Bewegen en cognitie bij ouderen

Center for Human Movement Sciences
Symposium neurologie zorgketens
Leeuwarden, 23 april 2015
Bewegen en cognitie
bij ouderen
Marieke van Heuvelen,
Centrum voor Bewegingswetenschappen, RuG / UMCG
In samenwerking met Willem Bossers, Gerwin Blankevoort, Eddy van der Zee,
Erik Scherder, Luc van der Woude, Froukje Boersma en Tibor Hortobagyi
Center for Human Movement Sciences
2
Inhoud
• Inleiding
• Bewegen en cognitie bij gezonde ouderen
• Waarom treden effecten op?
• Bewegen en cognitie bij dementie
• Transfer naar betere ADL?
• Conclusies en tips voor de praktijk
Inleiding
Center for Human Movement Sciences
3
Aantal mensen 90 jaar of ouder in NL
N (*1000)
N (*miljoen)
Aantal mensen 65 jaar of ouder in NL
5
4,5
4
3,5
3
700
600
500
400
2,5
300
2
200
1,5
1
100
0,5
0
0
2014 2020 2030 2040 2050 2060
Jaar
2014 2020 2030 2040 2050 2060
Jaar
Bron: CBS statline 2014
Inleiding
Center for Human Movement Sciences
4
N (*1000)
Aantal mensen met Dementie in NL
600
500
400
53% krijgt thuiszorg
18% gaat naar dagbesteding
32% geïnstitutionaliseerd
Kosten 4.8 miljard euro per jaar
5.3% totale budget gezondheidszorg
Nr.2 lijst van meest dure ziekten
300
200
100
0
2014
2020
2030
2040
year
Bron: Alzheimer Nederland 2013
Inleiding
Center for Human Movement Sciences
5
Gevolgen van veroudering
Fysieke
functies
Activiteiten
Dagelijkse
Leven
Veroudering
Cognitieve
functies
Center for Human Movement Sciences
6
Wat zijn cognitieve functies?
• Mentale processen bij waarnemen, informatie verwerken,
leren en denken
• Belangrijke aspecten:
- Geheugen
- Executieve functies (EF): aandacht, inhibitie, planning,
initiatie en werkgeheugen
Inleiding
Center for Human Movement Sciences
Gevolgen van dementie
7
Fysieke
functies
Veroudering
+
Dementie
Activiteiten
Dagelijkse
Leven
Cognitieve
functies
• Genezing nog niet mogelijk
• Medicijnen beperkte werking/bijwerkingen
• Rol lichamelijke activiteit/beweging?
Inleiding
Center for Human Movement Sciences
Rol van beweging
8
Fysieke
functies
Activiteiten
Dagelijkse
Leven
Beweging
Cognitieve
functies
Wandelen bij gezonde ouderen: Studie Kramer (1999)
Center for Human Movement Sciences
9
N = 124
60-75 jaar
Reactietijd
taken
(hoe lager
hoe beter)
Wandelen
3x/wk, 6maanden
+ 5.1%
Placebo
(stretchen)
- 2.8%
uithoudingsvermogen
Voormeting - switch taak
Nameting - switch taak
Voormeting - simpele taak
Nameting - simpele taak
Wandelen heeft alleen
effect op de complexe
taken (executieve
functies)
Wandelen
Placebo
Ook krachttraining heeft effect (Liu-Ambrose)
Center for Human Movement Sciences
10
155 vrouwen 65-75 jaar
3 groepen: 1x per week krachttraining (RT1)
2x per week krachttraining (RT2)
2x per week balans/rekoefeningen (controle)
12 maanden, 60 minuten per keer (10-40-10)
Deelname: 71% (RT1); 70% (RT2); 62% (controle)
Uitkomstmaat: Strooptest (selectieve aandacht en inhibitie)
rood
groen
geel
Interferentiescore:
Kleur-Woord minus Kleur
geel
blauw
rood
blauw
geel
groen
Bron: Liu-Ambrose 2010, 2012
Ook krachttraining heeft effect (Liu-Ambrose)
Center for Human Movement Sciences
11
Na 6 maanden: geen effect
Na 12 maanden:
RT1:
RT2:
Controle:
+12.6%
+10.9%
-0.5%
rood
groen
geel
geel
blauw
rood
blauw
geel
groen
Bij Milde Cognitieve Beperkingen
(vrouwen, n=77, gemiddelde leeftijd 74.9 jaar):
Positief effect na 6 maanden voor zowel aerobe
training als krachttraining
Bron: Liu-Ambrose 2010, 2012
Center for Human Movement Sciences
12
Bij gezonde ouderen sterkste effecten bij….
