Regio`s in 2016. - Utrecht Monitor

Regio’s in 2016
ING Economisch Bureau / december 2015
De regionale economie 3
Gelderland 29
Zeeland 56
Veluwe
Zeeuwse Eilanden
Groningen 9
Achterhoek
Zeeuws-Vlaanderen
Oost-Groningen
Arnhem-Nijmegen
Delfzijl en omgeving
Rivierenland
Overig Groningen
West-Brabant
Utrecht 35
Friesland 14
Ik vertrouw erop dat deze informatie u helpt om het ondernemen makkelijker te maken en inzicht geeft in de kansen
die zich in 2016 voordoen. Ik wens u een mooi, ondernemend en succesvol 2016.
Midden-Brabant
Noordoost-Brabant
Noord-Friesland
Succesvolle ondernemers kijken vooruit en monitoren hun
omgeving. Zo ontdekt u als ondernemer welke ontwikkelingen zich afspelen die voor uw bedrijf van belang kunnen
zijn. Op basis van kennis, ervaring, historische cijfers en
actuele trends geven de ING-economen in deze publicatie
hun visie op de te verwachten economische prestaties in
uw regio voor het komend jaar.
Noord-Brabant 60
Flevoland 37
Zuidoost-Brabant
Noord-Holland 39
Limburg 66
Kop van Noord-Holland
Noord-Limburg
Drenthe 19
Alkmaar en omgeving
Midden-Limburg
Noord-Drenthe
IJmond
Zuid-Limburg
Zuidoost-Drenthe
Agglomeratie Haarlem
Zuidwest-Drenthe
Zaanstreek
Contactpersonen 71
Groot-Amsterdam
Disclaimer 73
Zuidwest-Friesland
Zuidoost-Friesland
Overijssel 24
Het Gooi en Vechtstreek
Noord-Overijssel
Zuidwest-Overijssel
Zuid-Holland 48
Twente
Agglomeratie Leiden en Bollenstreek
Agglomeratie 's-Gravenhage
Delft en Westland
Annerie Vreugdenhil
Directeur Zakelijk
ING Nederland
Oost-Zuid-Holland
Groot-Rijnmond
Zuidoost-Zuid-Holland
ING Economisch Bureau
2
Regio’s in 2016 / december 2015
De regionale economie
Regio’s in 2016
Regionale groei hoger, werkloosheid licht lager
 In 2016 is er sprake van een gelijkblijvende




of licht aantrekkende economische groei en
een langzaam dalende werkloosheid in vrijwel alle provincies.
De Randstad provincies kennen naar verwachting de hoogste economische groei
met groeipercentages van ongeveer 3%.
In 2016 zijn er naar schatting ruim 580.000
mensen werkloos. De vier Randstad provincies nemen de helft voor hun rekening.
De werkloosheid is in 2016 veruit het hoogst
in Flevoland (8,4%) en het laagst in Zeeland
(4,9%).
Per provincie varieert zowel de hoogte als
de ontwikkeling van de jongeren– en ouderenwerkloosheid sterk. De aanpak hiervan
verdient dan ook een regionale benadering.
Economisch herstel zet door in 2016
De Nederlandse economie volgt in 2016 min of meer hetzelfde groeipad als in 2015. Vooral omdat de daling van de
gasproductie in mindere mate haar stempel zal drukken op
de groeicijfers komt de groei in 2016 wel hoger uit: 2,5%
versus 2,0%. De binnenlandse vraag draagt verhoudingsgewijs meer bij aan de groei dan de export. Nederlandse consumenten hebben meer bestedingsruimte dankzij banengroei, belastingverlaging en een sterkere huizenmarkt. Bedrijven krijgen als gevolg van toenemende afzet te maken
met hogere productieniveaus en een hogere winstgevendheid, waardoor de investeringen blijven stijgen. De buitenlandse afzet blijft profiteren van de goedkopere euro.
Grootste onzekerheid schuilt in de voorziene opleving van
de wereldhandel. Als het herstel in de opkomende markten
uitblijft, dan is dat een nadeel voor exporteurs.
Door de recente afkoeling van opkomende economieën
blijft de groei van de Nederlandse industrie gematigd. Deze
sector groeit evenals de agrarische sector met 1%. De overige commerciële sectoren zullen minstens 2% groeien,
met de zakelijke dienstverlening en bouw (beiden +4%) als
grootste aanjagers. De publieke sector en de zorg dragen
ook in 2016 nog niet of nauwelijks bij aan de landelijke en
regionale economische groei.
Alle veertig regio’s in 2016 in de plus
De economische groei komt - in tegenstelling tot in 2015 –
in alle veertig onderscheiden regio’s positief uit. De provincies met de hoogste economische groei zijn de vier Randstad provincies: Noord-Holland en Utrecht met elk 3,1%
groei en Flevoland en Zuid-Holland met beiden 2,8%.
Noord-Brabant volgt op de voet met een economische
ING Economisch Bureau
4
groei van 2,6%. De groei in de overige provincies komt naar
verwachting onder het landelijke gemiddelde uit. De noordelijke provincies sluiten de rij. Hekkensluiter Groningen
(+1,4%) herstelt zich echter van twee jaren van forse krimp,
het gevolg van het terugschroeven van de gasproductie.
Exclusief de sector delfstoffenwinning was er ook in Groningen overigens in 2014 en 2015 economische groei.
Of de regionale economieën na een aantal magere jaren
nu weer enkele vette jaren tegemoet kunnen zien, is onduidelijk. Daarvoor zijn er te veel onzekerheden in de wereld-,
nationale en regionale economie. Er zijn sowieso grote verschillen in vitaliteit tussen regio’s. De sectorstructuur verschilt in sterke mate en verandert maar mondjesmaat. In
steeds meer regio’s is sprake van bevolkingskrimp, terwijl
andere regio’s en zeker grote steden profiteren van bevolkingsaanwas. Ook het start-up klimaat en de ondernemersdynamiek verschilt van regio tot regio. Door deze factoren
zijn sommige regio’s beter bestand tegen teruglopende
investeringen, consumptie en overheidsbezuinigingen dan
andere. Dit blijkt ook uit de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. In regio’s als Noord-Holland en Gelderland is deze
sneller hersteld dan eerder verwacht, in andere regio’s valt
de banengroei juist tegen.
Top 3 provincies naar economische groei
2015
2016
Utrecht
3,1%
Noord-Holland
3,1%
Noord-Holland
3,0%
Utrecht
3,1%
Flevoland
3,0%
Flevoland
2,8%
Bron: ING Economisch Bureau
Regio’s in 2016 / december 2015
Regio’s in 2016
Hoogste economische groei in de Randstad
Randstad provincies ook sterkste groeiers in 2016
Er is weinig verschil tussen de raming van de groei in de
verschillende provincies in 2015 en 2016. Dit komt omdat
ook de verwachte groei in de verschillende sectoren weinig
verandert. Zakelijke dienstverlening, bouw en horeca groeien naar verwachting iets minder hard, de overheid gaat
van een stabilisatie naar 1% groei en de zorg van een minimale krimp naar stagnatie. De sterkste groeiers (Utrecht,
Noord-Holland, Flevoland en Zuid-Holland) en de achter-
Economische groei provincies
2015
2016
Groningen
-6,1%
1,4%
Friesland
0,9%
1,8%
Drenthe
0,8%
1,7%
Overijssel
2,3%
2,1%
Flevoland
3,0%
2,8%
Gelderland
2,4%
2,3%
Utrecht
3,1%
3,1%
Noord-Holland
3,0%
3,1%
Zuid-Holland
2,7%
2,8%
Zeeland
1,6%
1,9%
Noord-Brabant
2,6%
2,6%
Limburg
1,7%
1,8%
Nederland
2,0%
2,5%
Bron: ING Economisch Bureau
blijvers (Groningen, Friesland en Drenthe) zijn dan ook dezelfde als in 2015. Bij de noordelijke provincies zitten echter
ook de grootste mutaties. In Groningen kan de economische groei na twee forse krimpjaren (samen 15% vanwege
de bijna halvering van de gasproductie) in 2016 waarschijnlijk weer herstellen. De delfstoffenwinning is ook bovengemiddeld vertegenwoordigd in Friesland en Drenthe. In deze
provincies blijft de groei daardoor beneden de 1% in 2015
en verdubbelt deze in 2016.
Ook de top 3 regio’s met de hoogste groei in 2016 is dezelfde als in 2015. Voor Groot-Amsterdam, Delft en Westland
en Utrecht wordt bovendien het gelijke groeipercentage
van ruim 3% voorzien. Er zijn enkele regio’s waar de groei
wel flink aantrekt. In West-Brabant gaat deze van 2,1%
naar 3,1% en in Zeeuws-Vlaanderen en Noord-Drenthe
verdubbelt deze naar 1,7%. Overig Groningen, NoordFriesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei.
Regio’s met de hoogste en de laagste economische
groei
2016
2015
Regionale groei in de 40 regio´s in 2015 en 2016
2015
2016
2015
2016
3,0%
3,0%
Oost-Groningen
1,3%
1,4%
Agglomeratie
Haarlem
Delfzijl en omgeving
0,5%
0,9%
Zaanstreek
2,9%
2,7%
Overig Groningen
-7,2% 1,7%
Groot-Amsterdam
3,6%
3,6%
Noord-Friesland
-0,2% 1,6%
3,0%
2,9%
Zuidwest-Friesland
2,3%
2,0%
2,3%
2,6%
Zuidoost-Friesland
2,2%
2,0%
2,8%
3,0%
Noord-Drenthe
0,7%
1,7%
Delft en Westland
3,2%
3,2%
Zuidoost-Drenthe
-0,2% 1,5%
Oost-Zuid-Holland
2,9%
2,7%
Zuidwest-Drenthe
2,2%
2,0%
Groot-Rijnmond
2,7%
2,8%
Noord-Overijssel
2,5%
2,3%
Zuidoost-ZuidHolland
2,7%
2,5%
Zuidwest-Overijssel
2,2%
2,1%
Zeeuws-
0,8%
1,7%
Twente
2,1%
1,9%
Zeeuwse Eilanden
2,0%
1,9%
Veluwe
2,5%
2,5%
West-Brabant
2,1%
3,1%
Gooi en Vechtstreek
Leiden en Bollenstreek
Agglomeratie 'sGravenhage
1
Groot-Amsterdam
3,6%
Groot-Amsterdam
3,6%
Achterhoek
2,0%
1,7%
Midden-Brabant
2,5%
2,5%
2
Delft en Westland
3,2%
Delft en Westland
3,2%
Arnhem-Nijmegen
2,4%
2,4%
NoordoostBrabant
2,5%
2,3%
3
Utrecht
3,1%
Utrecht
3,1%
Rivierenland
2,9%
2,6%
Zuidoost-Brabant
3,0%
2,6%
Utrecht
3,1%
3,1%
Noord-Limburg
2,1%
2,0%
2,0%
2,1%
Midden-Limburg
2,2%
1,9%
2,3%
2,3%
Zuid-Limburg
1,4%
1,7%
2,3%
2,2%
Flevoland
3,0%
2,8%
38
Zuidoost-Drenthe
-0,2%
Zuidoost-Drenthe
1,5%
39
Noord-Friesland
-0,2%
Oost-Groningen
1,4%
40
Overig Groningen
-7,2%
Delfzijl en omgeving
0,9%
Kop van NoordHolland
Alkmaar en omgeving
IJmond
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
5
Regio’s in 2016 / december 2015
Regio’s in 2016
Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s
Regionale werkloosheid mondjesmaat omlaag
De werkloosheid daalt trager dan de economie zich herstelt. De gemiddelde werkloosheid bedraagt in 2016 waarschijnlijk 6,5%, een lichte daling ten opzichte van het percentage in 2015 (6,9%). Na de piek in februari 2014 (7,9%)
daalde de werkloosheid tot 6,8% in juli. Sindsdien is het
werkloosheidspercentage gelijk gebleven.
Het aantal banen groeide - in navolging van de BBP-groei
(zie figuur) - van het tweede kwartaal 2014 tot en met het
derde kwartaal van 2015 met circa 150.000. Hiermee is het
banenverlies uit de periode 2011-2013 goedgemaakt. Hoewel waarschijnlijk in het vierde kwartaal de tien miljoenste
baan is ontstaan, blijft de groei van nieuwe werkgelegenheid in 2016 beperkt. Bovendien blijft de beroepsbevolking
toenemen, omdat er steeds meer nieuwe toetreders zijn.
Groei aantal banen blijft nog achter in 2016
% groei jaar-op-jaar
De beroepsbevolking neemt in 2016 naar verwachting toe
met 50.000 mensen (tot ruim 9 miljoen) en de werkloze
beroepsbevolking daalt met 30.000 mensen (tot 587.000).
Dit leidt tot een werkloosheidspercentage van 6,5. De verschillen in niveaus zijn aanzienlijk (zie kaartje).
7,7%
Nog niet in alle sectoren banen erbij
Banengroei
2005
2007
2009
Arbeidsvolume
Bron: CBS
ING Economisch Bureau
7,3%
Nieuwe banen werden in 2015 vooral gecreëerd in de zakelijke dienstverlening en handel, horeca & vervoer. Ook in het
onderwijs, de agrarische sector, de ICT en de sector cultuur,
recreatie en overige diensten is het aantal banen gegroeid,
maar in mindere mate. De reorganisaties in de zorg, financiële dienstverlening en bij de overheid laten hun sporen na.
De industrie kent een stagnerend aantal banen. In de bouw
daalde het aantal vaste banen in het derde kwartaal van
2015 nog steeds. De groei van uitzendbanen in de bouw
zorgt echter voor compensatie.
6,7%
5,9%
5,5%
2011
2013
2015
Volume BBP
Zakelijke
dienstverlening
+88.000
Zorg
-28.000
Handel, horeca &
vervoer
+43.000
Bouw
-11.000
Onderwijs
+16.000
Financiële
dienstverlening
- 6.000
Agrarische sector
+ 8.000
Openbaar bestuur,
overheidsdiensten
- 5.000
ICT
+ 6.000
Industrie
gelijk
Cultuur, recreatie,
overige diensten
+ 5.000
Verhuur en handel
onroerend goed
gelijk
Bron: CBS; * derde kwartaal 2015 t.o.v. derde kwartaal 2014
6
6,1%
7,6%
6,1%
4,9%
Banenkrimp
8,4%
6,6%
Sectoren met banengroei versus banenkrimp in 2015*
5
4
3
2
1
0
-1
-2
-3
-4
-5
2003
Verwachte werkloosheidspercentages 2016 lopen per
provincie sterk uiteen
6,3%
Laagste werkloosheid
Beneden gemiddelde werkloosheid
Gemiddelde werkloosheid
Bovengemiddelde werkloosheid
Hoogste werkloosheid
Bron: raming ING Economisch Bureau; * Nederlands gemiddelde 6,5%
Regio’s in 2016 / december 2015
Regio’s in 2016
Beperkte banengroei, nog ruime arbeidsmarkt
Banengroei zet door, groei beroepsbevolking ook
Gezien de gunstige groeivooruitzichten voor de meeste
sectoren is de verwachting dat de banengroei zich in 2016
uitbreidt naar meer sectoren. De banenkrimp zal naar verwachting minder hoog zijn in zorg en bouw en bij de overheid, terwijl beperkte banengroei in industrie en onroerend
goed mogelijk lijkt. In totaal blijft de banengroei nog achter
bij de economische groei. Anderzijds melden zich ook in
2016 meer mensen op de arbeidsmarkt, bijvoorbeeld na
zelf gekozen afwezigheid of na een langere studieduur,
maar ook omdat de pensioenleeftijd verder oploopt.
Arbeidsparticipatie en banenontwikkeling verschillen per regio
In welke mate dit gebeurt, verschilt per regio. De bruto en
netto arbeidsparticipatie per regio varieert onder meer
door een andere demografische samenstelling en een verschil in opleidingsniveau. In combinatie met verschillen in
banenontwikkeling per regio leidt dit tot de geschetste
spreiding in de werkloosheidspercentages. Het CBS heeft
onlangs vastgesteld dat in de zes perifere krimpregio’s 1 het
aantal banen in de periode 2008-2014 in de meeste sectoren sterker is gedaald dan gemiddeld.
Spanning op arbeidsmarkt neemt langzaam weer toe
Een andere ontwikkeling die per regio verschilt, is de spanning op de arbeidsmarkt. Sinds 2014 is er sprake van een
iets minder ruime arbeidsmarkt. In het derde kwartaal van
2015 is de spanning iets afgenomen, van 0,70 naar 0,64 2
(zie figuur), maar hier lijkt sprake van een seizoeneffect. De
spanning op de arbeidsmarkt loopt zeker in sommige beroepsgroepen op. De arbeidsmarkt is zeer krap voor ICT’ers,
verzekeringsagenten, elektronicamonteurs, organisatiedeskundigen, economen, docenten landbouw en techniek en
economisch-administratieve vakken. De aansluiting op de
arbeidsmarkt lijkt te verslechteren, waardoor vacatures
moeilijker kunnen worden vervuld en mensen moelijker een
baan kunnen krijgen. In Drenthe is de arbeidsmarkt het
ruimst (indicator 0,24) en in Zeeland het minst ruim (0,92).
Delfzijl e.o., Oost-Groningen, Zeeuws-Vlaanderen, Zuidoost-Drenthe, ZuidLimburg , Achterhoek;
ING Economisch Bureau
Verwachte spreiding van de 587.000 werklozen in 2016
23.000
24.000
17.000
89.000
18.000
38.000
Spanning arbeidsmarkt loopt licht op
145.000
Spanningsindicator van het UWV2
1,0
10.000
40.000
65.000
82.000
0,8
Zelfs in de zorg, die landelijk een banengroei kende in deze
periode, daalde het aantal banen in de krimpregio’s. Daarnaast speelt de sterke regionale verankering van de tijdens
de crisis hard geraakte industrie een rol in de hogere banenkrimp. Ten slotte is het aantal banen ten opzichte van
de beroepsbevolking in deze regio’s lager: in Delfzijl en omgeving, Oost-Groningen en Zuidoost-Drenthe zijn er 46 banen per honderd 15– tot 75-jarigen, in Groot-Amsterdam
86.
1
Helft werkloze beroepsbevolking in de Randstad
36.000
0,6
0,4
0,2
0,0
2011
2012
2013
2014
2015
2
arbeidsmarkt volgens UWV zeer ruim bij waarde 0,0 tot 0,5, ruim bij 0,5-1,0,
gemiddeld bij 1,0-1,5, krap bij 1,5-2,0 en zeer krap bij meer dan 2,0.
7
Regio’s in 2016 / december 2015
Regio’s in 2016
Jeugd– en ouderenwerkloosheid per regio
Verschillen werkloosheid in Randstad groot
Van het totale aantal werklozen nemen de vier Randstedelijke provincies de helft voor hun rekening. De werkloosheidspercentages verschillen echter flink. In 2016 is in Flevoland de werkloosheid het hoogst (8,4%) van alle provincies. Ook in Zuid-Holland is de werkloosheid (7,6%)
bovengemiddeld hoog. In Utrecht (5,5%) en Noord-Holland
(5,9%) is de werkloosheid juist lager dan gemiddeld.
Zeeland positieve uitschieter, ook relatief lage
werkloosheid in Noord-Brabant en Gelderland
Bij de overige provincies laten Gelderland en Noord-Brabant
ook lager dan gemiddelde werkloosheidspercentages zien.
Overijssel, Drenthe en Limburg presteren rond het nationale percentage (6,5%). Groningen en Friesland noteren naast
een relatief lage economische groei een relatief hoge werkloosheid. Zeeland is de positieve uitschieter (4,9%).
Jongeren– versus ouderenwerkloosheid
Recent is de werkloosheid onder zowel jongeren als ouderen (45+) gestegen. Het UWV meldde onlangs dat het aantal WW-uitkeringen dat verstrekt is aan 55-plussers in vijf
jaar tijd is verdubbeld. Per regio zijn er verschillen in de omvang van de werkloosheid en de tendens in de ontwikkeling. Op basis van CBS gegevens over de stand en ontwikkeling van zowel de jeugd– en ouderenwerkloosheid als de
WW-uitkeringen per leeftijdsgroep1 is een ranglijst samengesteld van hoe de provincies er voor staan.
1
Stand werkloosheid in 2014 en ontwikkeling ten opzichte van 2008 en
ontwikkeling WW-uitkeringen in derde kwartaal 2015 ten opzichte van die in
zowel derde kwartaal 2014 als derde kwartaal 2008
ING Economisch Bureau
Zeeland en Limburg scoren goed met zowel jongeren– als ouderenwerkloosheid
De provincie Zeeland heeft niet alleen de laagste werkloosheid, ook op het gebied van zowel jongeren– als ouderenwerkloosheid doet de provincie het goed. De landelijke
werkloosheid onder 15- tot 25-jarigen in 2014 was 12,7%,
in Zeeland 10,4%. Onder 45– tot 75-jarigen was landelijk
6,6% werkloos, in Zeeland 4,6%. De toename ten opzichte
van 2008 was ook het kleinst. Bij de jeugdwerkloosheid was
de toename na Limburg en Gelderland het geringst. Er is
ook een minpuntje in Zeeland, want het aantal WWuitkeringen van ouderen steeg het afgelopen jaar in
Ranglijst provincies die er het best voorstaan op
het gebied van jeugd- en ouderenwerkloosheid
Jeugdwerkloosheid
Ouderenwerkloosheid
1
Zeeland
1
Zeeland
2
Gelderland
2
Noord-Holland
3
Limburg
3
Limburg
4
Noord-Brabant
4
Utrecht
5
Utrecht
5
Overijssel
6
Noord-Holland
6
Drenthe
7
Groningen
7
Groningen
8
Friesland
8
Gelderland
9
Overijssel
9
Noord-Brabant
10
Drenthe
10 Zuid-Holland
11
Flevoland
11 Friesland
12
Zuid-Holland
12 Flevoland
Zeeland snel (16%). Ook de Limburgse arbeidsmarkt staat
er voor jongeren en ouderen relatief goed voor. De provincie laat de laagste toename zien in het aantal WWuitkeringen de afgelopen zeven jaar.
Noord-Holland en Utrecht presteren ook bovengemiddeld.
Noord-Holland heeft de laagste toename van WWuitkeringen in het afgelopen jaar (5%). Utrecht had in 2014
de één na laagste werkloosheid onder 45– tot 75-jarigen en
de twee na laagste onder 15– tot 25-jarigen, maar de ontwikkelingen sindsdien stemmen minder optimistisch.
Flevoland en Zuid-Holland staan er slechter voor
Flevoland en Zuid-Holland hebben niet alleen de hoogste
overall werkloosheidspercentages, de ontwikkeling op het
gebied van zowel jongeren– als ouderenwerkloosheid stemt
ook somber. Flevoland heeft de hoogste jongerenwerkloosheid (17,7%) en ouderenwerkloosheid (7,6%) en kende ook
de hoogste toename sinds 2008. Positief is dat in het afgelopen jaar het aantal WW-uitkeringen daalde. In ZuidHolland is de ontwikkeling van het aantal WW-uitkeringen
het ongunstigst van alle provincies.
