Nota: Muziektherapie in de palliatieve zorg

Nota: Muziektherapie in de palliatieve zorg
Inleiding
Muziek is alomtegenwoordig in ons dagelijkse leven. Heel wat mensen maken bewust gebruik
van muziek om zich te ontspannen, om een bepaalde sfeer te creëren, om hun leven te
verrijken. Het laat geen twijfel dat muziek een belangrijke rol kan spelen in het behouden en
het verbeteren van ons fysiek, emotioneel en spiritueel welzijn. Het zou daarom ook onlogisch
zijn om geen muziek te gebruiken in palliatieve zorg. (Joke Bradt)
Mensen die spoedig gaan sterven, kunnen vervuld zijn met angst voor de dood, voor het
moment van het sterven, voor aftakeling en geestelijke achteruitgang, voor behandeling, voor
het onbekende en het onherroepelijke, voor de scheiding van geliefden en voor de scheiding
van het leven. Daarnaast kan het einde van het leven ook beleefd worden als de voltooiing van
het leven. Het invullen van de laatste fase kan dan een periode van opperste creativiteit
inluiden. Met het sterfbed kunnen sublieme ervaringen samengaan.
In deze laatste fase kan je als muziektherapeut heel veel betekenen voor een cliënt, hetzij in
het leren omgaan met de angsten, hetzij om te helpen bij de voltooiing van het leven op een
voor de cliënt goede manier.
In heel wat landen speelt muziektherapie reeds een belangrijke rol in palliatieve zorg. De
patiënt en de muziektherapeut beluisteren niet alleen muziek maar musiceren, improviseren
en componeren ook samen om emotionele expressie te bevorderen, om angsten te
verminderen, om herinneringen op te roepen, om te relaxeren, om pijn te verminderen of
draaglijker te maken, om tot aanvaarding te komen, om inter-persoonlijke relaties te verrijken,
om een levensbalans op te maken en closure mogelijk te maken. (Joke Bradt)
Definitie
Muziektherapie in de palliatieve zorg is het gepland en systematisch inzetten van muziek en
de relatie tussen de therapeut, patiënt en de familie om het welbevinden van de hele persoonlichaam, geest en ziel- te bevorderen. De functie van muziek op zich, de reactie op muziek en
de relatie die zich ontwikkelt tussen de patiënt, zijn familie en de muziektherapeut zijn
levende componenten in het proces. (Susan E. Mandel)
Indicaties
Munro beschrijft de volgende indicaties:
o Complexe psychologische problemen
o Symptomen van verdachte psychogene oorsprong
o Extreme angst, onrust of ademhalingsmoeilijkheden
o Slapeloosheid
o In zichzelf gekeerd zijn
o Isolatie door infectiegevaar, taalmoeilijkheden, afwezigheid van taal door tumoren of
laryngectomie
o Nood aan verstrooiing en bemoediging
Susan E. Mandel voegt daar nog aan toe:
o Interesse in muziek
o Depressie
Anneloor Meersman, muziektherapeute
[email protected]
Mei 2009
o
o
o
o
Moeite om emoties te uiten en moeilijke interactie met de omgeving
Chronische pijn
Gebrek aan motivatie, isolatie
Spraak kwijt of taalbarrières
Verder vond ik ook nog in de literatuur:
o Voelt zich depressief
o Geen zin meer in het leven
o Weinig initiatief
o Laag zelfwaardegevoel
o Isolatie t.o.v de buitenwereld (schamen voor het ziek zijn)
o Moeilijkheden met het uiten of communiceren van gedachten, gevoelens, noden en
verlangens
o Moeilijkheden op het vlak van het ontdekken van spiritualiteit
o Lichamelijke problemen en ontevredenheid over het lichaam
o Cultuurverschillen
o De patiënt kan de situatie niet aan
Waarom muziek
 Muziek als levensverhaal
Tot nu toe heb ik nog niemand ontmoet die een leven zonder muziek heeft geleid. Vanaf de
geboorte (en zelfs daarvoor) speelt muziek een belangrijke rol. Een baby is veel gevoeliger
voor muziek en de muzikale kenmerken van onze taal, dan voor de letterlijke betekenis van de
woorden. Gedurende ons leven bouwen we een repertoire op van favoriete muziek, muziek
die ons droevig stemt, muziek die ons vreugde brengt, muziek die ons kracht geeft en muziek
die ons tot contemplatie aanzet. Deze muzikale compilatie kan beschouwd worden als een
afspiegeling van ons leven; het symboliseert onze ervaringen, gedachten en levensfilosofie.
Dit repertoire, dat continue in wording is, vertelt ons levensverhaal.
Patiënten op het einde van hun leven verlangen er vaak naar hun levensverhaal met anderen te
delen. Het is echter niet altijd gemakkelijk de goede en minder goede dingen die het leven ons
heeft gebracht in woorden om te zetten. Soms voelen we aan dat een patiënt iets wil vertellen
maar niet weet waar te beginnen. Het bewuste gebruik van muziek kan een schitterende
aanzet zijn tot een deugddoend gesprek. Het selecteren en beluisteren van een specifiek lied of
muziekstuk biedt een alternatieve manier van communiceren aan. Na het beluisteren van dat
muziekstuk kan de patiënt vaak niet wachten om je te vertellen waarom hij dat bepaald
muziekstuk koos, waar het hem doet aan herinneren. Het is alsof de muziek een diep
verlangen aanraakt om de vreugdes en verdriet van hun leven met iemand te delen. Soms
verkiest een patiënt stilte na de muziek. Dit stilzwijgen mag niet geïnterpreteerd worden als
een afbreken van de communicatie door de patiënt. In tegendeel, de patiënt heeft reeds iets
belangrijks meegedeeld via de muziek. (Joke Bradt)
Bij muziek treedt symbolisering op als de muziek staat voor een ding, persoon, gebeurtenis of
ervaring met een diepere inhoud die op een andere manier geen uitdrukking heeft gevonden.
