Academiejaar 2009-2010 Ugent Disciplinering en

Academiejaar 2009-2010
Ugent
Disciplinering en institutionalisering in modern proza:
Een eigenzinnige kijk op waanzin
Promotor: Lars Bernaerts
Masterproef voorgelegd aan de Faculteit
Letteren en Wijsbegeerte voor het verkrijgen van
de graad van Master in de Vergelijkende Moderne Letterkunde,
door Joachim Sels.
1
These walls are funny.
First you hate ‘em,
then you get used to ‘em.
Enough time passes,
you get so you depend on them.
That’s “institutionalized”.
Morgan Freeman in The Shawshank Redemption (1994)
2
Woord Vooraf
In de eerste plaats wil ik mijn promotor Lars Bernaerts bedanken voor zijn uitstekende
begeleiding en constructieve feedback. Zijn voortdurende bereidheid om mijn vragen te
beantwoorden en hoofdstukken na te lezen, was een grote hulp bij de totstandkoming van
deze masterproef.
In het bijzonder gaat mijn dank uit naar mijn zus, Nele, voor het nalezen en verbeteren van
deze masterproef. Omdat ze steeds bereid was tijd vrij voor me vrij te maken en een
kritische reflectie te geven. Verder wil ik nog mijn vrienden bedanken: Mariano Contino en
Tine Vandermeersch voor hun vriendschap en het geduld dat ze aan de dag legden,
Anneleen Dewitte voor de strakke lay-out. Tot slot verdienen ook mijn ouders een woord
van dank voor hun financiële en emotionele steun gedurende de voorbije jaren dat ik aan de
Universiteit Gent studeerde.
3
Inhoudsopgave
Woord Vooraf .......................................................................................................................................... 3
Inhoudsopgave ........................................................................................................................................ 4
1.
Inleiding ........................................................................................................................................... 6
2.
Theoretisch kader: een geschiedenis van de psychiatrie ................................................................ 9
2.1.
Psychiatrie en waanzin .......................................................................................................... 10
2.1.1.
2.1.1.1.
In den beginne… .................................................................................................... 10
2.1.1.2.
Hoe werd waanzin geïnterpreteerd? .................................................................... 11
2.1.2.
De periode vóór het ontstaan van gestichten ....................................................... 12
2.1.2.2.
De eerste gestichten .............................................................................................. 13
a.
Oorspong ....................................................................................................................... 13
b.
Arbeit mach frei!............................................................................................................ 14
2.1.2.3.
De eerste therapeutische gestichten .................................................................... 16
2.1.2.4.
Organisatie van het therapeutisch gesticht .......................................................... 17
Het begin van het einde? .............................................................................................. 18
2.1.3.1.
Een stijgend aantal patiënten ................................................................................ 18
2.1.3.2.
Zenuwziekte vs. Krankzinnigheid........................................................................... 20
2.1.3.3.
Nieuwe therapieën ................................................................................................ 21
2.1.3.4.
Freud en de psychoanalyse ................................................................................... 22
2.1.4.
Op zoek naar alternatieven ........................................................................................... 23
2.1.4.1.
Koortskuur, broom en shocktherapie ................................................................... 23
2.1.4.2.
De (elektro)convulsieve therapie .......................................................................... 24
2.1.4.3.
Lobotomie.............................................................................................................. 25
2.1.4.4.
Sociale en gemeenschapstheorieën ...................................................................... 25
Antipsychiatrie....................................................................................................................... 27
2.2.1.
Definitie ......................................................................................................................... 27
2.2.2.
Grondleggers ................................................................................................................. 27
2.2.3.
Ontinstitutionalisering................................................................................................... 28
2.2.4.
ECT ter discussie gesteld ............................................................................................... 29
2.2.5.
Rehabilitatie .................................................................................................................. 29
2.3.
3.
De geboorte van de psychiatrie .................................................................................... 12
2.1.2.1.
2.1.3.
2.2.
De ‘prepsychiatrische’ periode ...................................................................................... 10
Conclusie ............................................................................................................................... 31
Analyse van drie literaire werken .................................................................................................. 32
4
3.1.
3.1.1.
Algemeen....................................................................................................................... 32
3.1.2.
Inhoud ........................................................................................................................... 34
3.1.3.
Ruimte ........................................................................................................................... 35
3.1.4.
Disciplinering ................................................................................................................. 38
3.1.5.
Personages .................................................................................................................... 42
3.2.
5.
Susanna Kaysen, Girl, Interrupted (1993) .............................................................................. 47
3.2.1.
Algemeen....................................................................................................................... 47
3.2.2.
Inhoud ........................................................................................................................... 49
3.2.3.
Ruimte ........................................................................................................................... 50
3.2.4.
Disciplinering ................................................................................................................. 53
3.2.5.
Personages .................................................................................................................... 57
3.3.
4.
Clare Allan, Poppy Shakespeare (2006) ................................................................................. 32
Ken Kesey, One Flew Over the Cuckoo’s Nest (1962) ............................................................ 61
3.3.1.
Algemeen....................................................................................................................... 61
3.3.2.
Inhoud ........................................................................................................................... 63
3.3.3.
Ruimte ........................................................................................................................... 64
3.3.4.
Disciplinering en personages ......................................................................................... 67
3.3.4.1.
De Combine ........................................................................................................... 67
3.3.4.2.
Nurse Ratched ....................................................................................................... 68
3.3.4.3.
Ontsnappen aan disciplinering .............................................................................. 70
3.3.4.4.
Maatschappijkritiek ............................................................................................... 72
Besluit ............................................................................................................................................ 74
4.1.
Ruimte ................................................................................................................................... 74
4.2.
Disciplinering ......................................................................................................................... 77
4.3.
Institutionalisering................................................................................................................. 81
Conclusie ....................................................................................................................................... 83
Geciteerde werken ................................................................................................................................ 84
5
1. Inleiding
Vanuit mijn interesse voor literatuur en naar aanleiding van mijn stageperiode voor ‘Vergelijkende
Moderne Letterkunde’ in het Museum Dr. Guislain te Gent, wilde ik mij toeleggen op literatuur rond
waanzin. Hoe de menselijke geest functioneert of juist niet, hoe de patiënten een opname ervaren
en wat er in hen omgaat, waren centrale vragen voor mij. Vanuit die interesse is mijn
scriptieonderwerp gegroeid. Gaandeweg heb ik vastgesteld dat antwoorden op deze vragen niet
altijd eenduidig zijn en dat de materie gezien moet worden binnen een breder maatschappelijke
context. Het is belangrijk de geschiedenis van de waanzin te onderzoeken alvorens het impact ervan
te kunnen bevatten en het literaire werk juist te kaderen en te interpreteren. Daarenboven wordt de
kijk van de patiënt op zijn situatie beïnvloed door de manier waarop de instelling haar patiënten
behandelt en hoe het leven er gestructureerd is. Hoe het personeel zich opstelt ten opzichte van de
patiënten en welke middelen ze gebruikt om de orde te handhaven op de afdeling zijn hierbij
belangrijke vragen.
Deze masterproef zal dan ook dieper ingaan op de invloed die de structuur van de psychiatrische
instelling uitoefent op de patiënten. Ik zal zowel de invloed van de ruimte (de instelling) onderzoeken
als de methodes die aangewend worden om de patiënten te disciplineren. Hoe ervaart de
geesteszieke de instelling en hoe gaat hij hier mee om? Kan de patiënt na zijn onstlag uit de inrichting
nog aarden in de maatschappij? Of is hij afhankelijk geworden van de instelling?
Deze scriptie probeert een antwoord te bieden op bovenstaande vragen aan de hand van drie
romans: Poppy Shakespeare (2006) van Clare Allan, Girl, Interrupted (1993) van Susanna Kaysen en
One Flew Over the Cuckoo’s Nest (1962) van Ken Kesey. Deze romans spelen zich alledrie af in een
psychiatrische instelling en worden gezien door de ogen van een ik-verteller die zelf patiënt is. Ze
werpen een kritische blik op het institutionele leven.
De keuze voor One Flew Over the Cuckoo’s Nest was evident aangezien dit werk een grote invloed
heeft gehad op het debat rond de behandeling van geesteszieke patiënten in Amerika. Lobotomie en
elektroconvulsietherapie werden als behandelingsmethode aan de kaak gesteld en door het grote
publiek veroordeeld. Girl, Interrupted en Poppy Shakespeare waren interessant omdat beide auteurs
schrijven vanuit hun eigen ervaringen als patiënt in een psychiatrische inrichting. Deze
neergeschreven ervaringen zorgen immers voor een vollediger beeld op de geschiedenis van de
psychiatrie.
By ignoring the sufferers’ role in the history of healing, historians have presented an
incomplete and potentially inaccurate picture. Moreover, Porter writes, “A people’s history
6
of suffering might restore to the history of medicine its human face.” *…+ Most of the early
histories of psychiatry were written by psychiatrists themselves. Traditionally, the history of
psychiatry has been understood as a triumph of science and humanitarianism over ignorance
and superstition (Hubert, 2002, p. 16).
In de drie romans is de verteller telkens een geesteszieke patiënt. Aan de hand van zijn of haar
ervaringen komen de disciplinerende methodes die het personeel hanteert aan het licht. Hierdoor
krijgt de lezer een beeld hoe het is om te leven in een psychiatrische instelling. Of dit beeld aanleunt
bij de werkelijkheid is echter nooit zeker. We moeten er ons immers van vergewissen dat we te
maken hebben met vertellers die geestesziek zijn en bijgevolg minder betrouwbaar.
Er moet dus een duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen de authenticiteit van de verteller
enerzijds en zijn betrouwbaarheid anderzijds. De drie verhalen spelen zich allemaal af in een
psychiatrische instelling en schetsen het dagelijkse leven op de afdeling. Dit draagt bij tot de
authenticiteit van het verhaal want we kunnen aannemen dat de verteller weet waarover hij praat:
hij bevindt zich in de situatie van waaruit hij de gebeurtenissen beschrijft. De betrouwbaarheid is
daarmee echter niet bewezen. We hebben immers steeds te maken met een autodiëgetisch verteller.
We zijn als lezer volledig afhankelijk van wat de verteller zegt, er is slechts één, subjectief
vertelstandpunt. Zo kan de verteller een afwijkend mens- of wereldbeeld naar voren schuiven.
In de drie geanalyseerde teksten krijgen we te maken met een first-person context. We vangen een
glimp op van de opvattingen van de ik-persoon. Bovendien moet de lezer in het achterhoofd houden
dat een narratieve voorstelling niet volledig overeenkomt met de realiteit: ‘Een verhaal is nooit een
perfecte kopie van de werkelijkheid die het onderwerp van het verhaal vormt […] Doordat een
doorlopende tekst beperkt is tot taal, toont hij de realiteit nooit rechtstreeks.’ (Herman & Vervaeck,
2001, p. 20)
Zowel in Girl, Interrupted als in Poppy Shakespeare is de auteur, zoals eerder vermeld, zelf ook
opgenomen in een psychiatrische instelling. De vertellers in de twee verhalen spelen het
hoofdpersonage en hebben wat verteld wordt ook zelf meegemaakt. We kunnen ze daarom
beschouwen als autodiëgetische vertellers. (Herman & Vervaeck, 2001, p. 91) In Cuckoo’s Nest echter
is de verteller (Chief Bromden) eerder een getuige van de gebeurtenissen die zich afspelen op de
psychiatrische afdeling en horen we hem eerder de rol van ‘allodiëgetisch’ verteller toe te schrijven.
(Herman & Vervaeck, 2001, p. 91) Vanuit dit inzicht – namelijk de dubieuze positie van de
geesteszieke verteller – moeten we steeds vertrekken bij de analyse van de romans.
7
In het eerste deel zal ik een geschiedenis van de waanzin en de psychiatrie bespreken. Hierbij zal ik
aandacht hebben voor de gehanteerde disciplineringsmethodes en de manier waarop de kijk op
krankzinnigen geëvolueerd is in de loop der eeuwen. Nadien ga ik over op de analyse van de drie
gekozen prozawerken. Elke boek wordt uiteengezet aan de hand van dezelfde structuur. Ik schets het
boek en de inhoud ervan en besteed uitvoerig aandacht aan de werking van de ruimte, de gebruikte
disciplineringsmethodes en hoe de personages binnen dit kader functioneren. Na een individuele
analyse van de romans beschouw ik ze naast elkaar en zal ik dieper ingaan op de verschillende
literaire representaties van instellingen en het leven van de patiënten. Aan de hand van deze
bevindingen trek ik een aantal conclusies.
8
2. Theoretisch kader: een geschiedenis van de psychiatrie
Waanzin is waarschijnlijk zo oud als de mensheid zelf. Elke maatschappij of cultuur heeft zijn
krankzinnigen gekend. En iedere cultuur probeerde (en probeert nog steeds) een oplossing te vinden
voor deze waanzinnigen. Bepaalde oplossingen blijken niet altijd even ethisch verantwoord geweest
te zijn. Menig persoon werd veroordeeld tot de doodstraf, velen werden levenslang opgesloten,
sommigen ondergingen een hersenoperatie, nog anderen werden het middelpunt van spot. Elke
samenleving wordt hoe dan ook geconfronteerd met de aanwezigheid van krankzinnigen. Individuen
die zich anders gedragen en wiens handelingen in strijd zijn met de maatschappelijke conventies
horen achter slot en grendel te zitten. Deze al te gemakzuchtige opvatting werd langdurig
gepropageerd door religieuze instellingen en werd later overgenomen door de overheid.
Tegen de achtergrond van zulke wantoestanden hebben een aantal voorvechters van de
menselijkheid geprobeerd om de erbarmelijke situatie van de krankzinnigen te verbeteren of
tenminste om ze draaglijker te maken. Ondanks verwoede pogingen is men echter niet geslaagd de
krankzinnige te verlossen uit zijn onmondigheid. Gestichten voor de opberging van krankzinnigen en
later therapeutische gestichten werden opgericht om een betere omkadering te bieden aan
patiënten en artsen. De levensomstandigheden van de behandelde patiënten verbeterden
zienderogen maar door een sterke toename in het patiëntenaantal werd een groot deel van deze
verwezenlijkingen teniet gedaan, de psychiatrische vorderingen ten spijt. Patiënten werden steeds
meer verwaarloosd en aan hun lot overgelaten. Deze vervreemding tussen arts en patiënt vormde de
voedingsbodem voor de antipsychiatriebeweging, ontstaan in de jaren zestig van de vorige eeuw. Zij
poneerde dat krankzinnigheid slechts een sociale constructie is, bedoeld om afwijkend gedrag in te
dijken. Ze streeft ernaar de geïnterneerde patiënten te ‘ontinstitutionaliseren’ en de herintegratie in
de maatschappij te bevorderen.
In het eerste deel van dit theoretisch kader zal ik het hebben over het ontstaan van de psychiatrie en
het concept ‘waanzin’. Hoe is de psychiatrie geëvolueerd in de loop der eeuwen, welke problemen
heeft ze moeten doorspartelen? Bestaat de notie ‘waanzin’ überhaupt wel? Of is dit een zoveelste
poging om het individu te disciplineren?
Het tweede deel zal in teken staan van de antipsychiatrie. Is de opsluiting van non-conformistische
individuen louter een verhulde poging van de maatschappij om de greep te behouden over haar
onderdanen? Of verrichten deze instellingen wel degelijk productief werk?
9
Aan de hand van dit overzicht krijgen we een betere kijk op het institutionele leven en hoe deze vorm
kreeg doorheen de eeuwen. Bepaalde methodes en theorieёn die hieronder beschreven worden,
zullen later terugkomen in de literatuurstudie.
2.1.
Psychiatrie en waanzin
2.1.1. De ‘prepsychiatrische’ periode1
Before the end of the eighteenth century, there was no such thing as psychiatry. Although
individual doctors had occupied themselves with the care of the insane and had written
manuals about it since the time of the ancient Greeks, psychiatry did not then exist as a
discipline *…+. Yet mental disorder as such had always been familiar. Having a partly biological
and genetic basis, psychiatric illness is as old as the human condition. *…+ It follows then that
human society has always known psychiatric illness, and has always had ways of coping with
it (Shorter, 1997, p. 1).
2.1.1.1.
In den beginne…
Wanneer we terugkeren naar de vroegste manifestaties van krankzinnigheid, merken we dat al in
5000 voor Christus zulke gevallen werden vastgesteld. Aan de hand van gaatjes in de schedel –
aangebracht om zo de duivels uit het hoofd van het slachtoffer te verjagen – hebben
archeologen kunnen achterhalen dat de mensheid toen al geconfronteerd werd met waanzin
(Porter, 2002, p. 10).
Vaak schreef men bepaalde stoornissen en gedragingen toe aan bovennatuurlijke krachten,
waartegen de mens weerloos was. In religieuze kringen werd waanzin beschouwd als straf of als het
lot van de mens. De – voor ons, westerlingen – bekendste attestaties van waanzin werden
ongetwijfeld geleverd door de oude Grieken. De onversaagde helden van grote dramaturgen als
Sophocles, Aeschylus en Euripides waren volledig overgeleverd aan de willekeur van
bovennatuurlijke krachten, een speelbal van de goden. Voortdurend werden deze getourmenteerde
zielen getroffen door innerlijke kwellingen die waanzin haast onontkoombaar maakten. Ondanks hun
waanzin beseften de helden wel hun schuld en namen ze verantwoordelijkheid op voor hun daden.
Het christendom daarentegen, vanaf de 4e eeuw in het Romeinse rijk ingevoerd, verwierp het
denkvermogen, de rede van de Griekse helden en weet krankzinnigheid aan de zonden van de mens.
1
In het volgende stuk zal ik mij baseren op de bevindingen van Roy Porter in Madness, a brief history (2002).
Hierbij zal ik de periode bespreken die zich situeert vóór het ontstaan van de psychiatrie. Naar analogie met de
periode vóór de geschiedenis, ‘prehistorie’, gebruik ik de term ‘prepsychiatrie’
10
Waanzin is een straf van God, verlossing is slechts mogelijk door er een – in godsdienstige ogen
althans – correcte levenswandel op na te houden. Hoewel er ook ‘goede waanzin’ bestond – waarbij
profeten bevangen werden door een heilige waanzin – zag men geestesstoornissen voornamelijk als
een duivels symptoom. Heksen en ketters verspreidden wanhoop onder de zwakkere individuen van
de maatschappij, waarna hun slachtoffers met geestelijke middelen – zoals duiveluitbanning of
missen – werden aangepakt. Men ging zelfs zo ver dat duizenden mensen, waarvan het leeuwendeel
uit vrouwen bestond, op de brandstapel belandden wegens ketterij of hekserij. Deze genocide leidde
er uiteindelijk toe dat het bestaan van demonische bezetenheid officieel en openlijk in twijfel werd
getrokken (Porter, 2002, pp. 10-25).
2.1.1.2.
Hoe werd waanzin geïnterpreteerd?
De Griekse filosofie kenmerkte zich hoofdzakelijk door een logische argumentatie, waarbij het
rationele individu model stond voor de verpersoonlijking van ethische en politieke kwesties. Alleen
de rede kon de mensheid van de ondergang behoeden. Het irrationele moest daarom absoluut aan
banden gelegd worden. De Griekse geneeskunde probeerde dan ook een verklaring te vinden voor
ziekte (inclusief krankzinnigheid) en gezondheid. De gezondheid van de mens, als maat van alle
dingen (Protagoras), moest verklaard worden vanuit natuurlijke oorzaken en niet aan de hand van
bovennatuurlijke krachten. De zogenaamde ‘humores’ – elementaire lichaamssappen of -vochten –
zouden aan de basis liggen van de geestelijke gezondheid van de mens. Bloed, gele gal, zwarte gal en
slijm vormden de vier lichaamssappen. De onderlinge verhouding bepaalde ziekte en gezondheid,
zowel fysiek als psychisch. Al naargelang de toename of afname van een der lichaamsvochten
onderscheidde men bij het individu een toestand van melancholie of manie. Deze tweeledige
opvatting – met aan de ene kant manie en aan de andere melancholie – bleef in zwang tot in de
renaissance. Vanaf de zeventiende eeuw brachten filosofen waanzin steeds meer in verband met
irrationaliteit. De geest van de mens zou oorspronkelijk een tabula rasa zijn en wordt gevormd door
de ervaringen die het opdoet door opvoeding en onderwijs. Waanzin werd voortaan opgevat als een
aberrante perceptie van het wereldbeeld door de mens (Porter, 2002, pp. 34-61).
11
2.1.2. De geboorte van de psychiatrie2
2.1.2.1.
De periode vóór het ontstaan van gestichten
Het opsluiten van krankzinnigen in speciaal voor hen ontworpen instellingen is een relatief nieuwe
praktijk. Dit wil echter niet zeggen dat ze daarvoor vrij konden rondlopen. In zijn boek Wetten
schreef Plato: ‘If a man is mad, he shall not be at large in the city, but his family shall keep him in any
way they can’” (Porter, 2002, p. 89). De staat ontfermde zich dus nog niet over de krankzinnige, het
was daarentegen de familie op wiens schouders deze verantwoordelijkheid rustte. Zwaargestoorden
mochten het huis niet verlaten en werden afgezonderd van de rest van de samenleving. Lichtere –
ongevaarlijke – gevallen mochten vrij rondlopen maar werden over het algemeen door iedereen
gemeden, uit vrees eveneens besmet te worden met waanzin.
Krankzinnigenzorg was dus een familiekwestie. In Japan zette dit zich zelfs voort tot in de twintigste
eeuw. Wie echter denkt dat de krankzinnige goed opgevangen en behandeld werd, vergist zich. De
omstandigheden waarin de gekken verkeerden waren werkelijk schrijnend. Enerzijds werden ze
opgesloten en mishandeld in een kleine, vaak vochtige, ruimte – ze werden als het ware behandeld
als beesten (Shorter, 1997, p. 3). Anderzijds bestond de mogelijkheid dat ze op pad gestuurd werden
om te bedelen, volkomen aan hun lot overgelaten. Families hadden een heilige schrik van
krankzinnigheid, waarvan ze dachten dat de duivel zelf ermee gemoeid was (Porter, 2002, p. 90).
Naar het einde van de middeleeuwen toe startte men – al dan niet van overheidswege – met de
afzondering van de krankzinnigen in kerkers of kloosters. Grote steden zijn altijd geconfronteerd met
psychoten en krankzinnigen die nergens heen kunnen. Vaak bood de stad hen onderdak in
armenhuizen of soms zelfs in gevangenissen. Er was echter helemaal nog geen sprake van eender
welke vorm van therapeutische benadering, deze instituten beperkten zich slechts tot een
verzekerde bewaring van gestoorde individuen (Shorter, 1997, p. 4).
2
In het volgende stuk zal ik mij voornamelijk baseren op de structuur gehanteerd door Edward Shorter in A
History of Psychiatry (1997) en op Michel Foucault in Folie et Déraison: Histoire de la Folie à l’âge classique
(1964)
12
2.1.2.2.
De eerste gestichten
a. Oorspong
De oudste gestichten in Europa, zoals de priorij van Maria van Bethlehem, dateren uit de dertiende
eeuw. In latere eeuwen werd dit gesticht uitsluitend nog gebruikt voor de opvang van gestoorden en
kreeg het de naam Bethlem (bedlam, wat zoveel betekent als ‘gekkenhuis’). Het openbaar gesticht
huisvestte niet zo’n groot aantal krankzinnigen, de overgrote meerderheid resideerde in particuliere
zieken- of opvangtehuizen – waar de omstandigheden bovendien stukken beter waren dan die in de
gouvernementele instituten. Onder Lodewijk XIV werden in Frankrijk twee toonaangevende hôpitaux
généraux overeind gezet, de Bicêtre voor mannen en de Salpêtrière voor vrouwen. Deze ‘algemene
ziekenhuizen’ dienden slechts om zieken, misdadigers, thuislozen en krankzinnigen op te bergen,
therapeutische begeleiding was nog niet aan de orde. ‘D’entrée de jeu, un fait est clair: l’Hôpital
général n’est pas un établissement médical. Il est plutôt une structure semi-juridique, une sorte
d’entité administrative qui, à côté des pouvoirs déjà constitués, et en dehors des tribunaux, décide,
juge et exécute ’ (Foucault, 1964, p. 56).
Het proces van massale internering deed zich volgens Foucault niet alleen voor in het
monarchistische Frankrijk van de zeventiende eeuw maar in heel Europa. In Engeland had men in elk
graafschap een ‘house of correction’, wat later deden de ‘workhouses’ hun intrede die in hun eigen
onderhoud konden voorzien. In Duitsland richtte men ‘Zuchthäuser’ op, de rest van Europa volgde
niet veel later. ‘Les grands hospices, les maisons d’internement, oeuvres de religion et d’ordre public,
de secours et de punition, de charité et de prévoyance gouvernementale sont un fait de l’âge
classique: aussi universels que lui et presque contemporains de sa naissance’ (Foucault, 1964, p. 59).
Foucaults bewering van deze massale opsluiting gaat volgens Roy Porter en Edward Shorter zeker
niet op voor heel Europa. Men koos vaak voor alternatieve manieren vooraleer te grijpen naar
opsluiting. Het klopt dat in het absolutistische Frankrijk onder de Zonnekoning zulke wantoestanden
dagelijkse kost waren. Maar in landen zoals Portugal en Rusland was er helemaal geen sprake van
opsluiting van krankzinnigen tot in de 19e eeuw. Ook in Engeland kwam de internering traag op gang
(Porter, 2002, pp. 93-95; Shorter, 1997, pp. 5-7).
Volgens Foucault is de opsluiting in heel Europa een kwestie van ‘police’, van organisatie (1964, p.
63). In het kort komt dit er op neer dat de rijken de armen verplichtten om arbeid te verrichten om
op die manier in de noden van de hele bevolking te kunnen voorzien. Opsluiting werd eerder gezien
als een noodzaak om ledigheid de kop in te drukken. Om bedelarij tegen te gaan (en tevens om een
einde te maken aan de werkeloosheid) pakte de staat in het verleden wel vaker bedelaars, zieken,
13
arme studenten en werkloze arbeiders op om ze – geboeid en onder toezicht – te laten werken voor
de staat. Wanneer de economische crisis voorbij was, probeerde de overheid zich te ontdoen van de
individuen die geen plaats vonden in de maatschappij. Ze werden uit de stad verbannen en op straffe
des doods nooit toegelaten terug te komen. Na de oprichting van de hôpitaux veranderde dit. De
werkloze werd niet langer uit de stad gezet of gestraft maar kon – in ruil voor zijn individuele vrijheid
– onder de beschermende vleugels van de staat leven. De tehuizen, oorspronkelijk opgericht als
huisvesting voor gestoorden, boden dus onderdak aan verschillende soorten individuen (Foucault,
1964, pp. 63-72).
b. Arbeit mach frei!
In de klassieke periode werd luiheid beschouwd als de voornaamste oorzaak van krankzinnigheid.
Alleen onder de vorm van arbeid konden de patiënten zich ontdoen van het juk van de waanzin. De
geïnterneerden, zowel ‘gezonde’ armen als werkelijke krankzinnigen, werden voortaan gedwongen
arbeid te verrichten. Al snel werd duidelijk dat de ‘echte’ zieken niet bij machte waren om hun werk
naar behoren uit te voeren (Foucault, 1964, pp. 73-77).
A partir de l’âge classique et pour la première fois, la folie est perçue à travers une
condamnation éthique de l’oisiveté et dans une immanence sociale garantie par la
communauté de travail. Cette communauté acquiert un pouvoir éthique de partage, qui lui
permet de rejeter, comme dans un autre monde, toutes les formes de l’inutilité sociale
(Foucault, 1964, p. 74).
In de zeventiende eeuw kregen de inrichtingen een bijkomende functie, namelijk het tegengaan van
de morele losbandigheid (Foucault, 1964, pp. 75-78). De waanzinnige had zichzelf vervreemd van de
rest
van
de
maatschappij
omdat
hij
hierin
niet
normaal
kon
functioneren.
De krankzinnige werd een gebrek aan menselijkheid verweten. Vanaf de tweede helft van de
achttiende eeuw zouden welgestelde families het ‘recht’ tot internering gebruiken om hun aanzien
hoog te houden. Een krankzinnig familielid moest zo snel mogelijk uit de maatschappij verdwijnen
om een schandaal te voorkomen. Het schaamtegevoel in de klassieke tijd was dan ook huizenhoog.
Opsluiting en afzondering van de maatschappij was daarbij de enige ‘ethische’ oplossing (Foucault,
1964, pp. 82-85).
Hoewel, in de achttiende eeuw hanteerden gestichten de zeer oude middeleeuwse gewoonte om
waanzinnigen aan het grote publiek te vertonen. De gekken werden vastgebonden aan palen ter
vermaak van de hele bevolking. Sommige inrichtingen gingen zelfs zo ver dat ze geld vroegen en de
krankzinnige – onder dwang en vaak begeleid onder zweepslagen – kunstjes liet doen. Op die manier
14
werd waanzin een schouwspel voor al wie het wou zien. We moeten dan ook een duidelijk
onderscheid maken tussen enerzijds de redeloosheid van het individu en anderzijds zijn waanzin
(Foucault, 1964, pp. 85-88).
