bodem - Handreiking Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling

5.2. Thema’s
5.2.1 Het bodem- en grondwatersysteem
Wat en waarom
Duurzaam omgaan met de bodem is het zodanig beheren van de bodem dat “natuurlijke” /
intrinsieke kwaliteiten van de bodem worden beschermd voor mens en milieu (flora en fauna) en er
tegelijkertijd ruimte is voor maatschappelijke ontwikkelingen. De nadruk ligt op instandhouding en
verbetering van het bodem- en grondwatersysteem. Dit systeem mag wel gebruikt worden, maar
niet onomkeerbaar beschadigd worden.
De bodem is letterlijk en figuurlijk een belangrijke onderlegger voor duurzame ruimtelijke ontwikkeling.
Daarnaast is de bodem ook de natuurlijke drager van de identiteit van veel gebieden. De bodem biedt
daarbij kansen voor ontwikkelingen maar legt ook beperkingen op.
Bestanddelen
De bodem3 heeft vier functies - informatie, productie, drager en regulatie- , die ook een bijdrage leveren
aan de gebiedskwaliteit.
De bodem is de basis van het landschap en het (natuur-)historisch archief (‘informatie’). De ondergrondse
ruimte is een schatkamer voor genetisch materiaal, cultureel erfgoed en drager van het landschap en
daarmee bepalend voor de identiteit van gebieden. De ondergrond is bovendien de basis voor natuur,
landbouw, tuinbouw en bosbouw en ‘producent’ van delfstoffen (waaronder water) en van energie
(aardwarmte en opslag van ‘warmte en koude’). De ondergrond is de ‘drager’ voor constructies,
funderingen, ondergrondse verblijfsruimten (parkeergarages, winkelcentra, etc.), kabels en leidingen. De
ondergrond is een buffer voor de opslag van hemelwater. In de ondergrond vinden tenslotte processen
plaats als filtratie, buffering en chemische omzetting. De ondergrond heeft een grote capaciteit tot
‘(zelf)regulatie’ en is in staat om zelf, soms geholpen door de mens, verontreinigingen af te breken mits ze
ruimte en tijd krijgt. We willen bereiken dat de bodem alle vier de functies kan blijven uitoefenen.
Voor ruimtelijke ontwikkeling is het Besluit bodemkwaliteit (onderdeel van de Wet Milieubeheer)
een belangrijk kader voor de omgang met de bodem. Een kader dat zich richt op de bescherming van
de bodem en ruimte biedt voor nieuwe bouwprojecten, zoals de aanleg van wegen, spoorwegen,
geluidswallen, dijken, kades en terpen, voor de ophoging van woongebieden en industrieterreinen en
het grondverzet bij verruimingen van rivieren. Het besluit geeft regels voor gebruik van de bodem in
relatie tot de functie (voor wonen gelden strengere eisen dan voor industrie) en voor grondverzet
(grond mag niet zomaar van het ene gebied naar het andere gebied getransporteerd worden).
Onderstaande tabel bevat aanvullend op de vier functies van de bodem ook voor bodemkwaliteit en
grondverzet ambities.
Ambities
Ambitie
3
Basis
Comfort
Excellent
Veilig, gezond en te exploreren
binnen wettelijke regels
Multifunctioneel gebruik van
de bodem
Voor alle functies blijft bodem
en grondwater op korte én
lange termijn bruikbaar; de
Met bodem wordt hier ook ondergrond bedoeld.
Handreiking duurzame ruimtelijke ontwikkeling versie 28102011 www.handreikingdro.nl
55
potentie om het gebied te
verrijken blijft beschikbaar
Gebruik en functie van de
bodem
Besluit bodemkwaliteit is van
toepassing: de bodem is
geschikt/veilig voor de
bijbehorende functie
De bodem is geschikt voor alle
functies (multifunctioneel)
De bodem is geschikt voor alle
functies en de oorspronkelijke
natuurlijke toestand is hersteld
Regulatiefunctie met een
accent op bodemdiensten
zoals waterberging, filtering, levering,
archeologie, levering
voedingsstoffen en
afbraakmechanismen
De kwaliteit van de
bodemdiensten voldoet aan
de wettelijke eisen. De
kwaliteit van de
bodemdiensten mag niet
achteruit gaan.
