Het ontstaan van de popmuziek

VOORAF
Het ontstaan van de blues is geen kwestie van het bepalen van een datum. We kunnen niet
exact bepalen wanneer de stijl blues ontstaan is. Het is, zoals zo vaak het geval, een
geleidelijke ontwikkeling. De term blues is vele jaren later pas door de schrijver Washington
Irving, in 1807, bedacht. Men speelde en zong toen al tientallen jaren de blues. Maar de term
duidde in eerste instantie niet de stijl aan. Het was een afkorting voor “blue devils”, wat
zoveel betekende als: met het verkeerde been uit bed gestapt of melancholisch. Het gaf dus
een bepaalde gemoedstoestand aan.
Een andere vraag die je in deze stencils beantwoord zult krijgen is hoezo negers in Amerika
terechtgekomen zijn. Er blijkt een hele goede reden te zijn om negers helemaal vanuit Afrika
naar Amerika te transporteren om daar op de katoenplantages te laten werken, of spoorwegen
aan te laten leggen.
Misschien de meest opzienbarende opmerking: als Christopher Columbus Amerika niet had
ontdekt, hadden wij nu geen HipHop of Rap gekend. Vind je dit een vreemde opmerking?
Toch niet zo vreemd als je je bedenkt dat de oorspronkelijke bewoners van het nieuw ontdekte
continent hele andere muziek maakten. De negers brachten hun eigen instrumenten en muziek
mee en vermengden dit op den duur met de muziek die zij van de immigranten uit WestEuropa hoorden. Hieruit is toen een geheel eigen muziekstijl ontstaan.
In de komende lessen zul je kennis maken met de geschiedenis van de popmuziek, met
liederen die hieraan bijgedragen hebben, met speelstukken en speeltechnieken. Een overzicht
vind je in het onderstaande diagram.
Historische
achtergrond
van de Blues
Akkoorden
en
Bluesschema
Presentatie
Klasseblues
DE ONTDEKKING VAN AMERIKA
Het plaatje hiernaast is een schilderij waarop
Columbus te zien is die de Nieuwe Wereld opeist. Dit
tafereel zal zich rond half oktober 1492 afgespeeld
hebben.
We nemen aan dat Christopher Columbus op het
eiland San Salvador (De Bahama’s) op 12 oktober
1492 de eerste stappen in het nieuw ontdekte werelddeel zet. De oorspronkelijke bewoners, de
Arawak, zijn aardig en vredelievend. Columbus schrijft dan ook zeer lovende rapporten aan
de regenten van Spanje. Hij beloofde dat de regenten zoveel goud en slaven konden krijgen
als ze wilden (“God, goud en glorie”). Door deze geweldige belofte ontstond er een ware
goudkoorts in Spanje. Door de hebzucht werden de Indianen met veel geweld gedwongen al
het goud bij elkaar te brengen dat ze hadden. Maar dit was in de ogen van de Spaanse
regenten nog te weinig. Indianen werden als slaven naar Spanje getransporteerd om verkocht
te worden en te werk gesteld. Veel Indianen hebben deze praktijken niet overleefd. In 1650
blijkt bijvoorbeeld geen van de oorspronkelijke Arawak-indianen nog in leven te zijn.
Niet alleen sterven veel Indianen onder de zogenaamde encomienda’s, een recht om zo’n 300
Indianen als slaaf te mogen hebben om ze aan het werk te zetten. Ook het werk in de mijnen
is zo zwaar dat veel mannen bezwijken. De vrouwen moeten zo hard werken dat het
verzorgen van kinderen niet meer lukt. De kindersterfte is zeer hoog. Ook ziekten die de
Spanjaarden (Europeanen) meebrengen eisen hun tol. Pokken, griep, mazelen en tyfus zorgen
voor veel slachtoffers onder de lokale bevolking. Na 200 jaar Spaanse overheersing is de
lokale bevolking op sommige plaatsen bijna uitgeroeid. En daarmee ook de arbeidskrachten
die de Spanjaarden zo hard nodig hadden. Er was dus dringend behoefte aan andere
arbeidskrachten.