L’internement cache la déraison, et trahit la honte qu’elle suscite; mais il désigne
explicitement la folie; il la montre du doigt. Si, pour la première, on se propose avant tout
d’éviter le scandale, pour la seconde, on l’organise. Etrange contradiction: l’âge classique
enveloppe la folie dans une expérience globale de la déraison; il en résorbe les formes
singulières, qu’avaient bien individualisées le Moyen Age et la Renaissance, dans une
appréhension générale où elle voisine indifféremment avec toutes les formes de la déraison
(Foucault, 1964, pp. 87-88).
In sommige extreme gevallen werden krankzinnigen behandeld als ware beesten. Ze werden
vastgeketend aan hun bed, niet bedoeld als straf maar om de razernij van de krankzinnige te
bedwingen. ‘[Comme] ci, à sa pointe extrême, la folie, libérée de cette déraison morale où ses formes
les plus atténuées sont encloses, venait à rejoindre, par un coup de force, la violence immédiate de
l’animalité’ (Foucault, 1964, pp. 90-91). Deze dierlijkheid werd het doorslaggevend argument om
overal kooien te plaatsen in de gestichten en daarin de krankzinnigen op te sluiten. Razen en tieren
zag men als een vorm van dierlijke vrijheid en dit moest aan banden worden gelegd. Door de
krankzinnige niet langer als een menselijk wezen te zien, oordeelde men dat de krankzinnige in feite
geen zieke was. Het is namelijk zo dat deze dierlijkheid de krankzinnige beschermde tegen alle
ziekelijke en kwetsbare zaken die in de mens aanwezig waren. Het was niet nodig om hen te
beschermen, ‘on n’a ni à les couvrir, ni à les chauffer’ (Foucault, 1964, p. 93). Hun waanzin lag
immers aan de basis van de immuniteit tegenover ziekten.
De enige vorm om waanzin te bestrijden bestond er dan ook in om deze dierlijkheid te lijf te gaan
met behulp van le dressage (dressuur) en l’abêtissement (afstomping) (Foucault, 1964, p. 94). De
krankzinnige werd niet langer beschouwd als een mens – al het menselijke in hem was immers
‘vermoord’ – maar als een beest. De gek die tot beest was omgevormd, symboliseerde de
overwinning van de mens op de waanzin (Foucault, 1964, pp. 88-97).
Tijdens de klassieke periode waren de levensomstandigheden van deze bewaringsinstellingen
armzalig. Niet alleen in Europa maar ook in Amerika was dit het geval. Ongeveer overal gelijktijdig
rezen gestichten ter bewaring van krankzinnigen als paddestoelen uit de grond.
Thus on both sides of the Atlantic, the history of psychiatry began as the history of the
custodial asylum, institutions to confine raging individuals who were dangerous to
themselves and a nuisance to others. It was the discovery that these institutions could have a
therapeutic function that led to the birth of psychiatry as a discipline (Shorter, 1997, p. 8).
15
2.1.2.3.
De eerste therapeutische gestichten
Ondanks de mensonterende praktijken in de gestichten was het op deze lugubere locatie dat de
psychiatrie stilaan vorm kreeg. ‘The asylum was not instituted for the practice of psychiatry;
psychiatry rather was the practice developed to manage its inmates’ (Porter, 2002, p. 100).
Het einde van de prepsychiatrische periode was aangebroken met de verwezenlijkingen van William
Battie in het St. Lucasgesticht te Londen in de jaren vijftig van de achttiende eeuw. Lang had men
gedacht dat krankzinnigen slechts wilde dieren waren die getemd hoorden te worden en men hield
er steeds een resem stereotiepe geneeswijzen en therapieën op na zoals purgeer- en braakmiddelen,
fysieke dwangmethodes of aderlatingen.
Battie echter erkende de therapeutische waarde die de inrichting kon bieden, zolang de patiënten op
een juiste manier behandeld werden. Hij constateerde dat sommige patiënten leden aan een
‘original insanity’ die ongeneeslijk was (Porter, 2002, p. 102). Hij ijverde ervoor om de patiënten zo
vroeg mogelijk op te nemen vooraleer de ziekte chronisch werd en hen te onderwerpen aan een
aangepast regime. Battie geloofde dat een persoonlijke aanpak het meest vruchten kon afwerpen.
Hij pleitte voor een isolatiekuur waarbij de patiënt niet in contact mocht komen met zijn vrienden of
familie maar verzorgd werd door de oppassers van het gesticht (Battie, 1758, pp. 68-69, geciteerd in
Shorter, 1997, p. 10). Met wat hijzelf ‘moral management’ noemde, ging de therapeut de dialoog aan
met zijn patiënt.
In Italië wilde Vicenzo Chiarugi – een laat-achttiende-eeuwse psychiater uit Firenze, die een van de
eerste therapeutische gestichten opende (Shorter, 1997, p. 10) – evenmin iets weten van medicijnen
of dwangmethodes (Porter, 2002, p. 104). De grootste hervormingen vonden echter plaats in
Frankrijk. Philippe Pinel, een Parijse psychiater, kan beschouwd worden als de grondlegger van de
moderne psychiatrie. Hij was het die de krankzinnigen verloste van hun ketenen in Bicêtre en de
Salpêtrière. Toch lag een andere reden aan de basis van zijn roem binnen de psychiatrische wereld.
Hij publiceerde in 1801 een leerboek waarin hij beschreef dat het gesticht een oord was waar
psychologische therapie kon worden toegepast. Hij geloofde dat het individu in de maatschappij
geïntegreerd kon worden door een soort psychologische behandeling, une institution morale.
Door de behandeling zouden zijn geestelijke vermogens geprikkeld en versterkt worden (Shorter,
1997, pp. 11-12). Het prikkelen van deze morele en psychische functies van de patiënt zou
uiteindelijk leiden tot een innerlijke zelfdiscipline. De taak van de psychiatrie bestond er dan ook in
om het rationele bewustzijn te reanimeren en daarvoor bleek de besloten omgeving van het gesticht
16
uiterst geschikt. Pinel behandelde zijn patiënten heel zachtaardig, bood hen warme baden aan om te
kalmeren en voorzag in activiteiten om de tijd te doden (Shorter, 1997, p. 12).
Jean-Etienne Esquirol, een leerling van Pinel, zette de gedachtengang van zijn leermeester in de
praktijk om, namelijk met de oprichting van een ‘therapeutische gemeenschap’, ‘patients and
physicians living as community members in a psychiatric setting’ (Shorter, 1997, p. 13). Net zoals
William Battie geloofde Esquirol dat met isolement ten opzichte van de buitenwereld een
geneeskrachtig effect bereikt kon worden. Op die manier werd de patiënt afgeleid van de ongezonde
hartstochten waaraan hij vroeger was blootgesteld. Een nieuw tijdperk was aangebroken voor de
geïnterneerde patiënt en daar zou pas een einde aan komen op het ogenblik dat de inrichtingen te
kampen kregen met een overpopulatie waarna het therapeutische nut verwaarloosd werd (Shorter,
1997, p. 13).
Shorter is het niet eens met Foucault wat betreft de zogezegde massale opsluiting. Zowel Esquirol als
Pinel hebben psychiatrie ontwikkeld in particuliere klinieken, in de privé-sector dus. Deze
psychiatrische instellingen waren heel duur en slechts betaalbaar voor de welgestelde middenklasse
en de aristocratie. De theorie van Foucault komt hierdoor op losse schroeven te staan, van een
grootscheepse opsluiting kan absoluut geen sprake zijn. Foucaults andere argument dat de
‘psychiaters’ zich verrijkt hebben op de rug van hun patiënten en psychiatrie slechts gebruikten om
hun macht uit te breiden, wordt eveneens ontkracht door Edward Shorter. Stellen dat een greep
naar macht de grootste motivatie was, zou te kort door de bocht zijn (Shorter, 1997, pp. 16-17).
2.1.2.4.
Organisatie van het therapeutisch gesticht
Hoe probeerde men nu de opgenomen patiënten te behandelen, wat was voor hen de best mogelijke
omkadering om vooruitgang te maken, te genezen?
Ten eerste diende de patiënt zich op zijn gemak te voelen. In tegenstelling tot de traditionele
gekkenhuizen werden de gekken in een kalmerende omgeving geplaatst – te midden van beken,
bossen en weilanden –, weg van de hectische samenleving, in een soort rusthuis. De patiënt moest
aangezet worden tot zelfbeheersing, omdat men veel geloof hechtte aan de therapeutische waarde
van zelfdiscipline. Hiervoor dacht men een gestructureerde dagindeling uit waarbij de
gemeenschapsgeest werd bevorderd. Door een ordelijk bestaan was de patiënt in staat zichzelf in de
hand te houden en zelfdiscipline te kweken. De patiënt moest zich bewust worden van zijn
beperkingen zonder dat ze pijn of angst zouden oproepen. Door opname in de psychiatrische
17
inrichting werd hij weggenomen uit het ‘slechte’ familiale milieu dat te veel aandacht besteedde aan
de zieke, wat een nefaste uitwerking had. ‘Thus the routine of the asylum should encourage limitsetting and focusing, encouraging in patients a sense of self-mastery’ (Shorter, 1997, p. 18).
Een tweede therapeutisch aspect was de relatie arts-patiënt. In plaats van medicijnen of fysieke
dwangmethodes te hanteren, paste men een eerste vorm van psychotherapie toe. Het creëren van
een speciale psychologische relatie tussen psychiater en patiënten, ook wel traitement moral
(‘morele therapie’) geheten, was echter geen nieuwe methode. Reeds in de zeventiende eeuw heeft
men deze aanpak geattesteerd. Aan het einde van de achttiende eeuw probeerden de artsen deze
morele therapie te systematiseren in de psychiatrische inrichtingen. Door de gestoorden te
benaderen als hun gelijke, hen te kalmeren met troostende woorden en geloof te hechten aan wat
ze te vertellen hadden, slaagden de artsen erin het vertrouwen te winnen van hun patiënten
(Shorter, 1997, pp. 18-22). Maar door de enorme toename van het aantal patiënten, aan het einde
van de negentiende eeuw, kwam een voorlopig einde aan de psychotherapeutische methode.
2.1.3. Het begin van het einde?
2.1.3.1.
Een stijgend aantal patiënten
Ondanks alle goede wil van de artsen was de teloorgang van de psychiatrische inrichting
onafwendbaar, al was het maar door een sterke toename van het aantal patiënten binnen de
instellingen. De dokters wisten zich geen raad meer met de overrompeling, die de relatie dokterpatiënt niet ten goede kwam. Zolang artsen en verzorgers in staat waren voldoende tijd te besteden
aan de behandeling van hun patiënten en hen niet louter opsloten, boekte men vooruitgang en
koesterde men hoop op genezing. Patiënten met ernstige psychiatrische problemen werden immers
wel degelijk geholpen door de strikte dagindeling en dagelijks leven, en door medicijnen (Shorter,
1997, pp. 33-46). ‘What happened was the overwhelming of the therapeutic asylum by numbers. By
1900, any hope of achieving the early reformer’s ideals had been dashed by the flood of inmates
hurled against the gates’ (Shorter, 1997, p. 46).
Vanwaar opeens die explosieve toename van het patiëntenaantal?
Aan het begin van de negentiende eeuw was slechts een handvol patiënten opgenomen in
psychiatrische inrichtingen. Aan het einde van diezelfde eeuw had dit aantal al ongekende proporties
aangenomen. Sommige geleerden, zoals Michel Foucault, trekken het bestaan van psychiatrische
18
ziekten in twijfel, verkondigend dat ze gewoon een verzinsel zijn van de maatschappij. Foucault zag
geestesziekte als een zoveelste poging van de kapitalistische maatschappij om het individu te
disciplineren. Door een toenemende onverdraagzaamheid binnen de maatschappij moesten deze
‘afwijkende individuen’ afgezonderd worden van de rest van de samenleving (Shorter, 1997, p. 48).
Anderen beweerden dat psychiatrische ziekten wel degelijk bestonden maar dat de stijging van het
percentage opgenomen patiënten nooit echt spectaculair geweest is. Volgens een derde groep, waar
Edward Shorter tot behoort, staat het bestaan van psychiatrische ziekte vast maar kan de frequentie
ervan veranderen, afhankelijk van sociale omstandigheden die een rechtstreekse invloed hebben op
hersenen en geest (Shorter, 1997, pp. 48-49).
Zoals al aangehaald, is de familie lange tijd belast met de medische verzorging van een gestoord
familielid. Zolang er geen gestichten waren, was dit een vanzelfsprekendheid. Ofwel werden de
gekken opgenomen in huis, ofwel werden ze gewoon op straat gezet. Dit is voornamelijk het geval
voor arme gezinnen; rijkere families vonden altijd wel een plaats waar ze de geesteszieke konden
onderbrengen. Vanaf de negentiende eeuw echter begon de intimiteit aan de gezinstafel steeds
belangrijker te worden. De relaties werden inniger en men zag dit niet graag verstoord door de
aanwezigheid van een geesteszieke: ‘Insane relatives no longer fit into this picture of bliss’ (Shorter,
1997, p. 50). Een van de hoofdoorzaken voor de toename van het aantal patiënten dat in een
gesticht opgenomen werd, was dus de geringe verdraagzaamheid van de familie ten opzichte van de
geesteszieke. Terwijl de familie vroeger garant stond voor de opvang van de gekke, moest nu de
psychiatrische inrichting soelaas bieden (Shorter, 1997, pp. 49-51).
Niet alleen gestoorden werden overigens als lastig beschouwd, ook bejaarden was men liever kwijt
dan rijk. Ook voor hen begon men aan het eind van de negentiende eeuw uit te kijken naar een
andere huisvesting. Een Engels auteur merkte in 1908 een stijging van het aantal patiënten op ‘due to
the drafting into asylums of harmless old people, the subjects of senile dementia more or less
pronounced, who were formerly kept in workhouses or allowed to remain with relatives or friends
willing to look after them.’ (Anonymous, 1908, geciteerd in Shorter, p. 52) Ook herverdeling door de
overbrenging van individuen die opgesloten zaten in armenhuizen en gevangenissen naar
psychiatrische inrichtingen behoorde tot de mogelijkheden (Shorter, 1997, pp. 51-53).
Een andere, niet onbelangrijke factor die bijdroeg tot de toenemende druk was het stijgende aantal
gevallen van geestesziekten. Steeds meer mensen liepen in de loop van de negentiende eeuw het
gevaar aan een psychiatrische stoornis te leiden. De opkomst van neurosyfilis, waarbij het centrale
zenuwstelsel werd aangetast, lag mee aan de basis van de stormloop naar openbare gestichten en
particuliere klinieken. Ook krankzinnigheid veroorzaakt door alcoholisme deed zijn intrede. Alcohol
19
kon leiden tot hallucinaties en tastte het zenuwstelsel aan. De alcoholconsumptie nam buitensporige
verhoudingen aan, wat leidde tot veel opnames door alcoholvergiftiging (Shorter, 1997, pp. 53-63).
Bij het aanbreken van de twintigste eeuw leek de pyschiatrie een sombere toekomst beschoren. De
therapeutische vermogens van de gestichten waren verdwenen en de inrichting deed slechts dienst
als instituut voor verzekerde bewaring van de patiënt.
2.1.3.2.
Zenuwziekte vs. Krankzinnigheid
In het begin van de twintigste eeuw vormde ‘zenuwziekte’ de basis voor de behandeling van
neurosen (Shorter, 1997, p. 113). De geneeskunde benaderde zenuwziekte als een fysieke stoornis
van de zenuwen. Psychiaters en gestichten werden liever vermeden want men wou niet door het
leven gaan met het etiket van ‘krankzinnige’ op zich geplakt. Deze opvatting kende haar oorsprong in
de negentiende eeuw, toen men familieleden liet opnemen in gestichten omdat ze vermoedelijk
leden aan een zenuwziekte, niet omdat ze krankzinnig waren. Zenuwziekte was vroeger een weinig
voorkomend fenomeen maar werd in de achttiende en negentiende eeuw steeds frequenter.
Les maladies de nerfs “étaient beaucoup moins fréquentes qu’elles ne le sont aujourd’hui; et
cela pour deux raisons: l’une, c’est que les hommes étaient en général plus robustes, et plus
rarement malades; il y avait moins de maladies de toute espèce; l’autre, c’est que les causes
qui produisent particulièrement les maladies des nerfs se sont multipliées dans une plus
grande proportion depuis un certain temps que les autres causes générales de
maladie”(Tissot, 1778-1780, geciteerd in Foucault, 1964, p. 215).
Hoewel het onderzoek naar de ware oorzaken van de zenuwziekte binnen het domein van de
neurologie ligt, betekende dit een belangrijke stap vooruit voor het domein van de psychiatrie.
Enerzijds kregen de psychiaters eindelijk de kans om te vluchten uit de inrichtingen naar een
lucratieve praktijk met patiënten uit de middenklasse. Anderzijds genoten ze een hogere positie op
de maatschappelijke ladder. Hun beroep had opnieuw aanzien verworven in de medische wereld. De
patiënten waren tevreden met het feit dat ze niet krankzinnig waren maar ‘slechts’ zenuwziek.
Zenuwziekte werd beschouwd als een organische aandoening van de zenuwen, en was helemaal niet
erfelijk bepaald. Dit was psychologisch een belangrijk argument voor de families van de patiënten.
Gedurende een eeuw werden mensen ‘bedrogen’ door psychiaters die hen in de waan lieten dat
waanzin een zenuwstoornis was. De mensen lieten dit wel zelf toe, waardoor de schuld niet alleen af
te schuiven valt op de psychiaters. Zij gingen gebukt onder een grote sociale druk om financieel rond
te kunnen komen. Ze moesten noodgedwongen naar het pijpen dansen van hun patiënten want
anders wendden ze zich tot een andere psychiater. Artsen staan nu soms ook nog onder druk hun
20
patiënten te vertellen wat ze juist willen horen. En de patiënt was duidelijk: hij wou niet geassocieerd
worden met psychiatrie of een psychiatrische instelling (Shorter, 1997, pp. 113-119).
2.1.3.3.
Nieuwe therapieën
In de periode vlak voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog ging men voor de behandeling
naar kuuroorden en badplaatsen. In de negentiende eeuw was het aantal bezoekers van zulke
kuuroorden al sterk gestegen. Dit kwam door een groeiende interesse in het eigen lichaam, de
verbeterde sociale omstandigheden, een toenemende welstand van de middenklasse en betere
transportmogelijkheden. Hydrotherapie, waarbij aan water therapeutische eigenschappen worden
toegekend, was al bekend sinds de oudheid en diende om verstoppingen van de organen tegen te
gaan. Vooral in Frankrijk zocht men heil in dit soort therapie. Gezegend met een zonnig klimaat en
een groot aantal minerale bronnen, kenden de kuuroordtherapieën en de waterkuurklinieken een
grote aantrekkingskracht. In Engeland daarentegen ijverde de psychiatrie voornamelijk voor de
afschaffing van dwangmiddelen, vandaar dat deze vorm van therapie er nooit echt is doorgedrongen.
In Frankrijk ging men zelfs zo ver dat de psychiatrie voor iedere kwaal een aparte kuur probeerde te
ontwikkelen. Tijdens de hydrotherapie werd de patiënt behandeld met waterstralen die – naargelang
van de aandoening – ofwel een verkwikkende temperatuur hadden, ofwel afwisselend warm en koud
waren. In deze ‘cliniques hydrothérapiques’ boekte men heel wat vooruitgang voor patiënten die
leden aan neurasthenie of hysterie (Shorter, 1997, pp. 119-125).
Een andere vorm van therapie was de rustkuur, ontdekt door Weir Mitchell in 1875. Deze manier om
patiënten te behandelen is voortgekomen uit een nieuwe ziekte, ‘neurasthenie’, en diende om de
‘vermoeide zenuwen’ te genezen. Neurasthenie was ontdekt aan het einde van de negentiende eeuw
door George Beard die meende dat een groot aantal nerveuze symptomen het gevolg was van
fysieke uitputting van de zenuwen. De van oorsprong Amerikaanse ontdekking kende al snel
weerklank over de hele wereld en leidde tot een nieuw soort open gesticht voor psychiatrische
ziekten. De aandacht van de artsen zou voortaan gericht zijn op psychologische middelen om de
patiënt te genezen. Deze rustkuur – die over het algemeen liep van minimum zes weken tot drie
maanden – was door de hoge kostprijs bijna uitsluitend weggelegd voor een elite die over de
middelen beschikte om overal heen te reizen (Shorter, 1997, pp. 129-133).
Ook hypnose behoorde tot een van de toegepaste technieken ter genezing van de krankzinnige. Deze
achttiende-eeuwse ontdekking kende een sterke heropleving aan het einde van de negentiende
eeuw. Hypnose lag aan de basis van de psychotherapie (en later aan de psychoanalyse van Freud),
21
waarbij de patiënt gekalmeerd en afgeleid werd om terug tot rust te komen. Al snel kreeg men door
dat ook niet-hypnotische suggestie – een diepgaand gesprek tussen arts en patiënt – even effectief
kon zijn. Er werd uitgegaan van de overredingskracht van de arts en een strenge discipline om de
waanzinnige tot zichzelf te brengen (Shorter, 1997, pp. 136-139).
2.1.3.4.
Freud en de psychoanalyse
Aan het einde van de negentiende eeuw deed een nieuwe discipline – die zich onderscheidde van de
psychiatrie – haar intrede: de psychoanalyse. Grondlegger van de psychoanalyse was Sigmund Freud,
een joodse zenuwarts en psychiater uit Oostenrijk-Hongarije. Volgens Freud lagen verdrongen
seksuele herinneringen en fantasieën uit de kindertijd aan de basis van neurosen. Zulke neuroses
konden genezen worden via een nauwkeurige analyse van dromen en door vrije associatie (Porter,
2002, p. 192). Hoewel de psychoanalyse zich bezighield met geestelijke stoornissen – en in wezen
dus psychiatrisch was – is de leer van de psychoanalyse niet ontstaan onder psychiaters maar onder
neurologen en specialisten. Zij kwamen tegemoet aan de wensen van de patiënt, in de zin dat hij een
intiem en langdurig gesprek met zijn arts wilde.
Freud was niet de eerste die deze psychologische verlangens begreep maar hij was wel de eerste die
een therapie uitwerkte die nauw aansloot bij de gevoeligheden van de middenklasse. Hij nam de
relatie tussen arts en patiënt ernstig en trok er consequenties uit. ‘Il (Freud) a exploité en revanche la
structure qui enveloppe le personnage médical; il a amplifié ses vertus de thaumaturge, préparant à
sa toute-puissance un statut quasi divin’ (Foucault, 1964, p. 290). Een groot minpunt aan de
psychoanalyse was dat het een te specifieke therapie bood, en niet een algemene. De methode was
immers te veel toegespitst op een minderheidsgroep van joodse vrouwen die net zo wilden leven als
hun niet-joodse leeftijdgenotes. Maar de populariteit van Freuds denkbeelden was zodanig groot dat
de psychoanalytische aanpak overal in Europa succes oogstte (Shorter, 1997, pp. 146-153).
Vanaf het einde van de negentiende eeuw tot aan het hoogtepunt van de psychoanalyse – de jaren
zestig van vorige eeuw – zou de freudiaanse leer de psychiatrie verschillende keren het vuur aan de
schenen leggen. De psychoanalytische aanpak kreeg ten slotte de bovenhand, niet noodzakelijkerwijs
door de kracht die uitging van de freudiaanse leer, maar doordat de analyse de weg had geplaveid
naar de privé-praktijk.
Vanaf de jaren dertig, door de gruwelijkheden van de Holocaust en de massale emigratie van joodse
psychiaters, verschoof het epicentrum naar de Verenigde Staten. Daar echter werden de ideeën
22
letterlijk overgenomen wat voor een wetenschappelijke stilstand zorgde (Shorter, 1997, pp. 157-166).
De Amerikaanse psychoanalyse heeft zich hierdoor nooit volledig kunnen ontplooien en zou
uiteindelijk, na de jaren zeventig, teloorgaan. De analytici hadden het grote publiek inmiddels
overtuigd dat ‘Freud’s teachings contained the secret of happiness’ (Shorter, 1997, p. 174).
Privépraktijken rezen als paddestoelen uit de grond. Psychoanalyse werd een trend voor de rijkere
klassen maar was ongeschikt voor echte psychische ziekten. Deze ‘echte’ krankzinnigen werden nog
steeds opgesloten in de hoop ooit te herstellen van hun geestesziekte.
Ondertussen gaven de psychoanalytici blijk van arrogantie door te laten uitschijnen dat hun discipline
onmisbaar was voor de levenscrises die de middenklasse moest doormaken (Shorter, 1997, pp. 170181). Ook gewone mensen konden volgens analytici immers lijden aan neurosen of complexen
hebben (Porter, 2002, pp. 198-199). Op deze manier werd iedereen als potentieel geestesziek
beschouwd, behalve de diagnostici (Szasz, 1970, pp. 3-4).
2.1.4. Op zoek naar alternatieven
2.1.4.1.
Koortskuur, broom en shocktherapie
In de eerste helft van de twintigste eeuw stond de psychiatrie voor een dilemma. ‘On the one hand,
psychiatrists could warehouse their patients in vast bins in the hopes that they might recover
spontaneously. On the other, they had psychoanalysis, a therapy suitable for the needs of wealthy
people desiring self-insight, but not for real psychiatric illness’ (Shorter, 1997, p. 190). De psychiaters
besloten op zoek te gaan naar alternatieven.
Een van deze alternatieven is bij toeval ontdekt. Julius Wagner-Jauregg, hoogleraar psychiatrie,
ontdekte een verband tussen koorts en waanzin en bood genezing voor neurosyfilis, de gevreesde
ziekte van de negentiende eeuw. Hij behandelde patiënten die aan neurosyfilis leden met een
koortskuur, waarbij hij hen inentte met malaria (Porter, 2002, p. 200). Hoewel dit geen genezing
bood, konden de patiënten een normaal leven lijden (en niet dement worden). Dit doorbrak
eveneens het nihilisme dat in de psychiatrie overheerste. Het geloof dat andere psychotische ziekten
ook behandelbaar konden zijn, was hoopgevend.
Neil MacLeod, een jonge arts uit Edinburgh, stuurde als eerste binnen de psychiatrie aan op het
gebruik van medicijnen ter verlichting van psychotische stoornissen. Hij behandelde zijn patiënten
met wat hij zelf ‘de broomkalislaap’ (‘bromide sleep’) noemde (Shorter, 1997, p. 201). Hij voerde zijn
23
patiënten bewusteloos gedurende een periode van ongeveer een week en bij hun ontwaken bleken
velen hersteld van hun ziekte. Het ging er echter niet echt om of MacLeod er in geslaagd was om met
zijn methode patiënten te genezen maar eerder om het feit dat medicamenteuze therapie tot de
mogelijkheden behoorde. Later zou broom vervangen worden door veiliger slaapmiddelen (Shorter,
1997, pp. 190-202).
Een andere vorm van verdoving was de coma- of shocktherapie. Manfred Sakel ontdekte in het
Duitsland van de jaren twintig het genezende effect van het hormoon insuline. Hij stelde vast dat
patiënten, die onopzettelijk in coma terecht kwamen na toediening van insuline, na zo’n coma zich
heel wat rustiger gedroegen. De ‘insuline-comatherapie’ kende een groot succes in de Angelsaksische
wereld. Gedurende een korte periode diende men de patiënt grote hoeveelheden insuline toe,
totdat hij in een diepe slaag geraakte. Na herhaaldelijk dit proces uitgevoerd te hebben, zagen de
psychiaters een opmerkelijke verbetering van de geestestoestand van de patiënt (Shorter, 1997, pp.
207-213).
2.1.4.2.
De (elektro)convulsieve therapie
Enkele maanden later al, werd een nieuwe vorm van shocktherapie ontdekt, die aan de onmiddellijke
basis zou liggen van de convulsieve therapie. Deze therapie zorgde voor convulsies (stuiptrekkingen)
zonder dat de patiënt in een coma belandde. Ze werd ontdekt door Ladislas von Meduna, een
psychiater uit Boedapest, die meende dat ‘epileptiform seizures naturally produced improvements in
schizophrenics so why not induce them artificially’ (Porter, 2002, p. 202)? Hij gaf zijn patiënten iets
wat leek op kamfer, een middel dat toevallen veroorzaakte. Door de nevenwerkingen en enorme
angstgevoelens die ermee gepaard gingen bij de patiënt, verdween deze methode al snel in de
vuilnisbak en moest ze plaats ruimen voor een veel minder gevreesde vorm van shocktherapie, de
elektroconvulsietherapie (ECT) (Shorter, 1997, pp. 213-218).
ECT werd voor het eerst toegepast in 1938, in Italië, door Ugo Cerletti, hoogleraar psychiatrie te
Rome. Met behulp van een elektrische schok die hij de hersenen toediende, probeerde hij een toeval
te veroorzaken. Dit bleek een positief effect te hebben op ernstige psychotische ziekten en patiënten
die aan hallucinaties leden.