De bodem levert alle
bodemdiensten die bij een
dergelijk type van nature horen
De bodemdiensten worden zo
ingezet dat in de toekomst de
dienstverlening verrijkt (en een
grotere rijkdom aan
ecosysteem wordt bediend)
Productiefunctie met een
accent op bodemenergie
(warmtekoudeopslag;
geothermie)
Aan wettelijke vereisten wordt
voldaan o.a. ter bescherming
van grondwaterafhankelijke
belangen van derden
Het gebruik van bodemenergie
legt geen beperking op aan
andere gebruikers van
bodemenergie in de omgeving
De toepassing van
bodemenergie voorkomt
eindigheid. Het natuurlijk
systeem kan zich tijdig
herstellen
Informatiefunctie met een
accent op het
bodemarchief (archeologie,
aardkundige waarden,
geomorfologie,
cultuurhistorie)
Waarden in de bodem worden
beschermd conform wettelijke
vereisten uit o.a. het Verdrag
van Malta en de
Monumentenwet
Bodemschatten worden
zichtbaar gemaakt via o.a.
opgravingen, tentoonstelling
en verwijzing naar wat er in de
bodem zit
Instandhouding van
bodemschatten door deze te
laten zitten, niet te verstoren
en zichtbaar maken via
infoborden, wijze van
inrichting van een gebied, etc.
Draagfunctie met een
accent op ondergrondse
bouwwerken
Wettelijk vereisten uit o.a. het
Bouwbesluit zijn van
toepassing.
Het natuurlijk bodemsysteem
kan zich herstellen; de ingreep
is omkeerbaar.
De bouw veroorzaakt geen
schade aan kwetsbare
bodemsystemen en waar
mogelijk wordt het natuurlijk
systeem hersteld.
Grondverzet
Regels uit Besluit
bodemkwaliteit zijn van
toepassing: uitwisseling van
grond tussen gebieden is
mogelijk
De grond blijft binnen het
gebied
Er vindt geen grondverzet
plaats
Schaalniveau
Het bodem- en grondwatersysteem verandert zeer langzaam in de tijd. Grondwaterstromen zorgen dat er
invloed van buiten een plangebied is en vragen om attent te zijn wat er in een wijdere omgeving gebeurt.
Veranderingen in grondwateronttrekking voor industriële productie kunnen bijvoorbeeld in een groot
gebied gevolgen hebben (zie DSM-Delft of Grolsch in Enschede). Stabiele situaties kunnen instabiel
worden en pluimen met verontreinigde stoffen kunnen in beweging komen. Op het hoogste schaalniveau
gaat het daarnaast om het zoeken van locaties waar de kwaliteiten van de ondergrond passen bij de
beoogde functies. Hierbij dient aandacht te zijn voor de bescherming van bijzondere en kwetsbare
bodemsystemen.
De verbinding naar een lager schaalniveau is bijvoorbeeld bij de ontwikkeling van WKO-systemen van
belang. Voorkomen moet worden dat systemen op een verkeerde wijze in elkaars invloedgebied komen
Handreiking duurzame ruimtelijke ontwikkeling versie 28102011 www.handreikingdro.nl
56
wat betreft gebruik van warmte of koude. Doelstellingen op het gebied van bodemenergie op een hoger
schaalniveau zijn pas op een lager niveau goed te beoordelen op praktische haalbaarheid.
Vuistregels duurzame ruimtelijke ontwikkeling
Structuurniveau (ordening)
•
Plan op basis van de ondergrond volgens de “Ondergrondkansenladder”:
1. Benut de potentie van de ondergrond door een optimale match van de kwaliteit van de
ondergrond en het functioneel gebruik
2. Indien niet de optimale match mogelijk is zorg dan dat de functie minimaal de bestaande
bodemkwaliteit in stand houdt
3. Beperk “misbruik” van de ondergrondkwaliteiten door minimalisering van risico’s
•
Lagenbenadering (snelheid van verandering/aanpasbaarheid/onomkeerbaarheid)
•
Versterk/gebruik de natuurlijke eigenschappen van het gebied. Reliëf, bodemtype en
geohydrologie geven het gebied zijn eigen karakter en mogelijkheden (identiteit). Sluit aan
bij natuurlijk reliëf.