• Wandelen / hardlopen interventies
gecombineerd met krachtoefeningen
• Lange duur (> 6 maanden)
• Gemiddelde sessieduur (30-45 min)
Executieve
functies én
geheugen
Bron: o.a. Colcombe en Kramer 2007
Center for Human Movement Sciences
13
Waarom treden effecten op?
 Neurogenese
 Synaptische plasticiteit
 Angiogenese
 Reductie ontstekingsreacties
Center for Human Movement Sciences
Neurogenese: toename van aantal
zenuwcellen (neuronen)
Beweging
BDNF (Brain Derived Neurotrophic Factor)
IGF-1 (Insuline-like Growth Factor 1)
14
Center for Human Movement Sciences
Synaptische plasticiteit:
veranderingen in sterkte en aantal
verbindingen tussen zenuwcellen
15
Beweging
neurotransmitter
BDNF (Brain Derived Neurotrophic Factor)
IGF-1 (Insuline-like Growth Factor 1)
Neurotransmitters
zenuwcel
Center for Human Movement Sciences
16
Angiogenese:
aanmaak nieuwe bloedvaten
Beweging
Insuline-like growth factor-1 (IGF-1)
Vascular endothelial growth factor (VEGF)
Doorbloeding hersenen
Neurogenese & synaptische
plasticiteit
Center for Human Movement Sciences
17
Reductie ontstekingsreacties
Beweging
Amyloid beta
(Alzh)
Homocysteine
Schade aan zenuwcellen
en/of bloedvaten
Waarom treden effecten op?
Center for Human Movement Sciences
18
Neurochemisch (IGF1, BDNF,
neurotransmitters)
Cardiovasculair
Permanente
veranderingen o.a.
(hersendoorbloeding, angiogenese)
Neurogenese
Reductie ontstekingsreacties
Synaptische
plasticiteit
(homocysteïne, β-amyloid)
Denkvermogen
Center for Human Movement Sciences
19
Hoe zijn de effecten van bewegen op
cognitie bij dementie?
Twee recente overzichtsartikelen (reviews)
Öhman et al. 2014
Scherder et al. 2013
Eigen studie (Bossers et al. 2014, 2015)
Review Öhman 2014
Milde Cogn Beperk
Center for Human Movement Sciences
15
Dementie
+ = verbetering 0 = geen verschil interventie-controle
Review Öhman 2014
Dementie
Milde Cogn Beperk
Center for Human Movement Sciences
+ = verbetering 0 = geen verschil interventie-controle
16
Type activiteit dat is onderzocht
Aeroob (wandelen/fietsen)
Aeroob+kracht
Kracht
Tai-chi
Dans
Multimodaal
Fysiotherapie
Milde Cognitieve
Beperkingen
5
1
1
1
Dementie
7
2
1
1
2
1
Review Scherder 2013: studies naar wandelen
Center for Human Movement Sciences
22
Effect grootte niet
verschillend van nul
Overall geen significant effect van
wandelen op executieve functies
Review Scherder 2013: studies naar wandelen
Center for Human Movement Sciences
23
Effect grootte wel
verschillend van nul
Ter vergelijking in sedentaire
ouderen: wel effect van
wandelen!
Center for Human Movement Sciences
Hoe zijn de effecten van bewegen op
cognitie bij dementie?