"They thought, 'Well, we'll try 55 volts, two-tenths of a second. That's not going to do
anything terrible to him.' So they did that. [...] This fellow — remember, he wasn't even put
to sleep — after this major grand mal convulsion, sat right up, looked at these three fellows
and said, 'What the fuck are you assholes trying to do?' Well, they were happy as could be,
24
because he hadn't said a rational word in the weeks of observation" (Nuland, persoonlijke
mededeling, 2001).
De methode verspreidde zich snel over heel Europa en werd overal vol lof ontvangen: ECT was
goedkoper, minder angstaanjagend en praktischer (Cerletti, 1956, pp. 91-120). In de Verenigde
Staten kende de elektroconvulsietherapie niet zo’n grote triomf door het verzet van de
psychoanalytici. Zij stonden steeds argwanend tegenover deze methode, het nut van ECT kon immers
onmogelijk berusten op hersenbiologie. ‘For if the neurons of the brain itself were making people ill,
the theoretical structure of psychoanalysis flew out the window’ (Shorter, 1997, p. 222). Ondanks de
felle kritiek die deze soort van therapieën kregen (zie 2. Antipsychiatrie), betekende dit een mijlpaal
voor de psychiatrie om zich los te maken van de neurologie.
2.1.4.3.
Lobotomie
Een van de grootste mislukkingen van fysieke therapieën in de jaren dertig was ongetwijfeld de
lobotomie. Tijdens deze vorm van psychochirurgie werd een deel van de hersenkwabben gewoon
vernietigd. Al in de middeleeuwen geloofden artsen dat men geestesziekte kon genezen door de
‘steen der waanzin’ weg te snijden (Shorter, 1997, p. 225). De neuroloog Egas Moniz uit Lissabon,
had in de jaren dertig vernomen hoe chimpansees emotionele veranderingen hadden ondergaan
nadat een groot deel van de voorhoofdskwabben was weggesneden. De woedeaanvallen waren
verdwenen en de chimpansees leken bijna vrolijk na de operatie. Moniz vroeg zich af of deze
techniek ook niet toegepast kon worden op mensen om hun angsttoestanden te verlichten. Hij deed
een aantal experimenten op mensen, met wisselend succes. Sommigen waren verbeterd, bij anderen
trad er geen verandering op.
Walter Freeman, een neuroloog uit Washington, had deze methode enthousiast overgenomen en
voerde een ‘transorbitale lobotomie’ uit, waarbij de hersenen met een ijspriem benaderd werden via
de bovenkant van de oogkas (Porter, 2002, pp. 202-203). Hoewel lobotomie vaak een gunstig effect
had, werden de patiënten eveneens beroofd van hun oordeelsvermogen en sociale vaardigheden.
Een groot deel van de persoonlijkheid werd ‘weggesneden’. Gelukkige ontdekte men nieuwe – en
betere – technieken om de patiënten te behandelen waardoor de methode van lobotomie in de
jaren vijftig opgeborgen werd (Shorter, 1997, pp. 226-229).
2.1.4.4.
Sociale en gemeenschapstheorieën
25
Er werden niet alleen fysieke therapieën ter behandeling van de patiënt gebruikt, ook sociale en
gemeenschapstherapieën behoorden tot de mogelijkheden. Vooral in Engeland geloofden artsen dat
‘at the bottom of mental illness lay poisoned human relationships’ (Shorter, 1997, p. 229). Engelse
psychiaters ijverden voor de sociale herintegratie met behulp van groepstherapie en de open
inrichting. In deze inrichtingen konden de patiënten zich vrijwillig laten opnemen en vertrekken
wanneer ze wilden. Ook gemeenschapszorg behoorde tot de mogelijkheden. Hierbij werd de patiënt
vanuit de inrichting overgeplaatst naar een soort van patiëntenzorg waar een gezinssituatie werd
nagebootst. De patiënt werd goed begeleid en was zo verlost van de administratieve formaliteiten en
het bijbehorende stigma (Shorter, 1997, pp. 229-231).
In 1930 keurde de politiek in Engeland een wet goed die het gesticht zou openstellen voor de
gemeenschap daarbuiten. Deze Mental Treatment Act zorgde voor de afschaffing van sloten en
deuren, en patiënten – althans deze die over een ‘buitenpasje’ beschikten – kregen de kans om zich
buiten de instelling te begeven. Deze aanpak vinden we terug in Poppy Shakespeare, waar de
psychiatrische instelling slechts dient om mensen overdag op te vangen. Joshua Bierer, een joodse
arts en psychotherapeut, was na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog uit Wenen gevlucht
richting Londen. Daar introduceerde hij de groepspsychotherapie. Bierer meende dat
groepspsychotherapie de patiënten “independent, active and ‘self-deciding’” maakte, en het
tegelijkertijd hielp om tot inzicht te komen en te werken aan hun genezing (Shorter, 1997, pp. 231232). Dit merken we ook tijdens de groepsbijeenkomsten in One Flew Over the Cuckoo’s Nest, die
een therapeutisch effect beoogden. Helaas is dit in deze roman niet het hoofddoel van het personeel.
Ook in Poppy Shakespeare stellen we een dergelijke aanpak vast. De patiënten zelf hebben er een
therapeutische groep of therapeutische gemeenschap opgezet die niet van bovenaf werd opgelegd.
Bierer noemde deze techniek ‘gemeenschapsbehandeling’.
Na het uitbreken van de oorlog werd de methode van therapeutische gemeenschap verder
uitgewerkt door Maxwell Jones, een Schotse arts. Als verantwoordelijke voor het Mill Hill Emergency
Hospital, een psychiatrisch centrum voor militairen, werkte hij samen met oorlogsverpleegsters. Zij
hielden een ‘zaallogboek’ bij ‘where the fourteen patients in her ward recorded some of the problems
affecting the group, and described how these problems were met through discussion’ (Shorter, 1997,
p. 232). In Cuckoo’s Nest ligt eveneens een logboek waar alle patiënten hun bevindingen over andere
patiënten kwijt konden. Tijdens de groepsbijeenkomsten werd hierover dan gediscussieerd.
De therapeutische gemeenschap betekende een alternatief voor de opsluiting enerzijds, en de
psychonanalyse anderzijds. Het bood geen alternatief voor fysieke therapieën: psychotische
patiënten konden er dus niet genezen worden. De therapeutische gemeenschap had nu alleen nog
nood aan een thuis, want de psychiatrische inrichting was geen volmaakte verblijfplaats. Men kwam
26
op het idee om de patiënten onder te brengen in een soort dagkliniek waar patiënten samen konden
komen voor groepsgesprekken, bezigheidstherapie en andere vormen van therapie die de genezing
van de patiënt bevorderden. De dagbehandeling kende al gauw succes omdat het een goedkoop en
menselijk alternatief betekende voor gestichtsopname. Daarbij was het belangrijk dat de patiënt niet
alleen als een persoon werd behandeld, maar ook als onderdeel van de gemeenschap waartoe hij
behoorde (Clarke, 2004, pp. 58-65). Poppy Shakespeare speelt zich hoofdzakelijk af op zo’n
dagverblijf waar de patiënten dagelijks terecht kunnen en ’s avonds terug huiswaarts keren, naar hun
woning in de onmiddellijke nabijheid van de instelling.
In de Verenigde Staten kende de sociale psychiatrie een bloeiperiode in de jaren vijftig en zestig, op
het moment van de publicatie van Cuckoo’s Nest. Deze vorm van psychiatrie week echter sterk af van
de Engelse methode. Pogingen tot therapeutische gemeenschappen liepen vaak uit op een
karikatuur van het Britse origineel. Het falen van de sociale psychiatrie en de kritiek op de
alternatieve therapieën zou de voedingsbodem vormen voor de antipsychiatriebeweging van de
jaren zestig en zeventig (Shorter, 1997, pp. 237-238).
2.2.
Antipsychiatrie
2.2.1. Definitie
De term ‘antipsychiatrie’ werd voor het eerst gebruikt door David Cooper in zijn werk Psychiatry and
Anti-Psychiatry (1967), waarin hij de praktijken en beweringen van de psychiatrie ter discussie stelde.
Immers, door de opkomst van penicilline, een medicijn dat heel doeltreffend bleek om patiënten te
genezen, begon de geneeskunde stilaan te verzaken aan de relatie arts-patiënt. Ook in de psychiatrie
ontstond een zekere verwaarlozing van de patiënten nu de artsen medicijnen kenden tegen
psychoses en neuroses. ‘A five-minute interview to check for drug side effects is not the same as the
lengthy and persuasive expression of concern that psychotherapeutically oriented psychiatrists
tended to display’ (Shorter, 1997, p. 273). De antipsychiatriebeweging bekritiseerde in eerste
instantie deze vervreemding en niet zozeer de opsluiting van patiënten. Ook bood de sociale context
van de jaren zestig een ideaal kader om het hele systeem in vraag te stellen. Gezag kon voortaan
openlijk in twijfel worden getrokken, niet alleen op medisch vlak maar ook daarbuiten (Shorter, 1997,
pp. 272-274).
2.2.2. Grondleggers
27
In de negentiende eeuw waren er al verschillende antipsychiatriebewegingen geweest maar haar
wedergeboorte in de twintigste eeuw kende een enorme boost door de publicatie van een aantal
toonaangevende boeken over psychiatrie en waanzin in de jaren zestig. Michel Foucaults Histoire de
la folie à l’âge classique: Folie et déraison uit 1961 is waarschijnlijk het beroemdst. In dit boek ging
Foucault uit van de gedachte dat concepten als ‘gezondheid’ en ‘krankzinnigheid’ slechts sociale en
culturele constructies waren. Thomas Szasz, een psychoanalyticus uit Boedapest, kan beschouwd
worden als patriarch van de antipsychiatriebeweging. Hij meende dat geestesziekte in werkelijkheid
een medische misvatting was die opgedrongen werd aan personen met levensproblemen. In The
Myth of Mental Illness (1960) stelt hij de opsluiting van mensen in psychiatrische inrichtingen ter
discussie. Hoe kon men rechtvaardigen om iemand zomaar op te sluiten? Erving Goffman, een
Amerikaans socioloog, ging zelfs nog verder. In Asylums, gepubliceerd in 1961, beweerde hij dat de
inrichting een ‘totaal gesticht’ was, een gesloten systeem dat patiënten infantiliseerde en hun leven
inperkte. 3 Het boek dat het meest verontwaardiging heeft opgewekt, was echter niet van
wetenschappelijke aard. One Flew Over the Cuckoo’s Nest (1962) van Ken Kesey sloeg in als een bom
en zou de visie op psychiatrie van een hele generatie bepalen. Na de verfilming van Keseys boek door
Milos Forman in 1975 reageerde de Amerikaanse gemeenschap geschokt op de praktijken die de
psychiatrie er op na hield (Shorter, 1997, pp. 274-275).
Thomas Scheff, Amerikaans socioloog, legde dan weer de nadruk op het probleem van ‘het plakken
van etiketten’ (‘labeling’) (Shorter, 1997, p. 276). Hij beweerde dat de meeste chronische
geestesziekten voor een deel te wijten zijn aan een sociale rol. Volgens Scheff biedt de maatschappij
geen ruimte voor afwijkend gedrag, integendeel, ze stigmatiseert iedereen die de regels overtreedt,
wat meer zegt over het falen van de maatschappij dan over de persoon zelf (Scheff, 1999).
2.2.3. Ontinstitutionalisering
Naar het einde van de jaren zestig toe was de antipsychiatrische interpretatie wijdverbreid zowel in
de Verenigde Staten als in Europa. Volgens Michel Foucault oefende de psychiatrie een onwettige
vorm van sociale controle uit en maakten psychiaters misbruik van hun macht om geesteszieken op
te sluiten (1964). Voorstanders van de antipsychiatriebeweging pleitten dan ook voor de afschaffing
3
Zie analyse.
28
van gestichten en voor een terugkeer naar de gemeenschap. Deze herintegratie in de maatschappij
was al vroeger begonnen. Reeds in de jaren vijftig van de twintigste eeuw was dit proces op gang
gekomen, met de uitvinding van antipsychotica. Het was voornamelijk het toedienen van
geneesmiddelen aan geesteszieken (en in mindere mate de verwezenlijkingen van de
antipsychiatriebeweging) dat bijgedragen heeft tot de ontinstitutionalisering van de krankzinnige.
Aangezien geestesziekte niet bestond, keerde de antipsychiatriebeweging haar rug naar de
psychiatrische instellingen en opteerde ze voor de stichting van therapeutische gemeenschappen in
de steden. Maar al snel veranderden deze gemeenschappen in psychotherapeutische centra voor
relatief gezonde mensen, waardoor de ernstige geesteszieken in de kou bleven. Vele ontslagen
geesteszieken belandden in de gevangenis en de antipsychotische medicijnen werden vaak niet meer
geslikt vanwege de bijwerkingen (Shorter, 1997, pp. 277-281). Een voorbeeld hiervan vinden we
terug in Cuckoo’s Nest waar Jim Sefelt, die aan epilepsie lijdt, zijn pillen weigert in te slikken omdat
het zijn tanden kapotvreet en zijn haar doet uitvallen.
2.2.4. ECT ter discussie gesteld
Ook ECT vormde een zeer belangrijk twistpunt van de antipsychiatriebeweging. Ze beweerde dat
elektroconvulsie hersenbeschadiging veroorzaakte bij de patiënt, dat deze methode eerder als straf
werd gebruikt dan als therapie en dat het therapeutisch nut ver te zoeken was. Wederom lag de
roman van Kesey aan de basis van de vijandigheid ten aanzien van ECT. De beschrijving van ECT in
One Flew Over the Cuckoo’s Nest, komt niet helemaal overeen met wat er in werkelijkheid gebeurt,
maar dat deed er al niet meer toe voor de publieke opinie. ECT werd geassocieerd met de slechtheid
van de psychiatrie en moest daarom stopgezet worden (Shorter, 1997, pp. 281-284).
2.2.5. Rehabilitatie
In de jaren zeventig begonnen de Amerikaanse psychiaters aan een ware tegenaanval. Zij waren van
oordeel dat elektroshocktherapie wel degelijk hielp bij zwaar depressieve en suïcidale patiënten. Ze
verkozen ECT zelfs boven antidepressiva omdat die pas na drie weken beginnen te werken. Het
tegendeel van de zogenaamde hersenschade werd bewezen: bijwerkingen van geheugenverlies
waren te verwaarlozen. In de jaren tachtig, onder impuls van Max Fink, hoogleraar psychiatrie, begon
29
men aan de rehabilitatie van ECT. Uit zijn studie bleek dat geen enkele andere vorm van therapie kon
tippen aan ECT en dat de methode veilig was (Fink, 2007, pp. 290-293). Bovendien stonden
anekdoten van patiënten die elektroconvulsie ondergingen in schril contrast met de gruwelverhalen
uit Cuckoo’s Nest (Shorter, 1997, pp. 284-287).
Vanaf de jaren tachtig ontstond een tegenstroom waarbij algemene ziekenhuizen en particuliere
psychiatrische ziekenhuizen een steeds groter aantal psychiatrische patiënten begonnen op te
nemen. Hoewel gemeenschapspsychiatrie een schitterend idee was, bleek dit in de praktijk niet altijd
haalbaar te zijn. De behandeling van ernstige psychiatrische stoornissen die niet door de
gemeenschap waren ontstaan, konden er logischerwijs ook niet genezen worden. Heel wat
geesteszieken werden aan hun lot overgelaten. De antipsychiatriebeweging heeft uiteindelijk gefaald
(Shorter, 1997, pp. 280-281).
30
2.3.
Conclusie
Uit het beknopte overzicht van de geschiedenis van de waanzin en de psychiatrie blijkt hoe zeer de
omstandigheden van de patiёnt geёvolueerd zijn. In de oudheid liet men de krankzinnigen rustig
begaan maar tegen de zeventiende eeuw komt hier verandering in. De gek werd opgesloten in
mensonterende omstandigheden en kreeg het zwaar te verduren. In deze donkere periode stonden
een aantal verlichte figuren op die het lot van de aantrokken. Het ontstaan van de eerste
therapeutische gestichten in de achttiende eeuw betekende meteen ook de geboorte van de
psychiatrie.
Allerhande therapieёn en kuren werden ontdekt en herontdekt om de genezing van de patiёnt te
bevorderen. Verschillende theorieёn over waanzin passeerden de revue. Langzaam kreeg de
psychiatrie vorm en allerlei doorbraken – al dan niet controversiёle – maakten de psychiatrische
inrichting tot wat ze vandaag is: een patiёntvriendelijke verblijfplaats waar krankzinnigen terecht
kunnen en waar gewerkt wordt aan hun herintegratie in de maatschappij.
In het volgende deel komt de analyse van de drie literaire werken aan bod: One Flew Over the
Cuckoo’s Nest van Ken Kesey, Poppy Shakespeare van Clare Allen en Girl, Interrupted van Susanna
Kaysen. Hierbij gaan we op zoek naar de manieren waarop de psychiatrische instelling de patiënten
probeert te disciplineren en hoe deze zich hieraan onttrekken. Hoe gedragen de patiënten zich ten
opzichte van elkaar en het personeel? Welk effect heeft de ruimte op de patiёnten?
31
3. Analyse van drie literaire werken
3.1.
Clare Allan, Poppy Shakespeare (2006)
3.1.1. Algemeen
Poppy Shakespeare is de eerste roman van Clare Allan. In dit boek stelt de uit Londen afkomstige
auteur het Britse systeem van geestelijke gezondheidszorg aan de kaak. Het verhaal speelt zich af aan
het einde van de twintigste eeuw. Hoewel de auteur van het boek ook opgenomen is in een
psychiatrische instelling, gaat het hier niet om een memoire. Niettemin gaf ze in een interview toe
dat de ervaringen tijdens haar opname onontbeerlijk waren om dit verhaal neer te pennen (Allan,
persoonlijke mededeling, 2006). Het verhaal wordt verteld door een patiënte van het dagverblijf
Dorothy Fish, genaamd ‘N’. Zij beschouwt zichzelf als een dribbler, een ‘drabber’ of ‘kwijler’ wiens
moeder ‘was a dribbler and her mum as well ‘cept she never seen her hardly, grown up in a home
while they scooped out bits of her mother’s brain, like a tater’ (Allan, 3). Allan, die een derde van haar
leven in verschillende inrichtingen doorbracht, gunt ons een kritische en ontnuchterende kijk op het
leven op de psychiatrische afdeling en op de misstanden van het gezondheidssysteem.
Vanaf het eerste hoofdstuk wordt duidelijk dat we niet te maken krijgen met een ‘normale’ schrijfstijl
maar met spreektaal, slang. Scheldwoorden worden niet geschuwd en uitspraken worden dikwijls
nogal ‘onhandig’ geformuleerd. Volgens Allan draagt deze onhandigheid bij tot de authenticiteit van
het verhaal. ‘The irony is that to my ear at least, the clumsiest people are often the most expressive.
“Do you know what I’m saying”’ (Crawford & Baker, 2009, pp. 246-247)?
De autodiëgetische verteller, de ikverteller, zorgt er eveneens voor dat de authenticiteit stijgt
(Herman & Vervaeck, 2001, pp. 91-92). Niettemin moeten we, net zoals bij Girl, Interrupted, rekening
houden met het feit dat de verteller opgenomen is en moeten we ons de vraag stellen of alles wel
aanleunt bij de werkelijkheid. Omdat het een fictieve tekst is, moeten we ons ervan bewust zijn dat
het verhaal slechts een mogelijke representatie is van geestesziekte. We krijgen een impressie
voorgeschoteld van hoe het zou kunnen zijn om te leven als geesteszieke. ‘Individuals are unique; a
single description of one character’s experience of psychosis or depression or Asperger’s Syndrome
cannot be seen as universal’ (Crawford & Baker, 2009, p. 240). Het verhaal schetst dus een mogelijke
weergave van geestesziekte en niet dé (enige) weergave.
Ondanks de spreektaal wordt al snel duidelijk dat de taal die N gebruikt soms sterk afwijkt van de
taalkundige regels van de dialecten die wij kennen. ‘We have landed in a literary universe where all
32
language is subject to gleeful derangement’ (Faber, 2006). De lectuur van de roman wordt hierdoor
soms bemoeilijkt. Ter illustratie:
Weren’t nobody else would do, he said. Weren’t nobody else in the world, he said, not Astrid
Arsewipe – couldn’t argue with that – not Middle-Class Michael, not no one at all, alive or
dead or both or neither, known as much about dribbling as I did (Allan, 2).
De setting waarbinnen Poppy Shakespeare zich afspeelt – de psychiatrische inrichting – is dan ook
bijzonder te noemen en brengt een specifiek taalgebruik met zich mee. ‘De woorden en de stijl
waarmee een personage zich uitdrukt, zeggen heel wat over zijn sociale positie, zijn ideologie en zijn
psychologie. Ook het uiterlijk kan veelzeggend zijn. Of de omgeving waarin het personage optreedt’
(Herman & Vervaeck, 2001, p. 74). Daarom is het moeilijk om uit te maken of het verhaal opgevat
moet worden als een buitenissige afspiegeling van de maatschappij of als een fantastische satire. Het
verhaal wordt doorspekt met humor en hyperbolisch taalgebruik. Bijvoorbeeld: ‘‘You want your
bread you go to the butcher’s,’ I said, which I’d meant to say ‘baker’s’ but I left it; it sounded alright’
(Allan, 263).
N’s beschrijving van de andere patiënten is heel plastisch en spreekt vaak tot de verbeelding. ‘Fag
Ash Devine got every sort of illness you could think of. Her skin was the colour of Golden Virginia and
when she breathed deep you seen the tar come bubbling out her ears’ (Allan, 119). Op haast
denigrerende wijze krijgen alle patiënten een bijnaam toegewezen: Astrid Arsewipe, Canteen Coral,
Brian the Butcher, White Wesley, Middle-Class Michael. Als lezer komen we zo nauwelijks iets te
weten over de persoonlijkheid van de patiënten. Dit is een bewuste strategie van de verteller: ‘If you
want rounded characters, there’s no point looking for them in a human context where individuals are
reduced to living caricatures’ (Faber, 2006). De psychiatrische instelling is een wereld apart, waar
andere regels gelden dan in de wereld daarbuiten.
Door de scherpe blik van N en de ironie die ze aan de dag legt, wordt een bepaalde stemming
gecreëerd die de claustrofobische en deprimerende wereld van het dagverblijf mooi weergeeft. Allan
beschrijft haar herhaaldelijke opname als een ware nachtmerrie, wat vaak gereflecteerd wordt in
neerslachtige passages in de roman. Ze heeft weinig goede woorden over voor de begeleiding en
ondersteuning van de patiënten, die aan hun lot worden overgelaten. Ze wil de lezer er eveneens toe
aanzetten om alles in vraag te stellen: Wie is gek en wie gezond? En belangrijker, wie beslist over
geestelijke gezondheid (Faber, 2006)?
Vaak wordt de vergelijking gemaakt met One Flew Over the Cuckoo’s Nest (1962) van Ken Kesey en
met Catch-22 (1961) van Joseph Heller. Net zoals in Keseys roman is de grens tussen waanzin en
geestelijke gezondheid bijzonder vaag. De twee romans vormen een aanklacht van het politieke
33
systeem dat aan de basis van de psychiatrische instelling ligt. Beide auteurs onthullen de
wantoestanden en de disciplineringsmethodes waarmee de patiënten dagelijks geconfronteerd
worden. Wanneer N besluit om Poppy Shakespeare – die voet bij stuk houdt dat ze niet krankzinnig is
– te helpen, merkt ze dat ze zich in een Catch-22-situatie bevinden. Immers, om te bewijzen dat ze
niet geestesziek is, moet Poppy doen alsof ze gek is – net zoals de gevechtspiloot Yossarian in Hellers
roman tracht te ontkomen aan gevaarlijke gevechtsmissies door zichzelf krankzinnig te laten
verklaren. Wat volgt is een haast onmogelijke poging om het gezondheidssysteem te ondermijnen.
De ‘krankzinnige’ komt tot het besef dat hij volledig alleen staat in zijn strijd tegen de macht van de
overheid. Op satirische wijze toont Allan hoe sniffs (dit zijn gezonde personen) tegenover
geestesziekte staan en hoezeer het systeem gecorrumpeerd is.
3.1.2. Inhoud
N verblijft al 13 jaar op de afdeling van Dorothy Fish. Ze slaagt er al even lang in om haar dokters en
therapeuten om de tuin te leiden. Ze wil namelijk nooit uit de inrichting ontslagen worden en haar
luie leventje ongestoord verderzetten. N is slim genoeg om het hele systeem te beduvelen om zo
haar opname in stand te houden. Op een dag echter wordt een nieuwe patiënte, Poppy Shakespeare,
binnengebracht in de instelling. Dit zal het leven van N ingrijpend veranderen. Poppy is er rotsvast
van overtuigd dat ze niet gek is. Ze begrijpt er niets van wanneer haar plots opgelegd wordt om vijf
dagen op zeven aanwezig te zijn in de daginstelling ‘Dorothy Fish’. Op het zelfde moment veranderen
de door de overheid opgelegde doelstellingen. Voortaan moet aan bepaalde eisen worden voldaan
wil men nog kunnen rekenen op overheidssubsidies.
N is gefascineerd door de – voor haar – ‘vreemde’ houding van Poppy en besluit haar te helpen om
weg te geraken uit de instelling. Dit gaat echter niet zonder slag of stoot, want hoe bewijs je iemands
geestelijke gezondheid? Bovendien hebben Poppy en N een verschillende opvatting wanneer het
gaat om de bestwil van de patiënt. N is van oordeel dat het dagverblijf de beste plaats is om te
verblijven terwijl Poppy er zo snel mogelijk weg wil. Naarmate de tijd vordert en het verblijf van
Poppy wordt verlengd, beginnen gedragsveranderingen zich stilaan te manifesteren bij Poppy
Shakespeare. Vanwege een aantal absurde maatregelen (zoals de vereisten waaraan voldaan moet
worden om een aanspraak te maken op MAD Money) wordt Poppy met de dag moedelozer, wat haar
ten langen leste zal drijven tot een – mislukte – zelfmoordpoging. Ten slotte belandt ze, gedrogeerd
door een overdosis pillen, op de gesloten afdeling van het Abaddon, helemaal gedesillusioneerd en
zonder hoop.
34
3.1.3. Ruimte
Het grootste deel van het verhaal speelt zich af op de Dorothy Fish, het dagverblijf dat deel uitmaakt
van het Abaddon Mental Health Centre. Het Abaddon is een psychiatrische instelling gelegen op een
heuvel ergens in het noorden van Londen. Het dagverblijf bevindt zich op de gelijksvloerse verdieping
en dient als opvang voor de patiënten die er dagelijks komen. Deze patiënten bestaan voornamelijk
uit dribblers, net zoals N, en gaan ‘s avonds terug naar huis om de volgende ochtend terug te keren.
Het gebouw telt zeven verdiepingen en werkt volgens het volgende principe:
The madder you was, the higher you gone, then they move you down through the floors as
you get better. And as you move down you could do more things. On the seventh you
couldn’t do practically nothing, you couldn’t even take a piss in private ‘cause the toilets
hadn’t got no doors on them. On the fourth they’d let you have a bath though you had to use
your foot for a plug and they checked you every three minutes. When you reached the
second you was allowed to go out (Allan, 6).
Vanaf de tweede verdieping zijn alleen maar flops opgenomen, in stijgende volgorde van
geestesziekte. Hoe hoger men gaat, hoe minder autonomie de patiënten kennen en hoe ernstiger
hun geestesgesteldheid is. De ambitie van iedere flop bestaat erin om ooit in de Dorothy Fish terecht
te komen maar de dribblers staan dit steeds in de weg. Zij willen immers nooit ontslagen worden uit
het dagverblijf en zullen alles bewerkstelligen om dit te bereiken. (zie 2.5. Personages) Dit
hiërarchisch systeem merken we ook in The Snake Pit (1948), waar iedere hogere afdeling een
strenger beveiligingsniveau kent. Ward 1 kan men vergelijken met de Dorothy Fish, de afdeling die
het dichtst staat bij de herintegratie in de maatschappij. ‘It was all meant to get you to lay off the
mad stuff and start acting normal, like showing a dog a treat to make it sit’ (Allan, 6).
N’s perceptie van de realiteit evolueert in de loop van het verhaal. In het begin van de roman
beschrijft ze het Abaddon als ‘this huge red tower as tall as the sky, stood on top of this enormous hill’
(Allan, 6). Hoewel de lift stopt bij de zevende verdieping, loopt het gebouw in haar ogen nog oneindig
lang door. Het ging zodanig hoog dat ‘you couldn’t see the windows and it kept going up until all you
could see was this faint red line disappearing into the clouds’ (Allan, 6). Vanaf de achtste verdieping is
er geen weg terug meer voor de patiënten, vandaar de benaming ‘The Floor of No Return’ (Allan, 6-7).
Wanneer N uiteindelijk genezen is verklaard, komen we te weten hoe de instelling er in werkelijkheid
uitziet. Zo komen we pas in het allerlaatste hoofdstuk de volledige naam te weten van de
psychiatrische inrichting:
The Abaddon Mental Health Centre was this red brick building, halfway along the street.