Vanaf 1500 worden regelmatig negers uit West-Afrika gehaald om als slaaf op de
suikerrietplantages in Suriname te werken. De negers blijken sterke en betrouwbare
arbeidskrachten te zijn. Als er grote behoefte ontstaat aan sterkere arbeidskrachten, worden
grote hoeveelheden slaven uit West-Afrika naar de Cariben en de Mississippi-delta vervoerd.
Stamhoofden vroegen een goede prijs voor de eigen landgenoten die ze als slaaf verkochten
aan de blanken. Hieronder zie je enkele plaatjes over de erbarmelijke omstandigheden
waaronder de slaven vervoerd werden en moesten werken.
Het plaatje hiernaast laat zien hoe de slaven
naar de haven gebracht werden om op
transport te gaan naar Amerika.
Ook het vervoer op de schepen was geen pretje.
Dicht op elkaar gepakt, zonder frisse lucht,
wekenlang op een schip zorgde voor trieste
omstandigheden. Veel negers overleefden de
overtocht dan ook niet. De plaatjes laten een aantal
situaties zien hoe de slaven vervoerd werden. Als
ze de overtocht van een aantal maanden overleefd
hadden, werden ze op de slavenmarkt verkocht aan
de hoogste bieder. De nieuwe eigenaar mocht doen en laten met je wat hij wilde. Je was
tenslotte zijn bezit geworden.
Je was letterlijk “koopwaar”; er bestonden winkels
waar je slaven kon kopen. Hier een slavenwinkel en
veilinghuis in 1864 in Atlanta, Georgia.
Worksongs
Als slaaf had je geen rechten. De grootgrondbezitter mocht feitelijk alles doen en laten met je
wat hij wilde. Als je geluk had, mocht je van je baas bij je huisje eigen groente verbouwen en
had je redelijke werktijden. Als je pech had, moest je lang en hard op de katoenplantage
werken en, als je tenslotte stierf, had je nooit iets van een eigen bezit (meubels, een ezel,
gereedschap) gehad. Als neger had je in feite geen eigen bezit en was je je hele leven
gedoemd slaaf te zijn. Maar een blanke kon ook slaaf zijn (bijvoorbeeld criminelen,
overgebracht uit Europa) en kon zijn slaventijd afkopen na zeven jaar. Hij kreeg dan zijn
persoonlijke bezittingen terug en was een vrij man.
Muziek maken was ook alleen maar geoorloofd als vermaak voor de blanken, of als het nuttig
was voor het behoud van het werkplezier of –tempo. De blanke grootgrondbezitter was
namelijk bang dat de neger geheime berichten op zijn instrumenten door zou geven. Veelal
werden daarom de instrumenten in Afrika reeds vernietigd en was het enige dat de slaaf
meenam zijn herinnering aan de muziekcultuur in Afrika.
Uiteraard probeerden de slaven op een slinkse wijze hun cultuur te bewaren en met elkaar te
communiceren. Het was onder andere verboden om te oefenen in schijngevechten. Men denkt
dat de capoeira ontwikkeld werd om dit verbod te omzeilen. De hoofddoeken die vrouwen
droegen werden gebruikt om boodschappen over te brengen. De manier waarop de hoofddoek
gedragen werd had een bepaalde betekenis.
Het werken op een katoenplantage is zeker geen pretje. Katoen groeit in een zeer vochtige en
warme omgeving. Het plukken van het rijpe katoen is een arbeidsintensieve bezigheid,
doordat het katoen moeilijk uit het kapsel geplukt kan worden. Als je van de eerste
schemering ’s morgens tot na zonsondergang in de brandende zon moet werken, is een beetje
arbeidsvitaminen welkom. Maar in deze tijd (rond
1800) bestaat er nog geen radio of iPod en moet je
zelf voor de muziek zorgen. De slaven gaan, net
als in hun geboorteland, zingen tijdens het werk.