In het noorden presteert Groningen beter dan Friesland en
Drenthe, vooral dankzij een betere ontwikkeling van de
jeugdwerkloosheid. Drenthe heeft juist stappen te zetten
op het gebied van jeugdwerkloosheid, Friesland op het terrein van ouderenwerkloosheid. Ook Gelderland en NoordBrabant scoren redelijk op het gebied van de jeugdwerkloosheid, Overijssel juist op ouderenwerkloosheid.
Conclusie is dat per provincie zowel de hoogte als de ontwikkeling van de jongeren– en ouderenwerkloosheid sterk
verschilt. De aanpak hiervan verdient dan ook een regionale
benadering.
Bron: ING Economisch Bureau op basis van gegevens CBS
8
Regio’s in 2016 / december 2015
Groningen
Oost-Groningen
Delfzijl en omgeving
Overig Groningen
Groningen
Volatiele maar vitale economie
 De Groningse economie groeit in 2016 met
1,4%, na twee jaren van forse krimp. De
goed vertegenwoordigde ICT-sector en de
bouw zijn de belangrijkste groeipijlers .
 De halvering van de gaswinning in de periode 2013-2016 heeft een forse impact op de
Groningse economie. Voor 2016 wordt uitgegaan van een vergelijkbare gasproductie
als in 2015.
 Het nadelige verschil met de werkloosheid
in Nederland is sinds 2014 licht toegenomen. De Groningse werkloosheid komt in
2016 naar verwachting uit op een niveau
van 7,7%, versus 6,5% in Nederland.
Daling gasproductie sterk bepalend voor groei
De ontwikkeling van de Groningse economie wordt sterker
dan ooit bepaald door de gaswinning, ondanks het feit dat
het aandeel in de economie is gedaald (44% in 2013, 35%
in 2015). In 2014 kromp de Groningse economie met 8%
door een lagere productie vanwege een warme winter en
lagere prijzen. De vermindering van de gaswinning leidt in
2015 tot een verdere daling van de economie met 6%. De
opgelegde beperking tot 27 miljard m3 in 2016 - de helft
van de productie in 2013 - zal in mindere mate van invloed
zijn op de regionale groei. De verwachting is dat de gaswinning in 2015 onder het productieplafond van 30 miljard m3
kan uitkomen. In 2015 is Groningen de enige provinciale
economie die krimpt (-6%).
Zonder de gaswinning is het beeld anders en blijkt de economie niet alleen volatiel, maar ook vitaal. De groei bedraagt dan 2,0%. Een sterk ICT-cluster in de stad Groningen
zorgt voor groeistimulansen. De bouwsector is landelijk de
snelst groeiende sector, maar kan in het aardbevingsgebied de komende jaren extra groeien vanwege herstelwerkzaamheden. Voor 2016 wordt een groei verwacht van
1,4% en exclusief delfstoffenwinning van 1,6%. De stagnatie in de zorg en matige groei in de landbouw, energie,
chemie en overheid - allen oververtegenwoordigd in Groningen - drukken de groei.
Ramingen economie Groningen
2015
2016
Economische groei
-6,1%
1,4%
Werkloosheid
8,1%
7,7%
Economische groei Groningen
6%
4%
2%
0%
-2%
-4%
-6%
-8%
-10%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Groningen
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Banengroei versnelt
De vitaliteit van Groningen blijkt ook uit de banenontwikkeling. Tussen 2010 en 2014 daalde het aantal banen volgens
het CBS met 10.000, maar in 2014 nam het aantal banen
toe met 730. In 2015 en 2016 zal deze banengroei versnellen, maar vooral dankzij de stad Groningen. De arbeidsmarktontwikkeling verschilt namelijk sterk tussen stad en
ommelanden. Oost-Groningen en Delfzijl hebben te maken
met een dalende beroepsbevolking, een lagere arbeidsparticipatie, een sterkere banenkrimp en een achterblijvende
startersdynamiek. In de stad Groningen is het beeld omgekeerd. De stad fungeert als een magneet voor studenten,
werknemers en bedrijven. De werkloosheid daalt in Groningen naar 7,7% in 2016.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
10
Regio’s in 2016 / december 2015
Oost-Groningen
Stabiele maar lage groei en hoge werkloosheid
 De economie van Oost-Groningen groeit in
2015 naar verwachting met 1,3% en in
2016 met 1,4%.
 Landbouw, industrie, bouw en de publieke
sector en zorg zijn in deze regio overtegenwoordigd. In 2016 is van deze sectoren alleen voor de overheid de groeiverwachting
iets hoger. De economische groei stagneert
hierdoor.
 De werkloosheid is bovengemiddeld hoog in
Oost-Groningen en zal door het geringe banenscheppend vermogen van de regio nauwelijks afnemen. Ook in 2016 zal de werkloosheid naar verwachting circa 8% blijven.
Bouw belangrijkste impuls voor regionale economie
De economie van Oost-Groningen draagt 0,5% bij aan het
landelijke BBP en heeft een omvang van € 2,7 miljard. Overheid, onderwijs en zorg zijn prominent aanwezig in deze
regio. Dit zijn sectoren, waar ook in 2016 weinig groeiimpulsen van uitgaan. Ook landbouw en industrietakken
zoals de papier– en grafische industrie en de hout– en
bouwmaterialenindustrie zijn goed vertegenwoordigd.
Vooral deze aan de bouw gerelateerde industrie presteert
in 2015 goed, maar zal in 2016 naar verwachting minder
hard groeien. De bouwnijverheid zal daardoor de belangrijkste groeipijler zijn in 2016, mede dankzij opdrachten uit het
aardbevingsgebied.
Economische groei Oost-Groningen
10%
8%
6%
4%
2%
0%
-2%
-4%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Oost-Groningen
Nederland
Werkloosheid handhaaft zich op 8%
De werkloosheid was in 2014 in deze regio met 8,1% hoger
dan landelijk. Alleen de gemeente Vlagtwedde scoort conform het landelijke gemiddelde (7,4%). In Oldambt (8,7%) is
de werkloosheid het hoogst.
Omdat er in deze regio relatief weinig banen bijkomen en
het arbeidsaanbod in geringe mate zal afnemen, zal de
werkloosheid in deze regio nauwelijks dalen. Bovendien
sluit het arbeidsaanbod niet goed aan bij de vraag van
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
groeiende organisaties in de stad Groningen. Hierdoor zal
de werkloosheid in 2016 naar verwachting circa 8% blijven
en ook de komende jaren bovengemiddeld hoog blijven.
Kansen liggen vooral in Nedersaksen, aan de andere kant
van de Duitse grens. Grensoverschrijdend werken vindt nu
nog nauwelijks plaats.
Economische positie Oost-Groningen 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Gelijk
Lager
Werkloosheid
Hoger
Hoger
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
11
Regio’s in 2016 / december 2015
Delfzijl en omgeving
Economisch groeivermogen 2016 laag
 De economie van Delfzijl en omgeving is de
kleinste en minst groeiende van het land. In
2015 is de groei 0,5%, in 2016 0,9%.
 De in deze regio sterk vertegenwoordigde
chemische industrie krimpt in 2015 en de
groei in 2016 is marginaal. Dit drukt de economische groei in deze kleine economie in
sterke mate.
 De werkloosheid is bovengemiddeld hoog in
deze regio en zal door het geringe banenscheppend vermogen van de regio nauwelijks afnemen.
Kleinste en minst groeiende regio van het land
Delfzijl en omgeving is qua economische waarde (€ 1,2 miljard; aandeel 0,2% in het BBP) de kleinste regio van het
land. Ook zijn de groeicijfers van deze regio het laagst van
het land. Wel komt de regio met een geraamde 0,5% groei
in 2015 en 0,9% in 2016 na zeven jaren van krimp weer uit
de rode cijfers. Industrie en transport maken bijna de helft
uit van de regionale economie. Vooral de chemische, elektrotechnische en machine-industrie zijn in deze regio veel
sterker aanwezig dan gemiddeld in ons land. In 2016 valt
door tegenvallende exportvooruitzichten in deze sectoren
echter weinig groei te verwachten. Ook transport- en opslagbedrijven zijn bovengemiddeld aanwezig en landelijk
gezien groeisectoren, maar presteren minder goed in deze
regio, omdat ze afhankelijk zijn van de minder presterende
industrie. De krimpende bevolking drukt via de consumptie
de economische groei. De bevolkingsomvang valt de komende jaren terug: van 48.000 nu naar 41.000 in 2040.
Extra bouwactiviteiten stimulans economie
Zakelijke en financiële dienstverlening zijn juist in veel mindere mate aanwezig, terwijl deze wel hogere toegevoegde
waarde genereren dan andere sectoren. Het nieuwe windmolenpark in Delfzijl, belangrijkste energiebron voor en
Economische positie Delfzijl en omgeving in 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Lager
Lager
Werkloosheid
Hoger
Hoger
Economische groei Delfzijl en omgeving
10%
5%
0%
-5%
-10%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Delfzijl en omgeving
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
gefinancierd door Google, dat haar nieuwe datacentrum in
de naburige Eemshaven vestigt, is een impuls voor de regio.
Daarnaast kan de (herstel)bouw een opleving tegemoet
zien vanwege de fondsen voor het opknappen van huizen
die te lijden hebben gehad van de aardbevingen.
Werkloosheid blijft bovengemiddeld hoog
De werkloosheid was in 2014 in deze regio met 8,4% hoger
dan landelijk (7,4%). In Delfzijl (9,1%) is deze relatief hoog,
in Loppersum (6,7%) laag. In de regio komen er relatief
weinig banen bij en slinkt het arbeidsaanbod nauwelijks.
Mensen moeten langer doorwerken en soms terugkeren op
de arbeidsmarkt. De werkloosheid zal dan ook weinig dalen
en ook de komende jaren bovengemiddeld hoog blijven.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
12
Regio’s in 2016 / december 2015
Overig Groningen
Groeipotentie nog niet optimaal benut
 Overig Groningen kampt met een forse te-
ruggang van de omvang van de economie
als gevolg van de lagere gaswinning (-10%
in 2014 en –7% in 2015).
 In 2016 wordt groeiherstel verwacht
(+1,7%). Uitgangspunt hierbij is een gelijkblijvende gasproductie. Aanjagers van de
groei zijn de bouwsector en het ICT-cluster,
sterk vertegenwoordigd in de stad Groningen.
 De werkloosheid in deze regio daalt licht
naar circa 7,5% in 2016. Dit is conform de
nationale ontwikkeling, maar boven het landelijke gemiddelde van 6,5%.
Bouw en ICT jagen groei 2016 aan
De verwachting is dat in 2016 niet veel minder gas zal worden gewonnen dan in 2015 en dat de forse krimpcijfers
voor de regionale economie van 2014 en 2015 kunnen uitblijven. De opgelegde beperking van de jaarlijkse gasproductie tot 27 miljard m3 in 2016 betekent een neerwaarts
risico voor de huidige groeiraming van 1,7% voor dat jaar.
De nationaal sterkste groeisector is de bouw en die kan in
deze regio de komende jaren extra groei realiseren. Ook
heeft de stad Groningen heeft een goed start-up klimaat en
een sterk ICT- cluster van jonge bedrijven. Zo komen er zeven van de bedrijven uit de nationale Technology-Fast50 uit
deze regio en heeft de provincie de op één na beste digitale
infrastructuur, met het in ontwikkeling zijnde 5G-netwerk
en het Google datacenter in Eemshaven als extra troeven.
Het potentieel wordt echter nog niet optimaal benut. Zo is
er een achterblijvend aantal spin-offs in vergelijking met
bijvoorbeeld de TU Twente.
Nieuwe exportproducten en –markten gewenst
De exportgerichtheid van Groningen vraagt om diversificatie. Groningen neemt de 8e plaats in op de ranglijst van
exportwaarde per provincie, maar zonder gasexport is dit
de 11e plaats. De export daalde in de periode 2012-2014
Economische positie Overig Groningen in 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Hoger
Lager
Werkloosheid
Gelijk
Hoger
Economische groei Overig Groningen
10%
5%
0%
-5%
-10%
-15%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Overig Groningen
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
bovendien met 20% tot € 8,3 miljard. Met een lager productieplafond zullen deze inkomsten verder terugzakken. Andere sectoren zoals machines en food zullen meer nadruk
moeten krijgen, evenals andere afzetmarkten. Zo blijft de
exportgroei naar China vanuit Groningen achter.
Werkloosheid langzaam omlaag naar 7,5% in 2016
De werkloosheid in deze regio loopt sterk uiteen. In 2014
was deze in de stad Groningen en Hoogezand-Sappemeer
10%, maar in de andere gemeenten 6-7%. De arbeidsmarkt
zal zich in de stad Groningen beter ontwikkelen dan elders
dankzij een hoger banenscheppend vermogen. Anderzijds
is er een relatief omvangrijke jonge beroepsbevolking, die
de werkloosheid op een hoger peil dan nationaal houdt.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
13
Regio’s in 2016 / december 2015
Friesland
Noord-Friesland
Zuidwest-Friesland
Zuidoost-Friesland
Friesland
Friesland bouwt en melkt zich uit de crisis
 Met een economische groei van 1,8% in
2016 blijft de Friese economie achter bij die
van Nederland. Het groeipercentage verdubbelt wel ten opzichte van 2015.
 De nauwelijks groeiende publieke sector en
de krimpende zorgsector zijn oververtegenwoordigd in Friesland en drukken het groeipercentage. De sterk groeiende bouw en
het agrocluster vormen in 2016 de belangrijkste groeimotoren.
 De gemiddelde werkloosheid daalt evenals
landelijk in 2016 marginaal. Met een gemiddelde van 7,3% is de werkloosheid iets hoger dan die in Nederland (6,5%).
Economische boost van bouw, zuivel exportmotor
De Friese economie heeft een omvang van bijna € 16,5
miljard. Het groeipatroon volgt die van de Nederlandse conjunctuur, maar op een iets lager niveau. In 2015 bedraagt
de groei waarschijnlijk net iets onder de 1%. Voor 2016
wordt een verdubbeling van het groeitempo tot bijna 2%
verwacht. De sectorstructuur wordt gekenmerkt door een
relatief sterk vertegenwoordigde agrifood sector. Producten
van de Friese zuivelindustrie zijn vooral populair in China.
Volgens het CBS is de totale Friese export gestegen met
32% tot € 5 miljard in de periode 2008-2014. Dit is de
grootste stijging van alle provincies en is deels te danken
aan melkpoederproducten. De totale Friese export naar
China vervijfvoudigde. De uitvoergroei heeft geleid tot een
investeringsimpuls in zuivelfabrieken, die nog niet voorbij is.
Ook de export van machines en vervoermaterieel uit Friesland is echter sterk gestegen.
Behalve door melk wordt de Friese groei gevoed door de
bouwsector. Deze sector is bovenmatig aanwezig en maakt
dankzij groeipercentages van 6% in 2015 en 4% in 2016
een periode van sterk herstel door. Dat de regionale groei
achterblijft bij de landelijke groei komt vooral door de sterk
aanwezige publieke en zorgsector. De zorgsector groeit niet
en vanuit de overheid is de groei-impuls minimaal.
Ramingen economie Friesland
2015
2016
Economische groei
0,9%
1,8%
Werkloosheid
7,5%
7,3%
Economische groei Friesland
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Friesland
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Geringe banengroei in Friesland
In Friesland is het aantal werknemersbanen tussen 2010 en
2014 gedaald met 17.000. Ook in 2014 was er - als enige
provincie - nog sprake van een daling van het aantal banen.
Pas in 2016 wordt banengroei verwacht, maar deze zal
beperkt blijven. De investeringen in de zuivel verwerkende
industrie zetten door en leveren een beperkt aantal banen
op. Zowel de groothandel als detailhandel gaan een goed
2016 tegemoet, maar ook hier zal door digitalisering de
banengroei tegenvallen. In de zorg en de financiële dienstverlening zal het banenverlies doorzetten. Doordat het aanbod van de beroepsbevolking groot blijft en de banengroei
beperkt is, zal de werkloosheid in 2016 minimaal dalen en
met 7,3% boven het landelijke gemiddelde (6,5%) blijven.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
15
Regio’s in 2016 / december 2015
Noord-Friesland
Economie uit dal, werkloosheid blijft hoog
 Na vier jaren krimp ligt voor Noord-Friesland
in 2016 een economische groei van 1,6% in
het verschiet. Groeipijlers zijn de bouw en
de exportgerichte agrifood.
 De drie W’s (wei, watertechnologie en waddenrecreatie) zijn de sectoren met de beste
groeivooruitzichten voor de lange termijn.
 De werkloosheid blijft relatief hoog omdat
er nog steeds banen verdwijnen in de sterk
aanwezige sectoren zorg en financiële
dienstverlening.
Bouw en food stimuleren Noord-Friese economie
De Noord-Friese economie heeft een omvang van € 8,7
miljard en is daarmee groter dan die van Zuidoost– en Zuidwest-Friesland. In 2016 kan de regionale economie na vier
jaren achteruitgang weer groeien (+1,6%). In 2015 is de
economie naar verwachting met –0,2% gekrompen. Zo’n
40% van de economie wordt bepaald door de sectoren
openbaar bestuur & overheidsdiensten, onderwijs, zorg en
financiële dienstverlening, sterk geconcentreerd in Leeuwarden. Dit zijn precies de sectoren die het de voorbije jaren flink te verduren hebben gekregen. In de afgelopen
twee jaar kwam daar de forse krimp in de delfstoffenwinning bovenop, een sector die in Noord-Friesland zo’n 10%
aan het regionaal product bijdraagt. In 2016 valt dit negatieve effect weg en komen de groeiende bouw– en agrofoodsector weer bovendrijven. De bouwt groeit sterk vanwege het aantrekkende van de woningmarkt, de agrifood
vanwege de uitvoer van vooral zuivelproducten.
Kansen met wei, water en wadden
Het lange termijn groeiperspectief ligt vooral in de melkveehouderij, de akkerbouw en de food industrie. De wereldwijde vraag naar zuivelproducten met een hoge toegevoegde
waarde zoals melkpoeder en wei blijft groeien en (Noord-)
Economische positie Noord-Friesland in 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Lager
Lager
Werkloosheid
Hoger
Hoger
Economische groei Noord-Friesland
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
-4%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Noord-Friesland
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Friesland kan qua kwantiteit en kwaliteit in die buitenlandse
vraag voorzien, mede dankzij de Dairy Campus in Leeuwarden. Ook waddenrecreatie en watertechnologie zijn kansrijke sectoren. De WaterCampus is voor ons land de bindende factor voor R&D en ondernemerschap op de internationale groeimarkt voor watertechnologie.
Werkloosheid hoog in Noord-Friesland
In 2014 varieerde de werkloosheid van 4,9% op Schiermonnikoog tot 9,8% in Leeuwarden. De werkloosheid in deze
regio is hoger dan landelijk en ook iets hoger dan in de gehele provincie. Dit zal in 2016 ten gevolge van de saneringen in vooral de zorg- en financiële sector zo blijven. De
verwachting is dat de werkloosheid circa 7,5% bedraagt.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
16
Regio’s in 2016 / december 2015
Zuidwest-Friesland
Impulsen uit binnen– èn buitenland
 Dankzij de sterke groei van de bouwsector
en de opleving van de detailhandel groeit
de regionale economie naar verwachting
met 2,0% in 2016.
 Ook agrifood en industrie groeien gestaag
verder. Het beeld voor de arbeidsmarkt
toont veel overeenkomsten met dat van
Nederland. Voor 2016 wordt een werkloosheid van 6,5% voorzien.
 Zuidwest-Friesland levert een fundamentele
bijdrage aan “Nederland uitvoerland”.
Bouw en retail extra boost voor stabiele economie
De economie van Zuidwest-Friesland wordt gekenmerkt
door een geringe omvang (€ 2,1 mrd) en een sterke agrarische, industriële en bouwsector. De metaal-, elektrotechnische- & machine-industrie, hout- & bouwmaterialenindustrie, maar vooral de voedingsindustrie, zijn allemaal
prominent vertegenwoordigd in de sectorstructuur. De
voortgaande groei in agrifood en industrie - grotendeels
gevoed door de buitenlandse vraag - bieden het fundament voor de economische groei, waarop in 2015 en 2016
de opleving van de consumentgerichte sectoren detailhandel en de bouw voor extra impulsen zorgen. De verwachte
groei in 2015 is met 2,3% zelfs iets hoger dan landelijk. In
2016 zakt het groeitempo iets af tot 2,0%, vooral omdat de
groei van de bouw afzwakt. De uitschieter in de groei in
2014 (zie figuur) is het gevolg van een gemeentelijke herindeling , waardoor de regio 29.000 inwoners en de bijbehorende economische activiteiten rijker werd.
Relatief lage en dalende werkloosheid
De werkloosheidsontwikkeling ontwikkelt zich conform het
landelijke patroon. De werkloosheid bedroeg in 2014 7,3%,
zal in 2015 naar verwachting geleidelijk dalen naar 6,9% en
in 2016 uitkomen op circa 6,5%. Ook de arbeidsparticipatie
Economische positie Zuidwest-Friesland in 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Hoger
Lager
Werkloosheid
Lager
Gelijk
Economische groei Zuidwest-Friesland
20%
15%
10%
5%
0%
-5%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Zuidwest-Friesland
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
is in deze regio gelijk aan die in Nederland. De werkloosheid
is duidelijk lager dan in de twee andere Friese regio’s.
Zuidwest-Friese melkkoeien voeden China
Er is geen regio in Nederland, waar de topsector agrifood zo
dominant aanwezig is. Het aandeel in de sectorstructuur is
boven de 10%. De fusiegemeente Súdwest-Fryslân telt zo’n
500 melkveebedrijven, veruit het grootste aantal van ons
land. Vooral dankzij de melkproducten afkomstig uit deze
regio kon de Friese exportwaarde in de periode 2008-2014
een groei realiseren van 32%, de hoogste van alle provincies. De totale Friese export naar China vervijfvoudigde zelfs
dankzij de vraagexplosie aldaar naar melkpoeder uit ons
land.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
17
Regio’s in 2016 / december 2015
Zuidoost-Friesland
Food en maakindustrie stimuleren groei
 De economische groei in Zuidoost-Friesland
bedraagt in 2015 en 2016 ongeveer 2%,
vooral door de sterk aanwezige bouw.
 Met het zuivelcluster in Heerenveen en het
Innovatiecluster in Drachten heeft de regio
twee groeitroeven in handen.
 De banengroei blijft achter bij de groei van
de regionale economie, waardoor de werkloosheid boven het provinciale en landelijke
gemiddelde blijft.