Seven floors; I know ‘cause I counted. Seven rows of windows. Then it stopped like someone
just chopped it off, flat roof and cloudy sky (Allan, 337).
35
Deze verandering in perceptie valt te verklaren door de geestesgesteldheid van N. Zaken die zij
vroeger als onbelangrijk beschouwde – vanuit het perspectief van de krankzinnige – krijgen nu
eindelijk aandacht. Het omgekeerde geldt natuurlijk ook: de voor ons ‘irrelevante’ passages zijn
absoluut noodzakelijk voor het verloop van het verhaal, althans in N’s ogen. Het
verbeeldingsvermogen van N heeft eindelijk de duimen moeten leggen voor een klare kijk op de
werkelijkheid. Ondanks de heldere blik die N etaleert aan het einde van het verhaal, is haar
taalgebruik nog steeds hetzelfde gebleven. Ze vloekt er nog steeds op los en gebruikt
onsamenhangende bewoordingen:
Either side was an ugly great housing estate, row after row of brown brick flats, stacked three
storeys high with walkways between them, stunking of piss and stale beer. I ain’t saying I
didn’t recognise it, of course I did, ain’t fucking stupid (Allan, 337).
Rondom het Abaddon bevinden zich de wijken waar voornamelijk patiënten gehuisvest zijn. N woont
in de Darkwoods State, een wijk gelegen aan de voet van de Abaddon Hill. Weinig Londenaars zijn er
tuk op om in deze omgeving te wonen. Het zijn dan ook allemaal goedkope, verkommerde woningen.
Het is voor het personeel van de psychiatrische inrichting handig om haar patiënten dicht bij zich te
houden. Omdat de patiënten zich voortdurend in de onmiddellijke nabijheid van de instelling
bevinden, treedt er een grensvervaging op die het institutionaliseringsproces in de hand werkt (zie
infra). Bovendien gaat het leven in de Darkwoords State er enorm hectisch aan toe.
You had schizos on balconies hurling plates whilst beneath them old ladies pissed in the
gutter and alkies threw beer cans at passing cars as naked rappers tried to direct the traffic.
In fact the only time the noise stopped was at night and then it stopped altogether, and the
whole of the Darkwoods gone quiet, I mean really kind of spooky kind of quiet, ‘cause
everyone was zonked with medication (Allan, 49).
De omgeving van de patiënt is dus niet bepaald rustgevend te noemen. Hoewel de therapeutische
functie hiervan in de loop der eeuwen meermaals is aangetoond, worden de patiënten niet
afgezonderd. Men zou hier kunnen opperen dat de nabijheid van de samenleving bedoeld is om de
herintegratie van de patiënt te bevorderen. Maar om dit te bereiken is een intense relatie vereist
tussen arts en patiënt, wat in dit verhaal ontbreekt.
De ruimte van de psychiatrische instelling heeft een directe invloed op de patiënten. Volgens Erving
Goffman in Asylums: Essays on the Social Situation of Mental Patients and Other Inmates (1961) ligt
het totalitaire karakter dat uitgaat van – al dan niet penitentiaire – instellingen aan de basis van
institutionalisering. Goffman beschrijft een total institution (zoals de psychiatrische inrichting er een
is) als ‘a place of residence and work where a large number of like-situated individuals, cut off from
the wider society for an appreciable period of time, together lead an enclosed, formally administered
round of life’ (1991, p. 11).
36
De omgeving van de instelling waarin de patiënten zich dagelijks bevinden, veroorzaakt na verloop
van tijd een institutionaliserend effect bij het individu. Dat wil zeggen dat de geïnterneerde
geesteszieken zich steeds meer gaan hechten aan de psychiatrische instelling in die mate dat het
voor hen moeilijk of zelfs onmogelijk wordt om deze inrichting nog te verlaten (Eaton, 1974, p. 252).
Institutionalisering kunnen we als volgt definiëren:
The effects an institution has on an inmate which progressively reduce the inmate’s ability to
live outside the institution. Stemming from the verb form “to institutionalize,” the term
“institutionalization” implies an emphasis on process rather than on a static phenomenon.
Thus “institutionalization,” as herein used, refers to the process of inmates’ becoming
progressively incapable of living outside the institution due to the effects, advertent or
inadvertent, of the institution (Townsend, 1976, p. 264).
J. Marshall Townsend onderscheidt twee benaderingen van institutionalisering (1976, pp. 263-271).
Enerzijds is er de conversion approach, die we voornamelijk terugvinden bij Goffman. Anderzijds
merkt Townsend een behavioral approach op, verdedigd door onder andere Wing (1962) en Shiloh
(1971). Volgens de conversion approach is het de (psychiatrische) instelling die het zelfconcept van
de patiënt stelselmatig verandert met behulp van dwingende methodes. ‘When this conversion is
complete, the patient fully believes he is sick, acts sick, and thus is incapable of operating effectively
outside the hospital’ (Townsend, 1976, p. 263). In deze roman wordt Poppy langzaam tot waanzin
gedreven door de beslissing van de psychiaters om haar in de instelling te houden, ondanks haar
geestelijke gezondheid. De opvatting dat de instelling zelf aan de basis ligt van de vorming van het
ziektebeeld bij de patiënt, is nog duidelijker vast te stellen in One Flew Over the Cuckoo’s Nest (1962).
Aan de andere kant vinden we de behavioral approach terug, die veel gematigder is in haar
opvattingen. Volgens Wing bestaat institutionalisering uit ‘changes of attitudes and behavior.’
(Townsend, 1976, p. 268). Op basis van observeerbaar gedrag trok hij conclusies uit de opname in
een psychiatrische instelling. Volgens Shiloh kan men een persoon als geïnstitutionaliseerd
beschouwen ‘if [he] expressed no desire to leave the hospital’ (Townsend, 1976, p. 268). Hij beweert
bovendien dat de patiënt de omgeving van de instelling als positief beschouwt. ‘They spoke more
favorably about the hospital, and they stressed the recreational and custodial aspects of the hospital
rather than its rehabilitative aspects’ (Townsend, 1976, p. 268).
De personages in Poppy Shakespeare zijn zodanig geïnstitutionaliseerd dat ze gestopt zijn ‘to rebel
against, or to question the fitness of, [their] position in a mental hospital; [they have] made a more or
less total surrender to the institution life’ (Martin, 1955, p. 1188). De patiënten zijn volledig
afhankelijk geworden van het georganiseerde leven van de afdeling en ze tonen slechts weinig
37
interesse in wat er zich allemaal afspeelt buiten de instelling. Vandaar dat we kunnen stellen dat de
behavorial approach ook van toepassing is op Poppy Shakespeare.
N kan zich nauwelijks een ander leven voorstellen dan het leven dat ze leidt in het Abaddon. In feite
heeft ze nooit iets anders gekend. De psychiatrische wereld is een normaliteit geworden. In een
maandelijkse column voor The Guardian maakt Allan de vergelijking met gevangenen tijdens
Wereldoorlog II. Zij weigerden, ondanks alles wat ze hadden doorstaan, om de concentratiekampen
te verlaten bij hun bevrijding door de geallieerden. Ze konden zich niet langer een bestaan
voorstellen voorbij de poorten, die nu open waren. (Allan, 2006a) De wereld buiten de instelling is
een plaats waar N zich niet langer thuisvoelt. De gevolgen voor het zelfbewustzijn van de patiënten
zullen in een volgend deel verder besproken worden.
Verder komen we nog een stukje geschiedenis van de instelling te weten, wanneer Middle-Class
Michael een toespraak houdt ter verwelkoming van Poppy. Vroeger deed de Darkwood Estate – waar
nu appartementen voor patiënten gevestigd zijn – dienst als akker. Patiënten kweekten hierop
gewassen voor het Abaddon. Ook werden ze tewerkgesteld in reusachtige wasserijen om in het
onderhoud van de instelling maar ook in de noden van de maatschappij te voorzien. Dit komt
overeen met het geloof van de klassieke periode dat arbeid de oplossing was om aan waanzin te
ontkomen (Foucault, 1964, pp. 73-77).
Indeed the Abaddon was much admired as a model of Moral Management, a self-sufficient
community, restoring the mad through a combination of discipline and productive
employment (Allan, 67).
3.1.4. Disciplinering
Wanneer we een onderzoek starten naar de wijze waarop de patiënten in het gareel gehouden
worden, kunnen we twee uitgesproken methodes ontwaren. Enerzijds merkt men in het begin een
lakse houding op wat betreft de opvolging van de patiënten door de therapeuten en dokters.
Anderzijds – na een aantal veranderingen in de wetgeving – maakt men zich schuldig aan het
tegenovergestelde. In beide gevallen is er nauwelijks tot geen sprake van dialoog met de patiënt. Ik
zal beide ‘methodes’ eerst verder verduidelijken.
In het begin is de houding van het personeel ten opzichte van de patiënten niet echt therapeutisch te
noemen. Het personeel laat de patiënten van het dagverblijf gewoon hun zin doen, wat erop
neerkomt dat de geesteszieken de godganse dag in hun zetel zitten te roken, zonder enige vorm van
38
therapie of controle. Hier krijgen we sterk de indruk dat de afdeling slechts dienst doet als
bewaringsinstelling. Zoals Foucault (1964) heeft aangetoond, is het opsluiten van krankzinnigen een
constant fenomeen gebleken in de loop van de geschiedenis van de psychiatrie. De maatschappij is
de geesteszieken liever kwijt dan rijk. De omstandigheden waarin de geesteszieken leven zijn
weliswaar verbeterd maar de psychiatrie besteedt nog steeds te weinig aandacht aan de behandeling
van haar patiënten.
Nadat de patiënten van het Abaddon hun medicatie toegediend hebben gekregen, ontstaat er al snel
een ruilhandel onderling. Pillen worden gekocht of doorverkocht op de zwarte markt, waardoor de
instelling maar een bedenkelijke therapeutische functie krijgt. Ook in Girl, Interrupted en One Flew
Over the Cuckoo’s Nest vinden we deze praktijken terug. In Kaysens roman worden laxeermiddelen
gebruikt om Daisy om te kopen, in Cuckoo’s Nest wordt de medicatie dan weer onderling verhandeld
tussen epileptici, omwille van de neveneffecten die met de medicijnen gepaard gaan. Medicatie is
een van de weinige vormen om de patiënt te behandelen maar het aanschuiven om ze te krijgen
duurt uiteraard geen uren. Om verveling te verdrijven, zoeken de patiënten hun heil op de zwarte
markt om toch een beetje opwinding in hun leven te kennen (Allan, 2006a). Sommige patiënten
wordt toegestaan om tafels of kleiwerkjes te maken maar niet alle patiënten interesseren zich
hiervoor.
Wat de therapie betreft van patiënten komt men vaak niet verder dan een wekelijkse één-op-éénsessie en een groepssessie waarin de sociale vaardigheden geoefend worden, Life Skills. Tijdens deze
laatste sessie worden de patiënten geconfronteerd met een dilemma waarbij de pro’s en contra’s
afgewogen worden op een soort van weegschaal en waarbij de patiënt zelf tot bepaalde conclusies
moet komen. Maar al gauw wordt duidelijk hoezeer dit systeem gemanipuleerd kan worden in het
voordeel van de patiënt. ‘Course we soon worked out that the way to swing it [the scale] was just to
give more reasons for what you wanted’ (Allan, 22).
Af en toe doen de psychiaters een beroep op de goedgelovigheid van de patiënten om bepaalde
doelstellingen te bereiken. Wanneer N door een van de assistenten gevraagd wordt om Poppy
Shakespeare te begeleiden, is dat louter uit strategische overwegingen. Het personeel kleedt het
zodanig in dat N gelooft dat dit een bijdrage kan leveren tot haar eigen genezingsproces. ‘And I said
how they’d thought it would do me good and help me with some of my issues and stuff’ (Allan, 59).
Achteraf blijkt dat N speciaal uitgekozen werd omdat zij het meest manipulatief is van alle patiënten
op de afdeling. Maar het geloof dat heerst bij de patiënten in het kunnen van de psychiaters is groot.
Ze zijn als het ware verheven in de ogen van de geesteszieke. ‘But they don’t make mistakes, do they,
N?’ She said. ‘Not after all that studying. Doctors don’t make mistakes,’ she said’ (Allan, 24). Dokters
39
maken echter wel fouten, wat ook blijkt wanneer Tony, een van de medewerkers, het nieuws meldt
over de zelfmoord van een van de patiënten. Deze patiënte kon zich niet aanpassen aan het leven
buiten de instelling en ze zag geen andere uitweg dan een einde te maken aan haar leven. Ze was
duidelijk nog niet klaar om de overstap te maken. Voor het overige laten de artsen wel uitschijnen
dat ze het steeds bij het rechte eind hebben. Er bestaat nauwelijks een persoonlijk contact tussen de
patiënten en de psychiaters, die vanuit hun ivoren toren bepalen wat het best is voor de
krankzinnigen.
Maar wanneer de overheid beslist dat psychiatrische instellingen in het hele land moeten renderen,
begint de narigheid pas echt. De instelling ziet zich genoodzaakt om steeds meer patiënten te
ontslaan uit de inrichting om haar doelstellingen te kunnen nastreven. Het jaarlijkse
beoordelingsgesprek met de therapeuten en dokters wordt opgedreven naar een maandelijkse
bijeenkomst en uiteindelijk zelfs naar eens per week. Therapie moet vruchten afwerpen, en snel.
Daarom wordt de geestelijke gezondheidszorg geprivatiseerd. De overheid verkoopt de
gezondheidszorg aan de hoogste bieder. De behandeling van en de zorg voor geesteziekten, die zoals
soms wordt beweerd een maatstaf voor het beschavingspeil van een maatschappij zijn, worden
beschouwd als een commerciële zaak. Gekte moet lonen.
‘Evidence-based healthcare,’ he said. ‘That’s the word of the moment!’ And he gone off on
one about privatisation and how the health service had to prove that hospitals made people
better. ‘Results, results, results,’ he said, thumping his fist on the arm of his chair. ‘This
government’s obsessed with results’ (Allan, 161)!
De psychiaters hebben de feitelijke macht in handen. Zij zijn vooral begaan met het redden van hun
eigen hachje en proberen zoveel mogelijk geld op te strijken. Ze staan achter het politiek beleid van
de Britse overheid. De werkzekerheid van de psychiater primeert boven de zorg voor de patiënten.
Dit blijkt uit het gesprek tussen dr. Diabolus en Tony:
“As a doctor, of course, one thinks only of one’s patients, but as a taxpayer I do recognise we
can’t just keep pouring money in…” *…+ “One needs evidence that the treatment is effective,
quantifiable results, otherwise it’s very hard to justify extra funding. If A, then B, that sort of
thing. But we have to prove it, QED” (Allan, 194).
Dit gesprek is als het ware een zelf-legitimatie van de macht van de psychiaters. Binnen de
discursieve ruimte van de psychiatrische instelling stellen de dokters zich heel paternalistisch op, niet
alleen in hun omgang met de patiënten, maar ook met het personeel. De assistenten zijn slechts een
handig instrument in het uitvoeren van de strategieën van de psychiaters.
De patiënten hebben nauwelijks inspraak in het beleid dat gevoerd wordt. Er bestaat wel een
Patient’s Council (een patiëntenraad), maar dat is meer een onschuldig tijdverdrijf dat toegelaten
40
wordt door het personeel. Wanneer een geestesziek persoon werkelijk wat wil bereiken, op juridisch
vlak, kan deze terecht bij Abaddon Patiënts’ Right. Hier kan een advocaat toegewezen worden om
bepaalde beslissingen aan te vechten. Maar om in contact te komen met een medewerker bestaan
absurde wachttijden, soms tot zes maanden. Bovendien, in het geval van Poppy, moet men eerst
bewijzen dat men gek is vooraleer men recht heeft op MAD Money. Dit is waanzin van het hoogste
niveau.
‘I know it’s crazy,’ said Mr Leech. ‘You have to declare yourself mentally ill in order to prove
you’re not mentally ill, but there you are; I don’t make the laws, I just have to work within
them’ (Allan, 168).
De psychiaters zijn er zich van bewust dat de patiënten nergens anders heen kunnen. Geen enkele
advocaat buiten de instelling wil immers een zaak aannemen van een psychisch gestoord individu.
Een psychiatrische opname juridisch aanvechten is bovendien een dure zaak. Zonder voldoende
financiële middelen is het al op voorhand een verloren zaak. Poppy besluit om financiële hulp te
zoeken bij vrienden en familie maar al snel wordt ze geconfronteerd met het stigma van geesteszieke
dat op haar rust. Niemand wil haar helpen, iedereen gelooft dat deze opname het beste is voor haar.
Men hecht meer waarde aan het ‘objectieve’ oordeel van de psychiaters – ze hebben er ten slotte
voor gestudeerd – dan aan de mening van Poppy. Uiteindelijk besluit ze toch een uitkering aan te
vragen. Het aanvraagformulier voor MAD Money blijkt al even uit de lucht gegrepen. De aanvrager
moet een resem onzinnige vragen doorspartelen waarbij rekening moet gehouden worden met de
verwachtingen van de ‘gezonde’ mensen, de sniffs. Maar het antwoord op de aanvraag tart alle
logica. De aanvrager ontvangt een brief met daarin bewoordingen die elkaar voortdurend
tegenspreken en dubbelzinnig opgevat kunnen worden, zodat men er nog minder wijs uit wordt
(Allan, 254-256).
Een ander (ludiek) voorbeeld van verwarrende communicatie is het nieuwe reglement voor
groepstherapie op de afdeling van Dorothy Fish:
1.
2.
3.
4.
If clients wish to attend, groups are voluntary.
If clients do NOT wish to attend, groups are NOT voluntary.
Voluntarily or otherwise, clients must attend all their groups.
Clients who do NOT attend groups will NOT remain clients (Allan, 179).
De patiënten staan eveneens machteloos tegenover het oordeel van de psychiaters die zich
geruggensteund weten door de overheid. Poppy weet maar al te goed dat er niets mis is met haar
maar dit wordt door heel haar omgeving ontkracht. Ze wordt gediagnosticeerd met een psychose die
reeds lange tijd aanwezig is en zich steeds duidelijker manifesteert. Wat Poppy ook moge beweren,
ze moet zich neerleggen bij de feiten en dagelijks aanwezig zijn in het dagverblijf.
41
‘It’s not that I’ve got a problem with mental illness,’ Poppy said. ‘It’s just there’s nothing the
matter with me. Do you know what I’m saying?’ ‘I wouldn’t worry ‘bout that,’ I said. ‘They
must think you’s mad or you wouldn’t be here. *…+ It’s what they think that matters,’ I said
(Allan, 60).
Hieruit kunnen we concluderen dat de geesteszieken een speelbal zijn in de handen van de
psychiaters. Die laatsten laten de geesteszieken in de waan over zelfbeschikkingsrecht te beschikken
maar de werkelijkheid is ontnuchterend. We zouden zelfs kunnen beweren dat de artsen beschikken
over leven en dood: ‘’Failing’ hospitals everywhere have been threatened with closure unless they
come up with ‘quantifiable evidence’ to prove the effectiveness of their treatment programmes’ (Allan,
248). Deze politiek van massaal ontslag uit de psychiatrische instelling gaat duidelijk ten koste van de
patiënt. Sommige zieke patiënten worden gewoonweg op straat gezet waarna ze de hand aan
zichzelf slaan, omdat ze zichzelf niet in staat achten om te gaan met hun nieuwe maatschappelijke
situatie.
3.1.5. Personages
In de loop van de roman komen er verschillende groepen personages aan bod. Zo kunnen we op het
eerste gezicht een onderscheid maken tussen de patiënten en de dokters binnen de instelling. Alles
en iedereen situeert zich binnen (of in de onmiddellijke omgeving van) de inrichting. Binnen de groep
van patiënten ontwaren we twee soorten. Enerzijds de dribblers en anderzijds de flops. Tot deze
laatste groep behoren alle patiënten die de psychiatrische inrichting niet mogen verlaten. Ze
resideren op de zes bovenste verdiepingen – hoe zwaarder de geestelijke aandoening, hoe hoger de
verdieping –, zijn weinig communicatief en moeten zoveel medicatie slikken dat ze in een haast
vegetatieve status verkeren. We zouden kunnen stellen dat de floppen de ‘werkelijke geesteszieken’
zijn, in die zin dat ze dichter aanleunen bij het (stereotiepe) beeld dat wij van krankzinnigen hebben.
In haar beschrijvingen van deze patiënten heeft N het altijd over ‘Fifth-Floor Fran’, ‘Second-Floor
Paolo’, ‘Third-Floor Lemar’. Door de verdieping voor de naam te plaatsen, kunnen we ons een beeld
vormen van hoe zwaar de geestesgesteldheid van de geïnterneerden juist is. De floppen zijn tegen
verandering en gaan volledig door het lint bij de minste verandering in hun leven. Ze verwijten de
dagpatiënten dat ze hun genezingsproces in de weg staan.
What they said was we clogged up the system, like stopped them from getting moved down.
The flops said we eaten their cake or whatever, and we didn’t want to leave. Which was
bollocks, and even if it weren’t, if we wanted to stay then that proved we was mad and if we
was mad we weren’t ready to leave (Allan, 8).
42
De andere groep, de dribblers – zoals N zo mooi omschrijft – zijn de dagpatiënten van de Dorothy
Fish. Zij komen nogal futloos en ongeïnteresseerd over, slijten hun dagen al rokend in de zetel en
nemen het niet zo nauw met de pillen die ze moeten slikken.
We have twenty-five patients, from Astrid to Zubin (the “X” chair is currently vacant) drawn
from every sector of society and representing a broad cross-section of the multi-cultural
community from which our client group is drawn (Allan, 69).
Al deze patiënten verblijven op vrijwillige basis in de Dorothy Fish. Ze houden er hun eigen opvatting
op na wanneer iets onduidelijk is voor hen. Zo menen ze dat het verhoogd aantal
beoordelingsgesprekken te wijten is aan de lucratieve kant van de zaak. Ze denken dat de inrichting
kaartjes verkoopt aan mensen die hen komen observeren als puur entertainment. ‘One pound a
ticket, it was. Or six for a fiver’ (Allan, 95). Reeds in de achttiende eeuw konden we dit vaststellen. De
inrichtingen vertoonden de patiënten aan het grote publiek tegen betaling en lieten hen kunstjes
opvoeren (Foucault, 1964, pp. 87-88).
De patiënten van de daginstelling hebben één kenmerk met elkaar gemeen. Ze willen nooit ontslagen
worden uit de inrichting. Ze zijn zodanig ‘geïnstitutionaliseerd’ dat ze de psychiatrische instelling
beschouwen als de enige plek waar ze nog thuishoren. Ze zijn afhankelijk geworden van de zorgen
van de instelling, tonen weinig interesse in de wereld daarbuiten en zijn hun sociale vaardigheden
verleerd (Wirt, 1999, p. 259). De dagpatiënten leven in een soort ‘permanent heden’, ze hebben
niets om naar uit te kijken. Elke dag is een herhaling van de vorige, en de wil om dit stramien te
doorbreken, is afwezig. (Allan, 2007c)
Inmates gradually become so dependent on the hospital that they find it difficult or
impossible to leave. In most theories the dependency is viewed as the result of a learning
process; that is, the inmate gradually learns to play the chronic sick role, to reduce
aspirations, and to find friends within the hospital instead of outside (Eaton, 1974, p. 252).
De keuze van N en de andere patiënten om opgenomen te blijven in het Abaddon is een rationele
beslissing en geen pathologische. Zij beschouwen de psychiatrische instelling als een veiligere
omgeving dan de buitenwereld (Wirt, 1999, p. 260). Ze zien zichzelf niet in staat om te functioneren
in de maatschappij en verkiezen het monotone leven van de instelling boven hun ‘vrijheid’. Dit wordt
nog sterker in de hand gewerkt door het hoge aantal zelfmoordpogingen nadat men ontslagen is. De
geesteszieken vrezen om in dezelfde situatie te belanden vanaf het ogenblik dat ze op straat gezet
worden. De vreemde eend in de bijt is Poppy Shakespeare. Zij ziet zichzelf als een volkomen gezonde
persoon – althans in het begin van het verhaal. Ze is bovendien van mening dat niemand van haar
medepatiënten thuishoort in de Dorothy Fish.
43
‘So Verna chucks up her lunch. Big deal! So does half of London,’ she said. ‘And what’s wrong
with Wesley, do you know what I’m saying! What’s stopping him from getting a job? No
wonder he’s depressed,’ she said. ‘Sat in that common room, smoking all day. He needs to
get out…’ *…+‘I’ve got problems. We’ve all got problems. It’s whether you make a career out
of them. Don’t get me wrong,’ she said. ‘Wesley’s alright. Or he would be alright, do you
know what I’m saying, if they hadn’t pensioned him off at sixteen. There’s a thousand
Wesleys out there, …’ (Allan, 261).
Poppy probeert haar medepatiënten ervan te overtuigen dat er helemaal niets mis is met hen. Maar
de anderen hebben daar geen oren naar, ze willen niet geconfronteerd worden met de waarheid.
Want ook al hebben de dagpatiënten niet echt een doel om naar uit te kijken, ze zijn best tevreden
met hun situatie en proberen er alles aan te doen om dit zo te houden. Tijdens de jaarlijkse
beoordelingsgesprekken spelen ze zodanig goed komedie dat ze erin slagen het personeel om de tuin
te leiden. Dit blijkt ook uit onderstaande passage:
If you’d got better they kicked you out and if you’d got worse you got sent upstairs, so the
thing was to prove you’d stayed the same; but not exactly the same, not stuck, they liked to
believe they was making a difference, so what you done was each symptom got better, you
found something else got the same amount worse, and that way you made sure at the end,
when they sent you out and totalled the columns, you made sure you come out balanced
(Allan, 92).
Dit is een mooi voorbeeld van impression management: ‘any behavior that alters or maintains a
person’s image in the eyes of another and that has as its purpose the attainment of some valued goal’
(Becker & Martin, 1995, p. 174). Door middel van verschillende manipulatieve technieken en
houdingen stellen de patiënten zich zodanig op dat ze allerhande zaken kunnen verkrijgen.
But the thing was it weren’t no one else’s fault neither, and I didn’t want nobody thinking I
weren’t sympathetic, so when Poppy weren’t looking I’d be shooking my head and rolling my
eyes along with the rest of them. *…+ I never met no one so under-concerned about making
the right impression (Allan, 110-111).
Standvastig ijvert ze ervoor ontslagen te worden uit de inrichting, waartoe ze onterecht is
veroordeeld. Langzaamaan echter, ontmoedigd door de vele tegenslagen, begint deze
standvastigheid barsten te vertonen om uiteindelijk plaats te maken voor gelatenheid. Deze
gelatenheid wordt Poppy bijna fataal maar wonder boven wonder overleeft ze haar zelfmoordpoging.
Het institutionaliseringsproces manifesteert zich duidelijk vanaf hoofdstuk veertig, wanneer Poppy
zichzelf meer en meer verwaarloost:
Sometimes it seemed like she’d lost her nerve. ‘What the fuck am I doing, N?’ she’d say.
‘Look at me! What the fuck is going on! I wouldn’t got out of bed like this two months ago! I
mean, look at my hair!’ And she’d stand and stare at herself in the mirror, hair hung down
like a spaniel’s ears, and this look on her face, like ‘What is that I’ve trod in’ (Allan, 276-277)!
44
Poppy begint te lijden onder de gevolgen van de institutionalisering. Ze voldoet hier aan het total
institution model van Erving Goffman. Goffman ziet, samen met Barton en Cohen, de beperkende
omgeving van de instelling, in combinatie met het gedrag van het personeel, ‘as capable of producing
institutionalism in almost any person regardless of diagnosis, predispositions, or personality (Wirt,
1999, p. 260). Haar langdurig verblijf in het Abaddon zorgt ervoor dat Poppy langzaam maar zeker
het wereldbeeld van haar medepatiënten overneemt.
We kunnen ons nog de bedenking maken of N zichzelf wel als een vriendin beschouwt van Poppy en
niet handelt uit puur egoïsme. Het is dan ook moeilijk uit te maken of N in het volledige verhaal
oprecht is want, zoals al gezegd is, beschouwen de dribblers hun imago als het belangrijkste goed.
Hun ware emoties komen we niet te weten. In dit verhaal krijgen we te maken met een totaal
omgekeerde wereld. Poppy moet schrander genoeg zijn om de artsen en psychiaters te misleiden, wil
ze daar weg geraken.
De artsen zijn in het begin van de roman behulpzaam en vaak even excentriek als de patiënten. Tony,
een van de assistenten, krijgt de bijnaam Tony Balaclava, omdat hij binnen de instelling voortdurend
met een bivakmuts rondloopt. Wanneer hij zijn bivakmuts afneemt, herkent niemand hem. Maar in
de loop van het verhaal maakt de behulpzaamheid van het personeel steeds meer plaats voor
afstandelijkheid. Wanneer het Ministry for Madness verklaart dat de behandeling van patiënten
vruchten moet afwerpen, wordt de comfortabele kledij vervangen door kostuums. Het personeel legt
steeds vaker de nadruk op de doelstellingen die het heeft bereikt en (nog) minder op de relatie
tussen arts en patiënt.