De slaven zetten de traditie om tijdens het werk te
zingen voort in hun nieuwe omgeving. Het zijn
geen bedachte, gecomponeerde liederen, maar ter
plekke geïmproviseerd wisselgezangen. De
liederen worden in voor- en nazang (call and
response) gezongen.
De worksong is een a capella gezongen – dus zonder instrumentale begeleiding geïmproviseerd lied. Ze werden mondeling overgeleverd, zodat er geen genoteerde versies
bewaard gebleven zijn. Omdat de liederen spontaan verzonnen werden tijdens het
katoenplukken, is er bijna geen vaste vorm, weinig steeds terugkerende kenmerken ontstaan.
Wel kenmerkend is de call and response-vorm. Een voorzanger (leader) zet een spontaan
verzonnen melodielijn in en de overige arbeiders (choir) antwoorden. Op deze manier ontstaat
er een ritme waarop het werk makkelijker gedaan kan worden. Het werkt stimulerend, als
arbeidsvitaminen. Je werd een beetje van het eentonige werk afgeleid, waardoor je je moeheid
niet zo voelde. Het onderstaande lied “Jody” is een worksong die bij het kappen van bomen
gezongen werd. Op elke eerste en derde tel hakt iemand van de groep met zijn bijl. Dit lied is
als luistervoorbeeld te vinden in TeleTOP in Informatie.
Een voorbeeld van een andere worksong is het lied “Pick a bale o’ cotton”. Dit is een
voorbeeld van een zogenaamde plantation song. Dit lied werd tijdens het plukken van katoen
gezongen. Dat de zanger erg enthousiast is over zijn bijdrage over de hoeveelheid katoen en
erg overdrijft wordt duidelijk als je weet dat een baal katoen zo’n 230 kilo weegt.
Het katoen werd in balen
vervoerd via het spoor of over
het water met raderboten
richting New Orleans.
Een andere soort worksong is de railroad song. Deze werd, zoals de naam al zegt, gezongen
tijdens het aanleggen van een spoorweg. Als de bielsen en de rails gelegd zijn, moet het spoor
recht gelegd worden. Omdat dit, gezien het gewicht, nogal een zwaar werk is, zijn veel
mensen tegelijkertijd nodig om het spoor te verplaatsen. Door het zingen van een railroad
song zal iedereen op hetzelfde moment kracht zetten om de rails te verleggen. De man rechts
op de foto zingt vóór (call) en de
spoorwerkers zingen na (response).
Door het ritme van het lied werkt
iedereen samen.
Fieldholler is een langgerekte, luide,
melodieuze roep (shout). Andere benamingen zijn hoolies of hollers. Op deze manier werden
bijvoorbeeld instructies gegeven door de baas tijdens het werk. Hieronder zie je een voorbeeld
van zo’n holler. De titel is: Cornfield Holler.
In de film “O Brother, Where Art Thou?” hoor en zie je aan het begin een Chaingang Song.
Dit soort liederen worden gezongen door gevangenen die op de velden of aan straten moeten
werken. Liederen zonder begeleiding, die alleen gevoelens moesten uitdrukken, zonder
harmonische structuur. De naam is afgeleid van de kettingen waarmee een aantal gevangenen
aan elkaar vastgebonden zijn (chains).
Chaingang
In 1808 wordt de slavenhandel officieel verboden, maar in de praktijk is hier weinig van te
merken. Onderdrukking, discriminatie en achterstelling van de neger zijn nog aan de orde van
de dag. Omdat de blanken zeer godsdienstig zijn, is het gebruik van andere instrumenten dan
het orgel niet toegestaan. Trommels worden als heidense instrumenten gezien en mogen dus
niet gebruikt worden. Ook waren de slavenbezitters bang dat de negers door middel van de
trommels berichten zouden doorgeven om te vluchten. Als een slaaf toch ontsnapt was, werd
hij op een gruwelijke manier gestraft wanneer hij gepakt werd. Zweepslagen of het afhakken
van een voet waren geen uitzonderingen.
