorming
necrosevorming
functioneel verlies van weefsel of lidmaat
Extravasatie
Extravasatie
Extravasatie








patiënteneducatie
pijn
zwelling
roodheid
ongemak
branderig gevoel
stekend gevoel
andere plotse veranderingen thv punctieplaats Extravasatie
 Ernst situatie afhankelijk van
 hoeveelheid cytostaticum
 type cytostaticum
 Blaartrekkend cytostatica
 Doxorubicine, epirubicine, vincristine, paclitaxel, cisplatin
(>0,4mg/ml)…  Niet‐ blaartrekkende, niet‐irriterend cytostatica
 Cyclofosfamide, etoposide,fluorouracil(verdund!), …
 Irriterende cytostatica  gemcitabine, bleomycine, bortezomib, cisplatin (>0,4mg/ml)… Extravasatie
 Preventie = goede intraveneuze toegangsweg! Extravasatie
 Richtlijnen vene – perifere toegangsweg




bij voorkeur onderarm
liever niet op de handrug
vermijd smalle en fragiele venen
vermijd infusie in ledematen die lymfe‐oedeem of neurologische zwakheden vertonen
 vermijd venen naast gewrichten, pezen, zenuwen of slagaders
 vermijd elleboogplooi Extravasatie
 Standaardprocedure  blijf kalm





stop infusie onmiddellijk
verwittig arts
laat infuusnaald zitten
aspireer zoveel mogelijk vocht (cytostatica)
raadpleeg procedure – steekkaart extravasatiekit Morsen cytostatica  volg algemene procedure in geval van accidentele contaminatie
 volg procedure voor het decontamineren
van oppervlakken Morsen cytostatica  vraag hulp van collega voor brengen van morskit en RMA – container  beschermende kledij





FFP3 – masker
veiligheidsbril
ondoordringbaar overschort
overschoenen
2 paar handschoenen
 baken gecontamineerde zone af met kleeflint of markeerstift
Morsen cytostatica  contaminatie medewerker 