‘I’m thrilled, I’m delighted; above all I’m honoured, to be able to tell you the Dorothy Fish has
been shortlisted for Beacon of Excellence status! *…+ In other words, thanks to all of you,
every single one of you here, the Dorothy Fish has been singled out as one of the highest
performing day hospitals in the country’ (Allan, 304)!
De ironie zit hem in het feit dat alle patiënten bedankt worden op hetzelfde ogenblik dat Poppy
mentaal volledig instort.
De grens tussen waanzin en geestelijke gezondheid blijft vaag. Wie of wat bepaalt eigenlijk of iemand
geestesziek is? Het blijkt steeds om een opinie te gaan. ‘I’m well aware, as a psychiatrist, of the
problems in obtaining concrete data. It’s hardly as though one can measure the tumour, or not in any
obvious sense’ (Allan, 195). Vaak ook verschillen de diagnoses van psychiater tot psychiater. Vandaar
het scepticisme van academici tegenover het domein van de psychiatrie. Psychische stoornissen
kunnen niet bewezen worden, ze zijn immers niet zichtbaar op een röntgenfoto; iets wat de
psychiaters verontrust. ‘It unsettles the government as well, which wants concrete statistics on which
45
to base funding decisions. And, for what it’s worth, it unsettles the patients, who want to know what
they’ve “got”, what’s “wrong” with them.’ (Allan, 2006b) Poppy krijgt hier rechtstreeks mee te
maken: aangezien er geen definitieve test bestaat om geestesziekte aan te tonen, is er evenmin een
mogelijkheid om aan te tonen dat ze geestelijk gezond is.
46
3.2.
Susanna Kaysen, Girl, Interrupted (1993)
3.2.1. Algemeen
Girl, Interrupted is het bekendste boek van Susanna Kaysen en verscheen voor het eerst in 1993. Het
is een autobiografische roman die gebaseerd is op de periode van achttien maanden die Kaysen zelf
doorbracht in het McLean Hospital in Belmont, Massachusetts. In 1999 werd de roman verfilmd door
James Mangold, met Winona Ryder en Angelina Jolie in de hoofdrollen. Deze verfilming bracht
Kaysens roman onder internationale aandacht.
Het boek beschrijft hoe een jonge vrouw omgaat met de diagnose bordeline en vervolgens
behandeld wordt. Het geeft ons een beeld van wat het betekent om borderline te hebben. Net zoals
in Poppy Shakespeare krijgen we te maken met een autodiëgetische verteller. In dit boek wordt niet
alleen aandacht geschonken aan Kaysens persoonlijke ervaringen maar ook aan het stigma dat de
samenleving koppelt aan geestesziekte en de frustraties die de behandeling met zich meebrengt
(Hoffman, 1993).
Hoewel de roman geschreven is in de jaren negentig, speelt het verhaal zich af in de jaren zestig van
de twintigste eeuw. Tegen de achtergrond van de Vietnamoorlog en de flowerpowerbeweging neemt
Amerika stilaan een nieuwe culturele identiteit aan. De babyboomers van vlak na Wereldoorlog II
hebben de volwassen leeftijd bereikt en houden er een andere levensopvatting op na dan de
generatie voor hen. Dit vertaalt zich in massale protesten tegen de oorlog en in de opkomst van de
hippiecultuur, die peace and love predikt. Vrouwen verwerven steeds meer rechten en het vakgebied
van de psychiatrie ondergaat een transformatie. Patiënten worden niet langer opgesloten en
behandeld als gevangenen maar krijgen therapie aangeboden. Getuige hiervan zijn de vele
alternatieven waar de psychiatrie naar zocht aan het begin van de vorige eeuw: hydrotherapie,
elektroshocktherapie en verschillende vormen van sociale en gemeenschapstherapieën werden
aangewend ter behandeling van de patiënt, met positieve resultaten tot gevolg (Shorter, 1997, pp.
119-238).
Vanaf de jaren vijftig nemen antipsychotica een steeds belangrijkere positie in. Doordat Thorazine op
de makrt werd gebracht, een geneesmiddel dat kalmerend werkt, veranderden de praktijken in
psychiatrische instellingen drastisch (Shorter, 1997, p. 254). Vele patiënten konden thuis behandeld
worden door medicatie, met ontinstitutionalisering ten gevolge. Maar door de culturele
veranderingen aan het einde van de jaren zestig en het generatieverschil dat ontstaan was, werden
heel wat jonge mensen verkeerd begrepen en – waarschijnlijk onterecht – opgenomen.
47
Er zijn heel wat overeenkomsten met One Flew Over the Cuckoo’s Nest (1962) van Ken Kesey. De
romans kennen een gelijklopend verhaal. Alleen speelt Cuckoo’s Nest zich af op een mannenafdeling,
terwijl Girl, Interrupted een volledig vrouwelijke afdeling beschrijft.
The therapeutically details we get throughout Kaysen’s book are similar to those we
find in Kesey’s, for example, the patients are treated with shocks, they get their
medication at regular intervals – even the trade with the pills among the patients can
be found in both stories (Klemens, 2002, p. 11).
Susanna is achttien wanneer ze in de lente van 1967 haar handtekening zet onder een formulier voor
vrijwillige opname in het McLean Hospital. Na een gesprek van amper twintig minuten met een
psychiater wordt ze verwezen naar een psychiatrische instelling waar ze bijna twee jaar zal
doorbrengen. In de loop van het verhaal zal ze haar diagnose voortdurend ter discussie stellen. Ruim
twintig jaar later zal ze met behulp van haar advocaat erin slagen de medische gegevens te verkrijgen
die aan de basis liggen van haar diagnose. In het boek vinden we dan ook een aantal formulieren
terug waarin Susanna’s medische diagnose wordt verklaard. Zo komen we iets meer te weten over
de achtergrond van Susanna en de aard van haar geestesziekte.
De episodes in het verhaal zijn geschreven in de eerste persoon, wat zorgt voor een levendige
impressie van het leven in een psychiatrische instelling (Klemens, 2002, p. 3). Susanna vertelt op nietchronologische wijze het verhaal over zichzelf en haar mede-patiënten en de verschillende
ervaringen die ze beleeft tijdens haar opname. Deze niet-chronologische vertelstijl is in de ogen van
Susanna Kaysen de enige logische en weerspiegelt hoe ze zich voelde tijdens de periode van haar
opname (Hoffman, 1993). De verschillende hoofdstukken – over het algemeen nooit langer dan 4
pagina’s – zijn als het ware verbale snapshots van haar verblijf (Geller, 2000, p. 536). Nu eens wordt
de nadruk gelegd op een beschrijving van de patiënten zelf, dan weer snijdt ze filosofische thema’s
aan of heeft ze het over seksualiteit. Het gezondheidssysteem van haar tijd komt niet vaak aan bod
maar haar boek vormt een uitstekende gelegenheid om na te gaan hoe de psychiatrie als discursieve
en disciplinerende ruimte werkt. Kaysen doet dit vanuit het standpunt van de patiënt – die dagelijks
de gevolgen moet dragen van de geestesziekte – en niet uit dat van psychotherapeuten of artsen, die
slechts objectieve vaststellingen kunnen maken (Hoffman, 1993).
De verklaring van de titel van het boek komen we pas in het laatste hoofdstuk te weten. Het gaat om
een schilderij van Jan Vermeer, Girl, Interrupted at her Music. Het schilderij schetst een kortstondige
onderbreking van de muziekles van het meisje. Ze staart de kijker aan in plaats van zich te
concentreren op de muziek die ze aan het maken is, haar concentratie is verstoord. (Wheelock, 1981).
Susanna Kaysen is eveneens verstoord maar dan op geestelijk vlak.
48
De Engelse term ‘interruption’ betekent zowel ‘onderbreking’ als ‘stoornis’. Beide verklaringen zijn
van toepassing op Susanna. Ze lijdt aan een stoornis en bovendien wordt haar leven ‘onderbroken’
door de tijd in de instelling.
Wanneer Susanna in het bijzijn van haar professor voor de eerste keer het schilderij in het Frick
Museum bestudeert, lijkt het alsof het meisje in het schilderij van Vermeer haar ergens voor
probeert te waarschuwen. Wanneer ze het schilderij voor de tweede maal waarneemt, stelt ze vast
dat de blik van het meisje niet langer dwingend is maar eerder verdrietig, ‘appearing “young and
distracted” with her teacher “bearing down on her, trying to get her to pay attention. She seems to be
“looking out, looking for someone who would see her”’ (Lee, 1995). Susanna beschouwt het meisje in
het schilderij als een metafoor voor zichzelf.
3.2.2. Inhoud
Susanna Kaysen, achttien lentes jong, wordt opgenomen in het McLean Hospital nadat ze
geprobeerd heeft zelfmoord te plegen. Ze komt er terecht op de vrouwenafdeling en raakt al snel
bevriend met de andere patiënten. Ze deelt er de kamer met Georgina die aan schizofrenie lijdt en
leert Polly kennen, een misvormde patiënte die schizofreen en depressief is – vlak voor haar opname
heeft ze zichzelf in brand gestoken en ze moet daar de rest van haar leven de gevolgen van dragen.
Lisa wordt beschouwd als een sociopaat (hoewel dit niet bewezen is) en maakt er een sport van om
uit de inrichting te ontsnappen. Verder zijn er nog Daisy (verslaafd aan laxeermiddelen en kip), Lisa
Cody, Torrey (een voormalig amfetamineverslaafde), Wade, Alice Calais en Cynthia.
Op een dag krijgt Susanna bezoek van een vriend en Nobelprijs-laureaat James Watson. Hij wil haar
weghalen uit de inrichting maar Susanna weigert. Ze gelooft niet dat ze al in staat is om op haar
eigen benen te staan en verkiest het leven binnen de instelling. Kaysen beschrijft hoe de instelling in
elkaar zit, het systeem van de ‘checks’ (waarbij de verpleegsters visuele controles uitvoeren op de
patiënten betreffende hun bezigheden), de dagelijkse routine, de vrijheden die de patiënten
genieten naargelang van de ernst van hun ziekte, de functies die de verschillende soorten dokters en
verpleegsters uitoefenen, enz.
Susanna denkt vaak na over de aard van haar ziekte. Ze stelt dat krankzinnigheid in twee categorieën
onder te verdelen valt: een langzame, ‘stroperige’ vorm en een snelle die beide resulteren in
eenzelfde vorm van geestelijke verlamming. Ze meent bovendien dat krankzinnigheid ‘uitgevonden’
werd om de ‘gezonden’ in staat te stellen zich ‘normaal’ te voelen. Ze vraagt zich af op basis van welk
oordeel de dokters krankzinnigen behandelen en of zij de geest dan wel de hersenen behandelen.
49
Gedurende haar opname maakt ze een periode van depersonalisatie door, waarbij ze de indruk krijgt
dat ze slechts bestaat uit huid en geen botten meer heeft. Ze gaat volledig door het lint en krijgt een
dosis thorazine toegediend om te kalmeren. Ze krijgt het opnieuw moeilijk wanneer ze naar de
tandarts moet om een ontstoken tand te laten trekken. Door de verdoving is ze haar besef van tijd
verloren. Ze denkt terug aan het eerste gesprek met de psychiater, waarvan ze overtuigd is dat dit
niet langer duurde dan twintig minuten.
Naar het einde van het boek toe merken we als lezer dat de persoonlijkheidsstoornis van Susanna
duidelijk aan de betere hand is. Ze denkt helderder dan voorheen. Toch geraakt ze niet zo
gemakkelijk af van het stigma dat op haar rust. Het is dan ook geen vanzelfsprekendheid om aan
werk te geraken als je in een instelling hebt gezeten. Uiteindelijk wordt ze ontslagen uit de inrichting
en huwt ze een jongen die ze al kende vooraleer ze werd opgenomen.
Tot slot ontleedt ze nog haar diagnose: borderline persoonlijkheidsstoornis. Hierbij maakt ze nog een
kanttekening zoals het feit dat het meer wordt vastgesteld bij vrouwen. Een paar jaar na haar ontslag
uit de instelling bezoekt ze Georgina, ondertussen ook getrouwd, en loopt ze Lisa tegen het lijf. Zij
heeft een zoontje gekregen. Het verhaal eindigt met een bezoek aan het New York’se Frick Museum,
waar het schilderij van Vermeer (waaraan de titel refereert) hangt: Girl, Interrupted at her Music.
3.2.3. Ruimte
Het McLean Hospital is gelegen in Belmont, Massachusetts, ver verwijderd van het centrum. ‘The
hospital was on a hill outside of town, the way hospitals are in movies about the insane (Kaysen, 48).
Enerzijds dient de psychiatrische inrichting om de patiënten tot rust te laten komen en hen te
beschermen tegen de buitenwereld. Anderzijds vervult ze de functie om deze buitenwereld te
beschermen tegen geesteszieken. De beschrijving van haar leven als patiënt in deze psychiatrische
instelling stemt overeen met de werkelijkheid. Ze vermeldt de toepassing van therapieën zoals
electroconvulsie, cold packs en medicijnen. Verder beschrijft ze hoe patiënten behandeld worden
door het vijf keer per week volgen van psychotherapie en wekelijkse groepstherapie (Geller, 2000, p.
536).
Het dagverblijf ‘South Belknap Two’, de vrouwenafdeling van het McLean Hospital, is zodanig
ingedeeld dat bezoekers – wanneer ze binnenwandelen – een positieve eerste indruk krijgen van de
psychiatrische instelling. Susanna en de andere patiënten ervaren de instelling echter als een soort
gevangenis. Kaysen beschrijft hoe de kamers en psychiatrische ruimten van elkaar gescheiden
worden door dubbele deuren. Zo lijkt het alsof al deze ruimten onafhankelijk van elkaar bestaan. De
50
inrichting wordt opgedeeld in verschillende afdelingen, afhankelijk van het aantal patiënten en het
niveau van veiligheid die ze vereisen. Si-Ming Lee heeft het over het bestaan van ‘parallelle werelden’
binnen de muren van de psychiatrische instelling die de patiënten van elkaar scheiden (Lee, 1995).
Two locked doors with a five-foot space between them where you had to stand while
the nurse relocked the first door and unlocked the second. Just inside, three phone
booths, then a couple of single rooms and the living room and eat-in kitchen. *…+ A
long, long hallway: too long. Seven or eight double rooms on one side, the nursing
station centred on the other, flanked by the conference room and hydrotherapy tub
room. Lunatics to the left, staff to the right, as though the staff claimed oversight of
our most private acts. *…+ At the end of the terrible hall, the terrible TV room. We
liked it. At least, we preferred it to the living room. It was messy, noisy, smoky, and,
most important, it was on the left, lunatic side of things. As far as we were concerned,
the living room belonged to the staff. *…+ After the TV room, another turn in the hall.
Two more singles, one double, a toilet, and seclusion (Kaysen, pp. 45-46).
De instelling wekt bij Kaysen een angstaanjagende en claustrofobische atmosfeer op, wat resulteert
in korte maar expressieve zinnen. Op deze manier onthult ze de deprimerende gemoedstoestand die
in de inrichting heerst (Lee, 1995). De inrichting is zodanig ontworpen om de controle over de
patiënten te verstevigen. We krijgen het gevoel dat we ons in een gevangenis bevinden door het
duidelijk contrast tussen de patiënten – die zich aan de linkerkant van het gebouw bevinden –en het
personeel – dat aan de andere kant de patiënten gadeslaat.
Verder vermeldt Susanna de aanwezigheid van een gesloten afdeling. Dit is een extra beveiligde
afdeling die gelegen is in een ander deel van het gesticht. Van buitenaf ziet het er niet zoveel anders
uit maar eens binnen het gebouw kan men een duidelijk verschil opmerken. Er zitten tralies voor het
glas, de toiletten hebben geen deuren noch toiletbrillen en het kantoor van het personeel is niet
open, er zit namelijk draadglas omheen. Zo is er veel minder contact met de patiënten, de
mogelijkheid om een praatje te slaan is helemaal uitgesloten. De kamer van de patiënten op de
gesloten afdeling lijken sterk op de isoleercel van de open afdeling: volledig leeg, met uitzondering
van een matras. Wanneer Susanna en haar medepatiënten op bezoek gaan bij Alice Calais – die naar
deze gesloten afdeling is doorverwezen – worden ze geconfronteerd met de grimmige situatie
waarin Alice verkeert. Dit brengt een schrikeffect teweeg bij de vrouwen want de mogelijkheid dat ze
daar zelf ooit belanden, is reëel. “It couldn’t, could it?” I asked. “Don’t let it”, said Georgina. “Don’t
forget it” (Kaysen, p. 115).
De confrontatie zorgt bij Susanna voor een positievere kijk op haar eigen geestesziekte en de situatie
waarin ze zich bevindt. In vergelijking met het leven op de gesloten afdeling, is het verblijf op de
open afdeling best draaglijk te noemen.
Susanna ervaart de psychiatrische inrichting als een gevangenis maar ook als een toevluchtsoord.
Door haar afgelegen ligging worden de patiënten niet alleen geïsoleerd van de werkelijke wereld –
51
alsof ze besmettelijk waren voor de rest van de samenleving – maar ze biedt ook bescherming tegen
de wereld buiten de psychiatrische instelling (Lee, 1995).
For many of us, the hospital was as much a refuge as it was a prison. Though we were
cut off from the world and all the trouble we enjoyed stirring up out there, we were
also cut off from the demand and expectations that had driven us crazy (Kaysen, 94).
Hoewel de patiënten zich veilig voelen binnen de muren van de instelling, worden ze beroofd van
hun persoonlijke vrijheid en privacy. Ze leven als buitenstaanders in een wereld die parallel is aan de
wereld waaruit ze afkomstig zijn. ‘Every window on Alcatraz has a view of San Francisco’ (Kaysen, 6).
Als de geesteszieke eenmaal de parallelle wereld is binnengetreden, is hij zich nog altijd bewust van
de realiteit die hij heeft achtergelaten, maar hij maakt er niet langer deel van uit en kan slechts
toekijken. Wat de opgave van privacy betreft, de instelling is zodanig gestructureerd dat de patiënten
altijd gecontroleerd kunnen worden. Bijna elke kamer is voor iedereen toegankelijk, behalve de
isoleercel. Deze ruimte wordt niet alleen gebruikt als ‘straf’ om hysterische patiënten terug tot
zichzelf te laten komen maar kan ook ‘gereserveerd’ worden. Dit is de enige vorm van privacy die de
geïnterneerden genieten. ‘Freedom was the price of privacy’ merkt Susanna op (Kaysen, 47).
Wanneer Susanna de mogelijkheid krijgt om te ontsnappen uit de instelling, weigert ze dit omdat ze
zichzelf nog niet in staat acht naar behoren te functioneren in de buitenwereld. Ze verkiest de veilige
omgeving en de zorg van de psychiatrische instelling boven haar persoonlijke vrijheid. Niet alleen
Susanna maar ook de andere patiënten denken hier zo over. ‘”It’s a mean world,” she’d say. She was
usually glad enough to be back. “There’s nobody to take care of you out there” (Kaysen, 22). Door
zichzelf als psychiatrische patiënten te bestempelen zijn de geesteszieken in staat hun
verantwoordelijkheden te ontvluchten en de confrontatie met de buitenwereld te vermijden.
Ten slotte haalt Susanna nog de tunnels aan die een ingewikkeld netwerk van draden vormen onder
het hele terrein. Deze maken het mogelijk om zich ondergronds van het ene naar het andere punt te
gaan. De tunnels onder het hospitaal vormen de ware essentie van de psychiatrie. Susanna maakt
hier de vergelijking met de allegorie van de grot van Plato. In het kort komt dit er op neer dat wij,
geketende individuen, slechts een afspiegeling, een benadering van de werkelijkheid zien. We zijn
deze werkelijkheid zodanig gewoon dat we ze aanvaarden als de enige echte. Wanneer we ons
echter van onze ketenen ontdoen, en de ‘ware werkelijkheid’ aanschouwen, treedt er verwarring op.
Bij de terugkomst naar de werkelijkheid die we daarvoor beschouwden als de enige ware, worden de
ervaringen in de ‘bovenwereld’ niet begrepen door de anderen en worden ze zelfs afgewezen.
“It’s like being in a map – not reading a map but being inside a map”, *…+ “Like the
plan of something rather than the thing itself.” *…+ “It’s like the essence of the
hospital down here – you know what I mean?” (Kaysen, 121)
52
De tunnels staan in contrast met de afgesloten ruimten van het hospitaal. In deze ‘wereld’ zijn er
geen deuren die haar vasthouden in of afsluiten van de ene of de andere parallelle wereld. Haar
gedachten zijn eindelijk vrij, de tunnels stellen haar in staat om verder te kijken dan haar obsessie
voor details (Lee, 1995). De ‘schaduwwereld’ van het bovengrondse dagverblijf belemmert haar
slechts in de vorming van haar wereldbeeld. Susanna heeft het gevoel dat ze een tijdje in de
schaduwen van waanzin heeft doorgebracht. Het zijn namelijk niet de gedetailleerde observaties van
het leven die bepalend zijn voor geestelijke gezondheid maar de verbindingen die gemaakt kunnen
worden tussen deze aparte ideeën.
3.2.4. Disciplinering
Er vallen verschillende vormen van disciplinering op te merken. Susanna Kaysen beschrijft ons de
technieken die het personeel hanteert om de geesteszieken in bedwang te houden. Dit gaat van
opsluiting in de isoleercel over een systeem van vrijheden, via permanente ‘checks’ tot het toedienen
van pillen. In dit deel worden de vormen van disciplinering toegelicht aan de hand van fragmenten.
De isoleercel dient – zoals hierboven werd aangehaald – om psychiatrische patiënten die over de
schreef gegaan zijn, tot bedaren te brengen. Ook wanneer de patiënt nood heeft aan wat privacy kan
hij hier terecht om terug tot zichzelf te komen. Maar hoofdzakelijk doet de isoleercel dienst als
‘strafruimte’ om onhandelbaar gedrag aan te pakken. Wanneer Lisa opgepakt wordt na een zoveelste
ontsnappingspoging, wordt ze afgezonderd in de isoleercel:
Two big men had her arms, and a third guy had her by the hair, pulling so that Lisa’s
eyes bugged out. Everybody was quiet, including Lisa. They took her down to the end
of the hall, to seclusion, while we watched (Kaysen, 20-21).
De verpleegsters knippen eveneens haar nagels en nemen haar ceintuur af, uit vrees dat ze zichzelf
wat aan zou kunnen doen. In zeer uitzonderlijke gevallen grijpt men terug naar shocktherapie. Maar
dit is slechts van toepassing op één patiënte, Cynthia. Polly wordt dan weer behandeld met
‘koudetherapie’ (cold packs): ze wordt in koude lakens gewikkeld om de pijn van haar brandwonden
te milderen.
Wanneer een patiënte haar benen wil scheren, moet ze hiervoor toestemming vragen en wordt ze
bovendien bijgestaan (lees: op de vingers gekeken) door een hulpverpleegster, nauwelijks een aantal
jaren ouder dan de patiënten.
Click, swish, my shaving supervisor.“Did you bring my razor?” She hands it over. She
sits on the chair next to the bathtub. I’m eighteen years old. She’s twenty-two. She’s
53
watching me shave my legs. We had a lot of hairy legs on our ward. Early feminists
(Kaysen, 57).
Dit infantiliserend gedrag wekt heel wat schaamte op bij de geïnterneerden. Vele patiënten besparen
zich deze vernedering en geven er de voorkeur aan om met ongeschoren benen rond te lopen. Ook
de confiscatie van persoonlijke prullaria werkt infantiliserend op de geesteszieken. De analogie met
het gevangeniswezen is vaak niet ver te zoeken: de patiënten op de afdeling zijn volledig afhankelijk
van de verpleegsters en mogen geen beslissingen voor zichzelf nemen.
I’d just like to see how you’d manage this place, never going outside, never even
breathing fresh air, never being able to open your own fucking window, with a bunch
of sissy cunts telling you what to do. Valerie, time for lunch, Valerie, you don’t have
to yell, Valerie, time for your sleeping meds, Valerie, stop acting out. You know? I
mean, how the fuck would you manage, hunh? (Kaysen, 80)
Wanneer de patiënten zich over het terrein begeven, wordt een ingewikkeld systeem van
zogenaamde ‘vrijheden’ toegepast om de orde te handhaven. Verpleegsters lopen zenuwachtig
rondom de patiënten, waarbij hun aantal varieert naargelang van de patiënten die ze begeleiden.
Susanna beschrijft dit als volgt:
The privileges started at no privileges: restricted to the ward. This was often Lisa’s
condition. Sometimes she was bumped up to the next rung, two-to-ones. That meant
she could leave the ward if she had two nurses with her, though only to go to the
cafeteria or occupational therapy. *…+ Then there were one-to-ones: a nurse and
patient bound together like Siamese twins. *…+ The gradations were Byzantine. Oneto-twos (one nurse, two patients) led to group (three or four patients and one nurse).
(Kaysen, 49-50)
Als men zich in groep voldoende gedraagt naar de normen van het verplegend personeel, worden
vrijheden voor bepaalde doeleinden verstrekt. Dit houdt in dat de patiënten zich vrij mogen begeven
over het terrein maar dat ze op voorhand de verpleegster moeten opbellen wanneer ze vertrekken
en wanneer ze aankomen. Op die manier kan de verpleegster inschatten hoe lang de patiënt erover
zal doen om een bepaalde afstand af te leggen. Wanneer Susanna in analyse gaat bij haar therapeut,
krijgt ze zulke privileges toegekend (Kaysen, 119).
Maar wat ongetwijfeld het meeste invloed uitoefent op de geïnterneerden is het systeem van
terugkerende controles, de zogenaamde ‘checks’. Deze checks – die om de vijf, vijftien of dertig
minuten plaatsvinden – verstoren telkens de activiteiten van de meisjes op de afdeling. De
verpleegsters doen dit om te kijken of de patiënt zichzelf niets zou aandoen in de tussentijd.
Five-minute checks. Fifteen-minute checks. Half-hour checks. Some nurses said,
“Checks,” when they opened the door. Click, turn the knob, swish, open the door,
“Checks,” swish, pull the door shut, click, turn the knob. Five-minute checks. Not
enough time to drink a cup of coffee, read three pages of a book, take a shower
(Kaysen, 54).
54
Deze disciplineringsmethode benadrukt hoe hulpeloos de patiënten zijn. Op die manier wordt tijd
door de patiënten in de psychiatrische instelling anders gezien dan in de wereld daarbuiten: in de
instelling wordt tijd als circulair ervaren en niet als lineair. Gebeurtenissen buiten de instelling volgen
elkaar chronologisch op, terwijl de tijd in de parallelle wereld van het gesticht weinig tot geen
samenhang kent (Lee, 1995).
In the parallel universe the law of physics are suspended. *…+ Time, too, is different. It
may run in circles, flow backward, skip about from now to then (Kaysen, 6).
Voor Susanna en de andere geïnstitutionaliseerde patiënten in de instelling heeft het voorbijgaan van
de tijd niet echt een betekenis. Ze zien zichzelf immers als personen zonder enige toekomst. Zolang
ze in de psychiatrische inrichting blijven, leidt hun leven nergens heen. Hierdoor versmelten verleden,
heden en toekomst als het ware met elkaar. Vandaar de niet-chronologische manier van vertellen
door Susanna: in haar ogen lopen al deze evenementen ongeveer gelijk. De volgorde maakt niet uit.
De geïnterneerden geraken zodanig geconditioneerd door het systeem van checks dat dit de enige
vorm van tijdsbesef geworden is. Hun volledige leven wordt zorgvuldig gestuurd door de vijfminutencontrole (Lee, 1995). ‘They murdered time […] chopping off pieces of it and lobbing them into
the dustbin’ (Kaysen, 54). Wanneer tijd wordt verdeeld in zulke kleine eenheden, gaat ze veel te snel
voorbij. Door het repetitieve karakter van de checks zijn de patiënten er zich van bewust dat de tijd
wegtikt. Susanna wordt hierdoor geobsedeerd door tijd. Het gevoel tijd ‘verloren’ te hebben is
ondraaglijk voor haar. Wanneer ze bij de tandarts ontwaakt uit haar verdoving is ze dit tijdsbesef
even kwijt.
“Where did it go?” I asked him. He held up my tooth, huge, bloody, spiked, and
wrinkled. But I’d been asking about the time. I was ahead of myself. He’d dropped
me into the future, and I didn’t know what had happened to the time in between.
“How long did that take?” I asked. *…+ “It’s my time!” I yelled. “It’s my time and I
need to know how much it was” (Kaysen, 108-109).
De enige manier om aan het monotone en tijdloze leven van de instelling te ontsnappen, is door voor
wat opwinding te zorgen. Om toch het gevoel te hebben nog in leven te zijn, zorgt Lisa vaak voor
opschudding op de afdeling. Af en toe moet ze ontsnappen aan het verstikkende leven op de afdeling.
‘”Hey man,” said Lisa, “it passes the time”’ (Kaysen, 82). Afleiding is de enige vorm van ontspanning.