De diepere inhoud die in de muziek een symbolische uitdrukking vindt, maakt bijbehorende
gevoelens los. Muziek is tevens in staat gevoelens los te maken doordat zij associaties
oproept. Dit betekent dat er naar aanleiding van de muziek bij iemand bepaalde herinneringen
opkomen omdat er in het verleden een verbinding is ontstaan tussen muziek en de context
waarin de muziek klonk. (Smeijsters, 2000) Daarbij kunnen eventuele onverwerkte gevoelens
opgeroepen en dan eindelijk eens geuit worden. Het schijnt dat muzikale herinneringen
gemakkelijker terug te halen zijn dan verbale herinneringen. (Bright, 1992) Bekende
Anneloor Meersman, muziektherapeute
[email protected]
Mei 2009
muziekstukken fungeren als het ware als een ‘password’ voor moeilijk toegankelijke
geheugenbestanden. De geheugenbestanden die cognitief moeilijk te activeren zijn, hebben
vaak een niet-cognitieve ervaringscontext nodig. Muziek is in staat als niet-cognitief,
sensorisch, emotioneel, sociaal en motorisch hologram op te treden waardoor zij op indirecte
wijze de cognitieve aspecten van de beleving activeert. (Smeijsters, 1997)

Muziek als communicatie van emoties
Pijnlijke emoties en herinneringen worden veelal verdrukt, niet alleen ter bescherming van het
ego maar ook ter bescherming van zij die ons dierbaar zijn. Patiënten verschuilen
bijvoorbeeld al te vaak intens verdriet of woede uit vrees dat de expressie van deze
‘negatieve’ emoties de pijn en het verdriet van hun echtgenoot, kinderen, vrienden alleen
maar zal vergroten. Veel patiënten spenderen inderdaad al hun energie aan het zich sterk
houden voor de familie. Het verdrukken van intense emoties brengt heel wat emotionele en
fysieke spanning teweeg; dit kan alleen maar negatieve gevolgen hebben voor het emotioneel,
fysiek en spiritueel welzijn van de patiënt. (Joke Bradt)
Muziek evoceert en reguleert emoties. Doordat zij gevoelsbeladen is, kan zij gevoelens
losmaken en gevoelsvervlakking tegenwerken. Maar doordat het met de muziek verbonden
gevoel ingebed is in de structuur van de muziek, is muziek tevens in staat het gevoel te
reguleren, in goede banen te leiden. (Smeijsters, 1997)
Muziek biedt een uitstekende uitlaatklep aan voor emoties. In muziektherapeutisch werk
wordt hiervoor voornamelijk instrumentale en vocale improvisaties gebruikt, maar ook het
muziek beluisteren biedt mogelijkheden. Bovendien hebben veel patiënten op het einde van
hun leven niet meer de kracht of de mogelijkheid om actief te musiceren. Muziek slaagt er als
geen enkel ander medium in om onze defensies neer te halen en de zo zorgvuldig verborgen
gevoelens en gedachten naar de oppervlakte te halen. Het loslaten van deze emoties wordt
steeds als zeer deugddoend ervaren. Het prachtige van de muziek is dat zij de patiënt kan
steunen doorheen de beleving van deze emoties. Muziek heeft zoveel meer te bieden dan
woorden! (Joke Bradt)
Muziek kan verdriet en tranen oproepen, een eventueel masker wordt weggenomen en het
wordt duidelijk wat er bij die persoon speelt. Op die manier kan het gevoel geuit worden in
een ondersteunende omgeving en dat kan een goed gevoel opleveren. (Bright, 1992)
Doordat muziek ongrijpbaar, vluchtig is, komt zij bij lagen in het gevoel terecht die door het
gesproken woord toegedekt blijven. (Smeijsters, 2000)
Muziek kan ook hulp bieden in het communiceren van gevoelens met geliefden. Het samen
luisteren naar muziek maakt het veelal gemakkelijker om een gesprek aan te knopen omwille
van al de associaties en herinneringen die de muziek kan oproepen. Het is bovendien
gemakkelijker om over de muziek te praten dan over zichzelf. Zulke gesprekken over de
muziek zijn vaak heel betekenisvol omdat de interpretatie van het lied of de muziek geladen is
met projecties van hun persoonlijke leven en ervaringen. (Joke Bradt)
Via de muziek ontstaat er weer interpersoonlijk contact, een niet-veroordelend contact via een
esthetische weg. Voor de patiënt is het fijn betrokken te worden in een mooi geheel.
(Aldridge, 1995)
Door te zingen wordt de stem geactiveerd. Bij het aanbieden van muzikale prikkels gebeurt
het dat patiënten met hun stem reageren. De stem is de weg waarlangs emoties kunnen
ontladen worden.

