Het werkwoord wnn in het Oudegyptisch
advertisement
Katholieke Universiteit Leuven Faculteit Letteren Departement Oosterse en Slavische Studies Afdeling Oude Nabije Oosten Blijde Inkomststraat 21, B-3000 Leuven, België Tel. +32 (0)16/32 50 10 Het werkwoord wnn in het Oudegyptisch Een studie over wnn als converter voor (non-)verbale zinspatronen, existentie-uitdrukkingen met wnn en partikels afgeleid van wnn Promotor: Verhandeling aangeboden tot het verkrijgen van de graad van licenciaat in de egyptologie door Vervloesem Filip Prof. dr. H.O. Willems – academiejaar 2006–2007 – Inhoudsopgave Inhoudsopgave 6 I 7 Inleiding 1 Inleiding 1.1 Situering van het onderwerp . 1.2 Vroeger onderzoek . . . . . . 1.3 Specifieke problemen . . . . . 1.4 Praktische benadering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Bronnen 2.1 Afbakening van het bronnenmateriaal . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1 Chronologisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1.1 Opgenomen teksten uit het Oude Rijk . . . . . . . . 2.1.1.2 Niet opgenomen teksten uit de Eerste Tussenperiode 2.1.1.3 Opgenomen teksten uit de Eerste Tussenperiode . . 2.1.2 Inhoudelijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 Lijst van afkortingen bij citeren bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 8 9 11 12 . . . . . . . 14 14 14 14 15 16 17 17 wnn in het Oudegyptisch 23 3 wnn als ‘converter’ 3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 Het perfectieve wn=f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.1 Algemene betekenis . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.1.1 Vorm van de perfectieve sDm=f . . . . 3.2.1.2 Betekenis van de perfectieve sDm=f . . 3.2.1.3 De perfectieve converter wn=f . . . . . 3.2.1.4 Bestaat er een sDm.n=f -vorm van wnn? 3.2.2 Mogelijke constructies . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.3 Syntactische positie van deze constructies . . . . 3.2.3.1 Na de prepositie m (temporeel) . . . . 3.2.3.2 Na de prepositie n (causaal) . . . . . . 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 24 25 25 25 25 28 28 38 39 39 40 Inhoudsopgave 3.2.3.3 Als verhalende verleden tijd . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.3.4 Het gewoontematige patroon wn=f sDm=f . . . . . . . . 3.2.3.5 Bestaat er een wn ø sDm=f -vorm? . . . . . . . . . . . . . 3.2.4 Conclusie: de perfectieve converter wn=f . . . . . . . . . . . . . . 3.3 Het afhankelijke wnn=f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1 Algemene betekenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1.1 Vorm van de afhankelijke sDm=f . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1.2 Betekenis van de afhankelijke sDm=f . . . . . . . . . . . 3.3.1.3 De afhankelijke converter wnn=f . . . . . . . . . . . . . . 3.3.2 Mogelijke constructies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.3 Syntactische positie van deze constructies . . . . . . . . . . . . . . 3.3.4 Conclusie: de afhankelijke converter wnn=f . . . . . . . . . . . . . 3.4 Het prospectieve wnn=f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1 Algemene betekenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1.1 Vorm van de prospectieve sDm=f . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1.2 Twee toekomstgerichte sDm=f -vormen . . . . . . . . . . 3.4.1.3 De betekenis van de de prospectieve en de subjunctieve sDm=f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1.4 De prospectieve converter wnn=f . . . . . . . . . . . . . 3.4.2 Mogelijke constructies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.3 Syntactische posities van deze constructies . . . . . . . . . . . . . . 3.4.3.1 Na het partikel ir (conditioneel) . . . . . . . . . . . . . . 3.4.3.2 Na de prepositie n-mrw.t (doelgericht) . . . . . . . . . . 3.4.3.3 Na de prepositie r (doelgericht) . . . . . . . . . . . . . . 3.4.3.4 Na de prepositie Dr (temporeel) . . . . . . . . . . . . . . 3.4.3.5 Als objectszin bij rDi ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.3.6 Als toekomstgericht hoofdzinspatroon, eventueel met emfatische betekenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.3.7 De negatieve uitdrukking n sDm(.w)=f . . . . . . . . . . 