Inleiding, ontstaan wereld en goden

LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
LES 1
Ook werden op deze manier maatschappelijke kwesties en taboes behan-
Inleiding, ontstaan wereld
en goden
deld. Verder dienden mythen om te waarschuwen voor incorrect en arrogant
gedrag richting de goden. Mythen konden ook verschillende functies
tegelijk hebben.
Griekse en Romeinse goden
1.1 Inleiding over mythologie
Wist u dat de Romeinen de Griekse goden en mythen hebben overgenomen
Om te beginnen wil ik graag ingaan op het woord: mythen. In het Grieks
en op hun eigen wijze hebben verwerkt? Dit kunt u terug zien in veel verha-
betekent dit woorden of verhalen. Mythen zijn in onze tijd vooral verzonnen
len. Bijvoorbeeld in het dichtwerk ‘Metamorfosen’ van de Romeinse schrijver
verhalen. Vroeger waren mythen verhalen waarin goden en helden een rol
Ovidius, waarin van oorsprong Griekse mythen worden gebruikt om aan te
spelen. Deze werden toen ook serieus geloofd, omdat dit dé manier was
tonen dat alles verandert, maar niets vergaat. Deze verhalen vindt u in les 8.
om de wereld te begrijpen bij gebrek aan wetenschappelijke verklaringen.
Alle oude volkeren hadden hun eigen mythen. Klassieke mythen waren
In de Middeleeuwen, vanaf 500 n.C. werden mythen vaak in verband
specifiek de verhalen van Grieken en Romeinen. De Grieken en de Romeinen
gebracht met het christelijk geloof. In de late Middeleeuwen en de
hadden voor allerlei zaken enorm veel goden. Dat was hun geloof en
Renaissance zijn mythen vaak allegorisch uitgelegd: De hoofdpersoon
mythen zijn ontstaan rondom deze goden. Nog steeds zijn deze mythen bij
personifieert een natuurverschijnsel of eigenschap. Voorbeelden hiervan zijn:
ons erg populair.
● Zeus = bliksem of macht
Functie
● Athene = wijsheid
Deze klassieke mythen, die al eeuwenlang van
● Aphrodite = onkuisheid
generatie tot generatie werden verteld, werden
● Heracles = kracht
in eerste instantie beschouwd als geschiedenis.
Vooral over de vroege geschiedenis waren geen
Later, vanaf de Renaissance, na 1500 n.C., werden mythen
geschreven feiten beschikbaar, simpelweg omdat
een dankbaar object voor kunstenaars. ‘Metamorfosen’
de Griekse taal pas in de 9e eeuw v.C. ontstond.
van Ovidius werd ook wel de ´schildersbijbel´ genoemd,
Kinderen hoorden mythen van hun ouders, op
omdat deze verhalen vele schilders hebben geïnspireerd.
Ga eens naar het Paleis
straat waren beelden van goden te zien, op
Gebouwen en huizen van welgestelden werden vaak ver-
op de Dam in Amsterdam.
school werd Homerus gelezen en op het toneel
sierd met schilderingen van goden en mythen. Dat gaf een
De beelden en schilderijen
werden de mythen uitgebeeld.
bepaalde status aan de eigenaar.
de functies van mythen? Door middel van
In onze tijd vinden we nog steeds talloze verwijzingen op
mythen werden het ontstaan van de wereld en de
gebouwen, maar ook in boeken, kunst, films, op het toneel
verschillende natuurverschijnselen verklaard.
en ook in reclame.
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
die hier getoond worden,
bekijkt u (nu) anders met
Wat waren naast de geschiedenis nog meer
8
TIP
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
enige voorkennis!
9
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
Verschillen tussen godsdiensten
geloofden sowieso dat iemands karakter vast
Om een goed beeld te krijgen van de verschillen tussen de Griekse en
stond en niet wezenlijk kon veranderen door
Romeinse godsdienst, en andere godsdiensten geef ik hier een aantal voor-
zoiets als godsdienst. Goden straften mensen
beelden:
vooral omdat ze zich niet behoorlijk tegenover
Op Wikipedia is een lijst van
hén gedroegen en zich niet aan de regels hielden.