•
Gebruik aardkundige, archeologische en cultuurhistorische waarden, indien aanwezig,
optimaal in ruimtelijk ontwerp (beschermen door ontwikkelen) om de oorspronkelijke
identiteit van een gebied zichtbaar en beleefbaar te maken
•
Bij archeologische waarden geldt de ‘ladder van Lansink’: 1e in de grond conserveren, 2e
opgraven en elders conserveren
•
Benut de ecologische potentie van bodem en grondwater
•
Ontzie kwetsbare bodems
•
Houd belangrijke grondwaterstromen in stand:
o
zorg in infiltratiegebieden voor voldoende infiltratie van kwalitatief goed water
o
Beperk peilverlaging in kwelgebieden.
o
Zorg dat voldoende water van infiltratiegebied naar kwelgebied kan stromen en
daartussenin niet in kwaliteit achteruit gaat.
•
Benut kansen voor ondergronds ruimtegebruik om ruimtelijke kwaliteit te verhogen
•
Herstel ecosysteemdiensten bij functiewisseling/transformatie
•
Realiseer zoveel mogelijk koudewarmteopslag onder de voorwaarden:
o
Netto opwarming van het grondwater (energieverliezen) mag niet worden afgewenteld
op de omgeving of in de tijd;
Handreiking duurzame ruimtelijke ontwikkeling versie 28102011 www.handreikingdro.nl
57
o
Er mag geen verontreiniging optreden van het grondwater;
o
Er mogen geen ongewenste beperkingen ontstaan voor bestaande en toekomstige
gebruikers van de bodem
o
Er mag in beginsel geen verplaatsing optreden van de huidige grens zoet – zout.
•
Breng water dat in kwetsbare gebieden wordt opgepompt (bijv. in bouwputten) en niet
wordt gebruikt terug in de bodem.
•
Voorkom bodemafdekking
•
Schep geen situaties die het nemen van saneringsmaatregelen belemmeren
•
Gebruik vrijkomende grond in het gebied
•
“hoog en droog” eerst bouwen
•
Bouw op basis van de ondergrond
•
Verwijder stoffen die niet van nature in de bodem en het grondwater thuishoren
•
stimuleer biodiversiteit in en op de bodem en in het water door waterbeheer, inbrengen van
organisch materiaal/ groenbemesting, grondbewerking gericht op verbetering van de
bodemstructuur
•
bescherm drinkwaterwingebieden
Inrichtingsniveau (vormgeving)
Haalbaarheid
Zijn gewenste kwaliteitsverbeteringen “technisch” haalbaar?
- chemische kwaliteit: sinds “Lekkerkerk” (1980) in 30 jaar tijd veel kennis en methoden
opgebouwd. In technische zin zijn er minimale beperkingen
- ecologische kwaliteit: is veel minder over bekend. Ook wat betreft effecten van ingrepen in de
bodem die bijvoorbeeld indirect via verandering in grondwaterstroming of temperatuur tot
gevolg kunnen hebben voor het ecologisch systeem. Wel is er veel kennis vanuit de
“gereguleerde” landbouw.
- fysische kwaliteit: benodigde maatregelen zijn in de meeste gevallen technisch haalbaar.
Betaalbaarheid
Bij gebiedsontwikkeling is in principe elke schep die de bodem in moet een (grote) kostenpost op de
grondexploitatie. Naarmate die schep dieper moet, nemen de kosten toe. Slechts in gebieden met hoge
grondprijzen dan wel andere verdienmogelijkheden c.q. besparingsmogelijkheden (verkoop vastgoed,
goedkope energie, exploitatie van ondergrondse ruimte voor bijv. parkeren) is op projectniveau de
exploitatie sluitend te krijgen c.q. betaalbaar.
Handreiking duurzame ruimtelijke ontwikkeling versie 28102011 www.handreikingdro.nl
58
Bodemsanering: de overheidsbijdrage is drastisch afgenomen en waar die er nog is, is deze op termijn
eindigend. De kosten voor een eventuele sanering moeten uit de planexploitatie komen. Functiegericht
saneringen conform Besluit Bodemkwaliteit leidt tot lagere kosten dan volledig schoon opleveren.
In Nederland is om te bouwen de fysische kwaliteit van grond op veel plaatsen slecht: “slappe bodem”.