Muziek als relaxatie
Naast emotionele expressie en communicatie is ook het bevorderen van relaxatie belangrijk in
palliatieve zorg. Heel wat onderzoek heeft reeds aangetoond dat relaxatie het immuunsysteem
bevordert en pijn vermindert. Veel patiënten zijn ‘emotioneel overspannen’. De accumulatie
Anneloor Meersman, muziektherapeute
[email protected]
Mei 2009
van verdrongen emoties, het proberen oplossen van belangrijke problemen, het nakend
afscheid van geliefden en de vele lichamelijke ongemakken en pijn brengen veel stress
teweeg. Relaxerende muziek helpt om de patiënten gerust te stellen en te kalmeren. Vaak
vragen patiënten om dezelfde muziek steeds opnieuw te horen omdat het structurerend
karakter van de muziek hen helpt om hun gedachten te ordenen.
Muziek, door zijn structuur, biedt de patiënt ook veiligheid aan. Deze ervaring van veiligheid
is een noodzakelijke voorwaarde voor relaxatie. Naast de structuur maakt ook de
voorspelbaarheid van de muziek relaxatie mogelijk. Muziek met plotse of drastische
veranderingen in tempo, dynamiek en harmonie is daarom contrageïndiceerd voor relaxatie.
Ook het timbre van de muziek is van uiterst belang. Maar het belangrijkste criterium in het
selecteren van relaxatiemuziek is de voorkeur van de patiënt. Al te vaak wordt de
muziekkeuze bepaald door de smaak van de familie en zorgverleners. Het is aan te raden een
lijst bij te houden van muziek die de patiënt ontspannend vindt. Wanneer de tijd komt dat de
patiënt geen eigen keuze meer kan maken kan je die lijst raadplegen om je muziekkeuze te
bepalen.
Relaxatie aan de hand van muziek lijkt heel gemakkelijk en totaal schadeloos. Toch is het
belangrijk zich te realiseren dat relaxatie niet alleen het loslaten van spierspanning inhoudt
maar ook het opheffen van het deksel dat emoties in het lichaam heeft vastgehouden. Daarom
is het van uiterst belang dat de zorgverlener regelmatig de kamer van de patiënt terug
binnengaat om de gemoedsgesteldheid van de patiënt te evalueren. Muziek wordt vaak als
‘onschadelijk’ beschouwd maar vergeten we alstublieft niet dat muziek zeek sterke emoties
kan teweeg brengen wat zeer overwelmend kan zijn voor een patiënt.
Tenslotte is muziek voor relaxatie ook aangeraden bij opgewonden patiënten die niet meer
alert zijn of comateus zijn. Zeker het zingen of neuriën door de zorgverlener is zeer
kalmerend voor hen, nog meer dan het beluisteren van opgenomen muziek. Onze menselijke
stem is het meest persoonlijke en het meest intieme instrument. Het is het instrument bij
uitstek om zorg en liefde uit te drukken. (Joke Bradt)
De stem kan de patiënt er ook toe brengen om rustiger en meer ontspannen te ademen.
Daarnaast kan de stem de cliënt ook brengen van krampachtig inademen, wat duidt op een
krampachtig vasthouden aan het leven, naar een ontspannen uitademen. Dat maakt aan de
cliënt duidelijk dat hij mag sterven. Door een stemimprovisatie kan het loslaten ondersteund
worden. De stem is het meest directe, meest vertrouwde maar ook meest intieme instrument
dat de mens bezit. Het is het eerste wat een kind, voordat het geboren is, kan horen: de stem
van de moeder. De stem kan dus heel veel troost en vertrouwen geven voor een patiënt. Tot
slot biedt de stem heel veel mogelijkheden: een grote verscheidenheid aan klank, volume en
frequentie en je kan stemgebruik combineren met aanrakingen.
Muziek leidt tot ontspanning en tot lagere niveaus van belangrijke stresshormonen, zoals
cortisol. (Vink, 2001)

Muziek en zijn invloed op het lichaam
Muziek kan ook een rol spelen door het oproepen van de basale muzikale ervaring door
trillingen. Hiervoor worden vaak klankschalen gebruikt. (Nieuwenhuijzen en Broersen) De
trillingen van de instrumenten kunnen delen van het lichaam in beweging brengen die tot dan
toe verkrampt waren door een verdrongen emotie. Door de trillingen kan deze emotie
losgemaakt, geuit worden. De trillingen kunnen ook delen van de hersenen in beweging
brengen waardoor bepaalde dingen, bijvoorbeeld een herinnering, een emotie, losgemaakt
worden. Muziek die via het gehoor en de hersenstam binnenkomt, kan het lymbisch systeem
beïnvloeden, zelfs al voor het signaal in de cortex is gearriveerd, en daardoor direct inspelen
op deze hersenstructuur. Muziek biedt de mogelijkheid om binnen te treden in de
belevingswereld van cognitief gestoorde mensen, daar waar dit onder andere via de taal
Anneloor Meersman, muziektherapeute
[email protected]
Mei 2009
moeilijk of onmogelijk is. (Slaeys, 1985) Muziek grijpt dus in op het halfbewuste niveau.
(Nieuwenhuijzen en Broersen)

Muziek en zijn typische eigenschappen
Muziek is van zichzelf geordend waardoor ze structuur kan aanbieden. (Smeijsters, 2000).