Griekse goden en een lijst van
● Bij de Griekse en Romeinse godsdienst bestond geen vast boek,
● De Griekse en Romeinse goden waren niet
Romeinse goden te vinden.
zoals de Bijbel of Koran. Er waren hierdoor verschillende versies van de
almachtig. Zeus kon niet doen en laten wat hij
mythen en verschillende manieren van uitleg mogelijk. De kern moest
wilde, maar was afhankelijk van het noodlot. De goden heersten ook
kloppen, voor de rest was er veel mogelijk.
niet vanuit de hemel maar vanaf de berg Olympus. Verder was de vrees
● Er waren veel goden in het oude Griekenland en het Romeinse rijk.
voor de goden met hun menselijke trekjes minder groot dan bij latere
Een geloof in meerdere goden noemen we polytheïsme. Elke god had
godsdiensten. Er heerste een meer ontspannen houding.
een eigen ‘vakgebied’. In latere godsdiensten zag je vaak maar één
almachtige. Naast de bekende goden die wij leren zagen de Grieken
Verschillen tussen Griekse en de Romeinse godsdienst
en Romeinen ook talloze godheden in de natuur om hen heen;
U heeft nu een goed beeld tussen de verschillen tussen de Griekse en
bosgoden, watergoden en windgoden. Die gaven ze ook allerlei namen.
Romeinse godsdienst, en de latere godsdiensten. Maar wat waren de
● De goden hadden een menselijke gedaante (antropomorf) en menselijk
10
TIP
verschillen tussen de Griekse en de Romeinse godsdienst?
gedrag. Zo waren ze geboren en opgegroeid, konden niet zonder eten
en drinken, hadden hun wensen en verlangens. Op die manier waren
● De Romeinen namen de Griekse goden en mythen over, wel met eigen
ze beter te begrijpen en te benaderen. Dit is uniek voor de Griekse en
namen. Deze namen hoorden vaak al bij een bestaande Romeinse
Romeinse godsdienst. Er was ook sprake van tweerichtingsverkeer: de
godheid, vaak van Etruskische oorsprong. In dit cursusboek ga ik de
goden bemoeien zich met de mensen en de mensen probeerden het
Griekse namen gebruiken om verwarring te voorkomen. De Romeinse
hen naar de zin te maken. Dit deden zij door middel van gebeden, goed
namen voor dezelfde goden vindt u in de godenlijst in de bijlage. Kies
gedrag en offers. Om op goede voet met de goden te blijven, was het
zelf maar welke naam u het beste onthoudt.
belangrijk om aan de goden te offeren. Dan gaf je hen op bepaalde
● De Romeinen hechtten veel meer dan de Grieken grote waarde aan huis-
tijden geschenken. Ze onderzochten wat de goden wilden door orakels
goden, die in ruil voor wierookoffers op het huisaltaar het huis bescherm-
of ingewandenonderzoek van hun offers. Ze verwachtten wel hulp en
den. Voorouders speelden bij de Romeinen ook een veel grotere rol. Bij
steun terug. Deze zakelijke band noemen we ook het ‘do-ut-des’-
begrafenissen werden hun dodenmaskers door mensen gedragen,
principe: ik geef opdat jij geeft.
alsof ze er bij waren. Dit hadden ze ook van de Etrusken overgenomen.
● Het ging bij de Griekse en Romeinse godsdienst meer om de juiste
● De Romeinen accepteerden in tegenstelling tot de Grieken ook de
uitvoering van de rituelen, dan de innerlijke zuiverheid van de uitvoerder.
verering van Oosterse, Egyptische en andere buitenlandse goden naast
Daden waren belangrijker dan gedachten. Niet zoals we bijvoorbeeld uit
de eigen goden. Alleen het Joden- en Christendom zorgden voor
de Bijbel kennen. Het geloof was ook niet bedoeld om mensen moreel
problemen, omdat deze weigerden de Romeinse goden en keizers
beter te maken, maar om het leven succesvol te laten verlopen. Ze
passend te vereren.