• Aantal studies beperkt
• Vaak kleine steekproefomvang
• Vaak beperkt aantal cognitieve
domeinen onderzocht
• Meestal aerobe training als activiteit
• Resultaten inconsistent
• Combinatie wandelen-kracht niet
onderzocht bij dementie
24
Center for Human Movement Sciences
25
Studie Bewegingswetenschappen 2010-2014:
Combinatie wandelen-krachttraining: effect op cognitie
bij mensen met dementie
Promovendus: Willem Bossers
Begeleiders: van Heuvelen, van der Woude, Scherder
en Boersma
Financiers: UMCG en Fonds NutsOhra
Center for Human Movement Sciences
26
Hypothesen:
Wandelen
Krachttraining
• Combinatie van wandelen enBDNF
krachttraining verbetert het
IGF1 van mensen met dementie
IGF1
cognitieve en fysieke functioneren
Angiogenese
• Combinatie is effectiever danHersendoorbloeding
alleen wandelen
Amyloid β
Drie argumenten:
Homocysteine
1. Onderliggende mechanismen zijn deels complementair
Neurogenese
2. Toename in kracht → toename in Synaptische
intensiteit wandelen
plasticiteit
3. Resultaten in gezonde ouderen: combinatie is effectiever
Cognitief functioneren
Onderzoeksontwerp:
RCT
Werving verpleeghuizen
Center for Human Movement Sciences
22
Toestemming
Screening MMSE (10-22)
Timed up & go
Voormeting
Randomisatie
Combinatie wandelen
en krachttraining
Alleen
wandelen
Nameting
Follow-up meting
Controle interventie
(sociale visite)
Center for Human Movement Sciences
28
 9 weken
 4 sessies/week
 30 minuten/sessie
 individuele begeleiding
Combinatie
2 sessies/week wandelen
2 sessies/week kracht
- knie extensie
- heup abductie
- heup extensie
- plantair flexie
Keuze: grote spiergroepen
betrokken lopen
Toename intensiteit
gewichten/herhalingen
Wandelen
Binnen in gang
Rustpauzes toegestaan
Controle interventie
Sociale visite
- Krant lezen
- Praten over dagelijkse
dingen/familie/verleden
Center for Human Movement Sciences
29
Onderzoekspopulatie
n
MMSE (M ± SD)
Diagnose (%)
AD
VaD
AD/VaD
Anders
Leeftijd (jr, M ± SD)
Geslacht (% vrouw)
Rollator (%)
Totale groep
109
15.6 ± 4.4
53.2
16.5
16.5
13.8
85.5 ± 5.1
75.2
56.0
Geen significante
verschillen tussen
de drie groepen
Bossers et al. 2014, 2015
Center for Human Movement Sciences
30
Deelname (% van de aangeboden sessies)
100%
90%
80%
70%
60%
Afwezig
Aanwezig
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Combi
Wandelen
Controle
Totaal
Bossers et al. 2014, 2015
Center for Human Movement Sciences
31
MMSE score
Effect op globaal cognitief functioneren (MMSE)
18
+8.5%
+1.8%
-4.5%
16
14
12
10
voor
8
na
6
p < .001
d = .22 / .48
4
2
0
Combi
Wandelen
Controle
Bossers et al. 2014, 2015
Center for Human Movement Sciences
32
Effecten op executieve functies
15
Testen:
+ 13.5%*
• Cijfers verbinden
• Cijferreeksen achteruit
• Blokkenreeksen achteruit
• Stroop Woord
• Dieren/beroepen noemen (ns)
Totaalscore
(Som Z-scores)
Verandering (%)
• Incomplete figuren
+ 2.0%*
0
- 7.7%
-15
T0
T1
* Combinatie en
Wandelen versus
Controle significant
Combinatie
Wandelen
Controle
Center for Human Movement Sciences
33
Effecten op geheugen
15
• Woorden onthouden
• Cijferreeksen vooruit
• Blokkenreeksen vooruit
• Gezichten onthouden
• Plaatjes onthouden (ns)
Totaalscore
(Som Z-scores)
Verandering (%)
Testen:
+ 14.4%*
+ 7.7%
0
- 8.6%
-15
T0
* Combinatie versus
Controle significant
T1
Combinatie
Wandelen
Controle
Center for Human Movement Sciences
Cognitie bij follow-up voor totaalscore
34
(globaal + geheugen + executieve functies)
Verandering (%)
15
Terug naar baseline
9 weken na afloop
interventie
+ 1.2%
0
- 3.8%
- 11.8%
-15
T0
T1
Combinatie
Wandelen
T2
Controle
Bossers et al. 2014, 2015
Effecten op de fysieke functies
Effectgroottes (d) (Na – Voor vs Controle)
Center for Human Movement Sciences
35
Verandering in 6 minuten wandelscore
Combinatie
+22.8%
Wandelen
+1.7%
Controle
- 3.3%
0,5
0,45
***
Effectgrootte (d)
0,4
Sit to Stand test
**
0,35
**
0,3
Combinatie
0,25
0,2
Wandelen
0,15
0,1
0,05
0
Uithouding
wandelen
Beenkracht
Mobiliteit
Balans
Bossers et al. 2014, 2015
Center for Human Movement Sciences
36
Samenvattend studie Bossers
• Combinatie wandelen+krachttraining is goed
uitvoerbaar bij mensen met dementie
• Deelname is hoog
• Combinatie heeft voorkeur boven wandelen want:
- sterker effect op cognitieve functies
- sterker effect op fysieke functies
Leidt bewegen tot betere ADL en is dit
gerelateerd aan verbeterde cognitie?