Een handig middel voor het verplegend personeel om de patiёnten in het gareel te houden is het
toedienen van medicijnen. Een voldoende hoge dosis thorazine – een medicijn dat opmars maakte in
de jaren vijftig vanwege haar antipsychotische eigenschappen – kalmeert de geesteszieke patiënt.
I could tell it was Thorazine from the color. I’d never had it before. I tipped my head
back and drank. It was sticky and sour and it oozed into my stomach. The taste of it
stayed in my throat. I swallowed a few times. “Oh, Valerie,” I said, “you promised –
“Then the Thorazine hit me. It was like a wall of water, strong but soft. “Wow,” I said.
55
I couldn’t hear my own voice very well. I decided to stand up, but when I did, I found
myself on the floor (Kaysen, 103-104).
Zodra het medicijn begint te werken, voelt Kaysen zich veilig want ‘now I was really crazy, and
nobody could take me out of there’ (Kaysen, 104). Thorazine wordt bovendien ook gebruikt (of
misbruikt) om problemen te voorkomen. Zo wordt dit kalmeringsmiddel gegeven aan Torrey, vlak
voor ze de inrichting verlaat. Ze krijgt het middeltje toegediend zodat ze te slap zou zijn om een
ontsnappingspoging te ondernemen tijdens haar overplaatsing. Het plan van Lisa om Torrey op haar
weg naar de luchthaven te laten ontsnappen, valt hierdoor in duigen. Voor de meisjes op de afdeling
wordt nogmaals duidelijk hoe machteloos de patiënten staan tegenover het personeel en haar
disciplineringsmethodes.
De verpleegsters zijn niet geautoriseerd om ook maar iets te lossen over het toedienen van
medicatie. De patiënten moeten letterlijk alles slikken wat het personeel hen geeft, zonder
tegenspraak. Die medicatie kan overigens alleen door de therapeuten verstrekt worden. Dagelijks
gaan de geïnterneerden op gesprek bij hun therapeut die maar al te graag (vaak verslavende)
medicijnen voorschrijft. Bovendien gebruikt het personeel een specifiek psychiatrisch taalgebruik om
het gedrag van de patiënten te beschrijven.
They had a special language: regression, acting out, hostility, withdrawal, indulging
behavior. This last phrase could be attached to any activity and make it sound
suspicious: indulging in eating behavior, talking behavior, writing behavior (Kaysen
84).
Uit de therapiesessies van Kaysen met haar dokters, komt het verschil in cultuur duidelijk naar boven.
Susanna’s dokter, Dr. Wick, is afkomstig uit een ander land, houdt er conservatieve ideeën op na en
begrijpt daardoor bepaalde opvattingen van de opgenomen adolescenten niet. Vandaar dat Susanna
vaak gewoon zegt wat de dokters willen horen, de therapie is daarom nogal nutteloos. Een
therapiesessie met de dokter duurt slechts vijf minuten, een mooi voorbeeld van de tanende relatie
tussen arts en patiënt.
Ten slotte lijden de patiënten, al ze eenmaal ontslagen zijn uit de psychiatrische inrichting, nog
steeds onder de gevolgen van hun opname. Ze ondervinden aan den lijve wat het betekent om ooit
opgenomen te zijn. Ze geraken niet af van het stigma dat de maatschappij hen heeft opgeplakt. Zo is
het geen vanzelfsprekendheid om aan een baan te geraken, of een rijbewijs te behalen. De dokters
hebben nog steeds – onrechtstreeks weliswaar – ‘macht’ over hun ex-patiënten. Zonder hun
aangetekend schrijven op het gebied van welgeschiktheid zijn de ontslagen patiënten nog altijd
weerloos in de maatschappij. Het grote probleem van de ontslagen patiënt is dat hij op voorhand een
stempel op het hoofd gedrukt krijgt en niet ernstig wordt genomen. De maatschappij heeft haar
oordeel al geveld.
56
Could we get up every morning and take showers and put on clothes and go to work?
Could we think straight? Could we not say crazy things when they occurred to us?
Some of us could; some of us couldn’t. In the world’s terms, though, all of us were
tainted (Kaysen, 124).
3.2.5. Personages
De personages kunnen worden opgedeeld in patiënten en verplegend personeel. Beide groepen
brengen hun tijd door op de verschillende afdelingen van het McLean Hospital. De gesloten afdeling
huisvest patiënten die nauwelijks in hun eigen onderhoud kunnen voorzien en voortdurend onder
het nauwlettende oog staan van de verpleegsters. Deze patiënten beschikken elk over een eigen cel
maar genieten weinig tot geen vrijheden. De open afdeling bestaat uit patiënten die zichzelf onder
controle kunnen houden. Dit houdt echter niet in dat ze hun afdeling mogen verlaten. Susanna
bevindt zich op de open afdeling, samen met haar vriendinnen. Het grootste deel van het verhaal
speelt zich dan ook daar af.
In haar beschrijving van de andere patiënten is Kaysen vaak neutraal en afstandelijk. Susanna
beschrijft sommige patiënten alsof ze deel uitmaken van een verhaal waarbij ze zich niet of
nauwelijks in hun problemen interesseert (Perring, 1999). Andere patiënten probeert ze wel te
analyseren en hun motieven te achterhalen. Bij haar analyse van Polly, legt Susanna de nadruk op de
moed die Polly aan de dag legt om met haar geestesziekte om te gaan. Susanna kijkt naar haar op
omdat ze de durf heeft gehad om de negativiteit van haar verleden weg te branden (Kaysen, 16-19).
Een andere patiënte, Lisa, werd vastgesteld met de diagnose van sociopaat, een persoonlijkheid die
slechts gedreven wordt door zelfinteresse. Lisa is een van de weinige patiënten die erin slaagt zich te
onttrekken aan de disciplinering van de instelling. Ze denkt niet na over de gevolgen van haar gedrag,
dat varieert van overdreven vriendelijkheid tot meedogenloze wreedheid. Uit het niets kan de
donkere kant van haar persoonlijkheid tot uiting komen. Dit gedrag vinden we eveneens terug in One
Flew Over the Cuckoo’s Nest van Ken Kesey, in de persoon van Randle P. McMurphy.
Wanneer een nieuwe patiënte, Lisa Cody, eveneens de diagnose van sociopaat krijgt, voelt Lisa zich
plots bedreigd en keert ze zich volledig tegen haar. Lisa probeert er alles aan te doen om te bewijzen
dat Lisa Cody geen sociopaat is. Op een wrede wijze valt ze Lisa Cody persoonlijk aan en vernedert
haar in het bijzijn van de andere patiënten. Het ziekelijk gedrag van Lisa blijkt nogmaals wanneer ze
Lisa Cody heeft teruggezien. ‘”She’s a real junkie now,” said Lisa, smiling’ (Kaysen, 62).
Susanna deelt de afdeling dus met patiënten die aan verschillende soorten geestesziekten lijden.
Susanna zit samen met sociopaten, catatonen, schizofrenen, anorexiapatiënten en automutilerende
57
of depressieve personen, om zo het groepsgevoel en de herintegratie in de maatschappij te
bevorderen (Geller, 2000, p. 536). Het is maar de vraag of al deze verschillende geesteszieken bij
elkaar een positief effect kunnen hebben op hun genezingsproces. Dit wordt nog meer in twijfel
getrokken met de komst van Daisy, een van de ‘gekste’ patiënten van de afdeling. Daisy’s aandoening
wijkt mijlenver af van Kaysens diagnose. Hoewel Daisy slechts van Thanksgiving tot Kerstmis in de
instelling verblijft, voldoet zij meer aan het beeld van de psychiatrisch gestoorde dan Susanna.
Susanna daarentegen is veroordeeld tot twee jaar in het McLean Hospital.
Op basis van welke vaststellingen spreken de psychiaters een diagnose uit? Susanna stelt haar
diagnose doorheen het verhaal voortdurend ter discussie. Ze oordeelt dat haar opname
hoofdzakelijk gebaseerd is op non-conformistisch gedrag. Haar sympathie gaat voornamelijk uit naar
personen die net zoals zij weigeren om zich te gedragen naar de normen van de maatschappij, zoals
haar vriend James Watson. Susanna gelooft dat haar psychiater dacht dat ze gered kon worden uit
een neerwaartse spiraal van drugs door haar te laten opnemen in het McLean Hospital. Ze is de enige
van haar klas die niet verder gestudeerd heeft. Kaysens ouders interpreteerden dit gebrek aan
interesse in studies en carrièreplanning als een teken van waanzin, terwijl het niet meer was dan
verveling die toesloeg bij een onzeker meisje in haar puberteit.
Kaysen etaleert een afwijkende perceptie van de realiteit, die ze als ‘voller’ beschouwt dan ze in
werkelijkheid is.
But I wasn’t simply going nuts, tumbling down a shaft into Wonderland. It was my
misfortune – or salvation – to be at all times perfectly conscious of my
misperceptions of reality. I never “believed” anything I saw or thought I saw. Not only
that, I correctly understood each new weird activity (Kaysen, 41).
Hoewel ze geen geloof hecht aan wat ze ziet, krijgt ze het gevoel dat ze in een parallelle wereld leeft,
een wereld waar andere wetten heersen dan die van de natuur. Ze is zich ten volle bewust dat ze
bepaalde patronen niet juist interpreteert en probeert er geen belang aan te hechten. Wat Susanna
bezighoudt, is de vraag of iedereen doet alsof hij of zij normaal is, net zoals zijzelf laat uitschijnen.
‘Was insanity just a matter of dropping the act?’ (Kaysen, 41)
Ze vraagt zich af of ze ooit echt geestesziek is geweest. De grens tussen krankzinnigheid en
gezondheid is immers snel overschreden. Ze komt tot de conclusie dat ze effectief geestesziek was
tijdens haar adolescentie: ze had dikwijls last van zelfdestructieve neigingen. Toch maakt ze een
onderscheid tussen mensen die echt psychiatrische hulp nodig hebben en haar eigen situatie.
Diagnoses worden te snel gesteld op basis van verkeerde interpretaties. Zo werd haar diagnose
gesteld na een gesprek van amper twintig minuten. De psychiater – die ze overigens nog nooit had
58
gezien – oordeelde dat ze wanhopig, depressief, promiscue en suïcidaal was (Kaysen, 11). Doordat ze
aan een puistje pulkte, trok de psychiater deze conclusies. Nadat ze genezen is verklaard, wil ze niet
meer in contact komen met geesteszieken, uit vrees om opnieuw opgeslorpt te worden in de
parallelle wereld van krankzinnigheid.
Susanna Kaysen zegt weinig over het verplegend personeel en over de dokters en psychiaters.
Valerie is de hoofdzuster van de afdeling. Zij is de enige persoon waarin de patiënten vertrouwen
hebben. Ze maakt geen gebruik van moeilijke psychiatrische termen om een bepaald gedrag te
beschrijven. Door haar oprechtheid en bereidheid om in naam van de patiënten te spreken, wordt ze
door iedereen gerespecteerd. Daartegenover staat Mrs. McWeeney, de nachtverpleegster. In ware
Nurse Ratched-stijl (uit One Flew Over the Cuckoo’s Nest, Ken Kesey, 1962) intimideert ze de
patiënten in haar smetteloos uniform. Ze is een zuster van de oude school en heeft de
persoonlijkheid van een ‘undisguised prison matron’ (Kaysen, 88). Naast Dr. Wick, de dokter die
afkomstig is uit Afrika en niet vertrouwd is met de Amerikaanse cultuur, zijn er nog de assistentverpleegsters. Susanna en de andere patiënten hebben het gevoel dat deze verpleegsters beschermd
moeten worden en geven hen goede raad. De assistent-verpleegsters leiden in feite het leven dat
ontnomen werd aan de geïnterneerden. De patiënten gedragen zich dan ook zo goed mogelijk in hun
bijzijn, waardoor de assistenten een vertekend beeld krijgen van de psychiatrische patiënten (Kaysen,
90-91).
Een duidelijke kanttekening moet worden gemaakt bij de diagnose die bij Susanne werd gesteld.
Zoals reeds gezegd, is bij haar een borderline persoonlijkheidsstoornis vastgesteld. Kaysen citeert (p.
147-149) de uitvoerige beschrijving van haar diagnose volgens DSM-III-R (1987) (Diagnostic and
Statistical Manual of Mental Disorders, Third Edition, Revised) (Perring, 1999). Daar leest ze de
symptomen die men kan terugvinden bij personen die, net zoals zij, aan deze stoornis lijden. Maar
voor het overige komen we niet echt te weten waarom ze juist werd opgenomen. Ze overloopt in het
daaropvolgende hoofdstuk de verschillende vaststellingen van haar diagnose. Daarin komen we
evenmin veel te weten over haar persoonlijk leven. We kunnen vaststellen dat haar opname deels
gebaseerd is op seksisme.
I have a few more annotations to my diagnosis. “The disorder is more commonly
diagnosed in women”. Note the construction of that sentence. They did not write,
“The disorder is more common in women.” It would still be suspect, but they didn’t
even bother trying to cover their tracks (Kaysen, 157).
Dit is niet de enige vaststelling van seksisme waarmee Susanna te maken krijgt (zie infra). Vooral als
we de term ‘promiscuïteit’ in zijn context bekijken, merken we dat er andere criteria gehanteerd
worden voor mannen dan voor vrouwen. Zo stellen de artsen dat vrouwen sneller ‘compulsive
59
promiscuity’ vertonen dan mannen, ook al houden beide groepen er eenzelfde aantal bedpartners
op na (Kaysen, 157-158).
Het staat buiten kijf, en dat geeft Susanna Kaysen ook toe, dat ze hulp nodig had, omdat ze leed aan
een persoonlijkheidsstoornis. Maar of deze stoornis daarom ook onder ‘borderline’ valt, is lang niet
zeker. Wat we wel met zekerheid kunnen vaststellen is dat men in onze huidige samenstelling nooit
zou opteren voor zo’n lange opname. Een aantal weken van intensieve therapie zou ruimschoots
volstaan om deze geestesziekte terug onder controle te krijgen (Perring, 1999).
Susanna ondervindt aan den lijve heel wat vooroordelen over geestesziekte. Ze wordt
geconfronteerd met het medeleven en sadisme van patiënten binnen de instelling maar ook van
mensen daarbuiten. Ze merkt dat vrouwen op de werkvloer het heel wat harder te verduren krijgen
in de maatschappij dan mannen. Kaysen stelt vast dat de leidinggevende functies uitsluitend door
mannen worden uitgeoefend terwijl de typisten allemaal vrouwen zijn. Ze is verplicht om bepaalde
kleding te dragen en zich onderdanig op te stellen. Wanneer ze hier tegenin gaat, dreigt men haar te
ontslaan. Ook na haar opname in de instelling krijgt ze te maken met discriminatie. Zodra ze tijdens
een sollicitatiegesprek vermeldt dat ze opgenomen is in een psychiatrische instelling, krijgt ze scheve
blikken toegeworpen en kan ze de baan vergeten.
Tot slot dient de unieke positie van waaruit Susanna Kaysen haar boek heeft geschreven, belicht te
worden. Een aantal kanttekeningen moeten gemaakt worden.
It is not always clear in which voice Ms. Kaysen speaks when she uses derogatory
language to describe patients – such as “gone bananas” or “nuts” or “lunatics” or
“retard” or “psychotics” – or when she calls people by their diagnosis. Is this the
teenager talking in 1967, or, more damaging, the woman author speaking 25 years
later (Geller, 2000, pp. 536-537)?
Bovendien, gezien haar geestelijke conditie, moeten we ons afvragen of de roman wel op waarheid
berust. De woede die Susanna toont wanneer blijkt dat een gesprek van twintig minuten resulteert in
een opname van bijna twee jaar, is enigszins logisch te verklaren. We hebben geen directe
aanwijzingen dat Kaysen de waarheid zou achterhouden, totdat ze haar geheugen in twijfel trekt.
Duurde het gesprek nu twintig minuten of drie uren? Zelfs de officiële formulieren zijn hierover niet
eenduidig. Met deze passage wil Susanna ons duidelijk maken dat we elke vorm van autoriteit in
twijfel moeten trekken, ook de geloofwaardigheid van de auteur zelf. Op deze wijze bevinden we ons
als lezer in een afhankelijke positie. Omdat we afhangen van een ik-verteller die misschien niet
betrouwbaar is, zoals ze zelf aangeeft en bovendien die gediagnosticeerd werd met borderline,
kunnen we er niet van uitgaan dat haar relaas overeenstemt met de werkelijkheid. Zelfs de officiële
documenten bieden geen duidelijkheid.
60
3.3.
Ken Kesey, One Flew Over the Cuckoo’s Nest (1962)
3.3.1. Algemeen
One Flew Over the Cuckoo’s Nest (1962) wordt beschouwd als een van de hoogtepunten van de
moderne Amerikaanse literatuur. Er is heel wat gepubliceerd en gedebatteerd over dit staaltje
literatuur. In 1975 werd het boek verfilmd door Milos Forman, met in de hoofdrollen Jack Nicholson
en Louise Fletcher, waardoor dit werk in de internationale belangstelling kwam te staan. De film
sleepte de vijf belangrijkste Oscars in de wacht, iets wat alleen Frank Capra had voorgedaan met It
Happened One Night (1934) (Shorter, 1997, pp. 275-276).
De satire van One Flew Over the Cuckoo’s Nest ontsproot aan het brein van Ken Kesey die, vooraleer
hij dit meesterwerk neerpende, een reeks experimenten onderging met psychedelische drugs in een
psychiatrische instelling in Menlo Park, California (Faggen, 2002, p. xiv). Hij kwam rechtstreeks in
contact met de patiënten van de instelling, waardoor hij de werking van de inrichting nauwkeurig
kon analyseren. In tegenstelling tot Girl, Interrupted van Susanna Kaysen en Poppy Shakespeare van
Clare Allan, is dit verhaal niet gebaseerd op autobiografische gegevens. Kesey was immers zelf nooit
opgenomen als patiënt in een psychiatrische inrichting.
De roman is niet alleen een satire op het leven binnen een psychiatrische instelling maar ook op de
volledige Amerikaanse samenleving. Dit merken we aan de verschillende minderheidsgroepen die
aan bod komen: de verjaagde Indiaan in de persoon van Chief Bromden, de onderdrukte zwarten die
het vuile werk mogen opknappen en de feministische Nurse Ratched die een nieuwe
maatschappelijke stroming belichaamt. Kesey stelt in de loop van het verhaal ter discussie ‘whether
madness really meant the common practice conforming to a mindless system or the attempt to
escape from such a system altogether’ (Faggen, 2002, p. x). Via het personage van Chief Bromden
schetst Kesey de verschillende machtssystemen die controle hebben over het individu door middel
van onderhuidse maar dwingende methodes. Bromden, van wie men denkt dat hij schizofreen is,
vertegenwoordigt de stem van de krankzinnige. Zijn ‘taal van de waanzin’ biedt echter een
alternatieve kijk op de kapitalistische samenleving, die vaak dichter aanleunt bij de realiteit dan de
‘taal van de rede’ (Vitkus, 1994, p. 67). Na vijftien jaar opname, is Chief Bromden niet langer in staat
om de taal van de rede te hanteren:
He has become socially dysfunctional. The seeing “I” of the narrator has seen too much: he
has seen the government take away the land from his tribe; he has seen his father destroyed
by that; and he has seen the horror of war. His vision has turned inward, and it is to this
insight that the reader has access through the Chief’s narration (Vitkus, 1994, p. 68).
61
Bromden zegt ons aan het begin van het verhaal ‘But it’s the truth even if it didn’t happen’ (Kesey, 8).
Daarmee benadrukt hij het basisidee van kunst: het vertellen van de waarheid aan de hand van
leugens (Faggen, 2002, p. xv). De Chief heeft het over de Combine, de verzamelnaam van de
verschillende autoriteiten die het individu onder de knoet houdt en in het gareel doet lopen. In het
dagverblijf wordt dit belichaamd door de ‘Big Nurse’, die haar patiënten onder controle houdt door
een spel van beloning en schaamtegevoel. (zie 3.4. Disciplinering)
De titel One Flew Over the Cuckoo’s Nest is voor meerdere interpretaties vatbaar. De titel is
afkomstig van een Amerikaans kinderrijmpje dat als volgt gaat:
“Vintery, mintery, cutery, corn,
Apple seed and apple thorn,
Wire, briar, limber lock
Three geese in a flock
One flew East
One flew West
And one flew over the cuckoo’s nest”
Het is het rijmpje dat de grootmoeder van Chief Bromden steeds voor hem zong.
‘A cuckoo’s nest’ kan ook beschouwd worden als een speelse naam voor ‘gekkenhuis’. De
dagpatiënten van de psychiatrische instelling zijn ‘cuckoo’, niet helemaal meer bij hun hoofd. Men
spreekt ook soms van ‘to fly over a cuckoo’s nest’ als men wil zeggen dat iemand te ver gaat, zichzelf
in de problemen brengt (Faggen, 2002, p. xvi). Zo zou men kunnen stellen dat Randall McMurphy een
vrijgevochten man is die tot het uiterste gaat om zijn vrijheid te bewaren. Hierdoor brengt hij zichzelf
in de problemen, wat uiteindelijk zijn ondergang zal betekenen.
Wanneer we de titel nauwkeuriger analyseren, merken we op dat een koekoeksnest niet alleen naar
een gekkenhuis verwijst maar ook een diepere betekenis kent. De associatie tussen krankzinnigheid
en koekoeken wordt voornamelijk gelegd door het gedrag van deze vogels. De koekoek legt haar
eieren in een ander nest om ze daar te laten uitbroeden. Wanneer het koekoeksei uitgebroed is,
merkt het kuiken dat het geen verwantschap kent met de andere eieren of kuikens en gooit hen uit
het nest. Hierdoor wordt de buitenstaander een machtswellusteling en heersen chaos en competitie
over elke vorm van zinvolle esthetiek (Faggen, 2002, pp. xvi-xvii). McMurphy kan vergeleken worden
met een koekoek: bij zijn aankomst in de psychiatrische instelling associeert hij zichzelf niet met de
andere patiënten en weigert hij in dezelfde lijn te lopen als de anderen. Langzaam maar zeker
probeert hij de andere ‘kuikens’ (de patiënten) uit het ‘nest’ (de instelling) te werpen.
Wanneer we de analogie maken tussen de natuur en onze samenleving, merken we een duidelijke
overeenkomst. De theorie van Darwin over de wet van de sterkste is hierop zeker van toepassing. Hij
62
beschouwt het gedrag van de koekoek als een natuurinstinct, een gedrag dat eveneens in de natuur
van de mens ligt (Faggen, 2002, p. xvi). Zo ligt het eveneens in Randall McMurphy’s aard ‘[to] use
everyone and everything to his own ends’ (Kesey, 24).
3.3.2. Inhoud
Het verhaal wordt verteld door de Chief. Deze half-Indiaan die doet alsof hij doofstom is, verblijft al
jaren in de instelling en is op de hoogte van alle vuile zaakjes van het personeel. Niemand wantrouwt
hem aangezien hij toch niets kan horen, laat staan doorvertellen. Het verhaal begint op de dag dat
Randall Patrick McMurphy opgenomen wordt in de instelling. McMurphy man die doet alsof hij gek is
om te ontsnappen aan het gevangenisleven. Op die manier kan hij zijn tijd uitzitten in de
psychiatrische inrichting en er een gemakkelijk leventje leiden. Het verhaal focust voornamelijk op de
streken die McMurphy uithaalt met het personeel en specifiek met Nurse Ratched. Nurse Ratched,
alias de ‘Big Nurse’, leidt op tirannieke wijze het dagverblijf en onderwerpt al haar patiënten aan
haar gezag, daarbij geholpen door drie zwarte helpers.
Met de komst van de nieuwe patiënt verandert er heel wat op het dagverblijf. ‘Mack’ gedraagt zich
niet zoals de andere patiënten, hij lacht constant. Hij heeft al snel door hoe het er juist aan toegaat
op de afdeling, welke machtsspelletjes de Big Nurse speelt om de geesteszieken te manipuleren.
McMurphy, een gokker in hart en nieren, gaat een weddenschap aan met de patiënten en beweert
dat hij haar zelfbeheersing kan ontwrichten vóór het einde van de week. Tijdens de
groepsbijeenkomsten zet hij Nurse Ratched op haar nummer en slaagt erin sympathie op te wekken
bij dokter Spivey.
McMurphy geeft blijk van een onverzettelijk karakter en tijdens een van de sleutelmomenten spreidt
hij dit tentoon door een meer dan tweehonderd kilo wegend schakelblok van de grond te proberen
te tillen. Hoewel hij hierin niet slaagt, heeft hij het tenminste toch geprobeerd. Dit brengt een
verandering teweeg bij de andere patiënten. Ze komen steeds meer voor zichzelf op. Randall behaalt
overwinning na overwinning op de Big Nurse totdat hij erachter komt dat hij ter beschikking gesteld
is en dat het personeel beslist wanneer hij ontslagen wordt. De patiënten begrijpen er niets van
wanneer McMurphy plots de handdoek in de ring gooit. Teleurgesteld stellen ze vast dat ook hij de
verstandigste keuze heeft gemaakt; zich kalm houden voor de hoofdzuster. Dit verandert volledig
wanneer Cheswick, een van de patiënten, verdrinkt in het zwembad. Op symbolische wijze breekt
Randall – althans voor even – Nurse Ratched, wanneer hij de ruit van de Verpleegsters-Centrale aan
diggelen slaat.
63
Met de steun van dokter Spivey stelt McMurphy een basketbalteam samen en organiseert hij een
vistocht voor de geïnterneerden. Chief Bromden bloeit helemaal open en onthult aan Randall dat hij
kan spreken. Voorheen was hij bang van zijn eigen schaduw maar met de hulp van McMurphy wordt
hij iedere dag groter en sterker. Bij de terugkomst van de boottocht stookt Nurse Ratched de
patiënten op tegen McMurphy door te verspreiden dat hij alles uit eigen belang heeft gedaan en
overal winst heeft opgestreken. De vertrouwensbreuk tussen Mack en de patiënten wordt echter van
tafel geveegd wanneer hij het fysiek opneemt tegen een van de zwarte helpers. Samen met Chief
Bromden krijgt hij elektroshocktherapie. Dit blijkt niet het gewenste effect te hebben op de
gokmaniak en de Big Nurse brengt hem noodgedwongen terug naar het dagverblijf, uit vrees dat hij
mythische proporties zou aannemen in de hoofden van de andere patiënten.
Op een nacht, nadat hij de nachtdienst heeft omgekocht, smokkelt McMurphy twee prostituees,
Candy en Sandy binnen op de afdeling. Hij wil Billy Bibbit, een stotteraar, een wilde nacht geven met
een van de prostituees. Samen met de andere patiënten maakt hij puinhoop van het dagverblijf en ze
beseffen dat ze er onmogelijk weg mee kunnen komen. Ze besluiten om Randall te laten ontsnappen
maar door de grote hoeveelheden alcohol die ze in hun lichaam gekregen hebben, worden ze de
volgende ochtend ontdekt door het personeel. Nurse Ratched haalt onmiddellijk haar oude trucjes
boven en kleineert de patiënten. Vooral Billy Bibbit, aangetroffen met een hoer in zijn armen, krijgt
het zwaar te verduren. Hij krijgt een zenuwinzinking en, eens alleen gelaten op het kantoor van de
dokter, snijdt hij zichzelf de keel over. Op dat ogenblik slaan de stoppen volledig door bij de driftige
McMurphy en hij valt de Big Nurse aan en probeert haar te doen stikken.
McMurphy wordt naar een andere afdeling overgebracht en wanneer hij terugkomt, is Nurse
Ratched haar gezag voorgoed kwijt. Ze haalt haar allerlaatste slag nog thuis door Randall te laten
opereren aan de hersenen. Door deze lobotomie is hij volledig onherkenbaar geworden, de
uitdrukking van zijn gezicht is verdwenen. Chief beseft dat de andere patiënten hem niet in deze
vegetatieve toestand mogen waarnemen, omdat de Big Nurse hem anders als voorbeeld zou stellen
voor de andere patiënten. Hij besluit daarom om McMurphy uit zijn lijden te verlossen en hem te
verstikken. Hij heeft zijn vroegere krachten herwonnen, met dank aan McMurphy, tilt het
schakelblok op en gooit het door het raam, waarna hij wegloopt, de duisternis in.
3.3.3. Ruimte
Het verhaal speelt zich af in het Pendleton Mental Institution, een psychiatrische instelling in Oregon.
De instelling huisvest uitsluitend mannelijke geesteszieken. Op het dagverblijf is de macht in handen
64
van Nurse Ratched, ook wel de Big Nurse geheten. Zij zit voor het overgrote deel van haar tijd aan
haar bureau, achter het raam van de Verpleegsters-Centrale. Vandaaruit heeft ze een overzicht over
de hele afdeling. De afdeling kunnen we mooi opdelen in twee helften, gescheiden door een bordje
in het midden van het vertrek. Langs de ene kant vinden we de jongere patiënten terug, die de
Acutes (Acuten) worden genoemd ‘because the doctors figure them still sick enough to be fixed’
(Kesey, 13). Zij houden zich voornamelijk bezig met doelloos rondlopen op de afdeling, legpuzzels
maken of kaarten. Ze houden elkaar voortdurend in het oog en zodra ze de kans hebben, sluipen ze
onopvallend naar het logboek dat aan de Verpleegsters-Centrale ligt om bezwarende feiten te
noteren over hun medepatiënten.