Evenwichtige economie met twee groeimagneten
De sectorstructuur van Zuidoost-Friesland is vrij evenwichtig samengesteld. De ontwikkeling van de economie loopt
dan ook redelijk in lijn met die van Nederland, met groeicijfers van rond de 2% in zowel 2015 als 2016. De negatieve
uitschieter in 2014 was het gevolg van een gemeentelijke
herindeling (ten gunste van Zuidwest-Friesland). ICT, overheid en financiële dienstverlening zijn ondervertegenwoordigd. De bouw en de zorg zijn juist in sterke mate aanwezig
in deze regio. Opvallend is ook dat de specialistische zakelijke dienstverlening (ingenieursbureaus, accountants e.d.)
sterker dan elders in het noorden aanwezig is en zelfs een
groter aandeel in de sectorstructuur heeft dan nationaal.
De agrifoodsector springt in deze regio het meest in het
oog. Het aandeel in de sectorstructuur is 6% en daarmee
kleiner dan in Zuidwest-Friesland, maar in absolute zin is
deze sector groter. Pootaardappelbedrijf HZPC en Douwe
Egberts in Joure zijn grote regionale bedrijven en door een
reeks van investeringen in de zuivelindustrie heeft Heerenveen zich ontpopt als melkmagneet. Op het terrein van de
high-tech maakindustrie geldt hetzelfde voor de gemeente
Smallingerland, dat zich manifesteert net het Innovatiecluster Drachten. De elektrotechnische- & machine-industrie in
deze regio is nog omvangrijker dan de voedingsindustrie.
Economische positie Zuidoost-Friesland in 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Hoger
Lager
Werkloosheid
Gelijk
Hoger
Economische groei Zuidoost-Friesland
8%
6%
4%
2%
0%
-2%
-4%
-6%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Zuidoost-Friesland
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Het sterk gerobotiseerde Philips Consumer Lifestyle is het
grootste bedrijf, met diverse andere jonge en innovatieve
bedrijven daarnaast.
Banengroei blijft achter bij productiegroei
De productiegroei is mede dankzij de opbloeiende industrie
in Smallingerland en Heerenveen op orde, maar de banengroei blijft achter. FrieslandCampina investeert niet alleen,
het let ook op de (arbeids)kosten en datzelfde geldt voor
Philips. De werkloosheid in Smallingerland (8,8% in 2014) en
Heerenveen (8,4%) is bovengemiddeld en zal dat ook in
2016 blijven. Voor geheel Zuidoost-Friesland wordt een
werkloosheid verwacht van circa 7,5%.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
18
Regio’s in 2016 / december 2015
Drenthe
Noord-Drenthe
Zuidoost-Drenthe
Zuidwest-Drenthe
Drenthe
Economisch herstel en sterkere groeibasis
 Na drie jaren van minimale groei kan de
Drentse economie in 2016 een grotere stap
vooruit zetten en 1,7% groeien. De ondervertegenwoordigde groeisector zakelijke
dienstverlening drukt de groeicijfers.
 De hogere economische groei wordt vooral
gevoed door de bouwsector. De publieke
sector zorgt ook voor een kleine stimulans
van de economische groei. De rol van de
industrie als groeimotor valt echter juist iets
terug.
 De werkloosheidsontwikkeling in Drenthe
volgt het landelijke licht dalende beeld. Met
een verwacht percentage van 6,7 in 2016 is
de werkloosheid iets hoger dan nationaal.
Werken aan diversificatie en exportgerichtheid
De Drentse economie is met een omvang van € 12 miljard
de kleinste van de drie noordelijke provincies. De economie
beweegt zich behoudens een positieve uitschieter in 2013
redelijk conform de landelijke groei. De economische groei
versnelt in 2016 en bedraagt naar verwachting 1,7%. Deze
stijging komt deels voor rekening van de publieke sector,
die voorzichtig wat meer ruimte krijgt. Ook de bouwsector,
die in Drenthe goed vertegenwoordigd is, groeit in 2016
stevig door. Daarnaast zijn industrie en landbouw sterk
geworteld in deze provincie, maar die laten een vrij vlakke
groei van 1% voorzien. De bijdrage van ICT en specialistische zakelijke dienstverlening - groeisectoren bij uitstek blijft vooralsnog ondergeschikt. De arbeidsmarktstatistieken geven echter signalen af dat er banengroei is in deze
sectoren.
In Drenthe is de industrie redelijk goed vertegenwoordigd,
maar aanverwante sectoren als groothandel en vervoer en
opslag niet. Bovendien ontbreekt het Drentse economie
aan exportgerichtheid. Drenthe scoort met een exportwaarde van € 3,6 miljard het laagst van alle provincies. Bovendien is deze waarde in de periode 2008-2014 met 8%
afgenomen. Bij de belangrijkste producten in het exportpakket, chemische producten en machines & vervoermaterieel, was er wel enige groei. In 2008 was voeding
Ramingen economie Drenthe
2015
2016
Economische groei
0,8%
1,7%
Werkloosheid
7,2%
6,7%
Economische groei Drenthe
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Drenthe
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
& levende dieren de belangrijkste exportcategorie. Hier
daalde de omzet met twee derde.
Relatief gunstig beeld arbeidsmarkt
In Drenthe is het aantal werknemersbanen tussen 2010 en
2014 gedaald met 1.500. Alleen al in 2014 was er echter
alweer sprake van een banengroei van 1.700. Deze banengroei zat voornamelijk in de zakelijke dienstverlening, een
sector die nog ondervertegenwoordigd is in Drenthe.
In Drenthe is het werkloosheidspercentage lager dan in de
andere noordelijke provincies. Door een minder sterk stijgende beroepsbevolking dan in andere provincies ontwikkelt de werkloosheid zich dan ook relatief gunstig. De verwachting is dat de werkloosheid in 2016 daalt naar 6,7%.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
20
Regio’s in 2016 / december 2015
Noord-Drenthe
Meer reuring nodig in rustige regio
 De groei van de regionale economie blijft in
2016 met naar verwachting +1,6% aan de
lage kant, maar verdubbelt wel ten opzichte
van 2015 (+0,7%).
 De geraamde ontwikkeling van de publieke
en zorgsector drukt een groot stempel op
de economie van Noord-Drenthe. In 2016
zijn de vooruitzichten voor deze sectoren
beter dan in 2015.
 Het werkloosheidspercentage in NoordDrenthe is lager dan nationaal en zal naar
verwachting in 2016 verder dalen tot iets
onder de 6,5%.
Publieke en zorgsector bepalend voor groei
In Noord-Drenthe is het aandeel van de publieke en zorgsector ongeveer een derde, veel hoger dan nationaal. Doordat vanuit de sector openbaar bestuur en overheidsdiensten in de periode 2010-2015 een krimpsector is geweest
en ook de zorg sinds 2015 stagneert, stond de groei van
deze regionale economie onder druk. Voor 2015 is de verwachte groei met 0,7% mager. Omdat er in 2016 vanuit de
consumentenbestedingen een hogere impuls komt, heeft
dit een positief effect op het verwachte groeipercentage
(+1,6%).
Gunstig is ook dat de in deze regio goed vertegenwoordigde horeca zich goed ontwikkelt. De geplande Factory Outlet
Centre bij het TT Circuit in Assen zal hierbij nieuwe economische impulsen geven, voor zowel retail als horeca. De
verwachte stabilisatie van de delfstoffenwinning in 2016
drukt bovendien een minder negatief stempel drukt op de
groeicijfers dan in 2015.
Vooruitzicht arbeidsmarkt gematigd positief
De arbeidsmarkt van Noord-Drenthe staat er redelijk goed
voor. In 2014 was het werkloosheidspercentage (6,8%) lager dan landelijk. Alleen provinciehoofdstad Assen kende
een iets hogere werkloosheid (7,7%). Positief is dat de bruto
Economische positie Noord-Drenthe in 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Gelijk
Lager
Werkloosheid
Lager
Lager
Economische groei Noord-Drenthe
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Noord-Drenthe
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
arbeidsparticipatie (72%) ook hoger is dan landelijk. Voor
2016 wordt een marginale daling van de werkloosheid verwacht tot net onder het nationale niveau van 6,5%. De banencreatie in een economie die gedomineerd wordt door
de publieke en zorgsector is vooralsnog minimaal. Een
hoopgevend signaal voor de regionale arbeidsmarkt is dat
uiteindelijk besloten is dat de rechtbank in Assen niet hoeft
te verhuizen. Jong ondernemersbloed en reuring in de regio zijn echter broodnodig. De Drentse beroepsbevolking is
goed opgeleid, maar verhoudingsgewijs weinig ondernemend. Zo blijft het aantal starters achter. Toch kan Drenthe
innovatief zijn, zoals Resato in Roden, fabrikant van hogedruksystemen en waterstraalmachines en winnaar van de
Erasmus Innovation Award 2015 bewijst. Met Sensor City
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
21
Regio’s in 2016 / december 2015
Zuidoost-Drenthe
Gematigd herstel van groei en arbeidsmarkt
 De economie van Zuidoost-Drenthe kent
naar verwachting in 2015 nog een minimale
achteruitgang (-0,2%), maar herstelt in
2016 met een groei van 1,5%.
 De werkloosheid blijft op een bovengemiddeld hoog niveau en daalt in 2016 maar
mondjesmaat naar 7,5%.
 De exportgerichtheid van de provincie is
nog mager. Vooral voor deze regio zijn er
kansen om deze positie te verbeteren.
Hogere economische groei, lagere werkloosheid
De economie van Zuidoost-Drenthe heeft zich in 2015 teleurstellend ontwikkeld en maakte een terugval (-0,2%).
Vooral de sectoren delfstoffenwinning en chemie drukten
de resultaten. In 2016 krimpen deze sectoren niet meer en
blijft de bouw in deze regio een groeimotor. Ondanks het
herstel van sterk vertegenwoordigde sectoren als industrie,
bouw en detailhandel herstelt de arbeidsmarkt nog niet. De
werkloosheid in Zuidoost-Drenthe ligt boven het provinciale
en nationale niveau. De verschillen binnen de regio zijn
groot. Borger-Odoorn heeft een relatief lage werkloosheid
en Coevorden een gemiddelde. Vooral in de grootste gemeente - Emmen- is de werkloosheid echter hoog (8,2% in
2014) en de arbeidsparticipatie laag. Een verhoudingsgewijs laag opgeleide beroepsbevolking remt het herstel op
de arbeidsmarkt. Daarnaast blijft de banengroei achter, ook
in 2016. Van een stijging van de beroepsbevolking is in
Zuidoost-Drenthe nauwelijks sprake en het aantal werklozen neemt nog maar mondjesmaat af. Voor deze regio
wordt voor 2016 een werkloosheid voorzien van circa 7,5%.
Soms zijn er meevallers. Een jaar geleden werd bekend dat
Philips Lightning in Emmen eind 2016 haar deuren sluit,
maar met een deel van het personeel maakt een investeerder samen met de NOM een doorstart. Het betreft een
Economische positie Zuidoost-Drenthe in 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Lager
Lager
Werkloosheid
Hoger
Hoger
Economische groei Zuidoost-Drenthe
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Zuidoost-Drenthe
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
smart factory van slimme lantaarnpalen. Bijkomende doelstelling is om van Emmen een hightech cluster te maken.
Kansen door maakindustrie ‘smart’ te maken en
biobased business beter te benutten
Hightech business is het doel waar Zuidoost-Drenthe zich
gezien de sectorstructuur en de ligging inderdaad op moet
richten. Dit in combinatie met een intensivering van de samenwerking tussen de agrarische sector en de chemie
(’biobased economy’ met het samenwerkingsverband
Green PAC) en een verdere exportgerichtheid van groothandel en logistiek. Drenthe is de provincie met de laagste
exportwaarde (€ 3,6 miljard in 2014) en bovendien is deze
met 8% gedaald sinds 2008.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
22
Regio’s in 2016 / december 2015
Zuidwest-Drenthe
Bouw en industrie pijlers voor groei
 Met een groeipercentage van 2% in 2016
presteert Zuidwest-Drenthe iets minder dan
in 2015 en blijft de groei achter bij het nationale gemiddelde.
 De groeipijlers van de regio zijn de bouw, de
transportmiddelenindustrie en de agrifood.
Vooral de eerste twee sectoren groeien dit
en volgend jaar bovengemiddeld.
 Ook de ontwikkeling op de arbeidsmarkt lijkt
op die in Nederland als geheel. Voor 2016
wordt een daling van de werkloosheid naar
ongeveer 6,5% verwacht.
Binnen– èn buitenlandse stimulans voor economie
Het zuidwestelijk deel van Drenthe doet het economisch
gezien beter dan Noord– en Zuidoost-Drenthe. De geraamde groeicijfers van 2,2% in 2015 en 2,0% liggen in de buurt
van de Nederlandse gemiddelden. De groei-impulsen komen vooral van de regionaal belangrijke sectoren bouwnijverheid en de food– en transportmiddelenindustrie. Deze
sectoren ontwikkelen zich in zowel 2015 als 2016 goed.
Bouwbedrijven zijn goed voor een aandeel van 6,5% in de
regionale economie (versus 4,5% landelijk). Dankzij het
aantrekken van de woningmarkt is de bouw de grote stuwende kracht achter het economisch herstel. Daarnaast
heeft Zuidwest-Drenthe binnen de provincie de meeste
exportgerichte bedrijven in huis, met bedrijven als Fokker,
DOC Kaas en FrieslandCampina.
Economische groei Zuidwest-Drenthe
6%
4%
2%
0%
-2%
-4%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Zuidwest-Drenthe
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Arbeidsmarkt
De regio telt een werkloze beroepsbevolking van circa
5.000. In 2014 liepen de werkloosheidspercentages uiteen
van 8,1% in Hoogeveen tot 5,9% in De Wolden. De arbeidsparticipatie blijft achter bij het landelijke niveau. Uitzondering is Meppel, dat met een arbeidsparticipatie van 72%
zelfs het hoogste scoort van alle gemeentes in NoordNederland. De ontwikkeling van de werkloosheid is verge-
Economische positie Zuidwest-Drenthe in 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
Economische groei
Hoger
Lager
Werkloosheid
Gelijk
Gelijk
lijkbaar met de nationale tendens. De verwachting is dat in
2016 de werkloosheid geleidelijk daalt naar 6,5%. De komende jaren kan de werkloosheid zich gunstiger ontwikkelen dan in Nederland. De beroepsbevolking stijgt niet meer,
dus dat zal op den duur leiden tot wat meer spanning op de
arbeidsmarkt. Een gunstig signaal voor de arbeidsmarkt is
dat één van de grootste werkgevers van de regio, Fokker
Hoogeveen, dankzij een recente JSF-order de komende
jaren nog voldoende banen (nu 600) kan blijven bieden.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
23
Regio’s in 2016 / december 2015
Overijssel
Noord-Overijssel
Zuidwest-Overijssel
Twente
Overijssel
Werkloosheid daalt maar langzaam
 De werkloosheid in Overijssel daalt lang-
zaam tot 6,6% in 2016 en ligt daarmee op
het landelijke niveau.
 Ondanks een iets lagere economische groei
in vergelijking met 2015 presteert de provincie Overijssel met een groei van 2,1% in
2016 behoorlijk. Twente doet het net iets
minder dan Noord– en Zuidwest-Overijssel.
 De sterk aanwezige bouwsector profiteert in
2016 niet langer van een sterke groei in renovatie en onderhoud. Daarnaast groeit de
maakindustrie wat minder snel.
Lagere groei maakindustrie en bouw knabbelt aan
Overijssels groeicijfer in 2016
De economie van Overijssel groeit in 2016 naar verwachting met 2,1%. Die groei is iets lager dan in 2015. Bovendien
gaat de groei van iets boven- naar iets ondergemiddeld.
Twente doet het net wat minder dan Noord– en ZuidwestOverijssel. De Overijsselse economie heeft in 2015 vooral
geprofiteerd van het sterke herstel van de bouwsector,
maar in 2016 is de groeibijdrage wat kleiner, nu de impuls
van verbouw– en renovatiewerk wegvalt. De industrie blijft
in 2016 opnieuw achter bij de totale economie. Zo blijft in
de maakindustrie de groei bescheiden. Positief is het doorzettende herstel van de detailhandel (ondanks de hoge
winkelleegstand in Overijssel) en de horeca. Het binnenlands toerisme wordt belangrijker voor de provincie. Twente, Salland en Vechtstreek hebben de afgelopen jaren
marktaandeel gewonnen. De publieke sector levert in 2016
nauwelijks een impuls voor de provinciale economie, waarbij in de niet-ziekenhuiszorg sprake is van krimp.
Arbeidsmarkt verbetert langzaam
Het gemiddelde werkloosheidpercentage ligt in 2016 in
Overijssel naar verwachting met 6,6% op het landelijke gemiddelde. De werkloosheid daalt eveneens in lijn met de
nationale ontwikkeling. Het herstel van de arbeidsmarkt
Ramingen economie Overijssel
2015
2016
Economische groei
2,3%
2,1%
Werkloosheid
6,9%
6,6%
Economische groei Overijssel
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
-4%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Overijssel
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
verloopt nog altijd langzaam, omdat meer mensen zich op
de arbeidsmarkt melden. Het aantal werkenden neemt in
2016 naar verwachting met gemiddeld 5.000 toe. Toch
daalt het aantal Overijsselaars dat werkloos is maar met
1.000 vanwege de groeiende beroepsbevolking. Van krapte
op de arbeidsmarkt is dan ook nog geen sprake. Desalniettemin laat het aantal openstaande vacatures een stijging
zien. Vooral voor technische beroepen op alle niveaus, belangrijk voor bijvoorbeeld de provinciale maakindustrie,
dreigen flinke tekorten te ontstaan. De komende jaren zal
de mismatch in opleidingsniveau ook verder de kop opsteken met krapte voor hogeropgeleide functies en een ruim
aanbod van lager gekwalificeerde oudere werkzoekenden.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
25
Regio’s in 2016 / december 2015
Noord-Overijssel
Groei komt vooral uit dienstensector
 De economie in Noord-Overijssel laat in
2016 naar verwachting een groei zien van
2,3%. Dit is binnen Overijssel de hoogste
groei, maar de regio blijft enigszins achter
bij de landelijke groei (2,5%).
 Hoewel de maakindustrie nog altijd een drijvende kracht is binnen de regionale industrie, valt de groei in 2016 bescheidener uit.
Ook de bouw groeit iets minder hard dan in
2015.
 ICT en zakelijke dienstverlening zijn weliswaar ondervertegenwoordigd in de regio
maar geven wel een sterke impuls aan de
economie.
 De werkloosheid daalt in 2016 naar een niveau ruim onder het nationale gemiddelde.
Zwolle profiteert van sterke groei diensten
De economie in Noord-Overijssel laat in 2016 naar verwachting een groei zien van 2,3%. Noord-Overijssel kent
daarmee van de drie Overijsselse regio’s het hoogste groeicijfer. Tegelijkertijd blijft dit getal iets achter bij de economische ontwikkeling in 2015 en het nationale gemiddelde
(2,5%). De bouwsector behoort, ondanks een lager groeicijfer dan in 2015, tot de best presterende sectoren in 2016.
Hoewel de maakindustrie met bijvoorbeeld het rubber– en
kunststoffencluster nog altijd een drijvende kracht is binnen
de regionale industrie, valt hier de groei in 2016 bescheidener uit. Met name Zwolle zal als economisch meest dynamische en krachtigste gemeente van Overijssel profiteren
van de groei in ICT en zakelijke dienstverlening. Ook al zijn
deze sectoren relatief ondervertegenwoordigd, zij vormen
wel een zevende van de regionale economie. Vanuit de
publieke sector, die in Noord-Overijssel meer dan een kwart
van de economie beslaat, komt weinig groei.
Werkloosheid ruim onder landelijk niveau
De werkloosheid komt in Noord-Overijssel in 2016 naar verwachting ruim onder de 6% uit. De regio heeft in tegenstelling tot veel andere regio’s minder te maken met de terugkeer op de arbeidsmarkt van ontmoedigd geraakte men-
Economische positie Noord-Overijssel 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Hoger
Lager
Werkloosheid
Lager
Lager
Economische groei Noord-Overijssel
5%
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Noord-Overijssel
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
sen. Tijdens de crisis bleef de arbeidsparticipatie hoog. Naar
verwachting is de werkloosheid in 2015 al onder de 6%
gedaald, door het ontstaan van banen in de bouw, de zakelijke diensten, detail– en groothandel en het onderwijs.
Vaak gaat het om uitzendbanen, maar de stap van flexibel
naar vast is waarschijnlijk pas in 2016. Noord-Overijssel
heeft een relatief jonge bevolking, maar de jeugdwerkloosheid was er in 2014 al onder controle. Punt van zorg is de
toename van het aantal WW-uitkeringen in oktober 2015
ten opzichte van een jaar eerder. Naar de toekomst toe ligt
ook in Noord-Overijssel de uitdaging vraag en aanbod beter
aan te laten sluiten. Initiatieven als het Techniekpact en het
Servicepunt Techniek IJssel-Vechtstreek dragen daar aan
bij.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
26
Regio’s in 2016 / december 2015
Zuidwest-Overijssel
Groei geremd door sluiting chemiebedrijven
 De sluitingen in de chemie laten hun sporen
na op de arbeidsmarkt en de economie van
Zuidwest-Overijssel.
 Sectoren als de zakelijke dienstverlening en
de handel zijn veel groter dan de chemie en
vangen met goede prestaties de klap voor
de economie op.
 De werkgelegenheid is flink geraakt met
een verlies van ruim 300 banen. De werkloosheid loopt mede hierdoor maar mondjesmaat terug.
Andere sectoren vangen krimp chemie op
In 2016 groeit de economie van Zuidwest-Overijssel naar
verwachting met 2,1%, waarmee de groei achterblijft bij
het landelijke gemiddelde. Deventer neemt in de regionale
economie een centrale rol in. De chemie daar krijgt een tik
door het (langzaam) stopzetten van de productie bij AkzoNobel en Avantor. Met de levensmiddelenindustrie heeft de
regio een stabiele factor in huis en ook de rest van de industrie laat een kleine groei zien. De regionale economie blijft
vooral dankzij zakelijke dienstverleners, zoals de ingenieursbranche, goed draaien. Ook uit de ICT komen groeiimpulsen en de horeca en detailhandel hebben door het
grotere consumentvertrouwen goede perspectieven. Die
stimulansen zijn vanuit de publieke sector, bijna een kwart
van de economie, beperkt. Als meest agrarische regio van
Overijssel zal Zuidwest-Overijssel wel kunnen profiteren van
het Plattelandsontwikkelingsprogramma Overijssel (POP).
Via dit programma is tot 2022 € 170 miljoen beschikbaar.