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
11
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
De godin Athene
● De Romeinen vereerden hun keizers ook als goden, compleet met
De Grieken op het vasteland waren
beelden en tempels. Een aantal keizers gaf dit een excuus voor
namelijk van Indo-Europese oor-
monsterlijk gedrag.
sprong en in deze cultuur waren
● De groei en het voortbestaan van het Romeinse Rijk was onlosmakelijk
mannelijke goden de baas. Rond
met de gunst van de goden verbonden. Zo moest in Rome het vuur van
2000 v.C. hadden er volksver-
de godin Vesta, bij de Grieken Hestia, brandend gehouden worden.
huizingen plaatsgevonden en de
Tegenspoed werd toegeschreven aan het verwaarlozen van de goden.
Indo-Europeanen waren het toen-
Voor bijna alles moest toestemming aan de goden worden gevraagd.
malige Griekenland binnengetrok-
● De Romeinen kenden een religieuze kalender, waarbij op een aantal
ken en hadden zich gemengd met
dagen niet gewerkt, recht gesproken of gehuwd mocht worden. Meer
de oerbewoners, de Pelasgen, die
dan een derde van alle dagen was geen gewone werkdag! Geboorte,
vooral vrouwelijke godinnen had-
huwelijk en dood waren aan vaste rituelen gebonden. Romeinen waren
den. Dit nieuwe gemengde volk
veel bijgeloviger dan Grieken en veel meer aan regels gebonden.
noemde en noemt zich nog steeds
Hellenen. Wij noemen ze Grieken,
1.2 Ontstaansmythen
naar de naam die de Romeinen hen
Het is opvallend dat veel volkeren in de oude wereld, ook degene die niet
gaven, Graeci.
direct contact met elkaar hadden, in essentie dezelfde scheppingsverhalen
hadden. Zo was er in de vroegste verhalen over het ontstaan van de wereld
Theorieën over het ontstaan van de wereld (kosmogonie) vinden we ook bij
vaak sprake van een vrouwelijke oergodin, die bevrucht werd door de wind.
de oude natuurfilosofen vanaf de 7e eeuw v.C. De verschillen met mytholo-
Er was nog geen wetenschap en de invloed van mannen op zwangerschap
gie zijn dat er bij hen geen sprake is van verhalen en dat de natuurkrachten
was nog niet bekend.
geen menselijk gedaante of persoonlijke trekken hebben. Deze krachten
handelen niet uit willekeur, maar volgens hun essentiële natuur. Ook beAls een vrouwelijk oergodin werd bevrucht,
roepen filosofen zich niet op traditie, oude dichters of heilige boeken, maar
WIST U DAT?
ontstond er een oerei. Hieruit kwam het
uitsluitend op redenering. Deze redenering steunt op gegeven feiten of een
heelal en de aarde met haar bewoners voort.
logische noodzakelijkheid.
Wie waren de Olympische goden? De
Bij alle zeer oude godsdiensten waren vrou-
Olympische Goden zijn “de twaalf goden”
welijke goden veel belangrijker dan man-
Voorgeschiedenis
uit de Griekse mythologie, die op de berg
nelijke, omdat zij een symbool van vrucht
Wat is eigenlijk de voorgeschiedenis van de Griekse
Olympus woonden. Dit zijn oa. Zeus,
baarheid waren. De aardegodin en haar
goden? Om dit beter in beeld te brengen, vindt u achter
Hades en Poseidon. Deze twaalf worden
priesteressen hadden een hoog aanzien. Bij
in dit boek, in de bijlagen, een stamboom. Deze is
ook wel beschouwd als de belangrijkste
de Griekse Olympische goden – speelden
bij de Grieken voor het eerst beschreven door de
Griekse goden.
de mannelijke goden een prominentere rol.
schrijver Hesiodus rond 700 v.C.