Aan de andere kant van de afdeling bevinden zich de Chronics (of Chronischen). Zij worden
beschouwd als het afval van de maatschappij, van de Combine. ‘Not in the hospital, these, to get fixed,
but just to keep them from walking around the streets giving the product a bad name’ (Kesey, 14). De
dokters zijn van mening dat er voor deze patiënten geen hoop meer rest, vandaar hun opsluiting. De
meesten van hen zitten er voorgoed, zonder enige kans om ontslagen te worden. Chief maakt een
onderscheid tussen Walkers (zoals hij zelf is), Wheelers en Vegetables (Kesey, 14). Walkers kunnen
nog in hun eigen onderhoud voorzien, zolang ze te eten krijgen. Wheelers en Vegetables zijn volledig
afhankelijk van de zorgen van het verplegend personeel.
Most Wheelers are just Chronics with bad legs, they feed themselves, but there’s these three
of them got not action from the neck down whatsoever, not much from the neck up. These
are called Vegetables (Kesey, 29).
Vegetables liggen vastgekluisterd aan hun bed. De Chronischen zijn volgens Chief Bromden
‘machines with flaws inside that can’t be repaired’ (Kesey, 14). Beide groepen willen zo min mogelijk
met elkaar te maken hebben. Ze blijven steeds aan hun eigen kant van de afdeling. Bovendien mijden
de Acuten de andere kant omdat ze er niet zelf willen belanden later.
De afdeling is streng beveiligd, ontsnappen is haast onmogelijk. ‘A technician picked up a chair just
like that one you’ve got your feet on and beat the screen till the chair was no more than kindling
wood. Didn’t hardly dent the screen’ (Kesey, 109). Deze beveiliging wekt de indruk dat we eerder te
maken krijgen met een gevangenis dan met een psychiatrische instelling. Wanneer McMurphy
overgeplaatst wordt van de Pendleton Farm of Correction naar het dagverblijf, is hij in het begin
opgelucht dat hij weg is uit de gevangenis.
“Look at me now,” he tells the guys and lifts a glass to the light, “getting my first glass of
orange juice in six months. Hooee, that’s good. I ask you, what did I get for breakfast at that
work farm? What was I served? Well, I can describe what it looked like, but I sure couldn’t
hang a name on it; morning noon and night it was burnt black and had potatoes in it and
65
looked like roofing glue. I know one thing; it wasn’t orange juice. Look at me now: bacon,
toast, butter, eggs – coffee the little honey in the kitchen even asks me if I like it black or
white thank you – and a great! big! cold glass of orange juice. Why, you couldn’t pay me to
leave this place” (Kesey, 91)!
Hij ziet de psychiatrische instelling als de best mogelijke omgeving om zijn ‘tijd uit te zitten’. Maar na
een tijdje begint hij de inrichting als een gevangenis te ervaren wanneer hij achterhaalt dat hij als een
van de weinige geïnterneerden van het dagverblijf ter beschikking is gesteld. De andere patiënten
kunnen zichzelf ontslaan uit de inrichting wanneer ze maar willen. De paradox van deze ‘vrijheid van
wil’ bestaat erin dat de dagpatiënten zodanig geïnstitutionaliseerd zijn door hun omgeving en
zodanig gedisciplineerd door Nurse Ratched, dat ze verkiezen om de rest van hun leven op de
afdeling door te brengen, en zodus hun vrijheid op te geven. De patiënten ervaren de instelling als de
enige plek waar ze thuishoren maar tegelijkertijd verliezen ze een deel van hun persoonlijkheid. Dit is
een van de eerste zaken die McMurpy opvalt tijdens de groepsbijeenkomsten: ‘The air is pressed in
by the walls, too tight for laughing. There’s something strange about a place where the men won’t let
themselves loose and laugh’ (Kesey, 43).
De patiënten krijgen voortdurend het gevoel dat ze bespioneerd worden. Nurse Ratched,
geruggensteund door de Combine, wordt via een netwerk van draadjes op de hoogte gehouden van
alles wat zich afspeelt op de afdeling. Dit komt sterk in de buurt van ‘Big Brother is watching you’ uit
George Orwells 1984 uit 1949. Niemand ontsnapt aan het oog van de Big Nurse, de vrouwelijke
versie van Big Brother. Ze komt echter in eenzelfde situatie terecht na haar eerste nederlaag in haar
strijd met Randall McMurphy:
For the first time she’s on the other side of the glass and getting a taste of how it feels to be
watched when you wish more than anything else to be able to pull a green shade between
your face and all the eyes that you can’t get away from (Kesey, 129).
Boven de afdeling van Acuten en Chronischen vinden we de Gestoordenafdeling (Disturbed) terug.
Daar verblijven de patiënten die Potential Assaultive zijn (Kesey, 134). Op deze afdeling is er weinig
tot geen comfort, en er staat slechts een pingpongtafel ter ontspanning. Er hangt voortdurend een
verzengende lucht van angstzweet en urine. Verder komen we via Chief Bromden nog de
aanwezigheid van de Shock Shop te weten, een vertrek waar ze elektroconvulsie toepassen op
patiënten die dwarsliggen en de isoleercel, de Seclusion Room (Kesey, 8). De isoleercel wordt
gebruikt om patiënten te straffen, in tegenstelling tot Girl, Interrupted, waar ze ook dienst doet om
privacy te bieden aan ‘verstoorde’ patiënten.
66
3.3.4. Disciplinering en personages
In dit deel zal ik de disciplinering en de personages samennemen, aangezien beide nauw met elkaar
samenhangen. Over de drie boeken heen, is de disciplinering het sterkst gemanifesteerd in One Flew
Over the Cuckoo’s Nest. De sterk op zijn vrijheid gestelde Randall McMurphy gaat de strijd aan met
Nurse Ratched, de incarnatie bij uitstek van de Combine. Ik licht even toe wat de Combine juist
inhoudt, vooraleer ik het machtsvertoon bespreek.
3.3.4.1.
De Combine
‘The Chief’s belief in the reality of the Combine is not just a “crazy” conspiracy theory – it is a lucid
metaphor for the repressive effects of the dominant ideology’ (Vitkus, 1994, p. 70). De Combine is het
overkoepelende systeem van verschillende machtsgroepen dat het individu onder controle wil
houden door middel van allerhande dwangmethodes. Volgens Chief Bromden is de Combine ‘a huge
organization that aims to adjust the Outside as well as she has the Inside’ (Kesey, 25). Langzaamaan
probeert de Combine de maatschappij om te buigen naar een ontmenselijkte en homogene cultuur
waarbij elke persoon is omgevormd tot een functionerende, aangepaste component (Vitkus, 1994, p.
65).
Personen die zich niet kunnen aanpassen aan de maatschappij eindigen op de psychiatrische afdeling.
Het is niet alleen een geheel dat verschillende personen groepeert om zijn eigen onderneming te
versterken maar ook een machine die hakt, verbrandt en alles opruimt wat ze op haar weg
tegenkomt. Binnen de instelling vormt Nurse Ratched de belangrijkste vertegenwoordiger hiervan.
Haar macht is onfeilbaar en strekt zich uit via een netwerk van fijne draadjes dat impulsen geeft aan
de wereld rondom haar om het gewenste resultaat te krijgen (Kesey, 26). In haar kielzog volgen de
zwarte assistenten die, nauwkeurig zijn uitgekozen en op dezelfde lijn staan als de Big Nurse. Met
behulp van deze verplegers slaagt ze erin om alle patiënten in het juiste model te krijgen. Wanneer
Chief Bromden op een nacht zijn pillen niet hoeft in te nemen, wordt hij wakker en ervaart hij de
instelling zoals deze – in zijn ogen – werkelijk is: een reusachtige machine vol hoogovens waar het
menselijk afval onverbiddelijk in wordt gedumpt. Het dagverblijf is als het ware een fabriek voor de
Combine. Ze dient om de misgelopen producten van onze samenleving op te knappen – en soms zelfs
‘beter’ te maken dan voorheen.
67
3.3.4.2.
Nurse Ratched
Het machtsvertoon van de Combine komt tot uiting in het gedrag van het personeel ten opzichte van
de patiënten. Door middel van onderhuidse opmerkingen en insinuaties krijgt ze haar patiënten waar
ze maar wil. Hierbij gaat ze zelfs zo ver dat ze de patiënten gebruikt om bezwaarlijke informatie te
vergaren. Daarvoor dient het logboek waarin alles genoteerd wat ook maar enigszins gebruikt kan
worden tegen de geesteszieken, zogezegd omwille van de therapeutische waarde. De patiënten
worden geacht openlijk over hun gevoelens en zonden te praten.
“You men are in this hospital,” she would say like she was repeating it for the hundredth time,
“because of your proven inability to adjust to society. The doctor and I believe that every
minute spent in the company of others, with some exceptions, is therapeutic, while every
minute spent brooding alone only increases your separation” (Kesey, 144).
Daarom wordt er veel belang gehecht aan de afdelingsreglementen die onder meer stellen dat alle
patiënten dezelfde activiteiten op hetzelfde ogenblik moeten ondergaan (vb. tandenpoetsen, wassen,
eten,…).
With the Big Nurse as the microcosmic manifestation of the Combine, resistance to the
Combine becomes a struggle of a male community against the women that oppress them
(Vitkus, 1994, p. 66).
Niet alleen wordt de strijd aangegaan tegen Nurse Ratched maar tegen alle vrouwen en moeders die
“ball-cutters” zijn. Harding wordt gekleineerd door zijn vrouw, de moeder van Chief Bromden
domineerde zijn vader, Billy’s moeder heeft hem nooit de kans gegeven op te groeien en Nurse
Ratched castreert alle mannelijke patiënten op symbolische wijze (Napierski-Prancl, 2003, pp. 227229). Onder castreren kunnen we het volgende verstaan: Nurse Ratched vergaart gaandeweg steeds
meer macht over de patiënten door een ‘seksuele strijd’ met hen aan te gaan. Dit houdt in dat ze hen
bemoedert en zelfs vernedert om hen aseksueel te maken. De mannelijke geesteszieken zijn volgens
Harding ‘victims of a matriarchy’ (Kesey, 56).
Het verhaal speelt zich af tijdens de jaren zestig, in een periode waar een tweede golf van feminisme
de kop op steekt en de Civil Rights Movement steeds meer aan belang wint. Dit boek kan daarom
gezien worden als een onmiddellijke reactie hierop (Napierski-Prancl, 2003, p. 229). De rollen van de
machtspersonen worden aangenomen door vrouwen en niet door mannen. De mannelijke
personages, zowel de patiënten als dokter Spivey, zijn de speelbal van Nurse Ratched. De Big Nurse
beschikt over het lot van de patiënten die ter beschikking gesteld zijn. Dokter Spivey is slechts een
pion en heeft weinig tot geen zeggenschap. Ook hij moet naar het pijpen van Nurse Ratched dansen
om niet ontslagen te worden.
68
De sterkste troef die ze in handen heeft, is dat ze de patiënten nooit ergens openlijk van beschuldigt,
ze hoeft slechts te insinueren. “She doesn’t accuse. She merely needs to insinuate, insinuate anything,
don’t you see?” (Kesey, 56). Wanneer een van de patiënten een toeval krijgt omdat hij zijn Dilantine
niet heeft ingeslikt, reageert ze als volgt:
“Apparently he hasn’t been swallowing his Dilantin. I simply don’t know what he is doing with
it.” She knows as well as anybody; *…+ The nurse know this, you can tell by her voice, but to
look at her there, so sympathetic and kind, you’d think she was ignorant of anything at all
between Fredrickson and Sefelt (Kesey, 153).
Iedereen is zich bewust van het toneel dat Nurse Ratched tentoon spreidt maar niemand is in staat
haar het hoofd te bieden. Tijdens de groepsbijeenkomsten komen haar opmerkingen het meest tot
hun recht. Tijdens deze groepssessies behandelt Nurse Ratched telkens het probleem van een van de
patiënten. Ze haalt een aantal insinuaties aan die gretig worden overgenomen door de patiënten.
Nurse Ratched richt haar aandacht op het falen van de geesteszieken om aan een bepaald (seksueel)
verwachtingspatroon te voldoen. Het is de Big Nurse die insinueert dat Hardings vrouw de oorzaak
van zijn ‘probleem’ zou kunnen zijn. ‘He also stated that his wife’s ample bosom at times gives him a
feeling of inferiority’ (Kesey, 39). McMurphy heeft al snel haar bedoelingen door en slaat de nagel op
de kop wanneer hij haar een ‘ballensnijder’ noemt. Ze laat de geesteszieken denken dat ze
mislukkingen zijn en raakt hen daarbij op de plaats die het meeste pijn doet.
“No, that nurse ain’t some kinda monster chicken, buddy, what she is is a ball-cutter. *…+
Seen ‘em all over the country and in the homes – people who try to make you weak so they
can get you to toe the line, to follow their rules, to live like they want you to. And the best
way to do this, to get you to knuckle under, is to weaken you by gettin’ you where it hurts
most” (Kesey, 54).
Hij maakt de analogie met een ‘pecking party’, waarbij kippen een bloedplekje hebben ontdekt bij
een van de kippen en er met z’n allen op pikken, net zolang tot de kip dood is. Wanneer tijdens het
pikken een andere kip zich verwondt, richt de groep zich op hem, tot er geen enkele kip overblijft
(Kesey, 51). Zo worden alle patiënten een voor een door hun vrienden persoonlijk aangevallen,
Harding omdat hij zijn vrouw niet seksueel kan bevredigen. Ook Billy Bibbit, een gezonde jongeman
van eenendertig, ontsnapt niet aan de ‘macht’ van de Big Nurse. Door zijn gestotter kon hij niet
slagen op het college en is hij helemaal overgeleverd aan de zorgen van Nurse Ratched en die van
zijn moeder. Billy is het gemakkelijkste slachtoffer voor de Big Nurse. Ze behoudt te allen tijde haar
macht over Billy en weet hem perfect te manipuleren. Wanneer ze hem aantreft in de armen van
Candy, speelt ze onmiddellijk in op zijn geweten. ‘”What worries me, Billy,” she said – I could hear the
change in her voice – “is how your poor mother is going to take this”’ (Kesey, 271). Billy hervalt in zijn
gestotter, biecht alles op en schuift de schuld af op McMurphy. Dit is exact de reactie die Nurse
Ratched voor ogen had.
69
De aseksuele conditie van de geesteszieken komt overeen met Nurse Ratcheds ontkenning van haar
eigen seksualiteit en vrouwelijkheid om zo macht uit te kunnen oefenen op de mannen (Vitkus, 1994,
p. 77).
Her face is smooth, calculated, and precision-made, like an expensive baby doll, skin like
flesh-colored enamel, blend of white and cream and baby-blue eyes, small nose, pink little
nostrils – everything working together except the color on her lips and fingernails, and the
size of her bosom. A mistake was made somehow in manufacturing, putting those big,
womanly breasts on what would of otherwise been a perfect work, and you can see how
bitter she is about it (Kesey, 6).
De kracht van de Big Nurse schuilt in haar mimiek, haar woorden en bovenal in haar stiltes.
Bovendien heeft ze het tijdselement in haar voordeel. Nurse Ratched kan de machtsstrijd die aan de
gang is tussen zichzelf en McMurphy zo lang volhouden als ze wilt.
“We have weeks, or months, or even years if need be. Keep in mind that Mr. McMurphy is
committed. The length of time he spends in this hospital is entirely up to us. Now, if there is
nothing else…” (Kesey, 137).
Wanneer ze – na de aanslag van McMurphy op haar persoon – haar stem verliest en alles moet
noteren op blaadjes, is ze haar gezag volledig kwijt. Nurse Ratched heeft haar laatste vorm van macht
verloren op het ogenblik dat McMurphy ‘ripped her uniform all the way down the front’ (Kesey, 275)
en haar vrouwelijkheid onthuld wordt. Na haar terugkeer op de afdeling kan ze, ondanks haar strak
wit uniform, niet langer ontkennen dat ze een vrouw is. ‘It could no longer conceal the fact that she
was a woman’ (Kesey, 276).
3.3.4.3.
Ontsnappen aan disciplinering
Hoe kan men zich onttrekken aan al deze vormen van institutionalisering en disciplinering? Een van
de belangrijkste aspecten om hieraan te ontkomen is ‘lachen’. Humor en ironie nemen dan ook een
belangrijke plaats in. Krankzinnigen kennen over het algemeen het geluk niet over een ‘vrolijk’ leven
te beschikken op de psychiatrische afdeling. De patiënten in Cuckoo’s Nest kennen, onder het juk van
Nurse Ratched, een tragisch bestaan, voortdurend onder invloed van medicijnen. Dat is een van de
eerste dingen die McMurphy opvalt wanneer hij aankomt op de afdeling. Niemand durft openlijk te
lachen. Als de patiënten proberen te lachen, komen ze niet verder dan een grijns of een piepend
geluid. Wanneer McMurphy schertsend en lachend de afdeling binnenstapt, kijkt iedereen
verwonderd op naar die onbekende, vrolijke man. Het is niet zomaar een lach maar een lach die
bovendien ongedwongen is.
70
It’s free and loud and it comes out of his wide grinning mouth and spreads in rings bigger and
bigger till it’s lapping against the walls all over the ward. *…+ This sounds real. I realize all of a
sudden it’s the first laugh I’ve heard in years (Kesey, 11).
McMurphy is in staat te ontsnappen aan de greep van de Combine door alles in het belachelijke te
trekken. ‘when you lose your laugh, you lose your footing’ (Stagoll, 2002, p. 120). In de gegeven
omstandigheden is lachen soms het enige en beste medicijn dat bestaat. ‘I forget sometimes what
laughter can do’ (Kesey, 85). Zolang hij geen agressie gebruikt tegenover het verplegend personeel,
kan men hem niets maken en kan hij ongestoord de boel op stelten zetten. Al gauw worden de
andere patiënten beïnvloed door de aanstekelijke Randall McMurphy, die de groep op sleeptouw
neemt en het aandurft in te gaan tegen de beslissingen van de Big Nurse. Het lachen zelf moeten we
echter niet beschouwen als de oplossing voor alle problemen. Mack toont aan dat het eerder dient
om de geest van de patiënten, die nood heeft aan genezing, te verlichten (Stripling, 2009, p. 5). Het
sleutelmoment dat de gemoedstoestand van de patiënten doet kantelen is de boottocht. Deze
boottocht is van grote therapeutische waarde. Ze krijgen er een positieve ingesteldheid door:
endorfinen worden opgewekt en ze krijgen een versnelde adem, een uitstekend tegengif tegen
paniek en angstvalligheid (Stripling, 2009, pp. 4-5). Deze ‘openbaring’ op het schip wordt benadrukt
door de ervaring van Chief Bromden.
Swinging a laughter that rang out on the water in ever-widening circles, farther and farther,
until it crashed up on beaches all over the coast, on beaches all over all coasts, in wave after
wave after wave (Kesey, 215).
Onder invloed van McMurphy slaagt Chief Bromden erin om langzaam maar zeker zijn zintuigen
terug te krijgen, zijn lach en uiteindelijk ook zijn spraakvermogen. Deze genezing is een
herontdekking van het ik. Het is niet echt de genezing die de Combine voor ogen heeft. De Combine
streeft de volledige overgave van het ego na, waarbij de patiënt zich volledig heeft aangepast aan zijn
omgeving – wat gebeurt wanneer ‘a completed product goes back out into society’ (Vitkus, 1994, p.
75). Ook de andere patiënten boeken vooruitgang wat hun aandoening betreft. Ze worden steeds
mondiger, spontaner en zijn zelfzekerder dan ooit tevoren. Tijdens een van de groepsbijeenkomsten
krijgt McMurphy de andere patiënten zover dat ze in opstand komen tegen de Big Nurse:
First one, then another, then the next. Right on down the line of Acutes, dragging them out
of the fog till there they stand, all twenty of them, raising not just for watching TV, but
against the Big Nurse, against her trying to send McMurphy to Disturbed, against the way
she’s talked and acted and beat them down for years (Kesey, 121).
Ze gokken voor geld (ook al is dat in opspraak met de afdelingsregels), beginnen te basketten en
ondermijnen zelfs het gezag van de Big Nurse. Terwijl patiënten in het begin van het verhaal nog
tevreden waren met hun situatie – een situatie waarbij ze verkiezen geïnstitutionaliseerd te blijven in
71
plaats van vrij en onafhankelijk te leven in een samenleving waar ze niet thuishoren – zijn ze naar het
einde toe zeer strijdlustig. Mack heeft ervoor gezorgd dat de patiënten niet langer op elkaars huid
zitten maar samenwerken om de macht van de Big Nurse en de Combine omver te werpen. Na de
onthulling van de ware identiteit van Nurse Ratched, die uiteindelijk ook maar een mens is van vlees
en bloed, vertrekt de ene na de andere patiënt van de afdeling.
Bovendien ontdekken de geesteszieken – tijdens de autorit richting haven – dat krankzinnigheid ook
een soort macht met zich meebrengt. Ze doen zich voor als een groep psychopathische gestoorden
en jagen hun omstaanders de stuipen op het lijf.
”Never before did I realize that mental illness could have the aspect of power, power. Think
of it: perhaps the more insane a man is, the more powerful he could become. Hitler an
example. Fair makes the old brain reel, doesn’t it? Food for thought there” (Kesey, 214).
Een andere mogelijkheid om zich te onttrekken aan de disciplinering is door waanzin te veinzen.
McMurphy manipuleerde zijn begeleiders in die mate dat ze hem overplaatsten naar een
psychiatrische instelling. Hij pakt maar al te graag uit met het feit dat hij een psychopaat zou zijn, hij
doet helemaal geen moeite dit te ontkennen. Hij wil iedereen laten geloven dat hij gek is terwijl hij
van zichzelf vindt van niet. Evenmin denkt hij dat de andere patiënten op hun plaats zitten.
Ook de Chief houdt de hele bemanning van het personeel voor de gek. Veinzend dat hij doofstom is,
komt hij heel wat te weten over de instelling en haar geheimen. Juist door zich stil te houden is Chief
er in geslaagd om al die jaren te weerstaan aan de Combine.
3.3.4.4.
Maatschappijkritiek
‘One Flew Over the Cuckoo’s Nest’ speelt zich zoals vermeld af op een volledig mannelijke
psychiatrische afdeling waar vrouwen aan de macht zijn en waar de patiënten slachtoffers zijn van
het matriarchaat. Het dagverblijf kan men zien als het symbool van de controlesystemen in naoorlogs Amerika (Faggen, 2002, p. xi). Kesey ziet de toepassing van de ‘Therapeutic Community’ als
een manier om de ziel van het individu aan te passen aan het ideaal van zijn externe omgeving.
Ofwel loop je in pas en word je ontslagen uit de inrichting, ofwel behoud je je integriteit en moet je
worden afgezonderd. Het wordt al snel duidelijk voor de lezer dat de afdeling een vertegenwoordiger
is van een totalitair machtsregime. Een regime dat streeft naar absolute controle en vernietiging van
het menselijk denkvermogen (Gold, 2002, p. 115). Kesey heeft in een interview gezegd dat al zijn
boeken gaan over ‘”Totalitarianism, and how you can overcome it”’ (Kesey, 1992).
72
Kesey
probeert aan te tonen dat met een onconventionele ingesteldheid – buiten de
conformistische en “gezonde” vorm van denken – evengoed een weg naar vrijheid bereikt kan
worden (Vitkus, 1994, p. 67). Vele van de patiënten waren volgens hem dan ook helemaal niet gek
maar eerder non-conformistisch in een steriele omgeving (Stripling, 2009, p. 3). Personen die zich
niet kunnen handhaven binnen de maatschappij moeten eruit verwijderd worden en afgezonderd op
een plek waar ze niemand kwaad kunnen doen. Krankzinnigheid is maar een relatief begrip. Zo kan
gekheid de ervaring zijn van ‘an excess of meaning – “the world is too much with them.” It can be the
result of a hypersensitivity, or an acute awareness of a deep and terrible truth. The interpreter
becomes overloaded with his or her vision of the world’ (Vitkus, 1994, p. 68). Maar dit wil niet
noodzakelijkerwijs zeggen dat iemand gek is. Dit wordt duidelijk gemaakt door McMurphy, die een
onderscheid maakt tussen mensen die werkelijk gestoord zijn en anderen die er gewoon niet in
slagen zich aan te passen aan de normen van de maatschappij:
”You’re talking like a crazy ma – “
“Like a crazy man? How astute.”
“Damn it, Harding, I didn’t mean it like that. You ain’t crazy that way. I mean – hell, I been
surprised how sane you guys all are. As near as I can tell you’re not crazier than the average
asshole on the street – “ *…+ “But not, you know, crazy like the movies paint crazy people.
You’re just hung up…” (Kesey, 58).
Verder merken we een groteske analogie op tussen het eentonige leven op de afdeling en het
dagelijkse leven in de Amerikaanse samenleving. Activiteiten en handelingen volgen elkaar op
volgens een gestructureerd tijdsschema, elke dag opnieuw. De afdeling vormt een karikaturaal
afgietsel van de wereld buiten de instelling. Wat fout is onder Nurse Ratched op de afdeling is
eveneens fout in de buitenwereld. Bijvoorbeeld de beschrijving van de groepsbijeenkomsten, die
theoretisch gezien democratisch zijn maar dat in werkelijkheid niet zijn, is zeer accuraat. De
psychiatrische instelling is slechts een klein deel van hetzelfde complot, van hetzelfde mechanische
systeem (Vitkus, 1994, p. 72). Dat systeem doet bovendien veel te snel een beroep op medicijnen om
de individuen in het gareel te houden.
Pharmaceutical attempts at therapy in Cuckoo’s Nest have little to do with a cure, but are
presented as instruments of addiction designed to keep people in line and out of their wills
(Faggen, 2002, p. xiv).
In extreme gevallen durft men zelfs teruggrijpen naar een operatie aan de hersenen, waarbij de
frontaalkwab wordt weggesneden. De patiënt is na een dergelijke operatie zo mak als een lammetje.
Men kiest te vaak voor de gemakkelijke weg in plaats van een poging te ondernemen om de
geesteszieke patiënt te begrijpen.
73
4. Besluit
Welke invloed heeft de structuur van de psychiatrische instelling op de patiënten?
De structuur van de psychiatrische inrichting, zowel de ruimte als de disciplinering, heeft invloed op
de patiënt. Niet alleen de ruimtelijke omgeving waarin hij verblijft, heeft een rechtstreeks effect op
de patiënt maar ook de verschillende vormen van disciplinering waaraan hij wordt onderworpen. Dit
zorgt ervoor dat de patiënt een andere visie krijgt op de instelling. De geesteszieke raakt
langzamerhand geïnstitutionaliseerd en ziet zichzelf niet langer in staat te functioneren buiten de
instelling.
In het eerste deel zal ik bespreken hoe de structuur van de instelling (ruimte en disciplinering) literair
naar voren wordt gebracht. In het tweede deel zal ik het gevolg hiervan, namelijk institutionalisering,
behandelen.
4.1.
Ruimte
De verteller in Girl, Interrupted, Poppy Shakespeare en One Flew Over the Cuckoo’s Nest is dus
telkens een van de patiënten die op de afdeling van een psychiatrische instelling leeft. Twee van de
drie instellingen bevinden zich op een afgelegen plaats, weg van het drukke stadsleven. Alleen in
Poppy Shakespeare ligt de instelling in de onmiddellijke nabijheid van de stad.
Enerzijds biedt de instelling bescherming tegen de buitenwereld, zodat de patiënt zich volledig kan
concentreren op de genezing van zijn geestesziekte. Dit komt overeen met de theorieën van Battie
en Esquirol. Familie en vrienden mochten de geesteszieke niet bezoeken. (Shorter, 1997, p. 13)
Anderzijds functioneerde de inrichting als bewaringsinstelling om de buitenwereld te beschermen
tegen de ‘krankzinnigen’. Hoe wordt de literaire ruimte ervaren door de geïnterneerde geesteszieke
en hoe gaat hij hier mee om?
Na de analyse van de literaire werken kunnen kunnen we twee tendensen opmerken die betrekking
hebben tot de ruimtelijke ervaring van de verteller.
Aan de ene kant wordt de instelling door de patiënt weergegeven als een soort gevangenis. In Girl,
Interrupted wordt dit gesymboliseerd door de dubbele deuren die de verschillende ruimte van elkaar
scheiden (Kaysen, 45-46). De gesloten afdeling, boven de afdeling waar Susanna verblijft, ademt dit
nog meer uit: de kamer van de patiënten komt er haast overeen met een gevangeniscel, met slechts
74
een bed ter beschikking. Ook in One Flew Over the Cuckoo’s Nest is de vergelijking met het
gevangeniswezen niet ver te zoeken. De inrichting is zodanig goed beveiligd dat ontsnappen
onmogelijk is. (Kesey, 109)
Niet alleen de beveiligingsmaatregelen zorgen voor een claustrofobisch gevoel maar ook de manier
waarop de psychiatrische instelling georganiseerd is. In Girl, Interrupted vertaalt zich dit in de
scheiding tussen de patiënten en het personeel, elk aan een kant van de afdeling. Het personeel
heeft zo een overzicht over de patiënten maar deze laatsten ervaren dat voornamelijk als een vorm
van controle. Ze worden voortdurend gadegeslagen. Dit manifesteert zich nog duidelijker in Cuckoo’s
Nest waar de Big Nurse op de hoogte is van het doen en laten van de patiënten en als een soort Big
Brother over hen waakt.