Banenverlies chemie raakt arbeidsmarkt
De situatie op de arbeidsmarkt blijft een belangrijk aandachtspunt in Zuidwest-Overijssel. Het werkloosheidspercentage lag er de afgelopen jaren weliswaar lager dan het
landelijke gemiddelde, maar de sluitingen van AkzoNobel
Economische positie Zuidwest-Overijssel 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Hoger
Lager
Werkloosheid
Gelijk
Gelijk
Economische groei Zuidwest-Overijssel
4%
2%
0%
-2%
-4%
-6%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Zuidwest-Overijssel
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
en Avantor zetten druk op de werkgelegenheid. Alleen al bij
deze twee bedrijven gaan meer dan 300 banen verloren. De
hoogwaardige banen in R&D blijven vooralsnog wel behouden. Buiten de chemie trekt de werkgelegenheid aan. Het
gaat echter vooral om tijdelijke banen. Het aantal werkzoekenden neemt tegelijkertijd toe. In Raalte lag dit aantal in
oktober 2015 bijna 30% hoger dan een jaar daarvoor, mede
door toetreding van zowel schoolverlaters als ouderen. In
2016 zal de werkloosheid maar mondjesmaat dalen, waardoor het werkloosheidspercentage in de buurt van het nationale gemiddelde van 6,5% uitkomt.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
27
Regio’s in 2016 / december 2015
Twente
Economische groei verslapt wat
 Twente ziet in 2016 de economische voor-
uitgang verslappen tot een niveau van
1,9%. Die groei is daarmee duidelijk lager
dan het landelijke gemiddelde (2,5%).
 De binnenlandse sectoren, waaronder de
dienstverlening, nemen de rol van groeimotor over van de op export gerichte industrie.
De dienstverlening is echter minder vertegenwoordigd in Twente.
 Het herstel van de arbeidsmarkt verloopt
traag, waarbij het aantal 50+ werkzoekenden stijgt. De mismatch tussen vraag naar
en aanbod van personeel ligt hier mede aan
ten grondslag.
Groeimotor export in lager toerental
Twente heeft veruit de grootste economie van Overijssel
(aandeel van 53% in het BRP), maar kent in 2016 met 1,9%
de laagste groei. De verschillen binnen de provincie blijven
beperkt, hoewel de afstand tot het landelijke gemiddelde
inmiddels 0,6%-punt bedraagt. Traditioneel leunt Twente
sterk op de bouw en de industrie. Waar de bouw ook in
2016 harder groeit dan de Nederlandse economie, blijft de
industrie en ook de maakindustrie daar juist bij achter. De
export trekt niet langer de kar. Het zijn de voornamelijk op
het binnenland gerichte, en in Twente iets minder aanwezige sectoren zoals de zakelijke diensten, ICT en detailhandel
die harder groeien. In de digitale hoek zijn met internetwinkels als Azerty en softwarebedrijven als Ecare, dan ook
snelgroeiende Twentse ondernemingen te vinden. Het klimaat voor technologische starters krijgt naast de economische meewind nog een duwtje in de rug door de vele investeringsfondsen die in Twente actief zijn. Zo investeerde
Cottonwood, met het Europese hoofdkantoor op Kennispark Twente, in 2015 in start-up Eurekite.
Mismatch vertraagt herstel Twentse arbeidsmarkt
De Twentse werkloosheid is nog altijd relatief hoog. Wel is
net als landelijk sprake van een verdere afname in 2016. De
Economische positie Twente 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Lager
Lager
Werkloosheid
Hoger
Hoger
Economische groei Twente
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
-4%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Twente
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
gemiddelde werkloosheid kan dan voor het eerst sinds
2012 weer op of net onder de 7% uitkomen. Daarmee blijft
de regio nog wel achter bij de rest van Overijssel (6,6%) en
Nederland (6,5%). Vooral in de steden Almelo en Hengelo is
de werkloosheid hoog. Het aantal werkzoekenden tussen
de 50 en 65 jaar stijgt sneller dan de totale beroepsbevolking in Twente. Naast vergrijzing en toetreding tot de arbeidsmarkt speelt daarbij een rol dat nieuwe banen om
andere kennis en vaardigheden vragen dan de banen die
verdwenen zijn. Het aantal openstaande vacatures toont
namelijk ook een opgaande lijn. Er is veel vraag naar technici en IT-ers, terwijl werklozen vooral werk zoeken als productiemedewerker, verzorgende en chauffeur. Omscholing
kan de mismatch verminderen.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
28
Regio’s in 2016 / december 2015
Gelderland
Veluwe
Achterhoek
Arnhem-Nijmegen
Rivierenland
Gelderland
Gelderse groei blijft op hoog niveau
 De Gelderse economie groeit in 2016 naar
verwachting met 2,3%. Die groei ligt in de
buurt van het landelijke cijfer (2,5%).
 Waar de Achterhoek met 1,7% als minst
presterende Gelderse regio achterblijft, laat
Rivierenland in 2016 met 2,6% de hoogste
groei zien. Arnhem-Nijmegen (2,3%) en de
Veluwe (2,5%) zitten daar vlak achter.
 De bouw, groothandel en het transport zijn
in 2016 de sterke sectoren voor de provincie, terwijl de zorg stagneert.
 Het aantal werkende Gelderlanders komt in
2016 voor het eerst sinds 2013 weer op een
miljoen, bij een verwachte werkloosheid van
6,1%.
Economische groei blijft op peil
De economie van Gelderland groeit in 2016 naar verwachting met 2,3%. Daarmee blijft de groei in de buurt van die in
2015 en van de landelijke groei in 2016 (2,5%). Tussen de
Gelderse regio’s bestaan vanzelfsprekend verschillen in het
groeitempo. Rivierenland gaat met 2,6% op kop en is ook
de enige regio die bovengemiddeld scoort. De Veluwe doet
met 2,5% economische groei nauwelijks onder voor Rivierenland en wordt gevolgd door Arnhem-Nijmegen (2,3%).
De Achterhoek sluit de rij met 1,7%. Hoewel de groei in de
bouw terugvalt in 2016 is het samen met de groothandel
en de transportsector een drijvende kracht achter de Gelderse groei. De (internationale) groothandel en het
transport– en logistieke cluster profiteren namelijk van de
verder groeiende internationale handel. Voor met name de
horeca zal de Girostart door extra bezoek positief uitpakken. Tegendruk komt er vanuit de zorgsector, waar met
name in de langdurige zorg sprake is van stagnatie vanwege bezuinigingen en stelselwijzigingen.
Aantal werkende Gelderlanders naar een miljoen
In 2016 zijn door banengroei naar verwachting weer een
miljoen Gelderlanders aan het werk. De werkzame beroepsbevolking was voor het laatst zo groot in 2013. Tegelijkertijd
loopt de verwachte werkloosheid terug van 6,5% in 2015
Ramingen economie Gelderland
2015
2016
Economische groei
2,4%
2,3%
Werkloosheid
6,5%
6,1%
Economische groei Gelderland
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Gelderland
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
naar 6,1% in 2016. Het werkloosheidsniveau blijft daarmee
onder het landelijke percentage liggen (6,5%). Er zijn in de
periode tot 2014 vanwege de crisis in Gelderland veel banen verdwenen, met name in de industrie en de bouw.
Vanaf 2015 komen er echter weer banen bij, in eerste instantie vooral met een flexibel karakter, via uitzendbureaus.
Bovendien verdwijnen er in de zorg nog banen. De verwachting is echter dat in 2016 steeds meer banen gecreëerd
worden met een vaster karakter. De werkloosheid daalt
ondertussen maar langzaam, terwijl het aantal openstaande vacatures toeneemt. Er zijn namelijk wel beroepen
waarvoor vacatures lastig zijn in te vullen. In ArnhemNijmegen en Food Valley is de arbeidsmarkt voor IT en
medische beroepen bijvoorbeeld zeer krap.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
30
Regio’s in 2016 / december 2015
Veluwe
Werkloosheid ver onder landelijke gemiddelde
 De economie op de Veluwe blijft goed draai-
en. In 2016 ligt het groeitempo op hetzelfde
niveau als in 2015 (2,5%), in lijn met het
landelijke gemiddelde.
 De zakelijke diensten en de bouw stuwen de
groei, terwijl de omvangrijke publieke sector
het nog steeds lastig heeft.
 De werkloosheid loopt ondertussen terug,
zowel in de steden als op het platteland.
Hierdoor ligt het werkloosheidspercentage
ver onder het landelijke gemiddelde.
Groei op hoog niveau
De economie van de Veluwe groeit in 2016 naar verwachting in hetzelfde tempo als de totale Nederlandse economie. De groei van 2,5% is vergelijkbaar met het percentage
in 2015, maar komt op een andere manier tot stand. Onderliggend binnen de sectoren zijn er tussen 2015 en 2016
namelijk wel verschillen. De groothandel, sterk aanwezig op
de Veluwe, groeit in een met 2015 vergelijkbaar tempo. In
de bouw ligt de groei wat lager, terwijl in de industrie een
kleine groei wordt verwacht. De zakelijke dienstverlening
levert in 2016 wel een flinke groeibijdrage. Vanuit de publieke sector, meer dan een kwart van de regionale economie,
is die bijdrage beperkt. Binnen de zorg blijven de stelselwijzigingen en bezuinigingen hun stempel drukken, terwijl in
het onderwijs en bij de overheden de groei klein is. Het hogere consumentenvertrouwen en de stijgende besteedbare
inkomens zijn goed voor horeca en detailhandel. Vooral de
hotelsector profiteert van extra toeristische en zakelijke
overnachtingen nu het beter gaat met de economie.
Werkloosheid daalt richting 5%
De werkloosheid op de Veluwe is relatief laag. Verschillen in
werkloosheidspercentage zijn er vooral tussen de steden
Apeldoorn, Ede, Harderwijk en Wageningen enerzijds en de
Economische positie Veluwe 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Hoger
Gelijk
Werkloosheid
Lager
Lager
Economische groei Veluwe
6%
4%
2%
0%
-2%
-4%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Veluwe
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
minder verstedelijkte gebieden anderzijds. De Veluwe heeft
een jonge bevolking en kent dus relatief veel toestroom
naar de arbeidsmarkt. Dat die toestroom wordt opgenomen door banen, bewijst de iets lager dan gemiddelde stijging van het aantal werkzoekenden in 2015. Zo ook in Apeldoorn waar in oktober 2015 5,5% meer mensen op zoek
waren naar een baan. Toch heeft ook de Veluwe last van
een mismatch op de arbeidsmarkt. In de Food Valley lag
het aantal openstaande vacatures in 2015 flink hoger dan
een jaar eerder. Er wordt daar vaak gezocht naar systeemanalisten, maar ook vacatures voor verkopers blijken voor
werkgevers lastig in te vullen. In 2016 daalt de werkloosheid verder tot iets boven de 5% (Nederland 6,5%).
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
31
Regio’s in 2016 / december 2015
Achterhoek
Vergrijzing remt groei en afname werkloosheid
 Met een verwacht economisch groeicijfer
van 1,7% blijft de Achterhoek in 2016 achter
bij het landelijke gemiddelde (2,5%).
 De detailhandel en horeca groeien minder
snel vanwege de bevolkingskrimp, terwijl in
de bouw de groei kleiner is dan in 2015. De
langdurige zorg krimpt opnieuw.
 De arbeidsmarkt kampt ondertussen met
de gevolgen van vergrijzing en het niet aansluiten van vraag en aanbod. Hierdoor
neemt de werkloosheid in beperkte mate af.
Groei blijft achter
De economische groei in de Achterhoek komt in 2016 lager
uit dan in 2015. Met een verwacht groeicijfer van 1,7% blijft
de regio bovendien achter bij het landelijke gemiddelde
(2,5%). De Achterhoekse detailhandel en horeca ondervinden tegenwind vanwege de bevolkingskrimp. Dankzij toegenomen consumentenvertrouwen en een hoger besteedbaar inkomen is toch ruimte voor wat groei. In de bouw en
maakindustrie wordt ook een toename van de productie
verwacht, al is die groei bescheidener dan in 2015. Het zijn
niet langer de exporterende, maar juist de op het binnenland gerichte sectoren die de boventoon voeren. De Achterhoek kon tot 2015 vanwege het sterke industriecluster
voorop lopen bij het herstel van de economie. Nu is door de
beperkte aanwezigheid van bijvoorbeeld de zakelijke dienstverlening een lagere positie op de groeiladder weggelegd.
De zorgsector, goed voor een achtste van de regionale economie, kampt met hervormingen en bezuinigingen op zorg
en wonen voor ouderen.
Vergrijzing remt herstel arbeidsmarkt
Met een vergrijsde en krimpende (potentiёle) beroepsbevolking is de Achterhoek een regio waar de arbeidsmarkt een
andere dynamiek kent dan landelijk. Zo liep in 2014 de
Economische positie Achterhoek 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Lager
Lager
Werkloosheid
Hoger
Gelijk
Economische groei Achterhoek
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
-4%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Achterhoek
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
werkloosheid sterk op, terwijl deze nationaal stabiliseerde.
Het aantal werkzoekenden nam gedurende 2015 sneller
toe dan voor heel Nederland. Dit is vooral het geval voor
mensen ouder dan 50. Ondanks de verwachte ontwikkeling
van de beroepsbevolking daalt het werkloosheidspercentage desalniettemin maar langzaam. In 2016 blijft de daling
opnieuw beperkt. Wat niet helpt is dat de door werkgevers
gevraagde opleiding en kwaliteiten onvoldoende aansluiten
bij het aanbod van werknemers. Hierdoor worden de banen
die ontstaan lang niet altijd ingevuld. Tussen oktober 2014
en 2015 steeg het aantal openstaande vacatures met 40%
tot 2.100. Installateurs, lassers, bouwvakkers en monteurs
zijn veelgevraagd, terwijl vooral productiemedewerkers,
chauffeurs en verzorgenden zonder werk zitten.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
32
Regio’s in 2016 / december 2015
Arnhem-Nijmegen
Economische groei blijft op hoog niveau
 De economische groei komt in 2016 in Arn-
hem-Nijmegen naar verwachting uit op
2,4%, een fractie lager dan de nationale
groei.
 De zakelijke dienstverlening en de groothandel zorgen voor flinke groei. De zorgsector blijft wat achter, al groeit de ziekenhuiszorg wel door.
 Het aantal nieuwe vacatures neemt toe en
de toename van het aantal werkzoekenden
blijft beperkt. In 2016 daalt het werkloosheidspercentage verder, al blijft het boven
het landelijke niveau liggen.
Zakelijke diensten goed voor regionale groei
Mede dankzij de flinke groei van de zakelijke dienstverlening
en de groothandel weet de regio in 2016 de economische
groei op peil te houden. Met 2,4% ligt die groei bovendien
vlak in de buurt van het nationale niveau. De zakelijke
dienstverlening, met bijvoorbeeld ingenieursbureaus en
consultancybedrijven, vertegenwoordigt een zevende van
de economie. Deze sector profiteert van de aantrekkende
vraag naar advisering, nu bedrijven meer vooruit kijken en
investeren. Tegendruk is er vanuit de zorg, waar vooral de
langdurige zorg kampt met hervormingen en bezuinigen.
De ziekenhuiszorg, die sterk is vertegenwoordigd in Arnhem
en Nijmegen, blijft groeien. In de halfgeleidersector gaat
het wat minder door een teruglopende vraag uit China. De
lange termijnvooruitzichten zijn echter goed, getuige ook
de investering die NXP doet om de capaciteit van de
Nijmeegse chipfabriek uit te breiden. De detailhandel en
horeca profiteren van het grotere consumentenvertrouwen
en de groei van het aantal buitenlandse toeristen.
Veel nieuwe vacatures, werkloosheid daalt
Mede vanwege de aanwezigheid van de twee grote steden
in de regio kent Arnhem-Nijmegen een hogere werkloosheid dan landelijk. De werkloosheid lag in Arnhem in 2014
Economische positie Arnhem-Nijmegen 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Gelijk
Lager
Werkloosheid
Hoger
Hoger
Economische groei Arnhem-Nijmegen
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Arnhem/Nijmegen
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
nog op 10%. In 2015 en 2016 daalt de werkloosheid in de
regio. Toch blijft het aantal werklozen hoger liggen dan
gemiddeld. De toename van het aantal werkloze werkzoekenden ligt dit jaar wel in lijn met de rest van Nederland,
ondanks de toestroom naar de arbeidsmarkt. Er zijn in Arnhem-Nijmegen namelijk relatief veel twintigers, waaronder
schoolverlaters. Eind 2015 zijn er ongeveer 45.000 mensen
zonder baan op zoek naar werk. Het aantal vacatures dat
maandelijks ontstaat, ligt wel op een hoog niveau. In oktober 2015 kwamen er zelfs ruim 5.900 vacatures bij. Niet al
die vacatures worden ingevuld, met name voor systeemanalisten staan veel vacatures open. Het niet aansluiten
van vraag en aanbod vertraagt de daling. Desalniettemin
neemt de werkloosheid in 2016 af tot ongeveer 7%.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
33
Regio’s in 2016 / december 2015
Rivierenland
Logistiek en zakelijke diensten groeimotoren
 Met 2,6% groeit de economie van Rivieren-
land in 2016 bovengemiddeld. De voorsprong op de landelijke groei is wel bijna
verdwenen.
 De logistieke sector en de zakelijke dienstverlening zijn twee sectoren die voor flinke
groei zorgen. Ook de bouw blijft goed draaien.
 De werkloosheid loopt verder terug, met
meer vacatures en een beter dan gemiddelde aansluiting tussen vraag en aanbod.
Sterke marktsector zegen voor regionale economie
De sterke marktgedreven economie (de publieke sector is
maar een zevende van de regionale economie) levert Rivierenland in 2016 opnieuw bovengemiddelde groei op. Met
2,6% is het verschil met de rest van Nederland inmiddels
wel te verwaarlozen. Toch draait de economie goed. Rivierenland profiteert via de logistieke hotspot van de uitbestedingen door verladers en de groei in e-commerce. Voor
2016 wordt een toename in de volumes met 4% verwacht.
De bouw en zakelijke dienstverlening presteren nog altijd
goed. Uitzenders groeien snel, waarvan ook Adecco in Zaltbommel profiteert. In de voor Rivierenland belangrijke fruitsector zagen telers in 2015 de appelexport stijgen, terwijl
die van peren fors terugviel, omdat al veel van de goede
oogst in 2014 werd verkocht. In 2015 komt de oogst lager
uit, waardoor in 2016 de (export)volumes iets lager zullen
liggen. De groei in de industrie blijft ondertussen achter bij
die van de rest van de economie. Binnen de publieke sector
is het vooral de langdurige zorg, die vanwege stelselwijzigingen en bezuinigingen niet groeit.
Meer vacatures waardoor werkloosheid terugloopt
Samen met de sterke economische groei verbetert ook de
arbeidsmarkt van Rivierenland. De werkloosheid is laag en
Economische positie Rivierenland 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Hoger
Hoger
Werkloosheid
Lager
Lager
Economische groei Rivierenland
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Zuidwest-Gelderland
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
het aantal werkzoekenden (door toetreding tot de arbeidsmarkt) laat in 2015 maar een beperkte stijging zien in verhouding tot de nationale ontwikkeling. Datzelfde geldt voor
het aantal 50+-ers op zoek naar werk. Het werkloosheidspercentage daalt in 2016 tot onder de 6%, mede door een
groeiende werkzame beroepsbevolking. Het aantal nieuwe
vacatures stijgt weer in 2015 en deze lijn zet naar verwachting door. Tegelijkertijd blijven er wel meer vacatures openstaan, bijna 1.550 in oktober 2015. De stijging is echter kleiner dan in de Achterhoek of Food Valley, waar de aansluiting tussen vraag naar en aanbod van werk minder op orde
lijkt dan in Rivierenland. Het vinden van technisch en industrieel personeel is voor werkgevers in de regio het lastigst.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
34
Regio’s in 2016 / december 2015
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Opnieuw aan kop met economische groei
 De Utrechtse economie groeit in 2016 naar
verwachting met 3,1%. Daarmee behoort
de provincie in 2016 opnieuw tot de top wat
economische groei betreft.
 Drijvende krachten achter de groei in 2016
zijn de Utrechtse ICT-sector en zakelijke
dienstverlening, samen goed voor meer dan
een kwart van de provinciale economie.
 De werkloosheid neemt verder af tot 5,5%,
waardoor sommige vacatures lastiger in te
vullen zijn. De behoeften van werkgevers en
de vaardigheden van werknemers liggen
lang niet altijd in het verlengde van elkaar.
Utrecht opnieuw top in 2016
De Utrechtse economie groeit in 2016 met 3,1% flink, na in
2015 ook al een flink hogere groei dan landelijk te noteren.
Daarmee is de provincie in 2016, samen met NoordHolland, opnieuw koploper wat economische groei betreft.
De zakelijke dienstverlening en ook de ICT-sector (samen
meer dan een kwart van de Utrechtse economie) zijn een
drijvende kracht achter de snelle groei. Ingenieursbureaus,
consultancybedrijven en uitzenders, sterk vertegenwoordigd in Utrecht, zijn enkele van de in 2016 goed presterende zakelijke dienstverleners. De snel groeiende Utrechtse
digitale technologiesector kent alleen in de traditionele ITdienstverlening wat tegenwind. Software en digitale infrastructuurdiensten groeien nog altijd in rap tempo. Start-ups
als Snappcar en Blendle vestigden zich in Utrecht, maar ook
een grote internationale speler als het Duitse Wincor
Nixdorf is er gehuisvest. De detailhandel en horeca profiteren van de hoger dan gemiddelde bevolkingsgroei en het
verbeterde consumentenvertrouwen, Dit wordt mede gevoed door een zeker in de stad Utrecht op volle toeren
draaiende woningmarkt.
Sterkere daling werkloosheid
De gemiddelde werkloosheid in Utrecht daalt in 2016
naar verwachting van 6,0% naar 5,5%, ruim beneden het
Ramingen economie Utrecht
2015
2016
Economische groei
3,1%
3,1%
Werkloosheid
6,0%
5,5%
Economische groei Utrecht
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Utrecht
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
nationale gemiddelde (6,5%). Die daling is bovendien groter
dan landelijk, waardoor het aantal werklozen in 2016 met
6.000 afneemt. Keerzijde van de verbeterende arbeidsmarkt is dat het lastiger wordt vacatures in te vullen. In
oktober 2015 stonden er ruim 8.700 vacatures open, waarvan 35% voor hoger opgeleide functies. Vanwege de centrale ligging trekken Utrechtse vacatures wel werkzoekenden uit grote delen van het land. Utrecht kent namelijk
ruim een vijfde meer banen dan personen in de beroepsbevolking. Het bovengemiddeld aantal onvervulbare vacatures legt de mismatch op de arbeidsmarkt bloot. De kloof
tussen de vraag naar hoogopgeleid personeel, bijvoorbeeld
in de ICT, en het lager opgeleide aanbod is dè uitdaging
voor de regionale arbeidsmarkt.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
36
Regio’s in 2016 / december 2015
Flevoland
Flevoland
Flevoland
Keerpunt bereikt, maar nog een weg te gaan
 De economie van Flevoland lijkt op te krab-
belen uit een moeilijke fase en groeit in
2015 met 3% en in 2016 fractioneel minder
(2,8%).