3.4.4 Conclusie: de prospectieve converter wnn=f . . . . . . . . . . . . . 3.5 Het subjunctieve wn=f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.1 Algemene betekenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.1.1 Vorm van sDm=f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.1.2 Betekenis van de subjunctieve sDm=f . . . . . . . . . . . 3.5.1.3 De subjunctieve converter wn=f . . . . . . . . . . . . . . 3.5.2 Mogelijke constructies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.3 Syntactische posities van deze constructies . . . . . . . . . . . . . . 3.5.3.1 Na het partikel ir (conditioneel) . . . . . . . . . . . . . . 3.5.3.2 Na de prepositie n-mrw.t (doelgericht) . . . . . . . . . . 3.5.3.3 Na de prepositie r (doelgericht) . . . . . . . . . . . . . . 3.5.3.4 Als doelzin (finalis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.3.5 Als wenszin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.3.6 Als objectszin bij werkwoorden . . . . . . . . . . . . . . . 3 . . . . . . . . . . . . . . . . 42 50 56 58 60 60 60 60 61 62 62 63 64 64 64 64 . . . . . . . . . 67 70 70 72 72 72 75 76 78 . . . . . . . . . . . . . . . . 79 93 94 95 95 95 95 95 95 96 96 98 99 99 104 109 Inhoudsopgave 3.6 3.7 3.8 3.9 4 3.5.3.7 Als toekomstgericht hoofdzinspatroon . . . . . . . . . . . . 112 3.5.4 Conclusie: de subjunctieve converter wn=f . . . . . . . . . . . . . . 116 Het nominale wnn=f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 3.6.1 Algemene betekenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 3.6.1.1 Vorm van de nominale sDm=f . . . . . . . . . . . . . . . . 117 3.6.1.2 Betekenis van de nominale sDm=f . . . . . . . . . . . . . . 118 3.6.1.3 De nominale converter wnn=f . . . . . . . . . . . . . . . . 118 3.6.2 Mogelijke constructies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 3.6.3 Syntactische posities van deze constructies . . . . . . . . . . . . . . . 119 3.6.3.1 Na het partikel ir (conditioneel) . . . . . . . . . . . . . . . 119 3.6.3.2 Na nfr n als ontkenning van de subjunctieve of nominale sDm=f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 3.6.3.3 Na de prepositie mr (vergelijkend) . . . . . . . . . . . . . . 128 3.6.3.4 Na de prepositie n (causaal) . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 3.6.3.5 Na de prepositie r (vergelijkend) . . . . . . . . . . . . . . . 130 3.6.3.6 Om een adverbiaal predicaat te benadrukken . . . . . . . . 131 3.6.3.7 Als objectszin bij werkwoorden . . . . . . . . . . . . . . . . 132 3.6.4 Conclusie: de nominale converter wnn=f . . . . . . . . . . . . . . . 137 De sDm.t=f -vorm van wnn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 3.7.1 Algemene betekenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 3.7.1.1 Vorm van de sDm.t=f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 3.7.1.2 Betekenis van de constructie Dr sDm.t=f . . . . . . . . . . . 139 3.7.1.3 Bestaat de converter wn.t=f in de constructie r/Dr sDm.t=f ?141 3.7.2 Mogelijke constructies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 3.7.3 Syntactische posities van deze constructies . . . . . . . . . . . . . . . 144 3.7.4 Conclusie: de sDm.t=f -vorm van wnn als converter . . . . . . . . . . 145 De sDm.in=f -vorm van wnn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 3.8.1 Algemene betekenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 3.8.1.1 Vorm van de sDm.in=f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 3.8.1.2 Betekenis van de sDm.in=f . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 3.8.1.3 De converter wn.in=f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 3.8.2 Mogelijke constructies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 3.8.3 Syntactische posities van deze constructies . . . . . . . . . . . . . . . 148 3.8.3.1 Als sequentiële vorm in niet-initiële hoofdzinnen . . . . . . 148 3.8.4 Conclusie: de sDm.in=f -vorm van wnn als converter . . . . . . . . . 