Naarmate de bodem slapper is, zijn er meer ingrepen in termen van ophogen, heien, etc. nodig om te
kunnen bouwen. De bouwkosten op een slappe bodem zijn hoger dan op een stevige bodem. Als de
bodem sturend zou zijn voor ontwikkelingen dan zouden de kosten voor ontwikkeling en beheer een stuk
lager uitvallen. In veel gevallen hebben andere aspecten een dominante invloed (m.n. eigendom en
ligging in een gebied).
Om de ecologische kwaliteit te verbeteren zijn in veel gevallen geen dure ingrepen nodig. In sommige
stedelijke regio’s in het westen speelt een autonoom proces van verzilting. Om dit beheerbaar te houden
kunnen flinke investeringen voor doorspoeling nodig zijn.
Bruikbare instrumenten
- lagenbenadering
- handreiking plannen met de ondergrond o.a. checklist ondergrondkwaliteiten (maakt onderdeel
uit van ruimtexmilieu)
- routeplanner bodemambities
- cultuurhistorische waarderingskaarten
- redeneerlijn ondergrond
- watertoets
- bodemvisies provincies (incl. bijbehorende thematische en waarderings-/geschiktheidskaarten)
soms in de vorm van digitale loketten met hulpmiddelen (Brabant met Bodemwijzer en Zeeland
binnenkort met ‘t Zeeuws Bodemvenster)
- BIELLS datamakelaar/Bodemloket/DINOloket
- BIELLS interactieve kaart en toetsingsmodule bodemkwaliteit
- Diverse instrumenten op het gebied van gewenst grond- en oppervlaktewaterregime (GGOR) via
helpdesk water
(http://www.helpdeskwater.nl/gebruiksfuncties/werkwijzer/stappenplan_0/ggor/ggor)
Mogelijke dilemma’s of lastige keuzen
-
Wijze van sanering: methoden op ecologische basis (bacteriën/thermisch) zijn goedkoper maar
hebben een veel langere doorlooptijd dan traditionele methoden als afgraven en opruimen of
inpakken. De langzame methode past niet in de planning van de gebiedsontwikkeling maar is
duurzamer.
-
De saneringsparadox: functiegericht saneren is goedkoper dan volledig schoon opleveren. Toch
kleeft er dan een smet aan een gebied wat de verkoopbaarheid van vastgoed lang niet altijd ten
goede komt. Opbrengsten kunnen onder druk komen wat ook gevolgen kan hebben voor
investeringen in openbare ruimte en bovenplanse voorzieningen.
-
Verdichting/afdekking gaat ten koste van de ecologische kwaliteit van de bodem en het
waterbergend vermogen. Vraagt bovendien meer ondergrondse infrastructuur.
Handreiking duurzame ruimtelijke ontwikkeling versie 28102011 www.handreikingdro.nl
59
-
De aanleg van nutsvoorzieningen in de bodem (buisleidingen, kabels en leidingen) en in het bijzonder
verticale buizen en leidingen kan tot gevolg hebben dat afsluitende bodemlagen geperforeerd
worden en de bodemstructuur beschadigd. Opbarsten van de bodem kan een gevolg zijn (in
kwelgebieden).
-
Kansen voor bodemenergie worden soms niet benut omdat er een warmtenet is waarvan
verplicht gebruik gemaakt moet worden.
-
Een overvolle ondergrond (vooral in bestaand stedelijk gebied: centrumgebieden en oudere
wijken met hoge dichtheid) waardoor er nauwelijks nog ruimte over is om een boom te laten
wortelen. Dit gaat ten koste van de kwaliteit van de openbare ruimte.
-
Herstructureren bestaand stedelijk gebied met flinke bodemsanering of andere hoge kosten in
de ondergrond is (voor de overheid) bijna altijd duurder dan stedelijke uitleg. In algemeen zin: de
kosten gaan ver voor de baten uit.
-
Voorzieningen in ondergrond gaan steeds meer bovengronds ruimtegebruik dicteren
(tunnelbuizen, hoofdleidingen van water, gas en warmtenet).
Onderlinge versterking
-
bodemsanering met ondergronds ruimtegebruik (één keer graven)
-
bodemsanering met WKO
-
Drukker in de ondergrond biedt mogelijkheden om slimmer te combineren en ruimte efficiënter
te gebruiken bijv. leidingen in een duct en parkeergarage bij watersnood als opvangreservoir.
Handreiking duurzame ruimtelijke ontwikkeling versie 28102011 www.handreikingdro.nl
60