 De provincie heeft baat bij het herstel onder
zakelijke dienstverleners, die met een concentratie in Almere fors oververtegenwoordigd zijn.
 De werkloosheid blijft een dossier met zorgen voor Flevoland. Er is te weinig werkgelegenheid en een relatief groot deel van de
bevolking staat langs de kant. De werkloosheid daalt in 2016 naar verwachting naar
8,4%, maar blijft daarmee het hoogst van
Nederland.
Economie weet zich te herpakken
Na een moeilijke fase is de economie van Flevoland wat
groei betreft op de goede weg. Dit is vooral te danken aan
de ommekeer in vertrouwen bij de consument, die in de
woonregio Flevoland belangrijk is. De hypotheekschulden
van particulieren zijn in Flevoland naar verhouding het
hoogst en dit zorgde samen met de hoge werkloosheid
voor een extra sterke rem op de uitgaven. De verbetering
die zich op de woningmarkt aftekent, zorgt ervoor dat consumenten de touwtjes enigszins laten vieren, al is de werkloosheid nog een drukkende factor. Daarnaast speelt mee
dat de groothandel en de zakelijke dienstverleners de vraag
naar opdrachten zien toenemen. Het economisch zwaartepunt Almere kent veel dienstverleners in onder andere de
uitzendbranche, die de markt sterk ziet aantrekken.
Groeipotentieel omlaag door lagere bevolkingsgroei
In vergelijking met het verleden doet de provincie een stap
terug in groeipotentieel omdat de bevolkingsgroei in de
afgelopen jaren is gehalveerd en in de buurt is gekomen
van het landelijk gemiddelde. Dat de woningbouw met onder andere de nieuwe Almeerse wijk Oosterwold weer op
gang komt, kan weer voor het aantrekken van mensen van
buiten zorgen.
Ramingen economie Flevoland
2015
2016
Economische groei
3,0%
2,8%
Werkloosheid
8,8%
8,4%
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
38
Economische groei Flevoland
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Flevoland
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Werkloosheid blijft te hoog
Flevoland kent nog steeds de hoogste werkloosheid van
Nederland. Dit is vooral te wijten aan Almere en Lelystad,
waar het cijfer veel hoger ligt dan in de agrarische kernen
rond Urk en Emmeloord. Knelpunt blijft dat er in de ‘woonprovincie’ te weinig banen zijn en het aantal in 2014 nog
met 4.000 kromp. De cijfers over WW en vacature ontwikkeling laten nog geen overtuigende verbetering zien. Positief is wel dat de economie meer dan 2% groeit en dat er
dan doorgaans weer werkgelegenheid bijkomt. Groei is er
bijvoorbeeld in de detailhandel (Batavia stad) en op termijn
op de luchthaven Lelystad. Gunstig signaal is ook dat de
hoge werkloosheid onder 15-25-jarigen - een belangrijke
groep - licht is gedaald. Voor 2016 wordt een matige werkloosheidafname verwacht, maar doordat mensen terugkeren op de arbeidsmarkt zal de daling niet snel gaan.
Regio’s in 2016 / december 2015
Noord-Holland
Kop van Noord-Holland
Alkmaar en omgeving
IJmond
Agglomeratie Haarlem
Zaanstreek
Groot-Amsterdam
Het Gooi en Vechtstreek
Noord-Holland
Noord-Holland profiteert van Amsterdam-effect
 De Noord-Hollandse economie ziet de groei
tot 3% aantrekken in 2016. De groeiversnelling van de Amsterdamse economie trekt
de provincie mee omhoog.
 Doordat de binnenlandse markt niet langer
achterblijft, zijn de verschillen binnen de
provincie kleiner geworden. Ook de Kop van
Noord-Holland kan met een mix van gunstige en minder gunstige uitgangspunten in
2016 een groei van 2% tegemoet zien.
 Doordat de arbeidsmarkt van zwaargewicht
Amsterdam flinke stappen in de goede richting zet, laat de Noord-Hollandse werkloosheid met een percentage van 5,9% ook een
relatief gunstig beeld zien.
Zuidelijke helft heeft economisch heft in handen...
Noord-Holland vertegenwoordigt met 20% een belangrijk
deel van de Nederlandse economie. De stedelijke zuidelijke
helft van de provincie is met de hoofdstad duidelijk de economische voortrekker. Naast de dienstensector, waar bedrijven hun markt dit jaar sterk zien verbeteren, zijn de aantrekkingskracht als woongebied op jonge mensen en het
toerisme hier sterke drivers van groei.
...maar ook de noordelijke helft leeft op
Toch slaat ook de noordelijke helft van Noord-Holland geen
slecht figuur. Het gebied staat bekend als behoorlijk innovatief en met de juiste handelsgeest, zoals te zien is in de
succesvolle agrarische sector. In 2016 speelt het deze regio’s in de kaart dat de binnenlandse markt en sectoren die
hiervan afhankelijk zijn, zoals de detailhandel en de bouw,
een gunstiger beeld vertonen. Voor de Noordkop is het gunstig dat de overheidsbezuinigingen grotendeels achter de
rug zijn en het momentum rond Defensie ten goede is verbeterd. Daarnaast zijn de delen onder en boven het Noordzeekanaal geen eilanden en profiteert bijvoorbeeld Zaanstad van de ligging in de Metropoolregio. Daarnaast lift de
rest van de provincie ook sterk mee op de uitstekende digitale infrastructuur, wat bijvoorbeeld betekent dat Microsoft
een tweede datacenter vestigt op Agriport A7 .
Ramingen economie Noord-Holland
2015
2016
Economische groei
3,0%
3,1%
Werkloosheid
6,5%
5,9%
Economische groei Noord-Holland
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Noord-Holland
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Werkloosheid maakt vroege beweging omlaag
De ontwikkeling van de werkloosheid bevindt zich in NoordHolland in een gunstiger fase dan landelijk. Onder leiding
van de Amsterdamse regio heeft de daling zich in 2014 al
voorzichtig ingezet, waar landelijk de werkloosheid nog licht
opliep. De gemiddelde werkloosheid daalt in de provincie in
2015 naar 6,5% en zal in 2016 de lijn voorzetten en naar
verwachting uitkomen op 5,9%. Hoewel de arbeidsdeelname in de provincie hoger ligt dan gemiddeld keren ook in
Noord-Holland nog mensen terug naar de arbeidsmarkt en
kan dit een licht drukkende werking hebben. Daarnaast
ontwikkelt zich in en rond Amsterdam een nijpend tekort
aan ICT-ers, waarvoor het aanbod ruim tekort schiet.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
40
Regio’s in 2016 / december 2015
Kop van Noord-Holland
Innovatieve agrosector economische groeipijler
 De Economie van de Noordkop laat een vrij
stabiele ontwikkeling zien en groeit in 2016
met 2,1%, iets ondergemiddeld.
 De regio profiteert van het sterke agrarische
cluster.
 De werkloosheid is iets lager dan gemiddeld
en zal in 2016 naar verwachting afnemen.
Het aantrekken van gekwalificeerd personeel is gegeven de bevolkingsopbouw een
uitdaging.
Noordkop groeit met mate, maar is ook stabiel
De Kop van Noord-Holland valt qua economische structuur
uiteen in West-Friesland en de regio Den Helder - Schagen.
Door een relatief grote aanwezigheid van het agro-food
cluster en overheid en veel water- of energie gerelateerde
bedrijven en instellingen kent de regio traditioneel een minder volatiele ontwikkeling dan elders in de provincie. De
afgelopen twee jaar was de groei daarmee hoger dan gemiddeld in Nederland. West-Friesland heeft rond Enkhuizen
een sterk en hoogwaardig cluster van circa 25 zaadveredelingsbedrijven (Seed Valley met o.a. Enza, Syngenta en BEJO) en toeleveranciers, waar een groeiend aantal van meer
dan 4.000 werknemers in actief is en ongeveer € 1 miljard
omzet wordt gegenereerd. In combinatie met de Greenport
Noord Holland Noord gaat hier een solide groei vanuit. Wat
de regio verder helpt, is dat er meer aandacht is voor defensie (marine) en bezuinigingen daar voorlopig achter de
rug zijn. Ook timmert de ‘Zeestad’ aan de weg met de ontwikkeling van de offshore haven. Anderzijds zijn er los van
de zaadveredeling en de gedefinieerde regionale topsectoren (waaronder ook leisure) geen echte snelgroeiende sectoren, zoals elders de dienstensector. In combinatie met de
beperkende werking van de bevolking die al lichte krimp
laat zien, blijft de groei met 2% in 2016 ondergemiddeld.
Economische positie Kop van Noord-Holland 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Lager
Lager
Werkloosheid
Lager
Lager
Economische groei Kop van Noord-Holland
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Kop van Noord-Holland
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Werkloosheid blijft ook ondergemiddeld
De werkloosheid in de Kop van Noord-Holland was in 2014
met 6,5% lager dan gemiddeld, maar is nog wel licht toegenomen ten opzichte van een jaar eerder. Dit komt vermoedelijk vooral door terugkeer naar de arbeidsmarkt, want het
aantal banen steeg weer licht (tot een kleine 139.000). Er
vanuit gaande dat deze lijn doorzet, zal de werkloosheid in
2016 een stap in de goede richting doen. De werkloosheid
kan nog worden teruggedrongen als vraag en aanbod beter bij elkaar bij worden gebracht. Hoewel het arbeidsethos
hoog is, schort het door een vergrijzende bevolking en gebrek aan jongeren ook in de regio regelmatig aan goed
personeel op bijvoorbeeld technisch MBO-niveau. De bevolkingsopbouw, maar ook de onderwaardering als woonregio
werkt niet in het voordeel van de regio.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
41
Regio’s in 2016 / december 2015
Alkmaar en omgeving
Consument brengt groei terug
 De regio Alkmaar komt in 2015 eindelijk toe
aan economisch herstel. In 2016 zet dit
door ligt een groei van ruim 2% in het verschiet.
 Centrale factor in het regionaal herstel is de
terugkeer van de consument, die door verbetering van de woningmarkt en koopkracht na jaren weer vertrouwen in de toekomst heeft gekregen.
 De werkloosheid ins in de afgelopen jaren
flink opgelopen, maar heeft die piek van
6,6% achter de rug.
De regio Alkmaar vertraagd uit het dal
In de jaren 2012 tot en met 2014 is de economie van de
regio Alkmaar per saldo met 2,2% gekrompen en bleef
daarmee fors achter bij het landelijk gemiddelde. Pas in
2015 komt er schot in het economisch herstel (zie figuur).
Dit maakt tegelijkertijd duidelijk dat de regio als centrumgebied relatief afhankelijk is van de binnenlandse economie
die in 2015 duidelijk beter is gaan presteren. Gesteund door
het gestegen consumentenvertrouwen en de substantiële
toename van de koopkracht in 2016 groeit de detailhandel
naar verwachting met 2%. De opening van een Primarkvestiging in het Alkmaarse centrum kan mogelijk een extra
impuls vormen voor de detailhandel en dit geldt ook voor
het potentieel in toerisme. Tegelijkertijd blijft door aanhoudende groei van E-commerce ook omzet weglekken.
Ontbreken van echte groeisectoren drukt groei
Een remmende factor voor de economie is dat de regio
sterk is in sectoren, die niet of nauwelijks groeien. Dit geldt
bijvoorbeeld voor de financiële dienstverlening (o.a. Vivat,
voormalig Reaal), maar ook voor de grote zorgsector die
met onder andere de fusie van het MCA en het Gemini een
rationalisatie doormaakt. Al met al overheerst het positieve
en komt de economische groei in 2016 boven de 2% uit.
Economische positie Alkmaar en omgeving 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Lager
Lager
Werkloosheid
Gelijk
Lager
Economische groei Alkmaar en omgeving
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Alkmaar en omgeving
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Werkloosheid opgelopen, maar over de top
De arbeidsmarkt in de regio Alkmaar heeft geen gunstige
ontwikkeling doorgemaakt. Tussen 2010 en 2014 is het
aantal banen van werknemers in de regio met 5% teruggelopen, waarmee de werkloosheid opliep van 4,3% naar
6,6%. Opvallend is dat er in de zorg in 2014 nog enkele honderden banen zijn bijgekomen. Voor de daling van de werkloosheid zal de regio het in 2016 naar verwachting echter
van andere bedrijfssectoren moeten hebben. Dat het aantal vacatures sinds medio 2015 toeneemt is een aanwijzing
dat de werkloosheid over de top heen is. Wat hierbij ook
helpt is het banenaanbod in de nabijgelegen hoofdstad.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
42
Regio’s in 2016 / december 2015
IJmond
Staalmarkt matigt groei in IJmond
 Na een vroegcyclisch herstel in 2013 en
2014 groeit de economie van de IJmond in
hetzelfde tempo door in 2015 en 2016.
 De dominante staal– en maakindustrie
heeft het herstel op gang gebracht, maar
legt nu een plafond in de groei.
 De werkloosheid in de IJmond is nog steeds
laag. De werkgelegenheid staat wel onder
druk, maar dat levert door vergrijzing en
nabijheid van de Randstad niet direct problemen op.
Stabiel groeiniveau voor de IJmond
De regio IJmond beweegt mee met de industrie die met
een aandeel van ruim een kwart een belangrijk stempel op
de regio drukt. De grote blikvanger en motor van de regio is
Tata Steel. De (Europese) staalmarkt is door druk op de
vraag en lage prijzen op dit moment niet makkelijk en dat
blijft naar verwachting in 2016 nog zo. Dit komt door de
haperende Duitse, maar vooral door de afkoeling van de
Chinese economie die tot overcapaciteit en dumping van
staal leidt. De Nederlandse metaal(producten)industrie
groeit in 2016 naar verwachting met 1% gematigd. In tegenstelling tot andere productielocaties binnen Tata Steel
is de vestiging IJmuiden echter winstgevend en vooruitstrevend met investeringen in innovatie en daar profiteert de
regio via de medewerkers en toeleveranciers van. Een andere sector die specifiek sterk aanwezig is de groothandel
in de IJmond specifiek de vishandel– en verwerking. Dit is
één van de meest internationale sectoren, die ook in 2016
profiteert van de groeiende vraag naar vis en de lage euro.
Al met al groeit de economie naar verwachting met iets
meer dan 2%. In 2016 starten de eerste werkzaamheden
voor de nieuwe Zeesluis (oplevering 2019). Via onderaannemers van BAM en VolkerWessels zullen ook regionale
bouwbedrijven hiervan naar verwachting meeprofiteren.
Economische positie IJmond 2016
Ten opzichte
Ten opzichte
Economische groei
Lager
Lager
Werkloosheid
Gelijk
Lager
Economische groei IJmond
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
IJmond
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Arbeidsmarkt krijgt de kans om te herstellen
De werkloosheid in de IJmond lag in 2014 met 6,4% niet
hoog in vergelijking tot de rest van Nederland. Toch staat
de werkgelegenheid in de regio onder druk. Dit komt deels
doordat de werkgelegenheid in de industrie is afgenomen
en verandert, maar de regio heeft ook gebrek aan (nieuwe)
bedrijvigheid die wel groei genereert. Werknemers kunnen
echter ook vrij makkelijk in andere regio’s terecht. De aansluiting op de arbeidsmarkt is met de vergrijzing in de regio
een toenemende uitdaging. Tata Steel heeft om die reden
een eigen bedrijfsschool gestart, die nu ook extern is opengesteld. Ook de IJmond zal in 2016 profiteren van de landelijke verbetering van de arbeidsmarkt. De werkloosheid blijft
daarbij beduidend lager dan gemiddeld.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
43
Regio’s in 2016 / december 2015
Agglomeratie Haarlem
Haarlem profiteert nu als woonregio
 De economie van Haarlem en omgeving
komt uit een diep dal, maar heeft het herstel ingezet en houdt dit vast.
 Het herstel bij bedrijven die afhankelijk zijn
van consumentenuitgaven speelt een belangrijke rol in de opleving van de Haarlemse regio. Daarnaast heeft de regio Haarlem
baat bij de breedgedragen groei in de zakelijke dienstverlening.
 De Haarlemse arbeidsmarkt staat er relatief
goed voor, waarbij de werkloosheid in 2016
opnieuw een afname zal laten zien.
Dienstverleners stimuleren Haarlemse economie
De kleine regio Haarlem heeft geen sterk ‘track record’ als
het gaat om economische groei. Toch is de impact hiervan
beperkt, doordat de regio feitelijk onderdeel is van de Noordelijke Randstad en aansluit op de nabijgelegen Schipholregio Haarlemmermeer en Amsterdam, waar de economie
juist bovengemiddeld groeit. Bedrijven in de zakelijke
dienstverlening zijn relatief sterk vertegenwoordigd en zien
hun markt weer groeien. En ook in 2016 wordt hier relatief
sterke groei verwacht. Met name de woningmarkt gerelateerde dienstverleners als makelaars en notarissen profiteren van groei. Ook uitzendbureau’s zien de inleen van personeel flink toenemen.
Populariteit als woonregio stimuleert de economie
De regio Haarlem profiteert van de ‘overloop’ van Amsterdam waarbij veel tweeverdieners met kinderen zich in de
regio vestigen. Bedrijven in de detailhandel en horeca hebben hier voordeel van en het aandeel van de consument in
de economie neemt hierdoor toe. Voor 2016 is het daarbij
positief dat de koopkracht voor werkenden over de hele
linie vooruitgaat, al lekt er via E-commerce ook een deel
weg. Los hiervan trekt de stad Haarlem ook steeds meer
verblijvende bezoekers.
Economische positie Agglomeratie Haarlem 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Gelijk
Hoger
Werkloosheid
Lager
Lager
Economische groei Agglomeratie Haarlem
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
-4%
-5%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Agglomeratie Haarlem
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Werkloosheid heeft de daling ingezet
De regio Haarlem kent geen hoge werkloosheid. Bovendien
is het niveau net als in Groot-Amsterdam in 2014 al gedaald naar 6,5% . Dit is beduidend lager dan in de rest van
Nederland. Gezien het grote aandeel inwoners dat in de
buurregio’s werkt, profiteren Haarlemmers vooral van banengroei in Amsterdam en op Schiphol. Een project dat op
termijn in eigen regio (vanaf 2017) banen zal creëren is het
Outletcomplex Sugar City dat bij Halfweg wordt gerealiseerd. In 2015 is het beeld op de arbeidsmarkt langzaam
verder verbeterd, al neemt het aanbod door langer doorwerken ook toe. Niettemin zal de werkloosheid in de regio
in 2016 opnieuw een stapje verder in de goede richting
doen.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
44
Regio’s in 2016 / december 2015
Zaanstreek
Zaanse economie lift mee op de hoofdstad
 De Zaanse economie blijft beter presteren
dan het landelijk gemiddelde, maar schakelt in 2016 door stabiel lage groei van de
dominante voedingsmiddelenindustrie iets
terug naar een groei van 2,7%.
 De nabije ligging van het groeiende Amsterdam pakt economisch goed uit voor onder
meer bouwbedrijven.
 De werkloosheid is in de afgelopen jaren
sterker opgelopen dan gemiddeld, maar
heeft door het aantrekken van
‘maaksectoren’ het hoogtepunt achter de
rug.
Zaanse economie blijft bovengemiddeld groeien
Na het vroege industriegedreven herstel zwakt het groeitempo van de Zaanse economie licht af. Toch groeit de
economie ook in 2016 met 2,7% iets meer dan landelijk
gemiddeld. De groei is vooral te danken aan de sterke aanwezigheid van handels– en bouw– en installatiebedrijven in
de regio. De bedrijvigheid die hier plaatsvindt, gaat voor
een deel gelijk op met de groei in de buurregio Amsterdam,
waar veel bedrijven actief zijn. Zaanstad staat verder bekend als een industriële regio, waarvan een belangrijk deel
zich nog altijd concentreert in de foodindustrie (o.a. cacao–
en graanverwerking). Deze sector laat een vrij stabiele ontwikkeling zien, maar groeit in 2016 minder snel dan zakelijke dienstverleners die in de regio beperkter vertegenwoordigd zijn. Hierdoor wordt de groei iets getemperd.
Zaanse consument kan in 2016 meer bijdragen
Voor de Zaanse consument, die minder koopkrachtig is dan
gemiddeld, komt de vooruitgang in koopkracht met de lastenverlichting goed uit. Voor een deel zal dit worden uitgegeven, waarmee een impuls voor de economie te verwachten is. Ook profiteert de regio van de aantrekkende bouw
en de ontwikkelambitie binnen Amsterdam, waar veel
bouw– en installatiebedrijven in actief zijn.
Economische positie Zaanstreek 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Lager
Hoger
Werkloosheid
Hoger
Hoger
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
45
Economische groei Zaanstreek
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Zaanstreek
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Aantrekkende bouw doet arbeidsmarkt goed
De Zaanse werkloosheid is in de afgelopen vijf jaar snel gestegen naar 7,8% in 2014. De verwachting is dat dit met
het aantrekken van onder meer de bouw en de extra activiteit die hieromtrent in Amsterdam plaatsvinden, in 2015 al
lager ligt en in 2016 opnieuw een stap omlaag zal doen.
Groei van de werkgelegenheid is er verder in de detailhandel. Het centrum van Zaandam heeft sinds de herontwikkeling aan aantrekkingskracht gewonnen. In het gebied van
het oude Bruynzeel terrein is het afgelopen decennium al
meer detailhandel gevestigd en in de nabije toekomst zal
de komst van IKEA werkgelegenheid creëren. Op lange termijn wordt de uitdaging op de arbeidsmarkt naar verwachting wel groter omdat de regio een relatief groot aandeel
lager en middelbaar opgeleiden telt waar de werkgelegenheid onder druk staat.
Regio’s in 2016 / december 2015
Groot-Amsterdam
Hoofdstad hervindt groeivermogen
 De Amsterdamse economie versnelt in
2015 flink, waarbij de groei ruim boven de
3% uitkomt.
 De groei wordt vooral gedreven door de zakelijke dienstverlening. Teken van kracht
daarbij is dat digitalisering en ICT nu de
groeimotor vormen, waar dit eerst de financiële dienstverlening was.
 De werkloosheid heeft in Amsterdam in
2014 eerder dan elders al een daling laten
zien en dit zet in 2015 en 2016 door. Dienstverleners, de detailhandel en leisure zijn
grote bronnen van nieuwe werkgelegenheid.