150 Participia en relatiefvormen van wnn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 3.9.1 Algemene betekenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 3.9.1.1 Vorm van de participia/relatiefvormen . . . . . . . . . . . . 151 3.9.1.2 Betekenis van de participia/relatiefvormen . . . . . . . . . 152 3.9.1.3 De converter wnn als participium of relatiefvorm . . . . . . 153 3.9.2 Mogelijke constructies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 3.9.3 Syntactische posities van deze constructies . . . . . . . . . . . . . . . 153 3.9.4 Conclusie: de participia en relatiefvormen van wnn als converter . . 177 Inhoudsopgave 3.10 De infinitief van wnn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.10.1 Algemene betekenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.10.1.1 Vorm van de infinitief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.10.1.2 Betekenis van de infinitief . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.10.1.3 De infinitief van wnn als converter . . . . . . . . . . . . . 3.10.2 Mogelijke constructies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.10.3 Syntactische posities van deze constructies . . . . . . . . . . . . . . 3.10.3.1 In de pseudoverbale constructie subject + r + infinitief . 3.10.3.2 Na nfr n als ontkenning van de subjunctieve of nominale sDm=f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.10.3.3 Na de prepositie m-xt (temporeel) . . . . . . . . . . . . . 3.10.3.4 Na de prepositie r (doelgericht) . . . . . . . . . . . . . . 3.10.4 Conclusie: de infinitief van wnn als converter . . . . . . . . . . . . 3.11 Het negatiefcomplement van wnn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.11.1 Algemene betekenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.11.1.1 Vorm van het negatiefcomplement . . . . . . . . . . . . . 3.11.1.2 Betekenis van het negatiefcomplement . . . . . . . . . . . 3.11.1.3 Het negatiefcomplement van wnn als converter . . . . . . 3.11.2 Mogelijke constructies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.11.3 Syntactische posities van deze constructies . . . . . . . . . . . . . . 3.11.3.1 Na Dd ‘zeggen (dat)’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.11.3.2 Na de prepositie n (causaal) . . . . . . . . . . . . . . . . 3.11.4 Conclusie: het negatiefcomplement van wnn als converter . . . . . 4 Existentie-uitdrukkingen met wnn 4.1 Algemene betekenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Positieve existentie-uitdrukkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1 iw wn + onbepaald subject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2 isT wn + onbepaald subject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.3 m=k wn + onbepaald subject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.4 ø wn + onbepaald subject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.5 Uitdrukkingen met een vervoegde vorm van wnn + bepaald subject 4.3 Negatieve existentie-uitdrukkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1 Negaties in het Oudegyptisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.2 nn + onbepaald subject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.3 n wnt + onbepaald subject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.4 nn wn + onbepaald subject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.5 Uitdrukkingen met een vervoegde vorm van wnn + bepaald subject 4.4 Conclusie: existentie-uitdrukkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 . . . . . . . . 179 179 179 179 180 180 180 180 . . . . . . . . . . . . . . 181 184 184 185 187 187 187 187 187 187 187 187 188 189 190 . 190 . 191 . 191 . 193 . 193 . 194 . 195 . 199 . 199 . 200 . 201 . 208 . 209 . 211 5 Partikels afgeleid van wnn 213 5.1 Het proclitische partikel wnt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 5.1.1 Vorm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 Inhoudsopgave 6 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.1.5 Functie en betekenis . . . . . . . . . . . . De ontkenning van wnt . . . . . . . . . . Mogelijke constructies . . . . . . . . . . . Syntactische posities van deze constructies 5.1.5.1 Na Dd ‘zeggen (dat)’ . . . . . . . 