De godin Hera
12
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
13
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
baby Zeus werd gered doordat zijn moe-
Uit de Chaos, een ongeordende massa van de elementen aarde, water,
WIST U DAT?
der Rhea het zat was en haar man een
tegelijk ontstonden waren onder meer de Dag, de Nacht, de Tijd en Eros,
Ons woord zaterdag is ook
ta grootgebracht door bergnimfen en
een scheppende kracht. Gaia werd vervolgens door Ouranos bevrucht met
de dag van Saturnus.
gevoed door een geit. Sterk genoeg ge-
lucht en vuur ontstond Gaia, Moeder Aarde. Daarna volgden Ouranos, de
hemel, Pontos, de zee en Tartarus, de Onderwereld. Andere oergoden die
steen in een luier gaf. Zeus werd op Kre-
zon en regen. Zo ontstond de flora en fauna op aarde met behulp van Eros.
worden keerde Zeus terug en redde zijn
De mensen kwamen pas op aarde tijdens de heerschappij van Zeus.
broers en zussen uit de maag van hun
vader door hem te laten braken met behulp van vergiftigde wijn. Er ontstond
De eerste kinderen van Ouranos en Gaia waren de
toen een heftige Titanenstrijd tussen de goden en de Titanen, uiteindelijk
Cyclopen, éénogigen en reuzen met honderd armen,
gewonnen door de goden. Wij gebruiken dit woord nog steeds voor een
Giganten. Wij hebben hiervan het woord gigantisch
zware strijd of inspanning. Hoge bergen, vulkanen en aardverschuivingen
afgeleid. Ouranos wierp deze mislukte nakomelin-
vormden de inspiratie voor dit verhaal. Mensen dachten dat deze dingen
gen in de Tartarus. Vervolgens werden er een aantal
alleen hadden kunnen ontstaan, omdat de goden enorm oorlog hadden ge-
goed gelukte reuzen geboren uit Ouranos en Gaia, de
voerd! Zeus sloot zijn vader Kronos en de andere Titanen op in de Tartarus,
Titanen.
de Onderwereld. En zo kwamen de Olympische goden aan de macht. Ze
werden zo genoemd, omdat ze als verblijfplaats de berg Olympus hadden.
Kronos was de jongste van de Titanen. Hij kwam op
verzoek van zijn moeder Gaia, die niet steeds opnieuw
De Romeinse ontstaansversie
bevrucht wilde worden, in opstand tegen zijn vader Ou-
De Romeinse schrijver Ovidius begint aan het be-
ranos. Hij ‘ontmande’ hem, met een sikkel. Ouranos´ lid
gin van onze jaartelling zijn boek Metamorfosen
kwam in zee terecht. Uit zijn bloed ontstonden de Er-
met een verhandeling over het ontstaan. Zijn ver-
inyen, wraakgodinnen met slangenhaar, en de godin
sie sluit aan op het begin van de Genesis: een god/
Aphrodite. De verzwakte Ouranos trok zich terug, maar deed Kronos de
schepper van de wereld transformeert de Chaos,
voorspelling dat ook hij door zijn zoon van zijn troon gestoten zou worden.
de ongeordende massa, in een kosmos, de geor-
Deze ontmanning van de vader door de zoon vinden we ook in oudere ver-
dende massa.
halen uit Babylon en Egypte terug. Het was een soort basisangst van man-
Hij vormt aarde met water tot een afwisseling van
nen om hun kracht en macht te verliezen. Wij kennen Ouranos ook onder
landschappen met vijf klimaatzones, de atmosfeer
zijn Romeinse naam Uranus en Kronos onder zijn Romeinse naam Saturnus.
en de hemelkoepel met sterren, zon en maan.
Zij hebben net als andere goden, hun naam gegeven aan planeten.
Daarna creëert hij de vogels, vissen en dieren en
Cycloop
tenslotte de mens, man en vrouw, uit aarde met
14
Toen de zes kinderen van Kronos en zijn zus Rhea geboren werden, de
goddelijk zaad en regen met hulp van Prometheus.
latere Olympische goden, raakte Kronos in paniek dat hij van zijn troon ge-
Zo ziet u hoe deze theorieën uit de Bijbel zich al
stoten zou worden. Dus at hij ze na de geboorte stuk voor stuk op, maar
verspreid hadden bij de Romeinen.