Brede basis voor groei in regio Amsterdam
Economische groei Groot-Amsterdam
Groot-Amsterdam (inclusief Schiphol, Haarlemmermeer en
Waterland) beslaat met een omvang van € 79 miljard zo’n
tweederde van de Noord-Hollandse economie en is daarmee beeldbepalend voor de provincie. Na de aanloop in
2014 komt de economische groei van Groot-Amsterdam In
2015 voor het eerst weer ruim boven de 3% uit en in 2016
houdt de regio dit tempo vast. Na vroeg herstel bij internationaal georiënteerde bedrijven in de groothandel en
transport en logistiek, zorgt hernieuwde groei bij zakelijke
dienstverleners voor groeiversnelling in de dienstenstad
Amsterdam. Dienstenverleners ontwikkelen zich over een
breed front door met digitalisering en juist daarin heeft de
hoofdstad een groeiende positie. De verwachte economische groei kent daarnaast nog andere pijlers. Zo is de aantrekkende consumptie een belangrijke factor. De Amsterdammer toont zich daarbij bovengemiddeld positief. Dit
zorgt in combinatie met de sterke toestroom van toeristen
voor een toenemende economische dynamiek.
daarmee dubbel zo snel als gemiddeld, wat de economie
ook in 2016 zal blijven stimuleren.
Magneetwerking blijft de economie stuwen
Werkloosheid heeft daling ingezet
Meer structureel is de aantrekkingskracht op jonge mensen
een stevige basis voor de groei van de Amsterdamse economie. De bevolking van de regio Groot-Amsterdam groeit
Economische positie Groot-Amsterdam 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Hoger
Hoger
Werkloosheid
Hoger
Hoger
5%
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Groot-Amsterdam
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Anders dan landelijk daalde de werkloosheid in GrootAmsterdam in 2014 al van 8,1% naar 7,8%. Dit is positief en
tevens een indicatie dat de Amsterdamse regio voorop
loopt in de daling. Bemoedigend is ook dat de jeugdwerkloosheid (15-25 jaar) sterker daalde dan gemiddeld. In vergelijking met andere grote steden doet Amsterdam het
daarmee goed. Verdere daling van de werkloosheid wordt
bemoeilijkt door een grotere mismatch. Banen die erbij
komen, zijn lang niet altijd in te vullen. De aansluiting op de
arbeidsmarkt wordt door de invloed van nieuwe technologie een grotere uitdaging.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
46
Regio’s in 2016 / december 2015
Het Gooi en Vechtstreek
Gooi groeit in het kielzog van de hoofdstad
 Het Gooi en Vechtstreek kan rekenen op
een bovengemiddelde groei van 2,9% in
2016.
 De groeiversnelling wordt vooral ingegeven
vanuit zakelijke dienstverleners die hun
markten weer zien groeien. Daarnaast geeft
de consument weer meer uit, mede door
het herstel van de huizenmarkt.
 Het aantal banen in de regio is flink teruggelopen, maar door een mobiele en goed
inzetbare beroepsbevolking kan de werkloosheid in 2016 toch dalen.
Gooi– en Vechtstreek flink vooruit
De economie van Gooi– en Vechtstreek gaat met 2016 een
jaar met opnieuw stevige groei tegemoet. Waar de regio uit
een achterstandspositie komt, pakt de groei nu hoger uit
dan gemiddeld. Handelsbedrijven die in de regio sterk vertegenwoordigd zijn, dragen hier met 3,5% groei in 2016
stevig aan bij. Het mediacluster in en rond Hilversum is nog
altijd één van de belangrijkste motoren van de economie.
Door concurrentie van Amsterdam en rationalisatiedruk
aan de publieke kant, is er echter meer groei in andere en
aanverwante dienstverlening zoals de detacheringsbureaus, adviesbureaus en de marketing– en reclamesector.
Enkele succesvolle bedrijven in de dienstverlening zijn Edison international concepts (Naarden) & agencies, queueup
(Blaricum) en Aeves (Bussum).
Herstel huizenmarkt helpt de regionale economie
Gezien het feit dat veel inwoners van de regio in Amsterdam of Utrecht werken en Gooi– en Vechtstreek zich onderscheidt als gewilde woonregio, is de consumptie een belangrijkere factor dan elders. De regio heeft een koopkrachtige bevolking en dat het vertrouwen onder deze groep met
het brede herstel van de huizenmarkt terugkeert, komt de
economie ten goede.
Economische positie Gooi en Vechtstreek 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Gelijk
Hoger
Werkloosheid
Lager
Lager
Economische groei Het Gooi en Vechtstreek
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Het Gooi en Vechtstreek
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Werkgelegenheid staat onder druk, maar werknemer weet zich te redden
Als werkregio verliest Gooi– en Vechtstreek terrein. Tussen
2007 en 2014 daalde het aantal banen met maar liefst 8%.
De werkloosheid in Gooi– en Vechtstreek lag in 2014 op
6,9%, wat nog altijd ondergemiddeld is. Toch heeft de arbeidsmarkt hier niet overdreven zwaar onder te lijden gehad. Dit komt enerzijds doordat werknemers uit Gooi– en
Vechtreek over het algemeen mobiel en relatief goed inzetbaar zijn en belangrijke werkregio’s Amsterdam en Utrecht
eenvoudig bereikbaar zijn. Dit zal er ook voor zorgen dat de
werkloosheid de dalende lijn van buurregio’s kan volgen.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
47
Regio’s in 2016 / december 2015
Zuid-Holland
Agglomeratie Leiden
en Bollenstreek
Agglomeratie ‘s-Gravenhage
Delft en Westland
Oost-Zuid-Holland
Groot-Rijnmond
Zuidoost-Zuid-Holland
Zuid-Holland
Groei en uitdagingen in Zuid-Holland
 De Zuid-Hollandse economie groeit in
2016`met 2,8%, wat boven het landelijk gemiddelde van 2,5% ligt.
 Den Haag en Rotterdam lopen voorop. Dit
gecombineerd met de terugkeer van de relatief sterk aanwezige dienstverlenende
sector zorgt voor bovengemiddelde groei.
 De werkloosheid blijft bovengemiddeld en
daalt langzaam. Dit komt ondermeer doordat de werkloosheid in de Haagse regio in
2014 nog fors is opgelopen.
Groei steden duwt Zuid-Holland boven het gemiddelde uit
De Zuid-Hollandse economie groeit in 2015 een stapje harder dan gemiddeld (2,7%) en houdt dit tempo in 2016 vast
(2,8%). Net als landelijk werkt het de regionale economie in
de kaart dat de consument weer meer uitgeeft. Dit is te
merken in de Zuid-Hollandse detailhandel en horeca. Voor
regio’s als Oost-Zuid-Holland en Zuid-Oost Zuid-Holland
heeft het daarnaast (in)direct veel effect dat de bouw herstel laat zien. Als grootste provincie heeft de Zuid-Holland
een vrij gemiddelde afspiegeling, waarbij de provincie landelijk ook de grootste exporteur is. Dat de groei op een hoger niveau ligt dan gemiddeld, is te danken aan de groei–
en aantrekkingskracht van de steden in de provincie. Uit de
verstedelijking is op lange termijn nog meer te halen. De
Metropoolregio Rotterdam Den Haag (start 01/01/15) heeft
een stevige ambitie neergelegd om de vruchten van
schaalvergroting door intensievere samenwerking, kruisbestuiving en het creëren van een innovatiever klimaat te
plukken.
Grootstedelijke uitdagingen op de arbeidsmarkt
Zuid-Holland kende met 8,3% een aanzienlijk hogere werkloosheid dan gemiddeld. Dit relatief hoge niveau is volledig
toe te schrijven aan de grote steden, die te maken hebben
met een veel hogere jongerenwerkloosheid dan elders.
Buiten de grote steden is de werkloosheid beduidend lager
Ramingen economie Zuid-Holland
2015
2016
Economische groei
2,7%
2,8%
Werkloosheid
7,8%
7,6%
Economische groei Zuid-Holland
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Zuid-Holland
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
en behoort een regio als Delft en Westland tot de gebieden
met de laagste werkloosheid van het land. De regio Leiden
en de Bollenstreek is de enige regio waar de werkloosheid
in 2014 is gestabiliseerd. Inmiddels laat ook de ZuidHollandse arbeidsmarkt verbetering zien en daalt de werkloosheid naar verwachting tot 7,8%. Iets wat de daling van
de werkloosheid nog kan afremmen is de terugkeer van
mensen uit de bijstand naar de arbeidsmarkt, maar gezien
de afstand tot de arbeidsmarkt en banen die ontstaan zal
dit beperkt zijn. Economisch gezien zou dit een echter een
structurele impuls betekenen.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
49
Regio’s in 2016 / december 2015
Agglomeratie Leiden en Bollenstreek
Gemiddelde groei in stabiele Leidse regio
 De economie van Leiden en de Bollenstreek
heeft anders dan landelijk nauwelijks een
dubbele dip gezien.
 De regio ondervindt tegendruk van de zorgsector en het traaggroeiende onderwijs,
maar krijgt met een groeiende bevolking,
die meer consumeert en een bloeiende
handel niettemin meer vaart.
 De werkloosheid is met 6,2% laag en al in
2014 niet verder opgelopen. Een grote daling zit er niet in, maar een stapje in de goede richting wel.
Voorsprong door stabiele ontwikkeling economie
De regio Leiden en de Bollenstreek zal in 2016 naar verwachting in lijn met het landelijk gemiddelde groeien
(2,6%). Per saldo staat de regio er echter sterker voor, aangezien de landelijk voelbare dubbele dip van 2012-2013 in
de regio is uitgebleven (zie figuur). Dit komt door de stabiele structuur van de regio met een groot aandeel van de
zorg en de brede vertegenwoordiging van het onderwijs
met de universiteit als basis. De regio profiteert ook van de
aantrekkelijkheid als centraal gelegen woongebied. De
bevolking groeit in 2015 met circa 0,7% twee keer zo hard
als gemiddeld, wat het economisch draagvlak verbreedt. In
2016 heeft de regio nog steeds last van rationalisatie in de
zorgsector (-0,5% productiegroei). Ook het onderwijs groeit,
mede door de invoering van het sociale leenstelsel, beperkt.
Dat de economische groei toch een tandje bijzet in 2016 is
ondermeer te danken aan de handelsbedrijven (met name
in de Bollenstreek), waarvoor het vooruitzicht met de lage
euro ook voor 2016 gunstig is. Daarnaast profiteert de regio
flink van de koopkrachtvooruitgang, die voor gezinnen met
kinderen en werkende ouders het best uitpakt. Meer structureel vormt de aanleg van de nieuwbouwwijk Valkenburg
en de Rijnlandroute de komende jaren een stimulans voor
de economie.
Economische positie Leiden en de Bollenstreek 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Lager
Gelijk
Werkloosheid
Lager
Lager
Economische groei Leiden en de Bollenstreek
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
2011
2012
2013
2014
2015F
Agglomeratie Leiden en Bollenstreek
Nederland
2016F
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Relatief lage werkloosheid met uitzicht op afname
De werkloosheid in de regio Leiden en de Bollenstreek is in
2014 stabiel gebleven op een laag niveau van 6,2%. De
afgelopen tijd zijn er daarbij meer werknemers voor zichzelf
begonnen. In de loop van 2015 is het aantal werkzoekenden in de regio ook toegenomen, maar dit komt vooral
doordat zich meer mensen op de arbeidsmarkt melden en
langer moeten doorwerken. Tegelijkertijd zit het aantal
vacatures in de lift, wat een positief signaal is. Mede doordat de werkgelegenheid in de zorgsector onder druk blijft
staan, zal de werkloosheid niet meteen fors dalen. Naar
verwachting zal het cijfer in 2016 wel één of enkele tienden
omlaag kunnen gaan.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
50
Regio’s in 2016 / december 2015
Agglomeratie ‘s-Gravenhage
Niet langer geremd door de overheid
 De Haagse economie krijgt de wind weer in
de zeilen en groeit volgend jaar met circa
3%
 De groei is toe te schrijven aan de zakelijke
dienstverlening in combinatie met een minder afremmend overheidscluster. Bovendien blijft de stedelijke bevolking groeien,
wat het potentieel vergroot.
 De werkloosheid is sterk gestegen de afgelopen jaren en blijft een punt van zorg. Niet
alleen zijn meer banen nodig, ook zal de
match van vraag en aanbod van werknemers moeten verbeteren.
Haagse economie zet positieve lijn door
Na het overgangsjaar 2014 komt de Haagse economie in
2015 weer echt op gang. Dat de overheidsbezuinigingen
grotendeels aflopen en de inkrimping achter de rug is,
maakt in combinatie met de oplevende zakelijke dienstverlening de weg vrij voor groei. In 2016 kan de positieve lijn
worden doorgetrokken in de regio van de Hofstad en komt
het pre-crisisniveau weer in zicht, al is dit per hoofd van de
bevolking nog niet het geval.
Binnenlands herstel brengt herstel in internationale
stad van vrede en recht
Hoewel de regio Den Haag veel internationale relaties
heeft, is de binnenlandse economie niet minder dan elders
ook belangrijk. Na jaren van mineur door bezuinigingen,
hervormingen en dalende huizenprijzen, zit het sentiment
onder consumenten en bedrijven duidelijk weer in een opgaande lijn. In combinatie met verbetering van de koopkracht in 2016 die voor lagere inkomens relatief gunstig
uitpakt en de CAO voor ambtenaren die na jaren stilstand
in twee jaar een stijging van 5% met zich meebrengt, nemen de bestedingen in de detailhandel toe. Wel blijft de
hoge werkloosheid en het toegenomen aantal inwoners
onder de armoedegrens de bestedingen nog drukken.
Economische positie Agglomeratie ‘s-Gravenhage
2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Hoger
Hoger
Werkloosheid
Hoger
Hoger
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
51
Economische Agglomeratie ‘s-Gravenhage
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
2011
2012
2013
2014
Agglomeratie 's-Gravenhage
Nederland
2015F
2016F
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Geplaagde arbeidsmarkt krabbelt langzaam op
De arbeidsmarkt in de regio Den Haag heeft het zwaar te
verduren gehad. In zeven jaar verdween 5% van de werkgelegenheid en 10% van de banen in de dominante publieke
sector. In 2015 lijkt de arbeidsmarkt eindelijk een keerpunt
te bereiken. Naar verwachting is het historisch hoge niveau
van 9,5% achter de rug, al gaat de vooruitgang mede door
structurele veranderingen in de economie langzaam. Zo
komen er in een dienstenstad als Den Haag banen voor
hoger opgeleiden in de ICT-sector bij (onder andere in security delta), terwijl het aanbod vooral bestaat uit lager opgeleiden die de juiste achtergrond missen. Ook gaan bij grote
bedrijven Shell en KPN de reorganisaties nog door. De groei
van werkgelegenheid moet vanuit het MKB komen en deze
’driver’ mist kracht . Al met al doet de werkloosheid in 2016
een stapje in de goede richting, maar aandacht blijft nodig.
Regio’s in 2016 / december 2015
Delft en Westland
Innovatie helpt economie Delft en Westland
 Delft en Westland kan rekenen op een groei
van ruim 3% in 2016.
 Naast de bovengemiddelde bevolkingsgroei
helpt het innovatieve karakter de regionale
economie vooruit, met enerzijds de universiteitsregio Delft en anderzijds de tuinbouwregio Delft.
 De traditioneel lage werkloosheid is verdubbeld, maar de piek is inmiddels achter de
rug en voor 2016 zit er een lichte daling in.
Stevige groei door vooruitstrevende bedrijvigheid
De economie van Delft en Westland groeit in 2016 naar
verwachting met ruim 3%. Hiermee zet de regio de sterke
lijn van 2014 en 2015 voort. De regio laat een bevolkingsgroei zien die ruim twee keer zo hoog ligt als gemiddeld in
Nederland en dat zorgt voor een basis. Daarnaast is de
groei te danken aan het tweeledige innovatieve karakter
van de regio. Enerzijds is de broedplaats van Delft als de
herkomst van veelbelovende bedrijven steeds succesvoller.
Zo breidt de incubator YesDelft! - dat tevens een samenwerking heeft met de Rotterdamse haven - uit op de
Delftse TU-campus. De kloof tussen onderwijs, onderzoek
en bedrijfsleven neemt af en de regionale economie profiteert daarvan. Aan de andere kant kent de regio met het
Westland en bedrijven als Rijk Zwaan een hoogwaardig
cluster dat nog altijd het centrum van de Nederlandse tuinbouw is. Hoewel het areaal niet meer toeneemt, is er nog
altijd groei doordat de productiviteit met innovatie en samenwerking nog steeds kan worden opgevoerd. Ook richten in het Westland gevestigde kassenbouwers als Kubo
zich succesvol op export. Sinds begin 2015 is de regio onderdeel van Metropoolregio Den Haag - Rotterdam en
vormt deze een belangrijke verbindende factor.
Economische positie Delft en Westland 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Hoger
Hoger
Werkloosheid
Lager
Lager
Economische groei Delft en Westland
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
2011
2012
2013
Delft en Westland
Nederland
2014
2015F
2016F
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Opgelopen werkloosheid laat piek achter zich
De werkloosheid in de regio Delft en Westland behoort traditioneel tot de laagsten in Nederland, maar de afgelopen
zes jaar is het niveau vrij fors opgelopen van 3,3% naar
6,6%. Door de groeiende beroepsbevolking is dit voor een
deel een aanbodeffect. Niettemin is de verwachting dat de
regio zal kunnen profiteren van het economisch herstel. In
2014 is het aantal banen van werknemers weer toegenomen tot 119.000 en dit aantal ligt boven het pre-crisis niveau van 2008. Nieuwe werkgelegenheid komt uit de
dienstverlenende sectoren, zoals de groothandel, maar ook
het Delft Science park is voor de regio een banenmotor.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
52
Regio’s in 2016 / december 2015
Oost-Zuid-Holland
Opleving in de bouw is merkbaar
 De regio Oost-Zuid-Holland laat mede ge-
dreven door de bouw en de zakelijke diensten een economische groei van 2,7% zien.
 Het is belangrijk dat de regio de aansluiting
houdt met de stedelijke metropoolregio’s.
 Naar verwachting zal de relatief lage werkloosheid bij de huidige economische groei in
2016 mondjesmaat dalen.
Groei zwakt na sterke opleving iets af
Oost-Zuid-Holland, het gebied rond Alphen aan den Rijn en
Gouda, heeft de economie de afgelopen twee jaar uit het
dal zien klimmen. Belangrijk voor de regio is het herstel in
de bouwsector die direct, maar ook indirect een twee keer
zo grote rol speelt als gemiddeld. Na de inhaalvraag van de
afgelopen twee jaar wordt er in 2016 iets minder groei
voorzien. Dit geldt ook voor zakelijke dienstverleners, waar
in 2015 de echte ommekeer zichtbaar was. Dit leidt tot een
iets lagere groei van 2,7% die gezien de ontwikkeling in de
afgelopen tien jaar toch nog royaal is. Ook ligt de economische groei hoger dan gemiddeld in Nederland. De regio
grenst aan het Groene Hart en telt veel (agrarische) handelsbedrijven die de vraag nu zien groeien. De export groeit
ook in 2016 weer sterker dan de economie, waarbij de wederuitvoer van geïmporteerde goederen naar verwachting
de grootste groei kan noteren. De regio is het er economisch aan gelegen om tussen de metropoolregio’s van
Amsterdam en Den Haag-Rotterdam zichtbaar te blijven als
vestigingsgebied. De aansluiting op het hogesnelheids OVnetwerk en de aanleg van de stations Waddinxveen-Zuid
en Boskoop Snijdelwijk is economisch in elk geval gunstig.
Niettemin blijft de nabijheid van grote steden en de opkomst van E-commerce lastig voor de detailhandel, ook al
Economische positie Oost-Zuid-Holland 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Hoger
Lager
Werkloosheid
Hoger
Hoger
Economische groei Oost-Zuid-Holland
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Oost-Zuid-Holland
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
zal er in 2016 door de consument meer worden uitgegeven.
Werkloosheid blijft relatief laag
De regio Oost-Zuid-Holland is voor veel mensen die elders
werken een woongebied. Dit vertaalt zich in een laag werkloosheidspercentage van 6,3%, terwijl de netto arbeidsparticipatie met ruim 67% hoger ligt dan gemiddeld. De werkgelegenheid in de regio staat nog wel onder druk en een
groot faillissement als dat van Imtech helpt daarbij niet. In
de bouw is bijvoorbeeld 30% van de werkgelegenheid verdwenen sinds 2008 en dit komt slechts mondjesmaat terug
in een toenemend aantal ZZP-ers dat wordt ingehuurd.
Toch is de verwachting dat bij het huidige groeiniveau er in
2016 banengroei zal zijn en de werkloosheid iets kan dalen.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
53
Regio’s in 2016 / december 2015
Groot-Rijnmond
Gunstig tij groei, ondernemerschap als middel
 Het momentum voor de Rotterdamse eco-
nomie is goed. De regio staat in de belangstelling en er is meer aandacht voor ondernemerschap. In 2016 groeit de economie
naar verwachting met 2,7%.
 De matige groei van de internationale handel wordt volgend jaar gecompenseerd
door groei van de binnenlandse markt.
 De werkloosheid is een blijvend aandachtspunt voor de regio.
Groei ondanks internationale volatiliteit
Economische groei Groot-Rijnmond
De economie van Groot-Rijnmond heeft het juiste spoor
weer opgepakt. Naar verwachting is er in 2015 een bovengemiddelde 2,7% groei en kan dit tempo ook in 2016 worden vastgehouden (figuur). Naast een beduidend sterkere
bijdrage van consumenten die hun koopkracht volgend jaar
naar verhouding sterk zien stijgen, draagt de ommekeer in
de aan invloed winnende zakelijke diensten (waaronder
bijvoorbeeld ook veel architectenbureaus en internetbedrijven) hieraan stevig bij (+ 4% in 2016). In de havengerelateerde bedrijvigheid is het beeld meer verdeeld. Waar de
(chemische) industrie blijft kampen met een matige ontwikkeling, wordt er in 2016 tegelijkertijd weer geïnvesteerd
in de sites van Exxon en Shell Pernis en presteren handels–
en logistieke bedrijven goed. Het afgelopen jaar was voor
de beeldbepalende grondstofprijzen en internationale handel wisselend. Waar de beweeglijkheid naar verwachting
blijft, zal de wereldhandel (en de containeroverslag) meer
ruimte krijgen voor groei, wat voor de regio gunstig is.
vation center en Port XL heerst er meer een sfeer van kansen dan in het verleden en dat helpt de economie.
Positieve ’vibe’ in Rotterdam houdt stand
Werkloosheid blijft een aandachtspunt
Het ondernemersklimaat in de regio zit structureel in de lift.