Muziek structureert de tijd. Door de maat, ritmische en melodische motieven, door kleinere en
grotere vormdelen die binnen een harmonische structuur met elkaar verbonden zijn, ontstaat
orde in de tijd en voorspelbaarheid. Deze orde en voorspelbaarheid kunnen verwarring en de
motorische onrust die met verwarring samengaat verminderen. (Smeijsters, 1997)
Muziek is een goed medium om patiënten in hun belevingswereld aan te spreken want de
parameters binnen de muziek zijn flexibel, kunnen gemakkelijk aangepast worden aan de
patiënt. Door het aanpassen van de parameters aan wat je ziet bij de patiënt, bijvoorbeeld de
ademhaling, zoek je contact met hem. Je kunt de muzikale parameters aanpassen aan wat je
wilt uitdrukken. De toonhoogte bijvoorbeeld: muziek in het lage register kan positieve
gevoelens oproepen van warmte, geborgenheid, ondersteuning. Als de patiënt fysisch of
emotioneel gespannen, opgewonden of angstig lijkt, dan kun je muziek gebruiken met een
relatief kleine toonomvang. Anderzijds als een patiënt heel ontspannen is, kun je muziek
gebruiken met een grotere toonomvang omdat die de patiënt uitlokt en stimuleert tot
expressie. Wanneer patiënten ademhalingsmoeilijkheden hebben of heel snel ademen, kun je
dit ook beïnvloeden door mee te spelen op de ademhaling en langzaam het tempo van de
muziek te vertragen om de ademhaling daarin mee te nemen. Om patiënten tot rust te laten
komen, kun je muziek laten horen waarbij de melodie logisch wordt gevormd, in een
stapsgewijze beweging of met kleine intervallen en met veel herhalingen. Deze melodie
gecombineerd met eenvoudige akkoorden roept een gevoel van geborgenheid,
voorspelbaarheid en structuur op. (Hogan, 1999)
Doelstellingen
De palliatieve muziektherapie biedt ondersteuning in het omgaan met problemen. De
belangrijkste doelstellingen zijn het verzachten van fysieke pijn en het verzachten van, en het
ondersteunen en valideren bij psychische problematiek. Doelstellingen zijn gericht op het
verminderen van psychosomatische klachten, het verminderen van chronische pijn, het
verwerken van een verlies van een persoon, het verwerken van een verlies dat optreedt na een
plotseling verworven handicap en het afscheid kunnen nemen van het leven. De
therapeutische relatie in het medium en daarbuiten is vaak gekenmerkt door rogeriaanse
principes, de bewoner staat centraal. (Smeijsters, 2000)
Hoofddoel: kwaliteit van leven in de laatste dagen zo hoog mogelijk houden. De doelen
kunnen niet voor een lange termijn opgesteld worden. Best is om de doelen per sessie te
bepalen en te kijken naar de behoeften van de patiënt op dat moment. Volgens Susan Munro
is de eerste doelstelling altijd de patiënt motiveren om te zoeken naar een manier waarop de
muziek een rol kan spelen tijdens het bezoek van de therapeut.
Verdere doelstellingen kunnen zijn:
◦
De dood onder ogen zien, het sterven een plek kunnen geven
◦
Rust en ontspanning ervaren die nodig zijn om het leven te kunnen loslaten.
◦
Een antwoord vinden op ‘zin-vragen’
◦
Leren op een goede manier omgaan met de gevoelens die erbij komen kijken:
opstand en protest, schuldgevoelens, schaamte, ontkenning, depressie, aanvaarding en
hoop.
Anneloor Meersman, muziektherapeute
[email protected]
Mei 2009
◦
Het leren omgaan met psychische en emotionele problemen
zoals angst, depressie, slapeloosheid, verwardheid en agitatie en terminale onrust
◦
Onvrede uiten
◦
‘Oud zeer’ (= onverwerkte pijn, of opgekropte of verdrongen emoties) aan de orde laten
komen, eventueel bewust maken, vervolgens verwerken en loslaten.
◦
Stimuleren van de bewustwording dat je leeft
◦
Een positieve sfeer rond het stervensbed in een periode van wachten en waken.
◦
Tot het laatste moment contact blijven houden met de directe omgeving.
Concreet
Over het algemeen wordt individueel met een cliënt gewerkt. Groepssessies zijn meestal niet
aangewezen, aangezien iedereen dat laatste stukje toch op een heel eigen manier beleeft en
iedere cliënt recht heeft op persoonlijke aandacht. Wel kan er, op vraag van de cliënt of de
familie zelf, familie aanwezig zijn bij de sessies. Dit kan zeker een meerwaarde geven aan de
sessies, je begeleidt dan niet alleen de cliënt, maar ook de familie in een toch wel moeilijk
proces. De therapeut gaat steeds uit van de behoeften van de cliënt.
Of de patiënt wil/kan musiceren hangt erg af van zijn fysieke toestand, is het nog mogelijk
muziek te spelen, maar ook van zijn psychische toestand, de emoties die komen kijken bij een
levensbedreigende ziekte.
Muziektherapie is vaak het laatste waaraan patiënten denken als ze ongeneeslijk ziek zijn. De
patiënt kan zijn twijfels hebben bij de zinvolheid van deze therapie. Het kan helpen om eens
samen met een verpleegkundige naar de patiënt toe te gaan zodat die beseft dat
muziektherapie een deel is van de totale zorg.
Doorheen de ziekte wordt een patiënt zwakker waardoor het hoe langer hoe moeilijker wordt
om actief muziek te maken. Ook de verbale mogelijkheden kunnen verminderen waardoor de
non-verbale aspecten van de muziek een meer belangrijke rol gaan spelen.