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
ETADORO Klassieke mythologie en de invloed op onze tijd
15
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
LES 1 INLEIDING, ONTSTAAN WERELD EN GODEN
1.3 Het ontstaan van de mensen
1.5 Het zondvloedverhaal
De Titaan Prometheus, een oom van Zeus, die in de Titanenstrijd Zeus had
Als laatste in deze les wil ik u mee-
geholpen en dus op aarde mocht blijven, schiep op bevel van Zeus de men-
nemen naar hoe Zeus de slechtheid
sen uit klei. Helaas gedroeg Prometheus zich daarna nogal arrogant tegen-
van de mensen niet meer kon aanzien
over Zeus. Hij gaf de mensen intelligentie en stal vuur voor hen uit de hemel
en een zondvloed, een enorme over-
waarmee ze bijvoorbeeld wapens konden smeden. Zo werden ze machtiger
stroming stuurde. Prometheus had een
dan Zeus het ooit bedoeld had. Prometheus kreeg toen als straf een con-
zoon, Deucalion, getrouwd met Pyrrha.
stante levertransplantatie, uitgevoerd door een gier, terwijl hij hing aan een
Op aanraden van zijn vader had
rots van het Kaukasus-gebergte. Zeus vond het op een gegeven moment
Deucalion echter een boot gebouwd,
genoeg, en stuurde de held Heracles om hem te redden.
waardoor hij en zijn vrouw dit overleefden. De boot bleef steken op de berg
1.4 Pandora
de Parnassus bij Delphi. Ze waren als
U heeft vast wel eens van de doos van Pandora gehoord. Kent u ook het
enigen overgebleven en ze smeekten
verhaal erachter? Pandora was een zeer mooie, maar ook nieuwsgierige
de goden om nieuwe medemensen.
vrouw. Zeus zorgde dat Pandora een geheimzinnige doos, kreeg die ze
Toen kregen ze een orakel dat ze
niet mocht openmaken. Natuurlijk deed ze dit toch en er vlogen allemaal
de botten van hun moeder over hun
rampen uit, ziekten, oorlogen, overstromingen, alles waar mensen vrees
schouder moesten gooien. Dat vonden ze in eerste instantie nogal respect-
voor hebben. Snel deed ze de doos dicht, maar het was al te laat. Alleen het
loos, totdat ze bedachten dat hiermee de stenen van Moeder Aarde wer-
enige positieve bleef in de doos achter: de hoop. Bij alles wat misgaat blijft
den bedoeld. De door hen geworpen stenen deden een nieuw mensenras
bij mensen de hoop dat het goed komt. De doos van Pandora is bij ons nog
ontstaan, die van Deucalion werden mannen, die van Pyrrha vrouwen. Hun
bekend, het is een uitdrukking voor een bron van ellende.
zoon heette Hellen, naar wie de Hellenen weer zijn vernoemd. In de oudheid
Gedeelte van een ets over Deucalion en Pyrrha.
waren er heel veel zondvloedverhalen, waarvan die van Noach de bekendOok hier is een duidelijke parallel
ste is. Grote overstromingen vormen de inspiratie voor dit soort verhalen.
met de Genesis. Net als Pandora
had Eva een slechte invloed: omdat
Deze les en vooruitblik
ze een appel at, werd ze met Adam
In deze les heeft u geleerd over de functie van mythologie en de manier
verdreven uit het paradijs en leef-
waarop Grieken en Romeinen met goden omgingen. Ook weet u meer over
den de mensen niet meer zonder
het ontstaan van de goden en de zondvloedverhalen.
zorgen.
Schrik niet van alle namen, u hoeft ze echt niet allemaal te onthouden,
het gaat om het begrijpen van de stof. Daar gaat u in de opdracht en de
Pandora opent
quiz mee aan de slag. En in de volgende les leert u de eerste generatie
de doos
Olympische goden (beter) kennen. Succes!
ETADORO Actief en positief met pensioen
16
ETADORO Actief en positief met pensioen
17