Mede door ‘startershubs’ in de Marconitoren en in de RDMloods in combinatie met de komst van het Cambridge inno-
Economische positie Groot Rijnmond 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Gelijk
Hoger
Werkloosheid
Hoger
Hoger
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Groot-Rijnmond
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
De regio Groot-Rijnmond kampt met een hoge werkloosheid. In 2014 bedroeg deze in de regio 9,5% en in de stad
Rotterdam zelfs 12,6%. Hoewel het aantal banen in 2014
nog terugliep, vertoont het aanbod in 2015 tekenen van
verbetering met een groeiend aantal vacatures. Naar verwachting zal de werkloosheid in 2016 licht dalen. Het banenaanbod in Groot-Rijnmond is de afgelopen jaren opgeschud. Deze verschuiving is zichtbaar in de haven, waar de
vraag naar werknemers verandert. Grote uitdaging blijft om
het aanbod daarop te laten aansluiten en ervoor te zorgen
dat de aansluiting er ook tijdens de loopbaan blijft.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
54
Regio’s in 2016 / december 2015
Zuidoost Zuid-Holland
Verdeeld beeld in de maaksectoren
 Zuidoost Zuid-Holland kan verder herstel
van de economie tegemoet zien in 2016, al
ligt het tempo iets lager dan een jaar eerder.
 De regio drijft voor een belangrijk deel op de
bouw en industrie. Terwijl de bouw in 2016
opnieuw fors herstel vertoont, groeit de industrie (waaronder de scheepsbouw)
mondjesmaat. De lage olieprijs is een drukkende factor.
 De werkloosheid stijgt niet meer en blijft in
2016 ondergemiddeld.
Zuidoost Zuid-Holland zet de koers voort
De economie van de regio Zuidoost Zuid-Holland zal in
2016 naar verwachting 2,5% groeien. Dit is vergelijkbaar
met het landelijk gemiddelde. De regio ziet de groei daarmee iets afzwakken in vergelijking met 2015, wat ondermeer komt doordat bedrijven eerder sterk profiteerden van
inhaalvraag in de bouw. In 2016 doet de bouwproductie
een stapje terug, maar blijft met 4% groei flink bijdragen
aan de economische groei. Naast de bouw is de industrie
en watergebonden bedrijvigheid kenmerkend voor de economie in de regio rond Gorinchem en de Drechtsteden.
Naast chemische industrie zoals DuPont (Dordrecht) telt de
regio nog altijd veel bedrijven in de maakindustrie, zoals
bijvoorbeeld in de scheepsbouw (IHC, Damen Shipyards),
maar ook Fokker Technologies (Papendrecht) en vele middelgrote bedrijven (waaronder toeleveranciers) zoals Van
Aalst Group uit Dordrecht. Door de negatieve invloed van
de lage olieprijs is het beeld in de industrie verdeeld met
per saldo lichte groei (1%). Ook de binnenvaart heeft een
belangrijke basis in de regio. Na moeilijke jaren en het voordeel van het laag water gaat het hier financieel beter. De
regio vervult al met al een belangrijke ‘back bone’ functie
van de Rotterdamse haven en zou in 2016 wat dat betreft
ook mee moeten kunnen profiteren van de weer aantrekkende wereldhandel.
Economische positie Zuidoost Zuid-Holland 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Lager
Gelijk
Werkloosheid
Lager
Lager
Economische groei Zuidoost Zuid-Holland
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Zuidoost-Zuid-Holland
Nederland
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Werkloosheid ondergemiddeld
De regio Zuidoost Zuid-Holland kent een lagere werkloosheid dan gemiddeld (6,7%). Net als elders is de werkloosheid de afgelopen jaren fors opgelopen, maar dat geldt niet
overal. Zo is de werkgelegenheid bij een belangrijk bedrijf
als Damen Shipyards de afgelopen jaren juist met honderden arbeidsplaatsen (vooral kantoorpersoneel) uitgebreid.
In het algemeen is technologische vooruitgang een uitdaging voor de regionale arbeidsmarkt en leidt dit ook tot een
heel andere behoefte aan werknemers. Ook flexibilisering
en inhuur uit het buitenland is vanwege de cyclische aard
van het bedrijfsleven een voelbare trend. Al met al is de
werkloosheid naar verwachting over het hoogtepunt heen
en is er voor 2016 een lichte daling te verwachten.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
55
Regio’s in 2016 / december 2015
Zeeland
Zeeuwse Eilanden
Zeeuws-Vlaanderen
Zeeland
Energiesector is onzekere factor
 De Zeeuwse economie groeit in 2016 naar
verwachting met 1,9%. De groei blijft achter
bij de landelijke groei van 2,5%. De Zeeuwse
Eilanden en Zeeuws-Vlaanderen ontlopen
elkaar niet veel qua ontwikkeling.
 Vrijwel alle sectoren in de regio profiteren
van de opgaande conjunctuur. De Zeeuwse
energiesector kampt echter met structurele
verschuivingen en gaat een onzekere periode tegemoet.
 De werkloosheid daalt tot onder de 5% en
blijft het laagst van Nederland. Hoewel de
beroepsbevolking veroudert, blijft de participatie op de arbeidsmarkt op peil.
Groei Zeeuwse economie versnelt niet verder
De economische groei in Zeeland bedraagt in 2016 naar
verwachting 1,9%. De Zeeuwse economie moet daardoor
wat terrein prijs geven op de landelijke ontwikkeling (2,5%).
In alle belangrijke sectoren, op de zorg na, is echter wel
sprake van groei. Dat de industriële productie slechts gematigd groeit en juist de zakelijke dienstverlening de economie aanjaagt is voor het groeitempo in Zeeland ongunstig. De industrie is regionaal namelijk oververtegenwoordigd en het belang van de zakelijke dienstverlening is relatief klein. De omvang van de Zeeuwse economie is in 2014
ruim € 11,5 miljard, een aandeel van 1,7% in de nationale
economie.
Werkloosheid daalt licht en blijft laag
Zeeland heeft al jaren het laagste werkloosheidspercentage van ons land. De Zeeuwse beroepsbevolking is stabiel. In
tegenstelling tot landelijk neemt de vraag naar werk daardoor niet toe. De verhouding tussen het aantal werkende
Zeeuwen en het totale aantal Zeeuwen bleef de afgelopen
jaren redelijk op peil. Landelijk was sprake van een verslechtering. Het genereren van extra werkgelegenheid in
Zeeland is vooral noodzakelijk om de regio aantrekkelijk en
concurrerend te houden en veel minder om de werkloosheid terug te dringen.
Ramingen economie Zeeland
2015
2016
Economische groei
1,6%
1,9%
Werkloosheid
5,2%
4,9%
Economische groei Zeeland
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Zeeland
Nederland
Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau
Energiesector is onzekere factor
Op meerdere vlakken is de energiesector een onzekere factor voor de Zeeuwse economie. In eerste instantie komt dit
door de beoogde verschuiving in de energiemarkt van fossiel naar hernieuwbaar. Momenteel zorgt dit er echter ook
voor dat relatief schone gascentrales hevige concurrentie
van kolencentrales ondervinden. Als gevolg van het Energieakkoord is de verouderde kolencentrale bij Borsele inmiddels gesloten. Daarnaast gaat Delta, met 3.000 werknemers een belangrijke werkgever, een onzekere toekomst
tegemoet nu het energieproductie en netbeheer moet
splitsen. Overname door een grotere branchegenoot heeft
impact op de werkgelegenheid. Daarnaast wordt momenteel onderzocht wat de opties voor Delta’s kerncentrale zijn.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
57
Regio’s in 2016 / december 2015
Zeeuwse Eilanden
Groeitempo blijft gelijk
 Het groeitempo van de economie blijft met
1,9% nagenoeg gelijk aan 2015. De Zeeuwse Eilanden blijven daarmee achter bij het
merendeel van de Nederlandse regio’s.
 Vrijwel alle sectoren groeien in 2016. Met
name in de bouw en zakelijke dienstverlening is de groei fors. De zakelijke dienstverlening is in de regio echter relatief klein.
 Met Delta als grote werkgever in de regio
betekent de onzekerheid in de energiesector dat de werkgelegenheid op termijn onder druk kan komen te staan.
Groeitempo blijft op gelijk niveau in 2016
Naar verwachting komt de economische groei voor het
tweede jaar op rij rond de 2% uit. Met een groeitempo van
1,9% in 2016 blijft de economisch ontwikkeling in de
Zeeuwse Eilanden iets achter bij het landelijke tempo. De
oorzaak ligt in de samenstelling van de regionale economie
en de lagere bevolkingsgroei. In de regio hebben productiesectoren (en dan vooral de agrarische sector, industrie en
energie) een relatief groot aandeel en is het belang van de
zakelijke en financiële dienstverlening relatief klein. De
dienstverlening is momenteel een sterke motor voor de
nationale economie. De productiesectoren groeien gematigd. De uitzondering daarop is de bouw, voornamelijk door
de gestegen vraag naar nieuwbouwwoningen.
Arbeidsmarkt wordt geleidelijk krapper
In 2014 lag de werkloosheid op de Zeeuwse Eilanden onder
de 5,5% (landelijk 7,4%). Naar verwachting daalt de werkloosheid in de regio in 2016 tot onder de 5%. Ruim 3.700
pensioengerechtigden verlaten de arbeidsmarkt, dat is relatief meer dan in andere regio’s. De keerzijde van een vergrijzende beroepsbevolking en dalende werkloosheid is dat
het voor Zeeuwse werkgevers lastiger wordt om voor specialistische functies geschikte kandidaten te vinden.
Economische positie Zeeuwse Eilanden 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Gelijk
Lager
Werkloosheid
Gelijk
Lager
Economische groei Zeeuwse Eilanden
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Zeeuwse Eilanden
Nederland
Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau
Havens trekken nieuwe activiteiten aan
De ruimte en mogelijkheden in de Zeeuwse havens trekken
nieuwe bedrijvigheid en werkgelegenheid naar de regio. De
komst van het Korps Mariniers naar Vlissingen brengt meer
met zich mee dan 1.800 mariniers. De aanbesteding van de
nieuwe kazerne leidt op korte termijn tot meer activiteit
voor de bouw en vanaf de openingsdatum ook voor facilitaire dienstverleners. Ook de havenactiviteiten op het gebied van food groeien: zo kwam Chiquita begin 2015 met
de overslag van bananen naar Vlissingen en gaan sinds
kort ook de uien uit de regio direct naar Afrika in plaats van
via Rotterdam of Antwerpen.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
58
Regio’s in 2016 / december 2015
Zeeuws-Vlaanderen
Economie schakelt tandje bij
 In Zeeuws-Vlaanderen groeit de economie
in 2016 naar verwachting met 1,7%.
 De regionale arbeidsmarkt is relatief klein.
De beroepsbevolking bestaat uit iets meer
dan 50.000 personen en is de afgelopen jaren stabiel. De werkloosheid is laag en daalt
verder in 2016.
 De industrie, en dan vooral de chemie, zijn
zeer bepalend voor de regionale economie.
De groei in de chemie is beperkt, maar net
als een aantal andere bedrijfstakken in de
regio is de sector is wel gebaat bij de lagere
olieprijzen.
Economische groei zet door
De economie in Zeeuws-Vlaanderen schakelt een tandje bij
in 2016 met een verwachte groei van 1,7%. Daarmee behoort Zeeuws-Vlaanderen nog tot de achterblijvers onder
de regio’s, maar de groei maakt wel een flinke sprong ten
opzichte van 2015. In alle marktsectoren is sprake van
groei, veel ondernemers zullen dat in hun omzet merken.
Dat de economie zich minder sterk ontwikkelt dan landelijk
komt door de sectorale en demografische samenstelling
van de regio. Ondanks de stijging van het aantal Vlaamse
én Poolse inwoners krimpt de bevolking. Daarmee verdwijnt
een deel van het draagvlak onder de economische groei.
Daarnaast kent Zeeuws-Vlaanderen relatief weinig activiteit in de snelgroeiende zakelijke diensten en groothandel.
Arbeidsmarkt op kantelpunt
De komende jaren kent Zeeuws-Vlaanderen ieder jaar
1.500 personen die de pensioenleeftijd bereiken. De instroom van jongeren op de arbeidsmarkt is lager wat potentiële krimp van de beroepsbevolking betekent. Migratie
kan tegenwicht bieden en het draagvlak onder de regionale
economie vergroten. De focus van veel Vlamingen die naar
Zeeuws-Vlaanderen verhuizen, blijft wat betreft werk echter wel op de regio’s Antwerpen en Gent.
Economische positie Zeeuws Vlaanderen 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Gelijk
Lager
Werkloosheid
Gelijk
Lager
Economische groei Zeeuws-Vlaanderen
5,0%
2,5%
0,0%
-2,5%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Zeeuws-Vlaanderen
Nederland
Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau
Lage olieprijzen overwegend positief voor economie
Voor het regionaal prominente chemieconcern Dow Chemical betekenen de lage olieprijzen lagere grondstofkosten en
een hogere winstgevendheid. Ook voor de transportsector
is het in principe gunstig. Wegtransporteurs zijn doorgaans
eerder in staat om van prijsdalingen te profiteren dan de
scheepvaart, waar vaak met termijncontracten wordt gewerkt. Ook de bezettingsgraad in de tankopslag is momenteel zeer hoog. Voor de offshore sector is het ongunstig.
Ten slotte houden consumenten aan de pomp geld over,
dat vervolgens zijn weg kan vinden naar andere goederen
en diensten.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
59
Regio’s in 2016 / december 2015
Noord-Brabant
West-Brabant
Midden-Brabant
Noordoost-Brabant
Zuidoost-Brabant
Noord-Brabant
Economische motor blijft goed draaien
 De economie in Noord-Brabant profiteert
van de breed gedragen groei. De verwachte
groei van 2,6% ligt net boven het landelijk
gemiddelde.
 De werkloosheid loopt verder terug tot net
boven de 6%. De hoge werkloosheid onder
ouderen is een aandachtspunt.
 Noord-Brabant is na Zuid-Holland de tweede exporteur van in Nederland geproduceerde goederen. Machines en transportmiddelen vormen de belangrijkste component.
Binnenlandse markt stimulans voor groei
De motor van de Brabantse economie is goed op gang en
de groei in 2016 bedraagt naar verwachting 2,6%. Met een
omvang van meer dan 100 miljard euro vertegenwoordigt
de Brabantse economie 15% van het landelijke totaal. De
sterkere groei in de afgelopen jaren heeft er mede voor
gezorgd dat het BBP per inwoner sneller is toegenomen dan
landelijk. De basis onder de economie is breed, waarbij
vooral de industrie een bovengemiddeld gewicht in de
schaal legt. Op momenten dat de industrie groeit, profiteert
Brabant relatief sterk. Momenteel zijn het echter vooral op
het binnenland gerichte sectoren zoals bouw, horeca en
zakelijke dienstverlening die de groei aanjagen. De gematigde groei in de industrie maakt dat de voorsprong van
Noord-Brabant wat kleiner is dan in 2014 en 2015.
Economische groei Noord-Brabant
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Noord-Brabant
Nederland
Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau
Werkloosheid loopt geleidelijk terug
Al ruim tien jaar ligt de Brabantse werkloosheid onder het
landelijke niveau. Dat blijft in 2016 naar verwachting ook
zo. De Brabantse arbeidsmarkt wordt wel in bovengemiddelde mate blootgesteld aan technologische veranderingen. Dit komt omdat Noord-Brabant een hoge concentratie
kent van sectoren die te maken hebben met nieuwe technologie. Dit vraagt aanpassingsvermogen van bedrijven,
werknemers en organisaties en maakt het uitermate be-
Ramingen economie Noord-Brabant
2015
2016
Economische groei
2,6%
2,6%
Werkloosheid
6,7%
6,1%
langrijk om te investeren in kennis en vaardigheden.
Made in Brabant
Het bedrijfsleven in Brabant is in sterke mate gericht op het
buitenland. Ruim één op de tien bedrijven importeert of
exporteert. De totale exportwaarde van Nederlandse goederen die via Brabantse de wereld in gaan is 36 miljard euro. De uitvoer van machines (o.a. ASML) en transportmiddelen (o.a. DAF Trucks) is de belangrijkste pijler. Dat maakt
Noord-Brabant samen met Zuid-Holland tot de exportkampioenen onder de provincies. Dat de economische groei
van afzetmarkten buiten Europa wat afkoelt, zoals in China,
is een aandachtspunt voor het regionale bedrijfsleven.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
61
Regio’s in 2016 / december 2015
West-Brabant
West-Brabant verzilvert economische potentie
 West-Brabant heeft in 2016 goede papieren
om bij de sterkst groeiende regio’s te horen.
De verwachte groei is 3,1%.
 De regionale arbeidsmarkt herstelt, er komen weer banen bij maar het aantal werkzoekenden stijgt ook. De werkloosheid loopt
geleidelijk terug. De sterke groei in 2016
geeft op termijn een impuls aan de werkgelegenheid.
 De groothandel is sterk in de regio en profiteert van toename van de export, stijging
van de consumptie en hogere investeringen
bij bedrijven.
Opleving na lichte groeivertraging
De economische groei in West-Brabant komt naar verwachting uit op 3,1% in 2016. Het herstel is breed, alle sectoren behalve de zorg groeien in 2016. Bouw, groothandel,
transport en zakelijke dienstverlening zijn de sterkste groeiers. Al die sectoren zijn regionaal sterker aanwezig dan het
landelijk gemiddelde en dat werkt positief door op de groeiverwachting. De industrie is regionaal ook van groot belang.
De voedingsmiddelenindustrie groeit naar verwachting voor
het zesde jaar op rij. De chemie ondervindt internationaal
veel concurrentie. Daar staat tegenover dat de gedaalde
olieprijzen de winstgevendheid in de branche opstuwen. De
sluiting van de fabriek van Philip Morris drukte de regionale
economie in 2015, in 2016 verdwijnt dit effect uit de cijfers.
Werk aan de winkel op de arbeidsmarkt
De werkloosheid in West-Brabant ligt in 2016 waarschijnlijk
iets boven het landelijke niveau van 6,6%. Het tempo van
de banengroei is gematigd en tegelijkertijd bieden steeds
meer mensen zich weer aan op de arbeidsmarkt. De kans
op het vinden van een baan verschilt daarbij sterk. Landelijk
en regionaal is er sprake van een steeds grotere groep
langdurig werklozen. In West-Brabant vormen werkzoekenden die al meer dan vier jaar staan ingeschreven bijna 13%
Economische positie West-Brabant 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Hoger
Hoger
Werkloosheid
Hoger
Hoger
Economische groei West-Brabant
5%
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
West-Brabant
Nederland
Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau
van het totale aantal niet-werkende werkzoekenden. Hun
aantal is in ruim anderhalf jaar tijd verdrievoudigd en de
uitstroom uit deze groep is gering. Het zijn vooral mensen
die kort zonder werk hebben gezeten die, in eerste instantie
via flexibele contracten, meeprofiteren van de verbetering
op de arbeidsmarkt.
Groothandel geeft gas
Dankzij een verbreding van het economisch herstel is de
groothandel een aanjager van de groei in de regio. De drie
grote drivers van de groothandel ontwikkelen zich gunstig:
de export neemt toe, de consumptie stijgt (mede dankzij de
aangekondigde lastenverlichtingen) en de investeringen
vertonen ook duidelijk herstel in 2015 en 2016.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
62
Regio’s in 2016 / december 2015
Midden-Brabant
Regio volgt landelijke groei in 2016
 Midden-Brabant continueert de economi-
sche groei van 2,5% in 2016 en zit daarmee
op het landelijk gemiddelde.
 Alle sectoren behalve de zorg groeien. De
regionale groothandel draagt sterk bij. Zo
profiteren groothandels van bouwmaterialen van het herstel op de woningmarkt en
handelaren in consumentenproducten van
de consumptiegroei in Nederland en WestEuropa.
 De arbeidsmarkt herstelt, naar verwachting
daalt de werkloosheid. Het aantal werkzoekenden is in een jaar tijd echter relatief
sterk gestegen en het aantal vacatures is
minder toegenomen dan landelijk.
Economische groei op landelijk gemiddelde
De economische groei in Midden-Brabant zet duidelijk door
in 2016 en bedraagt 2,5%. De toenemende vraag naar producten en diensten levert ondernemers in alle marksectoren een gunstiger perspectief op. Groothandels zijn bovengemiddeld aanwezig in het gebied en zij profiteren van de
combinatie van een toenemende export, stijgende consumptie en aantrekkende investeringen. Andere sectoren
die goed draaien zijn de bouw en zakelijke dienstverlening.
De bouw profiteert van de sterk gestegen vraag naar
nieuwbouw terwijl bij dienstverleners vooral de flexbranche
het tij mee heeft. De zorg groeit voor het tweede jaar op rij
niet. In Midden-Brabant is de sector goed voor 10% van de
economie en levert 15% van de werkgelegenheid. De verwachting is dat dit belang in 2016 licht daalt.
Meer vacatures, maar ook meer werkzoekenden
De werkloosheid in Midden-Brabant komt in 2016 naar verwachting uit rond het landelijke niveau van 6,6%. Ten opzichte van 2014 noteert het UWV in oktober een duidelijke
stijging van het aantal vacatures (+24%), maar die toename is minder sterk dan landelijk (+30%). Tegelijkertijd is het
aantal werkzoekenden meer toegenomen dan landelijk. Dit
komt onder andere door verlies van banen in de zorg en
Economische positie Midden-Brabant 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Lager
Gelijk
Werkloosheid
Hoger
Gelijk
Economische groei Midden-Brabant
4%
2%
0%
-2%
-4%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Midden-Brabant
Nederland
Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau
omdat jongeren die eerder kozen om langer te studeren
zich nu wel actief op de arbeidsmarkt begeven. Tegenover
banenverlies staat ook banengroei, bijvoorbeeld bij bouwbedrijven die in groten getale weer ervaren personeel aantrekken. De ontwikkeling van nieuwe vakantiewoningen bij
de Efteling creëert in 2016 tijdens de bouw en na realisatie
in 2017 ook veel nieuwe werkgelegenheid. Het aantal nieuwe vacatures piekte in oktober 2015 op ruim 3.750, een
jaar eerder waren dat er nog 2.500. De arbeidsmarkt voor
mensen met een IT-achtergrond is regionaal relatief gunstig. Voor elke vacature in de transportsector zijn er naar
verhouding ook veel gegadigden.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
63
Regio’s in 2016 / december 2015
Noordoost-Brabant
Stabiele factor binnen Brabant
 Noordoost-Brabant heeft in 2016 een eco-
nomische groei van 2,3% in het vooruitzicht.
Daarmee presteert de regionale economie
net iets minder dan de andere Brabantse
regio’s.
 De ontwikkeling op de arbeidsmarkt is relatief gunstig. Het aantal vacatures stijgt sneller dan landelijk en het aantal mensen dat
op zoek is naar werk neemt juist iets minder
snel toe.
 De werkloosheid in de regio loopt naar verwachting terug tot onder de 6%.