Soms vraagt de familie om muziek te maken tijdens de laatste uren van iemands leven. Op dat
moment kan muziek emotionele, fysische en spirituele barrières overstijgen. (Munro)

Actieve muziektherapie (als de cliënt nog in staat is om zelf actief muziek te
maken en de cliënt daar ook behoefte aan heeft)
In de terminale zorg komt actieve muziektherapie niet zo vaak voor omdat voor de patiënten
de drempel te hoog ligt om muziek te maken. Het is belangrijk dat de patiënten weten dat het
niet altijd mooi moet klinken als er muziek gemaakt wordt. Het aantal sessies is vaak vrij
beperkt en daarom is het niet gemakkelijk om patiënten over die drempel te krijgen.
Een andere factor die een rol speelt, zijn de lichamelijke mogelijkheden. In het laatste stadium
van bijvoorbeeld MS zijn de spieren te slap om nog een instrument te kunnen spelen.
Eventueel kunnen bepaalde instrumenten aangepast worden aan de fysische mogelijkheden
van de patiënt.
Activiteiten beschreven door Munro
 Naar een bibliotheek gaan, naar optredens of concerten gaan
 De muziekcollectie van de patiënt overzichtelijk maken, catalogeren
 De patiënt een instrument laten bespelen, daar waar de patiënt ooit blijven steken was of
een instrument leren dat gemakkelijk bespeelbaar is
Anneloor Meersman, muziektherapeute
[email protected]
Mei 2009




Begeleide fantasie
Tekenen, schilderen of collages maken op de tonen van muziek
Vrije improvisatie of het uitdrukken van gevoelens, emoties en zorgen
Liederen of gedichten schrijven
Andere activiteiten:
 Songwriting
Het samen schrijven van een lied. Thema’s die vaak in het lied verwerkt worden zijn:
boodschappen, zelfreflectie, complimenten, herinneringen, reflectie op het beeld dat ze
hebben van anderen en van huisdieren, uitdrukking van zichzelf over hun ellende,
verbeelding, gebed.
Een meer toegankelijke manier is om een tekst te schrijven op een bestaand lied. Hierbij kan
de patiënt wel het lied bepalen en dan nadien de tekst veranderen.
 Life-review
Bij deze werkvorm moedigt de therapeut de patiënt aan om zijn verleden op te roepen. Dit kan
door samen met de patiënt het verleden te verklanken. Hierbij kan worden gepraat over de
associaties en herinneringen van de patiënt en hoe die het best in een spel tot uiting kunnen
komen.
 Muzikale improvisatie rond thema’s of emoties
In een improvisatie rond bepaalde thema’s werken. Bepaalde emoties die heel belangrijk zijn:
verdriet, angst, hoop, boosheid, schaamte, aanvaarding, rouw. Patiënten die zullen sterven
hebben nog heel veel vragen. In een muzikaal spel kunnen ze dit op een non-verbale manier
uiten. Het kan zijn dat de patiënt nog worstelt met een innerlijk conflict en dat kan dan via de
muziek naar buiten komen. In de muziek worden de innerlijke conflicten mogelijks opgelost.
 Sound-focussing
Het gaat om het maken van een geluid dat op een pijnlijk gebied van het lichaam van de
patiënt wordt gefocust. Dit gaat vaak gepaard met lichaamscontact, waarbij de therapeut zijn
of haar hand legt op het pijnlijke gebied. De patiënt moet zich op dat gebied concentreren en
hier een vocale expressie naar toe sturen. Dat kan zijn zingen, maar ook brommen,
schreeuwen of wat dan ook prettig voelt op dat moment als hij aan dat gebied denkt. De
bedoeling hiervan is om tot een overeenstemming te komen tussen lichaamsgevoel en de
klank van de stem. Zo kan de patiënt uitdrukken hoe hij in zijn lichaam zit.
 Improviseren vanuit het moment
Eventueel vanuit een vast gegeven zoals een akkoordenschema of een rondovorm. Dit
improviseren kan zorgen voor een rustige atmosfeer door heel traag te spelen. Een instrument
dat dan vaak wordt gebruikt is de altlier en de ocean drum.

Receptieve muziektherapie (als de cliënt niet meer in staat is tot actief muziek
maken door medicatie of lichamelijke gesteldheid of wanneer de cliënt daar geen zin in
heeft)
(1) Als mensen nog aanspreekbaar zijn
 Samen muziek beluisteren die bepaalde emoties bij de cliënt oproept en naar aanleiding
waarvan gesprekken kunnen ontstaan. (Bekende muziek luisteren kan zorgen voor rust,
Anneloor Meersman, muziektherapeute
[email protected]
Mei 2009
het is iets vertrouwds, de muziek kan emoties oproepen, het samen muziek luisteren kan
zorgen voor een gevoel van samenhorigheid tussen de cliënt en de therapeut.)
 De therapeut kan samen met de cliënt op zoek gaan naar muziek die een bepaalde
betekenis heeft voor de cliënt en die muziek op een bandje zetten. Wanneer de cliënt zich
niet lekker voelt, bijvoorbeeld ’s nachts niet kan slapen of bij veel pijn of… kan hij dat
bandje opzetten … De muziektherapeut kan er nu eenmaal niet op elk moment zijn.
 Samen met de cliënt op zoek gaan naar muziek die belangrijk was bij verschillende
gebeurtenissen in zijn leven, een live-review. Op die manier bekijkt de cliënt zijn leven
nog een keer en kan beter afscheid nemen.
 Samen met de cliënt muziek uitzoeken die op de begrafenis of de crematie kan gespeeld
worden.