Hier zie je een slaaf die met zweepslagen gestraft is.
Nog een voorbeeld.
De enige muzikale uiting die overbleef was dus zingen. De oudste bekende worksongs
stammen uit rond 1880. De melodieën van deze shanties (liedjes) zijn overgenomen in
spirituals en gospels. De melodie van zo’n shantie, ook wel corn dittie (maislied) genoemd,
werd vaak voorzien van een andere – spirituele, dus op de bijbel terug te voeren – tekst. Toen
de diensten van de negers nog in het geheim gevierd moesten worden in zogenaamde camp
meetings of bush meetings, was het samen zingen een uiting van het delen van vreugde,
verdriet en hoop met elkaar. De nieuwe liederen werden ritmisch begeleid door handgeklap of
het stampen met de voeten. Go Down Old Hannah bijvoorbeeld lijkt veel op de spiritual Go
down Moses.
Enkele namen die sterk verbonden zijn met worksongs:
leadzanger Huddle William Leadbetter, beter bekend onder de
naam Leadbelly of Lead Belly (1885-1949). Hij is onder
andere tot 30 jaar veroordeeld voor moord. Wegens goed
gedrag is hij, nadat hij zijn verzoek zingend (!) voorgedragen
had aan gouverneur Pat Neff, vroegtijdig vrijgelaten. Zijn
bijnaam heeft hij te danken aan zijn medegevangenen, die
zijn achternaam speels aanpasten. Maar ook door zijn sterke,
fysieke gestel. Want wat betekent: lead belly?
“Blind” Lemon Jefferson (1893-1929) was in de twintiger jaren van de vorige eeuw een zeer
succesvolle en invloedrijke blueszanger. Zijn plaatopnamen zijn
een commercieel succes. Hij wordt gezien als de grondlegger
van de country blues. Overigens, hij is echt blind, waarschijnlijk
vanaf zijn geboorte.
Dit is Robert Johnson. Ook hij heeft grote invloed gehad op de
ontwikkeling van de blues.
Howlin’ Wolf zingt Sittin’ on top of the World. Deze Blues-rock heeft
geen 12 maar 9 maten. Dit komt niet vaak
voor. Deze blues kun je als luistervoorbeeld
vinden in TeleTOP onder Informatie. De
blue-notes en de glissando’s zijn goed te
horen.
Robert Johnson
Howlin' Wolf
Blues
Uit de diverse soorten onbegeleide vocale muziek die de arme, meestal als slaaf werkende
arbeider zingt, ontstaat geleidelijk een muziekstijl die we blues zijn gaan noemen. Haar
oorsprong ligt in het deltagebied van de rivier de Mississippi, in de staat Mississippi in de 19de
eeuw in het zuiden van de V.S. De country blues, zoals deze vorm genoemd wordt, is nog
steeds vocaal, maar nu begeleid door een akoestische gitaar. Andere benamingen voor deze
soort blues zijn folk blues, rural blues, backwoods blues, of downhome blues.
De blues is een zogenaamde “good time music”. Het is niet zozeer een stijl, maar meer een
gevoel. Het is niet belangrijk of de zanger(es) een mooie stem heeft en de melodie goed zingt.
Het gevoel dat in de bluessong gelegd wordt is veel belangrijker. Het gevoel van melancholie,
neerslachtigheid, depressie, droefheid wordt uitgezongen. De naam is afgeleid van de
uitdrukking ‘the blue devils’, dat door de neger als dit gevoel omschreven wordt.