Economisch sterk maar zonder grote uitschieters
De economische ontwikkeling in Noordoost-Brabant kent
minder sterke pieken en dalen dan in de andere Brabantse
regio’s. De groei in het gebied rondom Den Bosch, Uden,
Veghel, Oss bedraagt in 2016 2,3%. De regio is daarmee
een goede middenmoter. Voor de regionale foodsector is
het gunstig dat de (Europese) consument in de winkel en
de horeca weer meer besteedt. De groei in andere sectoren
zoals bouw, groothandel en zakelijke dienstverlening is momenteel een sterkere drijfveer dan de lichte productietoename in de industrie. Verschillende grote facilitaire dienstverleners in de regio profiteren in 2015 en 2016 van het
bredere economische herstel. Typerend in de bouw is dat
de resultaten bij woningbouwers goed zijn, terwijl bedrijven
in de infrasector en utiliteitsbouw de orders nog niet sterk
zien toenemen. Het in Rosmalen gevestigde Heijmans is in
beide markten actief en ondervindt die tweedeling ook in
de praktijk.
Werkloosheid loopt terug tot onder de 6%
De beroepsbevolking in Noordoost-Brabant bestaat uit
350.000 personen. Belangrijkste werkgevers zijn de zorg,
zakelijke dienstverlening en detailhandel. Gezamenlijk zijn
deze drie sectoren goed voor ruim een derde van de werk-
Economische positie Noordoost-Brabant 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Lager
Gelijk
Werkloosheid
Lager
Lager
Economische groei Noordoost-Brabant
4%
2%
0%
-2%
-4%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Noordoost-Brabant
Nederland
Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau
gelegenheid. De werkgelegenheid herstelt. Zo stonden er
eind oktober 2015 ruim 3.900 vacatures open. Dat is duizend meer dan een jaar eerder. Het aantal nieuwe vacatures neemt iedere maand fors toe en dat is hoopgevend
voor werkzoekenden. Door de positievere geluiden op de
arbeidsmarkt gaan ook meer mensen weer actief op zoek
naar werk. In Noordoost-Brabant groeit hun aantal echter
iets minder sterk dan landelijk. Al met al loopt de werkloosheid in de regio terug en komt deze mogelijk voor het eerst
sinds 2013 weer onder de 6% uit. Daarmee doet Noordoost
-Brabant het beter dan het landelijk gemiddelde.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
64
Regio’s in 2016 / december 2015
Zuidoost-Brabant
Van economische koploper naar subtopper
 De groei in Zuidoost-Brabant is solide, voor
het derde jaar op rij groeit de regionale economie met meer dan 2%.
 De voorsprong van de regio op het landelijke groeipad is beperkt. Dit komt vooral vanwege de gematigde groei in de industrie die
in Zuidoost-Brabant een dominante positie
in de economie heeft.
 Op de arbeidsmarkt zijn er flink meer vacatures. De positieve geluiden trekken ook
meer mensen aan die weer willen werken.
De werkloosheid daalt tot circa 6%, maar de
groep langdurig werklozen is fors toegenomen.
Economische groei versnelt niet verder
De economie in Zuidoost-Brabant blijft goed draaien in
2016 met een groei van 2,6%. Anders dan in andere regio’s,
met name in de Randstad, weet de regionale economie
vooralsnog niet verder te versnellen. Dit heeft vooral met
de stand van zaken in de industrie te maken en het feit dat
de sector goed is voor ruim een kwart van de regionale
economie. De groeivertraging in China en de afkoeling van
de Duitse industrie drukken de vraag naar industriële producten. De gunstigere omstandigheden op de binnenlandse markt kunnen dit niet compenseren. Tegelijkertijd zijn er
een hoop andere sectoren die weer op stoom komen. Zakelijke dienstverleners groeien en software bedrijven profiteren van het aantrekken van de bedrijfsinvesteringen. Software wordt een steeds belangrijkere asset. Het stijgende
gebruik van software in machines is een goed voorbeeld.
De bedrijven in het High Tech Software cluster in de Brainport spelen daar op in.
Arbeidsmarkt kent twee gezichten
De sterkere economische groei in de afgelopen jaren vertaalt zich door op de arbeidsmarkt. Zuidoost-Brabant kent
in 2015 een veel sterkere stijging van het aantal vacatures
dan landelijk. Tussen oktober 2014 en oktober 2015 nam
Economische positie Zuidoost-Brabant 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Gelijk
Gelijk
Werkloosheid
Lager
Lager
Economische groei Zuidoost-Brabant
6%
4%
2%
0%
-2%
-4%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Zuidoost-Brabant
Nederland
Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau
het aantal vacatures regionaal met 33% toe, in Nederland
als geheel was de groei 23%. Jongeren en hoger opgeleiden vinden daardoor veel makkelijker een baan dan in
voorgaande jaren. Ondertussen neemt het aantal werkzoekenden dat bij het UWV staat ingeschreven ook toe. In het
grootste deel van die groep zit veel dynamiek. Het aandeel
van langdurig werklozen is echter ook flink toegenomen. In
Zuidoost-Brabant maken de bijna 10.000 werkzoekenden
die al meer dan vier jaar staan ingeschreven in oktober
ruim 21% uit van het totaal aantal werkzoekenden
(landelijk 18%). Het gaat daarbij om mensen met een forse
afstand tot de arbeidsmarkt, voor wie het ondanks het economisch herstel toch zeer lastig is om een baan te vinden.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
65
Regio’s in 2016 / december 2015
Limburg
Noord-Limburg
Midden-Limburg
Zuid-Limburg
Limburg
Economische groei versnelt nauwelijks
 De Limburgse economie groeit naar ver-
wachting met 1,8% in 2016. De provincie
raakt daarmee wat achter op het landelijke
groeipad.
 Het zijn vooral de op het binnenland gerichte sectoren die groeien, terwijl Limburgse
bedrijven juist sterk op het buitenland zijn
gericht.
 De werkloosheid daalt tot 6,4% in 2016 en is
daarmee praktisch gelijk aan het landelijke
niveau.
Binnenlandse markt is leidend in 2016
De Limburgse economie weet nauwelijks te versnellen in
2016 en de groei komt naar verwachting uit op 1,8%. In
2015 en 2016 zijn het vooral de op het binnenland gerichte
sectoren die de economische groei aanwakkeren. Het regionale belang van zakelijke diensten is naar verhouding
klein, terwijl dienstverleners in de huidige periode juist weer
stevig groeien. Exporterend Limburg ondervindt last van de
groeivertraging in China en de afkoeling van de Duitse industriële productie. Limburg kent naar verhouding de meeste
bedrijven die handelen met het buitenland. Chemische producten vormen de belangrijkste exportcategorie met industriële producten (van muziekinstrumenten tot autoonderdelen) als goede tweede. Noord– en Midden-Limburg
kennen de meeste dynamiek, in Zuid-Limburg wordt de
groei het meest gedrukt door krimp en vergrijzing.
Bijna helft van Limburgse werkzoekenden is 50+
De gemiddelde werkloosheid in Limburg daalt in 2016
naar verwachting tot 6,4%, iets onder het landelijke gemiddelde. Bij een gelijkblijvende beroepsbevolking van ruim
560.000 personen stijgt het aantal werkzame Limburgers
licht. Er komen meer vacatures beschikbaar, in oktober
stonden er in Limburg ruim 5.500 open volgens het UWV.
De vraag naar werk neemt echter ook toe. Van ouderen die
Ramingen economie Limburg
2015
2016
Economische groei
1,7%
1,8%
Werkloosheid
6,7%
6,4%
Economische groei Limburg
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Limburg
Nederland
Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau
langer door moeten werken en van jongeren die zich in
toenemende mate (weer) melden op de arbeidsmarkt. De
gemiddelde leeftijd van een werkzoekende in Limburg is
hoger dan landelijk. Bijna 45% van hen is 50+ en het belang
van die groep neemt snel toe. Opvallend is dat deze groep
in Noord– en Midden-Limburg relatief groter is, ondanks dat
het zuiden sterker is vergrijsd. Voor Zuid-Limburg geldt dat
de instroom van studenten voor een sterkere instroom van
jongeren zorgt. Om mee te komen in een steeds verder
digitaliserende, en in sommige gevallen robotiserende, arbeidsmarkt zullen oudere werknemers en werkzoekenden
nieuwe vaardigheden moeten blijven ontwikkelen. Zowel
werknemers, het bedrijfsleven als overheid en onderwijs
hebben daarbij een gedeeld belang.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
67
Regio’s in 2016 / december 2015
Noord-Limburg
Voor derde jaar op rij groeit economie 2%
 Noord-Limburg is de snelst groeiende Lim-
burgse regio. Desondanks ligt de verwachte
groei (2,0%) onder het landelijk gemiddelde.
 Bedrijven in de groothandel, transport en
logistieke diensten zijn goed voor 15% van
de regionale economie en hebben de weg
naar voren weer gevonden.
 De arbeidsmarkt lijkt zich gunstig te ontwikkelen. Het aantal vacatures stijgt sterk, terwijl het aantal werkzoekenden beperkt toeneemt. Als gevolg daarvan daalt de werkloosheid relatief snel.
Noord-Limburg heeft basis op orde
De economische groei in Noord-Limburg komt in 2016 voor
het derde jaar op rij uit op 2,0%. Zo stabiel presteren slechts
weinig andere Nederlandse regio’s en die ontwikkeling wijst
erop dat het met de basis in Noord-Limburg goed zit. Het
fundament ligt voor een belangrijk deel in de groothandel
en het transport, samen goed voor 15% van de economie.
De komst van twee nieuwe distributiecentra van Groep
Heylen, één voor e-commerce en één voor de groente en
fruit producten van handelshuis Frankort & Koning, is een
nieuwe bevestiging van de handelsfunctie. Verder is het
belang van de agrarische sector groot en realiseert deze
sector vrijwel ieder jaar een groei van circa 1%. Zakelijke
dienstverleners zijn minder goed vertegenwoordigd in
Noord-Limburg. De opleving in deze grote sector legt in de
regio dan ook minder gewicht in de schaal dan elders.
Flinke groei van het aantal vacatures
De werkloosheid in Noord-Limburg lijkt goed op weg om in
2016 tot onder de 6,5% te dalen. De regionale arbeidsmarkt bestaat uit 150.000 personen en voor het nietwerkende deel neemt de baankans toe. Het aantal vacatures steeg in een jaar tijd met ruim 50% (landelijk +30%).
Iedere maand worden er inmiddels tussen de 1.500 en
Economische positie Noord-Limburg 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Hoger
Lager
Werkloosheid
Lager
Lager
Economische groei Noord-Limburg
4%
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Noord-Limburg
Nederland
Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau
2.000 nieuwe vacatures bij het UWV gemeld. Door die hoeveelheid nieuwe baankansen neemt het aantal werkzoekenden minder snel toe dan elders in het land. Versnelling
van de banengroei in functies waar ervaren ouderen nodig
zijn, blijft echter wel noodzakelijk. Een groot deel van de
werkzoekenden in de regio is ouder en al geruime tijd op
zoek naar werk. Juist ouderen ondervinden er last van dat
bedrijven vaak op zoek zijn naar jonge flexibele krachten.
De bouw is hierop een uitzondering, hier is juist zichtbaar
dat oudere ervaren krachten in trek zijn, omdat zij vanaf
dag een weten wat er van hen verwacht wordt.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
68
Regio’s in 2016 / december 2015
Midden-Limburg
Groeitempo blijft gelijk
 De economische activiteit in Midden-
Limburg stijgt met 1,9% in 2016. Ten opzichte van het 2015 blijft het verwachte
groeitempo gelijk.
 De maakindustrie is een belangrijke pijler
onder de regionale economie. Binnen de
industrie profiteren bedrijven die zich richten op de binnenlandse markt, zoals producenten van bouwmaterialen, sterker dan
bedrijven die overwegend exporteren.
 De werkloosheid daalt richting de 6% in
2016 door de gunstige ontwikkeling van het
aantal vacatures en de gematigde groei van
het aantal werkzoekenden.
Boost in de bouw gunstig voor de regio
De economie van Midden-Limburg schakelt in 2016 nog
niet naar een volgende versnelling. De groei komt naar verwachting uit op 1,9% en de regio verliest wat terrein op het
landelijke groeipad. Dat komt vooral door de beperkte aanwezigheid van de snel groeiende zakelijke dienstverlening
en de lage bevolkingsgroei. Ook de industrie draagt in 2016
maar in beperkte mate bij aan de economische groei. Gemiddeld genomen zien bedrijven die exporteren een gematigde groei tegemoet. Voor producenten en handelaren die
ook aan binnenlandse partijen leveren, zoals Rockwool in
Roermond, is de opleving en verduurzaming van de woningbouw gunstig. De groei krijgt ook een stimulans omdat
de regio relatief veel bedrijvigheid in de bouw kent. Internationalisering is een dagelijkse gang van zaken in MiddenLimburg. Duitsland ligt om de hoek en de regio is populair
bij Duitse dagjesmensen en verblijfstoeristen. Verder staan
Weert en Roermond steeds beter op de kaart bij Chinezen.
In mei deden in een week bijna 5.000 Chinezen het Designer Outlet aan en in Weert komt een hotel specifiek gericht
op Chinese gasten.
Arbeidsmarkt kan snel verbeteren
Midden-Limburg heeft de kleinste arbeidsmarkt van Lim-
Economische positie Midden-Limburg 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Gelijk
Lager
Werkloosheid
Lager
Lager
Economische groei Midden-Limburg
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
-4%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Midden-Limburg
Nederland
Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau
burg. De beroepsbevolking bestaat uit 125.000 personen, in
het sterk verstedelijkte Zuid-Limburg is dit ruim twee keer
zo groot. Naar verwachting ligt de werkloosheid in MiddenLimburg onder het provinciale gemiddelde van 6,4% in
2016. In de afgelopen periode is de participatie van mensen
op de arbeidsmarkt goed op peil gebleven. Landelijk was
juist zichtbaar dat mensen door de hoge werkloosheid werden ontmoedigd om werk te gaan zoeken. Ten opzichte van
andere regio’s zullen in Midden-Limburg minder ontmoedigden instromen. Het aantal vacatures, eind oktober stonden er bijna 1.200 open, stijgt daarnaast juist sterker dan
landelijk. Door de combinatie van minder sterke instroom
en meer vacatures kan de werkloosheid snel dalen.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
69
Regio’s in 2016 / december 2015
Zuid-Limburg
Economie blijft achter
 De economische groei valt in Zuid-Limburg
voor het vierde jaar op rij lager uit dan in de
andere Limburgse regio’s. De bevolkingskrimp speelt Zuid-Limburg daarbij parten.
 De chemie ondervindt internationaal sterke
concurrentie. Binnen Europa heeft het Nederlandse chemiecluster een sterke positie
en naar verwachting kent de sector een
lichte groei in 2016.
 Op de arbeidsmarkt wordt het economisch
herstel gaandeweg zichtbaar. Het aantal
openstaande vacatures neemt toe en de
regionale werkloosheid loopt terug tot onder de 7%.
Sectorstructuur en bevolkingskrimp remmen groei
Zuid-Limburg vormt het economisch zwaartepunt van Limburg zowel in termen van economische activiteit als van
werkgelegenheid. De regio groeit echter al langere tijd minder sterk dan de rest van Limburg. Met een verwachte groei
van 1,7% blijft het Zuiden voor het vierde jaar op rij achter.
De groeipotentie wordt beperkt door bevolkingskrimp en
ook de sectorsamenstelling werkt niet mee. Hoewel alle
marktsectoren in 2016 groeien, zijn juist de snelgroeiende
sectoren zoals bouw, groothandel, transport en zakelijke
dienstverlening minder sterk aanwezig in de regio. De chemie (Chemelot) is van groot belang voor het economische
wel en wee, de sector als geheel groeit naar verwachting
nauwelijks. Het toerisme doet het goed. Maastricht trok
beduidend meer buitenlandse bezoekers in de eerste helft
van 2015 en die trend zet zich naar verwachting door. De
koopkrachtverbetering van Nederlandse consumenten kan
ook een impuls voor het aantal binnenlandse vakanties en
stedentrips betekenen. Een tripje naar Zuid-Limburg voelt
daarbij toch een beetje als een vakantie in het buitenland
voor veel Nederlanders.
Banengroei in het vooruitzicht
Traditiegetrouw is de werkloosheid in Zuid-Limburg wat
Economische positie Zuid-Limburg 2016
Ten opzichte
van provincie
Ten opzichte
van Nederland
Economische groei
Lager
Lager
Werkloosheid
Hoger
Hoger
Economische groei Zuid-Limburg
3%
2%
1%
0%
-1%
-2%
-3%
2011
2012
2013
2014
2015F
2016F
Zuid-Limburg
Nederland
Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau
hoger dan in de andere Limburgse regio’s. Vooral in de steden is de werkloosheid relatief hoog. Door het aanhouden
van het economisch herstel, loopt de werkloosheid naar
verwachting wel terug tot onder de 7%. Momenteel blijft de
regionale ontwikkeling van het aantal vacatures nog wat
achter bij het landelijke beeld. Met ruim 2.700 vacatures op
bijna 35.000 werkzoekenden is er nog lang niet voor iedereen een baan die past. De vooruitzichten voor 2016 stemmen wel hoopvol. VDL-Nedcar is vanaf volgend jaar de enige productielocatie ter wereld voor de Mini Cabrio. Dat resulteert in een grotere behoefte aan vakmensen in de fabriek. Verder wordt er veel verwacht van nieuwe banen op
de Smart Services Campus in Heerlen en zet de banengroei
in de horeca en het toerisme naar verwachting ook door.
Bron: ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
70
Regio’s in 2016 / december 2015
Contactpersonen
ING Economisch Bureau
Regio-econoom Groningen, Friesland en Drenthe
Regio-econoom Overijssel, Gelderland en Utrecht
Regio-econoom Noord- en Zuid-Holland en Flevoland
Regio-econoom Zeeland, Noord-Brabant en Limburg
Grootbedrijf & Instellingen
Regiodirecteur GB&I Noord-Oost
Regiodirecteur Instellingen Noord-Oost
Districtsdirecteur IJsselland
Districtsdirecteur Noord-Nederland
Districtsdirecteur Oost-Nederland
Gerrit Keen
Cees Hendriks
Arnold Hofmeijer
Klaas Jan Hutten
Erik ten Kate
06 55 87 00 25
06 55 74 64 10
06 27 04 16 12
06 54 36 77 46
06 55 86 05 91
Regiodirecteur GB&I Noord-West
Regiodirecteur Instellingen Noord-West
Districtsdirecteur Amsterdam
Districtsdirecteur Midden Nederland
Districtsdirecteur Noord-Holland
Gijs van Wijgerden
Gijs de Kruijff
Reinoud van Helbergen
Thomas Eterman
Michel van Nieuwland
06 55 17 03 80
06 50 63 30 25
06 27 08 75 24
06 30 54 66 23
06 55 39 75 20
Regiodirecteur GB&I Zuid-Oost
Regiodirecteur Instellingen Zuid-Oost
Districtsdirecteur Arnhem-Nijmegen
Districtsdirecteur Oost-Brabant
Districtsdirecteur Limburg
Paul van Vuuren
Sjef Stollman
Renco Kraak
Jan Willem Overwater
Dennis Langenhuizen
06 54 31 26 74
06 15 01 81 31
06 55 88 05 34
06 30 27 38 11
06 54 37 10 65
Regiodirecteur GB&I Zuid-West
Regiodirecteur Instellingen Zuid-West
Districtsdirecteur Rotterdam
Districtsdirecteur Zuid-Holland
Districtsdirecteur West-Midden-Brabant, Zeeland
Ali Bouchrit
Claus Verbrugge
Ali Bouchrit
Dominique ter Schure
Job den Hamer
06 30 06 83 51
06 21 55 69 66
06 30 06 83 51
06 27 07 70 52
06 30 62 52 70
ING Economisch Bureau
71
Henk van den Brink
Ferdinand Nijboer
Rico Luman
Thijs Geijer
06 19303153
06 51852971
06 83648954
06 13379743
Regio’s in 2016 / december 2015
Midden- en kleinbedrijf
ING Economisch Bureau
Regiodirecteur MKB Noord-Oost
Rayondirecteur Veluwe en Stedendriehoek
Rayondirecteur Friesland
Rayondirecteur Zuid-Drenthe-IJsselVecht
Rayondirecteur Oost-Nederland
Rayondirecteur Groningen-Assen
Martin van den Hemel
Ron Jager
Gert-Jan Winkeler
Jan Willem van den Berg
Corné Pauwels
Jaco Koopmans
06 25 00 09 18
06 55 39 73 82
06 23 14 43 12
06 50 26 32 51
06 29 06 52 53
06 52 32 14 53
Regiodirecteur MKB Noord-West
Rayondirecteur Noord-Holland Noord
Rayondirecteur Noord-Holland Midden
Rayondirecteur Amsterdam-Amstelland
Rayondirecteur Amsterdam
Rayondirecteur Flevoland
Rayondirecteur Haarlem-Haarlemmermeer
Rayondirecteur Gooi-Eemland
Rayondirecteur Utrecht-Heuvelrug
Rayondirecteur Zuid-West Utrecht
Marcel de Goeij
Ronald Smit
Ruben Uitendaal
Gerard Bakker
Bas Vanhorick
Robbert Kromkamp
Erwin Baens
Frank Warmerdam
Simone Tietema
Wout van der Schaft
06 52 00 85 11
06 50 66 69 38
06 55 81 29 60
06 50 63 79 95
06 30 90 19 42
06 30 27 92 23
06 29 47 05 69
06 55 81 37 59
06 52 37 26 08
06 50 66 69 92
Regiodirecteur MKB Zuid-Oost
Rayondirecteur Midden-Gelderland
Rayondirecteur Zuid-Gelderland
Rayondirecteur Noord-Oost Brabant
Rayondirecteur Zuid-Oost Brabant
Rayondirecteur Limburg
Marcel Beckers
Ellen-Marie Koek
Sidney van den Bergh
Rob Wagemakers
Han Gasseling
Daniël Gosler
06 52 54 70 39
06 50 67 84 12
06 15 01 81 37
06 55 39 76 00
06 21 82 32 40
06 55 81 27 66
Regiodirecteur MKB Zuid-West
Rayondirecteur Rotterdam-Vlaardingen
Rayondirecteur Rotterdam-Zuid en Eilanden
Rayondirecteur Breda-Midden Brabant
Rayondirecteur Zeeland-West Brabant
Rayondirecteur Den Haag-Omgeving
Rayondirecteur Den Haag-Westland
Rayondirecteur Zuid-Holland Zuid - Capelle
Rayondirecteur Rijn en Gouwe
Dick de Boer
Dick Nonnekes
Wouter Kusters
Hans van de Grift
Chris Cornet
Johan Otto
Robert-Jan Wijnhoud
Evert de Gijsel
Joost Berkhout
06 55 17 48 88
06 55 77 79 65
06 83 64 51 94
06 54 23 70 64
06 50 61 70 41
06 21 71 39 04
06 15 06 39 10
06 55 79 88 25
06 54 98 39 85
72
Regio’s in 2016 / december 2015
Disclaimer
Disclaimer
De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van
de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen
in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door
hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V.,
gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep
N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig
financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V.
betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat
ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is.
ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit
rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren
of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik
van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter
bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie
is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De
Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 21 december 2015.
ING Economisch Bureau
73
Regio’s in 2016 / december 2015