vraag hulp collega – morskit
trek besmette kledij uit => RMA – container huid : spoel overvloedig met water – 10 min
A001 en D203: douche voorzien indien verwonding: laat wonde bloeden, spoel overvloedig met water – was met zeep
 raadpleeg arts
 aangifte arbeidsongeval Morsen cytostatica  Contaminatie medewerker – oogcontact
 vraag hulp aan collega – morskit
 spoel ogen onmiddellijk gedurende min 10min met water of NaCl 0,9% (oogdouche – infuus voorzien van leiding)  indien verwonding: laat wonde bloeden, spoel overvloedig met water – was met zeep
 raadpleeg arts – bij voorkeur oogarts
 aangifte arbeidsongeval Morsen cytostatica  Morsen  opdeppen met absorberend materiaal (vb blauwe onderlegger)  ! Steeds van buiten naar binnen!
 opruimen volgens procedure morsen – morskit
 ! Taak van de verpleegkundige!
 overvloedig naspoelen met water  nareinigen: personeel onderhoud = gewone procedure, MAAR wegwerpmateriaal! Prikongeval cytostatica
 handschoenen onmiddellijk uittrekken
 wonde laten bloeden
 wonde overvloedig spoelen met koud water
 verwittig behandeld arts
 aangifte arbeidsongeval Veilig werken met cytostatica in de thuiszorg Omgaan met excreties in de thuiszorg
• Educatie patiënt omtrent omgaan met excreties in thuissituatie
• Risicoperiode: start dag van behandeling tot 5‐7 dagen na behandeling
• Excreties zoals urine, faeces, bloed, braaksel, wondvocht, transpiratie
Aandachtspunten patiënt •
•
•
•
Steeds zittend plassen
Toilet 2 x doorspoelen met gesloten deksel
Ev apart toilet voor patiënt Handen wassen met water en zeep na toiletbezoek Aandachtspunten patiënt • Bij incontinentie: gebruik voldoende wegwerp ‐
incontinentiemateriaal
• Gebruik van handschoenen en wegwerpmateriaal bij manipulatie van urine, faeces, bloed en braaksel • Alle gebruikte materialen in aparte plastic vuilniszak en goed afsluiten
• Linnen bevuild met urine, faeces, bloed, braaksel of andere cytostatica‐resten afzonderlijk wassen
Aandachtspunten patiënt • Bij verkoudheid gebruik wegwerptissues • Verwijder tissues in afgesloten afvalbak/zak
• Vrijen met condoom – mogelijks cytostatica‐rest in sperma en vaginaal vocht Aandachtspunten patiënt en omgeving • Bij manipulatie van orale cytostatica, was de handen goed
• Wanneer klaargezet door derden, gebruik van handschoenen
• Familieleden of bezoekers die zwanger zijn of borstvoeding geven, dienen contact met cytostatica te vermijden • Breng thuisverpleegkundige op de hoogte mbt
cytostatica Aandachtspunten thuisverpleegkundigen bij verzorging van patiënten met cytostatica behandeling • Rekening houden met risicoperiode
– dag van behandeling tot 7 dagen na behandeling
– wanneer wekelijks behandeling, steeds besmette excreties
• Extra aandacht bij manipulatie excreties
– urine, faeces, bloed, braaksel, wondvocht, transpiratie, … Aandachtspunten thuisverpleegkundigen bij verzorging van patiënten met cytostatica behandeling • Rechtstreeks contact met excreties vermijden
– gebruik steeds handschoenen
• Onmiddellijk ledigen van bedpan, urinaal of wc‐stoel
– overvloedig spoelen met water
– reinigen met zeep Aandachtspunten thuisverpleegkundigen bij verzorging van patiënten met cytostatica behandeling • Gebruik van toilet
–
–
–
–
patiënt dient zittend te plassen
2 x doorspoelen met gesloten deksel indien 2 toiletten, één reserveren voor patiënt
handen wassen met water en zeep
• Incontinentiemateriaal – gebruik van wegwerpmateriaal
– in goed afgesloten en dubbele plastic vuilzak deponeren Aandachtspunten thuisverpleegkundigen bij verzorging van patiënten met cytostatica behandeling • Wondzorg
– gebruik steeds handschoenen
• Braken – gebruik wegwerptissues, plastic zak/nierbekken
– ev gebruik van plastic beschermhoes matras en hoofdkussen Aandachtspunten thuisverpleegkundigen bij verzorging van patiënten met cytostatica behandeling • Bevuild linnen en/of kledij
– afzonderlijk wassen
– wanneer linnen niet onmiddellijk kan gewassen worden, bewaren in goed afgesloten plastic zak
• Andere materialen – servies, bestek en derg vergen geen specifieke voorzorgsmaatregelen Aandachtspunten bij afkoppelen elastomeerpomp in de thuiszorg Aandachtspunten bij afkoppelen elastomeerpomp in de thuiszorg
• Tussen pomp en infuusnaald => tweewegadapter
• Verbinding tussen slang van de pomp en luer
lock aansluiting NOOIT losmaken
• Spoelen met NaCl 0,9% alvorens af te koppelen via NAALDLOOS bijspuitpunt
Aandachtspunten bij afkoppelen elastomeerpomp in de thuiszorg
Sluit de klem van de medicatiepomp
Neem een luer spuit met 20ml NaCl 0,9%
Desinfecteer de naaldloze adaptor
Koppel de spuit op de naaldloze adapter adhv een draaiende beweging
• Spuit de NaCl 0,9% in
• Spuit vervolgens 5ml Heparine (100IE/ml) in een spuit van 10ml in
•
•
•
•
Aandachtspunten bij afkoppelen elastomeerpomp in de thuiszorg
• Ontkoppel het geheel en verwijder de poort – Veiligheidsnaald => voorkomen van prikaccident!
• Verwijder zoals voorgeschreven – Plaats de pomp, leidingen en veiligheidsnaald in de meegegeven plastic zak (met vermelding “cytostatica producten”)
– Patiënt neemt deze mee naar het ziekenhuis om vervolgens aldaar te verwijderen. Bedankt voor jullie aandacht! Vragen of
suggesties?