 De therapeut maakt muziek voor de bewoner:
~ bestaande liederen of muziekstukken die voor de cliënt een bepaalde waarde hebben
of uitgekozen werden: zingen of op een bepaald instrument (lier, fluit, piano,…>meestal lang-klinkend) De teksten van de liederen kunnen soms meer zeggen dan
je in een gesprek kan zeggen. Via de keuze van de muziek kan de cliënt ook
onrechtstreeks gevoelens die spelen duidelijk maken. Naar aanleiding daarvan kan
dan ook gesproken worden over de muziek of het kan zo gelaten worden, misschien
is het al voldoende als de cliënt dit gevoel via de keuze van de muziek tot uiting kan
brengen. Misschien komen er wel gevoelens in voor als kwetsbaarheid of tederheid
waarover de cliënt moeilijk kan praten.
~ een improvisatie naar aanleiding van een titel of emotie door de cliënt genoemd
~ de therapeut speelt een improvisatie en de cliënt wordt aangemoedigd om zijn
fantasie/gedachten te laten gaan. Deze worden achteraf nabesproken en van daaruit
kunnen bepaalde problemen duidelijk worden omtrent het naderende einde.
~ de therapeut improviseert waarbij de cliënt enkel gevraagd wordt zich aan de
muziek over te geven. Op die manier kan de cliënt even vluchten uit de problemen
die hij heeft, weg van de pijn, het afscheid,… Daardoor kan ontspanning en
innerlijke rust ontstaan.
~ het spelen met de parameters om bepaalde dingen te bereiken bij de cliënt.
(2) Als mensen niets meer kunnen aangeven
 De therapeut zingt liederen voor de cliënt waarvan hij weet dat die voor de cliënt een
bepaalde waarde hebben. Dit kan eventueel samen met familie zijn die bij het bed zit.
 De therapeut speelt een improvisatie op het ritme van de ademhaling van de cliënt en
probeert zo contact en ontspanning te krijgen. Op die manier ben je als therapeut heel erg
gericht op de cliënt en voel je het ook lijfelijk wanneer een cliënt rustiger gaat ademhalen
of dieper of … Als ik dit doe merk ik dat dit heel veel concentratie van me vraagt, maar
dat al die concentratie ook gericht is op de cliënt. Met mijn hele zijn ben ik bij de cliënt
en elke verandering in de ademhaling voel je ook bij jezelf omdat je als het ware mee gaat
ademen met de cliënt in de muziek. Dit kan leiden tot een goed en intens contact.
 De therapeut speelt een klankimprovisatie waarop de nadruk ligt op het creëren van een
sfeer van rust en ontspanning.
 De therapeut laat de trillingen van instrumenten voelen aan de cliënt om het contact te
vergroten en de muziek ook op een andere manier binnen te laten komen bij de cliënt.
~ Klankschalen of harpje op het bed, op het lichaam. Klankschalen geven vreedzame
en rustgevende klanken, cliënten kunnen hun gedachten laten gaan en de klanken
volgen. Een muziektherapeut vertelde dat cliënten meer durven zeggen na het horen
van klankschalen. Klankschalen blijken die kracht te hebben die ervoor zorgt dat het
uiten van bepaalde dingen gemakkelijker wordt.
~ De trillingen kunnen pijn verzachten
Anneloor Meersman, muziektherapeute
[email protected]
Mei 2009
(3) Belangrijkste middelen
De stem
Het gebruik van de stem is heel belangrijk in de terminale fase, vooral wanneer de stervende
op het einde in een comateuze toestand geraakt:
 de stem heeft de grootste impact op mensen die in een andere wereld blijken te zijn en die
we met woorden niet meer kunnen bereiken. Door stemimprovisaties kunnen mensen weer
even uit hun eigen wereld gehaald worden en is er nog weer even contact mogelijk.
 De stem kan de cliënt ertoe brengen om rustiger en meer ontspannen te ademen. Daarnaast
kan de stem de cliënt ook brengen van krampachtig inademen, wat duidt op een
krampachtig vasthouden aan het leven, naar een ontspannen uitademen. Dat maakt aan de
cliënt duidelijk dat hij mag gaan. Door een stemimprovisatie kan het loslaten dus
ondersteund worden.
 De stem is het meest directe, meest vertrouwde maar ook meest intieme instrument dat de
mens bezit. Het is het eerste wat een kind, voordat het geboren is kan horen: de stem van
de moeder. De stem kan dus heel veel troost en vertrouwen geven: het leven eindigt zoals
het begint.
 De stem biedt heel veel mogelijkheden: een grote verscheidenheid aan klank, volume en
frequentie, je kan de stem combineren met aanrakingen als de cliënt dat wil, de stem heb
je ook altijd bij je, hoef je niet te stemmen of uit te pakken.
Liederen
Liederen zijn zowel in de actieve als in de receptieve muziektherapie heel belangrijk.
 Er wordt een cirkel gecreëerd: de eerst keer dat we als kind in aanraking komen met
muziek is via liederen. Deze zijn qua structuur en melodie gemakkelijk en voor een kind
dus goed te begrijpen. Op het einde van het leven komen veel mensen voor ze sterven
terecht in een regressie-proces. Dan komt die muzikale structuur via liederen terug, nu
vaak iets complexer en op die manier is de cirkel rond.
 Liederen zijn duidelijk gestructureerd. Veel mensen zijn, bij het naderen van het einde van
het leven, bang om de structuur te verliezen, daarom verkiezen ze liederen boven
improvisaties. Stervenden hebben een voorkeur voor liederen met een duidelijke structuur
en een mooie melodie die dikwijls rustgevend werkt.