Bewegen en ADL bij dementie: Cochrane
review Forbes et al. (2013)
Center for Human Movement Sciences
37
Overall een
klein maar
significant
positief effect
Center for Human Movement Sciences
38
Bewegen en ADL bij dementie: Cochrane
review Forbes et al. (2013)
Venturelli 2011:
Santana-Sosa 2008:
Wandelen
26 weken
4x per week 30min
Barthel-Index
Multimodaal
12 weken
3x per week 25min
Barthel+Katz-Index
Center for Human Movement Sciences
39
Bewegen en ADL bij dementie:
Studie Bossers
(% verandering)
Geobserveerde ADL (Katz)
Uitgevoerde ADL (PPT)
Combinatie
+5.3*
+10.2*
Wandelen
-0.5
-1.4
Controle
-2.1
-13.5
* Significant verschillend
van Controle
Verbetering cognitie/fysiek leidt tot verbetering ADL?
Center for Human Movement Sciences
40
Mediatie via globale cognitie
Direct
Geobserveerde ADL
Mediatie via uithouding/kracht
Direct
Uitgevoerde ADL
Bossers et al. ingestuurd
Center for Human Movement Sciences
41
Nieuw onderzoek
Laat het brein niet indutten: beweeg slim en
verminder de kans op dementie
• Dosis-respons relatie: combi LI versus HI
• Effect van inactiviteit
• Coach methode ter preventie
• Combinatie bewegen – cognitieve training
• Implementatie in praktijk
Humaan/Animaal
APOEe4
Center for Human Movement Sciences
Nieuw onderzoek
Laat het brein niet indutten: beweeg slim en
verminder de kans op dementie
• Implementatie in praktijk: hard nodig!
Recente analyses master student (Leentje van Alphen)
Mensen met dementie (n=120) zijn minder actief dan
leeftijdsgenoten zonder dementie
vergeleken met partners (n=30) / literatuurgegevens)
Dagopvang:
-22%
/
-28%
Geïnstitutionaliseerd:
-40%
/
-45%
42
Center for Human Movement Sciences
43
Wat als actief bewegen niet meer wil?
Gronings Onderzoek naar “Whole Body Vibration”
motoriek &
visueel-spatiële
geheugen
I.s.m. vd Zee (neurobiologie), Brouwer &
Tucha (neuropsychologie) & Zeinstra
Center for Human Movement Sciences
Wat als actief bewegen niet meer wil?
Gronings Onderzoek naar “Whole Body Vibration”
Vooronderzoek jonge mensen
Acute verbetering EF +8%
(30 Hz, 4 mm, Vibe300)
rood
groen
geel
geel
blauw
rood
44
blauw
geel
groen
(Regterschot et al. 2014)
100
Stroop test performance
90
Time (sec)
Vooronderzoek gezonde mensen
middelbare leeftijd
• 5 weken
• 4x per week
• 4 min
(30 Hz, 1 mm, VitaCare TMS)
Chronische verbetering EF +18%
80
70
60
50
Intervention
Interventie
Control
Controle
Follow up 2
Follow up 1
Post-test
Interim 3
Interim 2
Interim 1
Pre-test
Follow up 2
Follow up 1
Post-test
Interim 3
Interim 2
Interim 1
40
Pre-test
Vooronderzoek gezonde oudere
mensen (82-99 jaar)
Chronische verbetering EF +8%
Center for Human Movement Sciences
45
Conclusies en tips voor de praktijk
• Beweging heeft positieve invloed op cognitie van
mensen met dementie
• Wandelen alleen is niet genoeg, spierversterkende
oefeningen waardevol juist voor mensen met dementie
• Geen beweegkuur maar actieve leefstijl
• Vermijden inactiviteit belangrijk
• Iets altijd beter dan niets: verleiden tot bewegen
Center for Human Movement Sciences
46
Nooit te oud om te bewegen
Ruth Frith (Aus) 102 jaar oud
In 2012 wereld’s oudste wedstrijdsporter
Bron: Quest Newspapers
Center for Human Movement Sciences
47
Hartelijk dank voor uw aandacht
Vragen?
Met dank aan: UMCG, Fonds NutsOhra, staf en personeel De Dilgt,
Patrimonium, Menno Lutter, Zuiderflat, Maartenshof, Innersdijk en
Blauwborgje en alle deelnemers