De omstandigheden waarin de neger zit, zijn ronduit slecht te noemen. Ze zongen over wat ze
voelen en ze voelen zich vaak terneergeslagen: “I’m feeling blue”, “to have the blue devils”
zijn uitdrukkingen waarmee ze dit gevoel proberen te beschrijven. De oude bluesteksten zijn
dan ook vrijwel nooit protesterend, maar juist berustend. Ze gaan over de liefde tussen man en
vrouw, over huis en haard, de zorgen, het slechte onderwijs, het zware werk en de
discriminatie.
De blueszanger begeleidt zich op de akoestische gitaar en zingt vaak met ruwe, ongeschoolde
stem. Hij zet tonen expres onzuiver in (= dirty intonation) of glijdt naar de tonen toe (=
glissando). De blue-notes zijn een belangrijk expressiemiddel om de neerslachtigheid uit te
drukken. Bij het zingen van de blues gaat het niet om perfect verklankte noten of dat je elke
noot precies op de tel raakt, maar meer om het uiten van oprechte emotie (van treurig tot
dolblij en alles wat daartussen zit).
De vorm waarin de tekst gezongen wordt bestaat meestal uit drie regels waarvan de eerste
twee (ongeveer) hetzelfde zijn en de derde anders is. Ook de melodie is opgebouwd uit drie
zinnen. De eerste twee lijken op elkaar en de derde wijkt af.
Zowel de tekst- als ook de harmonische structuur is vrij uniek. De blues bestaat uit een
melodie van 12 maten van elk 4 tellen, waarbij de tekst een AAB-vorm heeft. Dit schema
wordt een chorus genoemd. In de blues worden maar drie akkoorden gebruikt, aangeduid met
I, IV en V. Een akkoord is een stapeling van drie of meer tonen die tegelijkertijd gespeeld
moeten worden. In de muziek gebruiken we Romeinse cijfers om de trappen in de toonladder
aan te geven.
C
D
E
F
G
A
B
C’
D’
enz.
I
II
III
IV
V
VI
VII
I
II
enz.
Het eerste akkoord (I) is bijvoorbeeld gebouwd op de noot C. Het akkoord C bestaat dan uit
de noten C-E-G. Het tweede akkoord (IV) wordt gebouwd op de noot F: F-A-C. Het derde
akkoord, het G-akkoord, wordt vervolgens gebouwd op de noot G: G-B-D. De drie akkoorden
worden in een vast patroon gespeeld. Het schema dat dan ontstaat wordt verdeeld in 3 regels
van 4 maten.
Het schema ziet er nu als volgt uit: I
I
I
I
IV
IV
I
I
V
IV
I
V
Maar, zoals je zult zien, kan dit schema afwijken. In het speelstuk Blues in C is de akkoordenvolgorde iets gewijzigd.
Praktijk Blues & Akkoorden
Opdracht 1
Noteer hieronder het C-akkoord, het F-akkoord en het G-akkoord.
Opdracht 2
Noteer de letters van de akkoorden onder de melodie van deze blues.
Luister hiervoor goed naar de samenklank.
Opdracht 3
Oefening 1
Speel als begeleiding per maat een C-akkoord of een G-akkoord
Oefening 2
Speel als begeleiding per maat een C-akkoord of een F-akkoord
Oefening 3
Speel als begeleiding per maat een C, een F of een G-akkoord
Films
In veel films komen bluessongs voor. Ook kan een film geheel over de blues gaan. Met de
informatie die je in dit stuk opgedaan hebt, kun je de fragmenten herkennen.
Filmtitels:
Sounder (1972);
the Blues Brothers (1980 & 1998);
Crossroads (1986);
O Brother, Where Art Thou? (2000);
Ray (2004); en
Black Snake Moan (2006).
Deze lijst is uiteraard niet volledig. Wanneer je een film gezien hebt waarin een blues
voorkomt en de titel staat niet in de lijst, geef deze titel door aan je docent zodat je meehelpt
met het uitbreiden van deze lijst.