 Via het zingen van religieuze liederen proberen cliënten hun geloof terug te vinden of te
verdiepen. Het spirituele staat hier voorop. soms wordt ook over de tekst gepraat en wordt
eventueel nauw samen gewerkt met de geestelijk verzorgende.
Opgenomen muziek beluisteren
Het is voor de patiënten vaak al een drempel om te denken aan muziek in hun situatie. Na
enig aarzelen zijn ze vaak wel te overhalen om naar muziek te luisteren die ze kennen, waar
ze van houden. Het luisteren naar opgenomen muziek heeft tal van voordelen:
Je kan met een koptelefoon luisteren, waardoor je medepatiënten niet stoort en je wat je
beluistert helemaal voor jezelf kan houden. De individuele voorkeuren van de patiënten
moeten nauw in het oog gehouden worden!!
Het is op elk moment van de dag beschikbaar.
De patiënt kan zelf de apparatuur bedienen, op momenten waarop hij geen controle heeft over
zijn toestand, heeft hij wel nog controle over de apparatuur!
Familieleden kunnen deze muziek spelen op momenten waarop ze het gevoel hebben dat ze
niets meer kunnen doen, dan kunnen ze toch nog iets doen, ze kunnen blijvend hun emoties
delen via de muziek zonder dat er nog verbaal gecommuniceerd wordt. (Munro)
Anneloor Meersman, muziektherapeute
[email protected]
Mei 2009
Tot slot
Ik ben ervan overtuigd dat muziek de zorg en liefde, die patiënten op het einde van hun leven
nodig hebben, het diepst kan uitdrukken. Muziek heeft een dimensie die ontbreekt in de
verbale taal. Muziek is zo open, zo veelduidig, zo ambigu. Muziek wordt gevoeld,
geïnterpreteerd door de luisteraar naargelang zijn/haar behoeften op dat moment. Daar waar
wij vaak twijfelen of de woorden die we willen spreken wel gepast zijn voor dat moment,
kunnen wij gerust zijn dat de patiënt en de familie uit de muziek zullen halen wat zij nodig
hebben. Muziek kan bovendien steunend aanwezig zijn zonder storend te zijn. De ‘zachte ‘
aanwezigheid van de muziek kan de patiënt helpen in een vredige overgang van leven naar
dood. Het is bovendien geweten dat de auditieve waarneming het laatste zintuig is om het
lichaam te ‘verlaten’. Muziek kan dus tot op het allerlaatste moment de patiënt bijstaan.
Bovendien kan muziek een sfeer van sereniteit en vrede creëren in de kamer van de patiënt.
Deze sereniteit is niet alleen van groot belang voor de patiënt maar ook voor de familie.
Muziek kan ons steunen, omhelzen, troosten, strelen , dragen. Muziek is aanwezig daar waar
woorden tekort schieten. Muziek drukt zowel verdriet als schoonheid uit. Muziek resoneert
met de ervaring van diegene die achter blijven: zij drukt zowel het verdriet van het afscheid
uit als de schoonheid van de patiënt. (Joke Bradt)
Casussen: (uit de literatuur, eigen ervaringen en verhalen van andere muziektherapeuten)
 Een vrouw is al een paar dagen in een comateuze toestand. Wanneer de muziektherapeut
muziek gaat maken, zijn ook de dochter en kleindochter van deze vrouw aanwezig. Op een
bepaald moment herkennen zij één van de liedjes die de muziektherapeut zingt. Het is een
liedje dat (groot)moeder altijd voor hen zong. De muziektherapeut stelt voor dit liedje
samen voor (groot)moeder te zingen. Na enig aarzelen zingen ze het lied met z’n drieën
opnieuw. Op dit moment doet de vrouw nog even haar ogen open en glimlacht. Dit was de
laatste keer dat er nog zichtbaar contact was tussen de stervende vrouw en haar familie.
 Een dementerend koppel is opgenomen in een RVT. De man is stervende en ligt in
comateuze toestand op bed. De vrouw begrijpt niet wat er gaande is en maakt zich vooral
zorgen over het feit dat haar man met zijn mond open ligt. Samen met mij zong ze oude
liederen voor haar man. Dit zorgde ervoor dat de vrouw rustiger werd en rustiger aanwezig
kon zijn bij haar echtgenoot.
 Ik maak muziek aan het sterfbed van een man. De man is in comateuze toestand. Een arts
komt binnen om alle functies te controleren, hij doet de ogen open van de man, trekt de
lakens weg, meet de hartslag … De man reageert niet. Waneer de dokter weg is en ik weer
begin met de muziek doet de man zijn ogen open. De rest van de sessie is er oogcontact
tussen mij en die man.
 Een vrouw is stervende. Het was een vrouw die enorm hield van muziek. Aangezien de
familie het niet ziet zitten om te waken, is de vrouw de hele tijd alleen. Wanneer ik net
voor het weekend nog muziek ga maken, neemt ik meteen ook afscheid van de vrouw
aangezien de artsen voorspellen dat ze geen 24 uur meer zal leven. Op maandag blijkt de
vrouw nog altijd te leven en is er aan haar toestand nog helemaal niets veranderd. Ik ga
opnieuw muziek maken voor die vrouw, een half uur later krijg ik bericht dat de vrouw dan
toch plots heel snel achteruit is gegaan en gestorven is.