Aan de andere kant zien de patiënten de instelling als een toevluchtsoord. Dit is aanwezig in de drie
onderzochte literaire werken. De geesteszieke heeft het gevoel dat hij niet thuishoort in de wereld
buiten de instelling. Hij kan er gewoonweg niet aarden. Zijn opname in de psychiatrische instelling
biedt hem de mogelijkheid om alle verantwoordelijkheden te ontvluchten. De patiënten worden er
nooit geconfronteerd met het feit dat ze ‘anders’ zijn, iedereen binnen de instelling bevindt zich
immers in dezelfde positie. De geesteszieke patiënten moeten niet langer voldoen aan een bepaald
verwachtingspatroon (Kaysen, 94), de instelling voorziet namelijk in hun behoeften. Vooral in Poppy
Shakespeare komt dit duidelijk aan bod. De patiënten gedragen zich zodanig dat ze steeds op de
Dorothy Fish kunnen blijven. Ze willen noch ontslagen worden uit de inrichting noch verhuizen naar
een hogere verdieping – waar ze minder autonomie genieten.
Ook in Cuckoo’s Nest verkiezen de patiënten de psychiatrische instelling boven de wereld daarbuiten.
Hoewel ze voortdurend geïnfantiliseerd worden door de Big Nurse en het personeel, biedt de
psychiatrische instelling voldoende bescherming voor haar patiënten om ze daar ook te houden. De
patiënten brengen de dag over het algemeen door met roken, pokeren of gezelschapspelletjes. Ze
vinden dit blijkbaar niet onaangenaam, alsof ze reeds berusten in hun lot om voor altijd in de
instelling te blijven. De inrichting is voor deze krankzinnigen de enige plek geworden waar ze
thuishoren. In Girl, Interrupted wordt dit minder extreem voorgesteld. Hoewel ze er tegen haar wil is
opgenomen, erkent Susanna wel dat de instelling haar redding betekende. Ze bekritiseert vooral de
gevolgen voor het geïnstitutionaliseerde individu. (zie infra)
Als lezer krijgen we de indruk dat de instelling voornamelijk fungeert als bewaringsinstelling voor
geesteszieke patiënten. Dit kunnen we afleiden uit de beschrijving van de instelling door de vertellers.
De inrichting wordt beschreven als een gevangenis en niet als een therapeutisch centrum ter
bevordering van de genezing van de patiënten. Deze gevangenis wordt echter tegelijkertijd ervaren
75
als een toevluchtsoord. De patiënt kan er bij wijze van spreken binnen en buiten lopen. De
krankzinnige beschikt over het (bedenkelijke) ‘privilege’ om te ontsnappen aan de normen van de
maatschappij. De psychiatrische inrichting wordt door de vertellers voorgesteld als de enige wereld
waar de krankzinnige zich ‘normaal’ kan gedragen. De wereld buiten de instelling wordt voorgesteld
als ‘krankzinnig’. De zieke staat apathisch tegenover de buitenwereld, waar andere regels gelden dan
in de instelling. Deze regels zorgen ervoor dat de patiënt zich nauwelijks nog wat moet aantrekken
van de eisen van de samenleving. Hij kan zich aan bijna alles onttrekken. De instelling komt immers
tegemoet aan de behoeften van de patiënten en biedt hen een duidelijke structuur.
76
4.2.
Disciplinering
Hoe worden de patiënten in de literaire werken in het gareel gehouden? Welke disciplinerende
methodes worden aangewend en wat gebeurt er wanneer de patiënt buiten de pas loopt?
De opmerkelijkste vaststelling die we kunnen maken in de drie romans is het totale gebrek aan
communicatie tussen het verplegend personeel en de opgenomen patiënten. De therapeutische
waarde die men hechtte aan de relatie tussen arts en patiënten vanaf de achttiende eeuw is in verval
geraakt. (Shorter, 1997, 18-22) In plaats van therapie en een hechte arts-patiënt-relatie maken de
artsen gebruik van andere disciplinerende middelen. Sinds de opkomst van antipsychotica, vanaf de
jaren vijftig van de vorige eeuw, zijn de psychiaters in staat om de patiënten te ‘drogeren’ om hen zo
onder controle te kunnen houden.
Miss Ratched shall line us all against the wall, where we’ll face the terrible maw of a muzzleloading shotgun which she has loaded with Miltowns! Thorazines! Libriums! Stelazines! And
with a wave of her sword, blooie! Tranquilize all of us completely out of existence. (Kesey,
262)
De literatuur vormt hier een kritische voorstelling van de geschiedenis van de psychiatrie. De arts
doet te vaak een beroep op het toedienen van medicatie en verwaarloost hierdoor zijn band met de
patiënt.
In Girl, Interrupted dient het personeel preventief medicijnen toe om problemen te vermijden. Zo
wordt een van de patiënten, vooraleer ze overgeplaatst wordt, op voorhand ‘versuft’ om geen
problemen te veroorzaken tijdens haar rit. De Thorazine die de patiënten toegediend krijgen, heeft
niet echt een therapeutische waarde, het is eerder een handig middeltje om het voor het personeel
gemakkelijker te maken. Chief Bromden in Cuckoo’s Nest beschouwt de medicatie eveneens als een
vorm van misbruik door het personeel. Hij gelooft dat de Combine ’s nachts haar ware gelaat toont
en daarom alle patiënten ‘benevelt’ voor het slapengaan. Wanneer hij op een nacht zijn medicatie
niet slikt, ervaart hij de psychiatrische instelling op een volkomen andere manier. (Kesey, 75-81) De
patiënten mogen de inname van hun medicijnen niet ter discussie stellen. Weigeren om pillen te
slikken wordt evenmin aanvaard door het personeel.
Medicatie wordt evenwel niet altijd gebruikt om de patiënten te kalmeren of om hen in het gareel te
houden. Zo is er In Poppy Shakespeare helemaal geen controle op het innemen van medicijnen.
Zodra de patiënten hun medicatie hebben gekregen, proberen ze deze in te wisselen op de zwarte
markt in ruil voor sigarettenpeuken. We vinden deze praktijk ook terug in de andere romans.
Susanna klaagt bij het personeel dat ze buikkrampen heeft om zo laxeermiddelen te bemachtigen.
77
Vervolgens gebruikt ze de laxeermiddelen om een andere patiënte om te kopen. In Cuckoo’s Nest
geeft Sefelt zijn pillen tegen epilepsieaanvallen aan Fredrickson omdat zijn tandvlees hierdoor
langzaamaan wegrot. (Kesey, 153-155)
We kunnen ook andere disciplineringsmethodes vaststellen in de romans. Zo worden de patiënten
als inferieur beschouwd ten opzichte van de psychiaters en de artsen. De artsen luisteren nauwelijks
naar de patiënten en benaderen hen vaak op een infantiliserende wijze. De psychiaters beschikken
over de feitelijke macht over de patiënt, het ‘academische’ oordeel over geestesziekten is immers
het enige juiste (volgens de geneeskunde). Zo staat Poppy helemaal alleen in haar strijd om haar
verplichte opname ongedaan te maken. Niemand gelooft haar wanneer ze beweert dat ze helemaal
niet krankzinnig is. Maar de overheid kiest de kant van de psychiatrische instelling en schenkt geen
aandacht aan de mening van de ‘geesteszieke’ patiënt. Lijdzaam moet Poppy toekijken hoe haar
verblijf verlengd wordt, zonder dat ze er ook maar iets aan kan veranderen. Ook Susanna ondervindt
dit aan den lijve. Op basis van een kort beoordelingsgesprek wordt ze opgenomen omdat de
psychiater in kwestie van mening is dat Susanna geestesziek is. De diagnose die ze nadien krijgt in de
instelling is gebaseerd op uit de lucht gegrepen argumenten maar dat is allemaal van geen tel meer.
De dokters hebben borderline vastgesteld en hun mening valt niet te weerleggen.
Een andere methode die het personeel aanwendt om de psychiatrische patiënten onder de knoet te
houden is het infantiliserende gedrag gericht op de geïnterneerden. Girl, Interrupted en One Flew
Over the Cuckoo’s Nest zijn hier de twee duidelijkste voorbeelden van. In Kaysens roman worden de
patiënten behandeld als ware kinderen, die gestraft en beloond worden. De opgenomen patiënten
krijgen hierdoor het gevoel dat ze niets kunnen, ze krijgen nooit verantwoordelijkheden opgelegd. Zo
dient het systeem van de controles om ervoor te zorgen dat de patiënt zichzelf niets kan aandoen.
Voor de kleinste zaak moet toestemming gevraagd worden aan de verpleegsters, zoals bijvoorbeeld
het scheren van benen. Bovendien mag de patiënt dit niet alleen doen, uit vrees dat ze zichzelf wat
zou aandoen. Verder worden persoonlijke bezittingen in beslag genomen ‘voor de bestwil van de
patiënt’. Wanneer de patiënten zich aan de regels houden, worden ze beloond voor hun goed gedrag
en kunnen ze meer vrijheden verwerven.
Dit systeem van straf en beloning vinden we nog sterker terug in Keseys roman. Nurse Ratched
manipuleert en infantiliseert haar patiënten voortdurend. Het systeem van ‘verlinken’ zorgt er voor
dat ze nog kwetsbaarder worden, want uiteindelijk wordt alles tegen hen gebruikt. De mannen op de
afdeling hebben zich volledig blootgesteld aan de Big Nurse, niets is haar ontgaan en deze
zwakheden buit ze uit. De patiënten krijgen het gevoel dat ze niets waard zijn, dat ze niet kunnen
leven in de wereld buiten de instelling. Dit bereikt Nurse Ratched door hen te kleineren en hen te
78
castreren op symbolische wijze. Doordat ze voortdurend hamert op de gebreken van de
geïnterneerden, kan hun situatie nooit verbeteren. De afgelegen ligging van de psychiatrische
inrichting – bedoeld om de patiënt in staat te stellen tot zichzelf te komen zonder geconfronteerd te
worden met zijn beperkingen – wordt gecounterd door het ball-cutting van Nurse Ratched.
Wanneer een van de patiënten dan toch buiten het gareel loopt, kan het personeel een beroep doen
op andere – vaak extreme – vormen van disciplinering om de patiënt terug tot de orde te roepen. In
twee van de drie romans, namelijk Cuckoo’s Nest en Girl, Interrupted, vinden we attestaties terug van
zulke vormen, zoals de isoleercel, elektroconvulsietherapie, lobotomie, koudetherapie, enz. Op het
open dagverblijf van Poppy Shakespeare zijn deze vormen van disciplinering niet aanwezig.
In Girl, Interrupted en Cuckoo’s Nest wordt de isoleercel gebruikt om uitzinnige patiënten af te koelen.
Girl, Interrupted verschilt echter van Cuckoo’s Nest op bepaalde vlakken. Zo dient de isoleercel bij
Kaysen niet alleen als straf (bijvoorbeeld wanneer Lisa terug opgenomen wordt na haar zoveelste
ontsnappingspoging) maar kan ze ook voor andere doeleinden worden gebruikt. Zo kan de patiënt
een beroep doen op de isoleercel om even wat privacy te hebben of om tot zichzelf te komen. Bij
Kesey daarentegen dient de Seclusion Room louter om te straffen en te vernederen. De Chief wordt
er vaak opgesloten, zonder enige reden.
Ook ECT (elektroshocktherapie) is aanwezig in beide romans. Bij Kaysen wordt dit slechts sporadisch
toegepast, op één patiënte bovendien, en dit omdat andere therapieën geen soelaas bieden. In
Cuckoo’s Nest daarentegen wordt deze disciplineringsmethode aangewend zodra de geïnterneerde
afwijkt van de afdelingsreglementen of wanneer hij (herhaaldelijk) het gezag ondermijnt van het
verplegend personeel. De krankzinnigen weten dit en ze gedragen zich dan ook naar de regels van de
instelling uit vrees om ECT te moeten ondergaan. Door middel van de toepassing van ECT hoopt de
Big Nurse dat ze McMurphy volledig naar haar hand kan zetten. Wanneer dit niet het gewenste
effect heeft, gaat ze over op nog drastischere middelen. Het uitvoeren van de lobotomie op Randall
McMurphy betekent de ultieme overwinning van Nurse Ratched. De persoonlijkheid van McMurphy
is volledig weggesneden.
Welke effect heeft dit op de andere patiënten? De patiënten voelen zich als ‘konijnen’ die de
aanwezigheid nodig hebben van een ‘wolf’ (Nurse Ratched). Door de voortdurende dreiging van ECT
of lobotomie, doen ze braaf wat het personeel hen oplegt. Ze hebben immers gezien waartoe deze
‘straffen’ kunnen leiden.
Zo zijn de patiënten in grote mate afhankelijk van de instelling. We zouden zelfs kunnen stellen dat
de hulpeloosheid grotendeels aangeleerd wordt. Door de vaste structuur die de instelling aan de
79
patiënten biedt, het infantiliserende gedrag van de dokters en de tuchtmaatregelen die gehanteerd
worden, ziet de krankzinnige zichzelf als een hulpeloos individu dat begeleid moet worden. In Poppy
Shakespeare gaat men zelfs zo ver dat een geestelijk volkomen gezonde vrouw tot waanzin gedreven
wordt. Waanzin wordt bij wijze van spreken ‘gecultiveerd’ door de psychiatrische inrichting. In Girl,
Interrupted vraagt Susanna zich af of krankzinnigheid niet gewoon uitgevonden werd om anderen in
staat te stellen zich ‘normaal’ te voelen. Clare Allan zet de lezer er dan weer toe aan om alles in vraag
te stellen: wie is gek en wie is gezond. Ze stelt het hele gezondheidssysteem aan de kaak en levert
net zoals Ken Kesey kritiek op hoe de maatschappij omgaat met geesteszieken.
De drie romans bekritiseren de situatie in de psychiatrische instellingen. De psychiatrie heeft in de
loop der eeuwen heel wat vooruitgang geboekt op het vlak van de behandeling van de patiënten.
Kettingen en dwangmiddelen werden afgeschaft en de omstandigheden waarin de patiënt
‘opgesloten’ werd, zijn ook verbeterd. (Shorter, 1997, 11-12; Porter, 2002, 104) Hoewel Michel
Foucault in zijn Folie et Déraison: histoire de la folie à l’âge classique (1961) de zeventiende en
achttiende eeuw behandelt, hebben zijn inzichten nog steeds betrekking op de psychiatrische
instellingen van nu. Uit de romans blijkt dat de inrichting nog steeds fungeert als bewaringsinstelling
waarbij de relatie tussen arts en patiënt volledig wordt verwaarloosd. De patiënt wordt aan zijn lot
overgelaten. Zijn herintegratie in de maatschappij, nadat hij ontslagen is uit de inrichting, wordt
evenmin bevorderd.
Wil de psychiatrische instelling haar geïnterneerden wel genezen? Door de hierboven aangehaalde
disciplineringsmethodes komt het individu terecht in een totaal afhankelijke positie binnen het
instellingsleven. De patiënt is hulpeloos en volledig afhankelijk geworden door zijn verblijf binnen de
psychiatrische instelling. Hij kan zich niet langer aanpassen aan de wereld erbuiten. De ‘krankzinnige’
is geïnstitutionaliseerd.
80
4.3.
Institutionalisering
In het vorige deel hebben we gezien dat de structuur van de psychiatrische instelling – zowel de
ruimte als de disciplinerende methodes die de instelling hanteert – aan de basis ligt van het
institutionaliseringsproces. Zowel in Poppy Shakespeare, als in One Flew Over the Cuckoo’s Nest, als
in Girl, Interrupted krijgt de verteller te maken met institutionalisering. De omgeving van de instelling
is een normaliteit geworden voor de residenten. Ze gaan zelfs zo ver dat ze waanzin veinzen om er te
kunnen blijven. (Allan, 92) Toch moeten we een onderscheid maken tussen de teksten.
Aan de ene kant krijgen we in Cuckoo’s Nest te maken met patiënten die even goed in de
maatschappij zouden kunnen leven. Maar door de kleinerende en infantiliserende opmerkingen van
Nurse Ratched, beginnen de patiënten aan zichzelf te twijfelen en beschouwen ze zichzelf als
geestesziek. Ze krijgen het label van geesteszieke als het ware opgeplakt door het personeel. Deze
conversion approach (Townsend, 1976, 264-268) kunnen we deels ook In Poppy Shakespeare
vaststellen. Poppy wordt door het instellingsleven langzaam ‘converted’ tot een geesteszieke
persoon. Het institutionaliseringsproces wordt in deze romans op een negatieve wijze belicht.
Aan de andere kant stellen we een behavioral approach vast (Townsend, 1976, 268-271). In Girl,
Interrupted kiest Susanna om te blijven in de instelling omdat ze gelooft dat de omgeving kan
bijdragen tot haar genezing. Ook in Poppy Shakespeare zien de patiënten de psychiatrische instelling
niet als een negatieve omgeving om te verblijven. Ze zijn allemaal ‘apathetic about leaving the
hospital’ (Townsend, 1976, p. 263). De dagpatiënten die toch ontslagen worden, worden niet veel
later terug opgenomen omdat ze niet zonder de structuur en de zorgen van de psychiatrische
inrichting kunnen.
In beide gevallen is de patiënt zodanig “geïndoctrineerd” dat hij niet meer weg wil uit de instelling.
De gevolgen hiervan voor de patiënten zijn groot. Niet alleen staat de geesteszieke zijn eigen
herintegratieproces in de maatschappij in de weg, hij ziet zichzelf eveneens beperkt op sociaal vlak.
Doordat hij nooit zelf verantwoordelijkheid heeft moeten opnemen in de instelling, kan hij, eens in
de ‘buitenwereld’, het vaak niet aan om naar behoren te functioneren in de maatschappij.
Het is moeilijk voor de ex-patiënt om de draad terug op te nemen en zijn leven verder te zetten.
Gedurende zijn opname bevond hij zich immers in een permanent heden, waarbij hij dag in dag uit
hetzelfde monotone leven had (Allan, 2007). Nooit moest hij aan zijn toekomst denken, dat deed de
instelling wel voor hem. Nu alle zekerheden die de psychiatrische inrichting hem bood weggevallen
81
zijn, is hij genoodzaakt zich zelf uit de slag te trekken. Vele sociale vaardigheden moeten opnieuw
aangeleerd worden en al gauw wordt hij geconfronteerd met de gevolgen van stigmatisering.
Susanna beschrijft hoe moeilijk het is om aan werk te geraken na haar ontslag uit de instelling. Veel
werkgevers staan wantrouwig tegenover het feit dat ze ooit opgenomen is. Susanna is nog steeds
afhankelijk van de dokters om bepaalde dingen te bereiken: ze heeft aanbevelingsbrieven nodig om
een flat te huren of om een rijbewijs te behalen. Ook Poppy merkt dat haar vrienden (en mensen in
het algemeen) haar anders behandelen sinds ze opgenomen is in het dagverblijf van de Dorothy Fish.
Niemand van haar vrienden of familie wil haar geld lenen en geen enkele advocaat wil haar zaak
aannemen door het stigma van geestesziekte dat op haar rust.
In One Flew Over the Cuckoo’s Nest beseffen de patiënten die met de auto op weg zijn voor de
boottocht, dat ze niet thuishoren in de maatschappij. Wanneer ze geconfronteerd worden met de
mannen van het tankstation, blijken ze niet in staat weerstand te bieden aan hun snedige
opmerkingen. Ze hebben nog steeds de sterke hand nodig van McMurphy. Ze beseffen echter dat
krankzinnig zijn ook een soort macht met zich meebrengt: de ‘gezonde’ mens begrijpt het ‘vreemde’
gedrag van de krankzinnige niet en beschouwt dit als gevaarlijk.
Zolang de patiënten zich geruggensteund weten door de inrichting en zolang ze beseffen dat ze niet
in de ‘gewone’ wereld hoeven te functioneren, ervaren ze hun waanzin als een sterkte. Zodra de
patiënt echter ontslagen worden uit de instelling, valt deze steun weg en ervaart hij zijn waanzin niet
langer als een machtsmiddel maar als een last waarmee hij de rest van zijn leven verder moet.
82
5. Conclusie
De notie waanzin kan na het lezen van deze drie werken ter discussie gesteld worden. We krijgen
hiervan immers nooit een volledig beeld. In de eerste plaats hebben we te maken met een
persoonlijke neerslag van een verteller die zelf opgenomen was. Ten tweede krijgen we slechts één
afdeling te zien, terwijl er ook nog andere bestaan. Als de inrichting over de macht beschikt om
geestelijk gezonde individuen om te vormen tot ‘krankzinnige’ personen – zoals het geval is in Poppy
Shakespeare – wordt het label van waanzin dan niet te snel opgeplakt? Is waanzin in de
geanalyseerde werken dan niet eerder een gevolg van onverdraagzaamheid ten opzichte van nonconformistische individuen dan wel een nauwkeurig onderzocht en vastgesteld ziektebeeld?
Door de gebrekkige aandacht die besteed wordt aan de patienten en het ontbreken van enige vorm
van therapie, kan de inrichting eerder beschouwd worden als een bewaringsinstelling dan als een
therapeutisch centrum waar men werkt aan de genezing en herintegratie van de geesteszieke. De
vraag blijft dan ook of de psychiatrie uit zijn geschiedenis al veel geleerd heeft. Deze literaire werken
beschrijven alvast het tegendeel.
Het dwingende karakter dat uitgaat van de ruimte en de disciplineringsmethodes zorgt ervoor dat de
patiënt stilaan geïnstitutionaliseerd geraakt. Institutionalisering hoeft echter niet louter negatief
opgevat te worden. Het is soms goed om in een andere omgeving de kans te krijgen om volledig tot
rust te komen en enkel met jezelf bezig te zijn. Maar dan moet deze tijd ook zinvol ingevuld worden
en dat is helemaal niet het geval in de geanalyseerde romans. Doordat er weinig aandacht wordt
besteed aan therapie en door de gebrekkige communicatie met de patiënt, wordt het
institutionaliseringseffect wel problematisch. Vaardigheden om te overleven in de maatschappij
worden niet gestimuleerd, integendeel door de verschillende disciplineringsmethodes wordt de
geesteszieke patiënt hulpeloos en totaal afhankelijk van de psychiatrische instelling. Bovendien
wordt de herintegratie van de patiënt volkomen verwaarloosd waardoor de zieke, na zijn ontslag uit
de instelling, vaak hervalt.
Uit de geanalyseerde literaire werken blijkt dat de ruimte en de disciplineringsvormen van de
psychiatrische instelling een aanzienlijk effect hebben op de geestesgesteldheid van de patiënt, in die
mate dat deze laatste langzaamaan bepaalde opvattingen overneemt en geïnstitutionaliseerd
geraakt.
83
Geciteerde werken
Allan, C. (2006a, April 9). I Felt Relief As I Was Locked in the Asylum. The Sunday Times .
Allan, C. (2006b, April 19). Defining Moment. The Guardian , p. 1.
Allan, C. (2007c, Januari 3). Back to Reality. The Guardian , p. 4.
Allan, C. (2007). Poppy Shakespeare. Londen: Bloomsbury Publishing.
Anonymous. (1908). Neurological and psychiatrical clinics in Germany. BMJ , 1534.
Battie, W. (1758). A Treatise on Madness. Londen.
Becker, T. E., & Martin, S. L. (1995). Trying to Look Bad at Work: Methods and Motives for Managing
Poor Impressions in Organizations. Academy of Management Journal , 174-199.
Cerletti, U. (1956). Electroshock therapy. In A. S. al., The Great Physiodynamic Therapies in Psychiatry:
an historical appraisal (pp. 91–120). New York: Hoeber-Harper.
Clarke, L. (2004). The Time of the Therapeutic Communities: People, Places and Events. Londen:
Jessica Kingsley Publishers Ltd.
Crawford, P., & Baker, C. (2009). Literature and Madness: Fiction for Students and Professionals. J
Med Humanit , 237-251.
Darabont, F. (Director). (1994). The Shawshank Redemption [Motion Picture].
Eaton, W. W. (1974). Mental Hospitalization as a Reinforcement Process. American Sociological
Review , 252-260.
Faber, M. (2006, April 1). It's a MAD world. The Guardian .
Faggen, R. (2002). Introduction by Robert Faggen. In K. Kesey, One flew over the Cuckoo's Nest (pp. ixxii). London: Penguin Books.
Fichtner, G. (1992). Sigmund Freud/Ludwig Binswanger: Briefwechsel, 1908-1938. Frankfurt.
Fink, M. (2007). Complaints of loss of personal memories after electroconvulsive therapy: evidence of
a somatoform disorder? Psychosomatics , 290-293.
Foucault, M. (1964). Folie et déraison: histoire de la folie à l'âge classique. France: Presses de
l'imprimerie Bussière Saint-Amand.
Geller, J. L. (April 2000). Girl, Interrupted: The Book and the Film. Psychiatric Services 51 , 536-537.
Goffman, E. (1991). Asylums. Essays on the Social Situation of Mental Patients and Other Inmates.
New York: Doubleday Ancho.
84
Gold, S. (2002). Books reconsidered: One Flew Over the Cuckoo's Nest. Opgeroepen op Maart 22,
2010, van Informa Healthcare: http://informahealthcare.com/doi/pdf/10.1046/j.14401614.2003.t01-1-01128.x?cookieSet=1
Herman, L., & Vervaeck, B. (2001). Vertelduivels, Handboek verhaalanalyse. Antwerpen: Vantilt.
Hoffman, M. J. (1993). Girl, Interrupted: Review. Loyola College, Baltimore, Amerika.
Hubert, S. J. (2002). Questions of power: the politics of women's madness narratives. Cranbury:
Associated University Presses.
Kaysen, S. (2009). Girl, Interrupted. Londen: Virago Press.
Kesey, K. (1992, September 13). Comes Spake the Cuckoo. Ken Kesey: The Far Gone Interview. (T. B.
Fahey, Interviewer)
Kesey, K. (2005). One Flew Over the Cuckoo's Nest. Londen: Penguin Books Ltd.
Klemens, N. (2002). Girl Interrupted: Comparison of Book and Movie. Duitsland: GRIN Verlag.
Lee, J. S.-M. (1995, Februari 15). Parallel Universes. Wellesley, Massachusetts, Verenigde Staten.
Martin, D. V. (1955). Institutionalization. Lancet , 1188-1190.
Napierski-Prancl, M. (2003). Role Traps in Ken Kesey's One Flew Over thc Cuckoo's Nest (1962). In E. S.
Jerilyn Fisher, Women in Literature: reading through the lens of gender (pp. 227-229). United States
of America: Greenwood Press.
Nuland, S. (2001). Electroshock Therapy.
Perring, C. (1999, December 1). Personality Disorders. Retrieved Maart 10, 2010, from
www.mentalhelp.net: http://www.mentalhelp.net/poc/view_doc.php?id=175&type=book&cn=8
Porter, R. (2002). Madness. A brief history. New York: Oxford University Press Inc.
Scheff, T. (1999). Being Mentally Ill. New York: Aldine De Gruyter.
Shorter, E. (1997). A History of Psychiatry: From the Era of the Asylum to the Age of Prozac. New York:
John Wiley & Sons, Inc.
Stagoll, B. (2002). Books reconsidered: One Flew Over the Cuckoo's Nest. Opgeroepen op Maart 22,
2010, van Informa Health Care: http://informahealthcare.com/doi/pdf/10.1046/j.14401614.2003.t01-1-01128.x?cookieSet=1
Stripling, M. Y. (2009). Teaching Literature and Medicine: Ken Kesey's One Flew Over the Cuckoo's
Nest. Teaching American Literature: A Journal of Theory and Practice , 1-7.
Szasz, T. (1970). Ideology and insanity: essays on the psychiatric dehumanization of man. V.S.:
Syracuse University Press.
Tissot, S.-A. (1778-1780). Traté des nerfs et de leurs maladies. Parijs.
85
Townsend, J. M. (1976). Self-concept and the Institutionalization of Mental Patients: An Overview
and Critique. Journal of Health and Social Behavior , 263-271.
Vitkus, D. J. (1994). Madness and Misogyny in Ken Kesey's One Flew Over the Cuckoo's Nest. Alif 14 ,
64-90.
Wheelock, A. (1981). understanding 'Girl, Interrupted in her Music'. Opgeroepen op maart 11, 2010,
van website over Jan Vermeer: http://www.essentialvermeer.com/cat_about/interrupted.html
Wirt, G. L. (1999). Causes of Institutionalism: Patient and Staff Perspectives. Issues in Mental Health
Nursing , 259-274.
86