 Een vrouw is stervende en ik begeleid deze vrouw met rustige muziek. Vroeger was die
vrouw pianiste en een echte ambiancemaker. Op een bepaald moment ben ik muziek aan
het maken voor de andere bewoners van het RVT, in de leefgroep. Vooral de bekende oude
liedjes worden gezongen. Omdat in de kamer van de stervende vrouw gewerkt moet
worden, wordt zij naar de leefgroep gebracht in haar bed. Wanneer ze de vrolijke muziek
hoort, gaan haar handen in de lucht, beweegt ze haar armen mee op de muziek en maakt ze
Anneloor Meersman, muziektherapeute
[email protected]
Mei 2009
met haar vingers bewegingen alsof ze piano speelt. De familie is stomverbaasd, maar
vooral verheugd dat de ware persoonlijkheid van de vrouw nog even naar buiten komt.
 Een vrouw is stervende en de verpleegkundigen verwachten dat ze nu elk ogenblik haar
laatste adem zal uitblazen. Ik vraag aan de dochter, die zit te waken, of ik muziek mag
maken. De dochter weet het niet goed, ze wil vooral dat het sterven van haar moeder rustig
verloopt, want aan het sterven van haar vader heeft ze een heel nare herinnering. Ik stel
voor om muziek te maken, maar onmiddellijk te stoppen als het niet goed voelt voor de
dochter. Ik speelde meer dan een uur tot de vrouw zachtjes weggegleden was. De dochter
was ongelooflijk dankbaar, het sterven van haar moeder was iets positiefs, zou een
positieve herinnering blijven.
 Ik kom binnen in de kamer van een stervende waar heel veel familie rond het sterfbed zit.
Ik voel een enorme spanning in de kamer, het is er muisstil op de ademhaling van de
stervende na. Het voorstel om muziek te maken, wordt enthousiast onthaald, dan gebeurt er
tenminste iets… Terwijl ik muziek maak beginnen de familieleden onderling te praten,
beginnen een paar mensen te huilen,… Langzamerhand lost de gespannen sfeer op en
verandert in een sfeer van openheid waarin alle familieleden op hun manier de emoties
tonen waar ze mee worstelen.
 Zo heb ik gelezen over een cliënt die een grote passie had voor muziek, maar niet verder
had kunnen studeren in die richting door omstandigheden. Die passie had hij gedurende
zijn hele leven met niemand kunnen delen. Toen hij terminaal was, kwam hij in contact
met een muziektherapeut, eindelijk iemand waarmee hij zijn passie kon delen en
interessant discussies kon voeren. Die man heeft toen veel langer geleefd dan voorspeld
was. Blijkbaar had het feit dat hij nu nog kon doen wat hij altijd had willen doen hem die
levenskracht om nog even door te gaan. Via muziek kunnen bepaalde cliënten dus nog
zaken afmaken die gedurende hun leven erbij ingeschoten waren.
Literatuur
Literatuur gebruikt in deze nota:
 Aldridge, D. (1995) Spirituality, hope and music therapy in palliative care. Arts in
Psychotherapy, Vol. 22, nr. 2.
 Bradt, J. Muziek in palliatieve zorg. Palliatieve zorg, jaargang 7, nr2, 2000.
 Bright, R. (1992). Music therapy in the management of dementia. In Jones, G.M.M. &
B.M.L., Miesen (red.). Care-giving in Dementia, Research and Applications. London and
New York: Tavistock/Routledge.
 Hogan, B. (1999). Music therapy at the end of live. In Aldridge, D (red.). Music Therapy
in Palliative Care. London: Jessica Kingsley.
 Mandel, S E. Music Therapy: Variations on a Theme Journal of Palliative Care 9:4, 1993.
 Munro, S. Music Therapy in Palliative/Hospice Care. 1993.
 van Nieuwenhuijzen, N. & M. Broersen. Muziektherapie, waar woorden tekort schieten.
 Smeysters, H. Handboek muziektherapie. Heerlen: Melos. 2000.
 Smeysters, H. (1997). Musiktherapie bei Alzheimerpatienten. Eine mata-analyse der
Effektforschung. Musiktherapeutische Umschau. 18 (2).
 Vink, A. (2001). Muziektherapie als non-verbale behandelvorm bij dementie. In Pot, A.M.,
Broek, P., Kok, R.(red.). Gedrag van slag. Houten/Diegem: Bohn Stafleu van Loghum.
Anneloor Meersman, muziektherapeute
[email protected]
Mei 2009
Andere interessante literatuur:







Munnichs, J. Sterven. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum, 1998.
van Orshoven, A. & Menten, J. (red.) Palliatieve zorg, stervensbegeleiding,
rouwbegeleiding. Leuven: Acco, 1996.
Straub, S. Accompagnato, mogelijkheden van muziektherapie in de begeleiding van
terminale patiënten. Hogeschool Zuyd, faculteit gedrag en maatschappij, Sittard, 2001.
Music Therapy in Palliative Care, David Aldridge
Aldridge, D. (1999). Music therapy and the creative act. In Aldridge, D. (red.). Music
Therapy in Palliative Care. London: Jessica Kingsley.
Hees, R.O. (1993). Het biomuzikale in de muziek. Tijdschrift voor Kreatieve Therapie.
nr.3
Leijssen, S. (1999) Playing en death. Tijdschrift van de Beroepsvereniging voor
Muziektherapie. nr.2
Anneloor Meersman, muziektherapeute
[email protected]
Mei 2009