5.1.5.2 Na rx ‘weten (dat)’ . . . . . . . 5.1.5.3 Na de prepositie n (causaal) . . 5.2 Het enclitische partikel wnnt . . . . . . . . . . . 5.2.1 Vorm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.2 Betekenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.3 Syntactische posities . . . . . . . . . . . . 5.3 Conclusie: partikels afgeleid van wnn . . . . . . . III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Conclusie 6 Conclusie 6.1 wnn als converter . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.1 In hoofdzinspatronen . . . . . . . . . . 6.1.2 Afhankelijk van preposities . . . . . . . 6.1.3 Afhankelijk van partikels . . . . . . . . . 6.1.4 In ondergeschikte zinnen . . . . . . . . 6.1.5 Als participium of relatiefvorm . . . . . 6.2 Existentie-uitdrukkingen met een vorm van wnn 6.2.1 Met onbepaald subject . . . . . . . . . . 6.2.2 Met bepaald subject . . . . . . . . . . . 6.3 De partikels wnt en wnnt . . . . . . . . . . . . . 6.3.1 Het proclitische partikel wnt . . . . . . . 6.3.2 Het enclitische partikel wnnt . . . . . . 6.4 Tabellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV . . . . . . . . . . . . Bibliografie, colofon, indices en appendices . . . . . . . . . . . . 213 215 216 217 217 222 225 226 226 226 226 230 232 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 . 234 . 234 . 236 . 237 . 237 . 238 . 238 . 238 . 239 . 239 . 239 . 240 . 240 244 Bibliografie 245 Colofon 261 Index 264 Index 270 Appendix A: Niet-opgenomen tekstpassages 272 Appendix B: Bemerkingen bij de vertalingen 275 Deel I Inleiding 7 Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1 Situering van het onderwerp Het Egyptisch kent –in tegenstelling tot de moderne West-Europese talen– een aantal nonverbale zinstypes. Zoals de naam reeds doet vermoeden, zijn dit zinnen zonder enig werkwoord: een eenvoudige opeenvolging van subject en predicaat volstaat om een volledige zin te vormen. Afhankelijk van de aard van dat predicaat kan men de non-verbale zinnen verder indelen in nominale zinnen, adjectivische zinnen en adverbiale zinnen. Een speciale categorie is tenslotte die van de zgn. pseudoverbale zinnen. Syntactisch zijn dit non-verbale zinnen (omdat ze zijn gevormd naar het model van de adverbiale zin), maar omdat er een verbaal element aanwezig is in het predicaat (een infinitief of een toestandsvorm) kunnen ze moeilijk ‘non-verbaal’ genoemd worden.1 De verschillende non-verbale zinstypes missen echter –zowel syntactisch als semantisch– een aantal mogelijkheden die de verbale zinstypes wél hebben. Zo zijn ze niet in staat om in de syntaxis van een zin een nominale functie in te nemen: dit sluit reeds alle ondergeschikte posities uit (bv. als objectszin, of afhankelijk van preposities) van hun toepassingsbereik. Ook temporele of modale nuances die in het werkwoordssysteem uitgedrukt worden m.b.v. verschillende werkwoordsvormen zijn de non-verbale zin vreemd. Om dat probleem op te lossen beschikt het Egyptisch over het werkwoord wnn ‘zijn’. Dat werkwoord wordt slechts zelden in zijn letterlijke betekenis gebruikt, nl. om het bestaan of de aanwezigheid van iets of iemand uit te drukken. Veel frequenter is het gebruik van wnn als zgn. ‘converter’ voor non-verbale zinspatronen. In die gevallen wordt wnn steeds gevolgd door een non-verbaal predicaat om een bepaalde grammaticale constructie een andere syntactische positie te laten innemen of om er een bepaalde temporele of modale nuance aan toe te kennen. Dit gebeurt steeds op dezelfde manier: om de functie of betekenis van een bepaald verbaal zinstype te verkrijgen wordt een non-verbale zin omgevormd tot een verbale zin m.b.v. het werkwoord wnn. Zo kan bv. de adverbiale zin iw=f m pr ‘Hij is in het huis’ onmogelijk als wenszin gebruikt worden: die betekenis kan enkel door een 1 M ALAISE , M. en W INAND , J., Grammaire raisonnée de l’Égyptien classique (AegLeod 6), Luik 1999, §382. 8 I: I NLEIDING 1.2. Vroeger onderzoek 9 verbale zin uitgedrukt worden.2 Door de adverbiale zin nu om te zetten in een verbale zin (ingeleid door een vervoegde vorm van wnn) kan die wél een wens uitdrukken, bv. wn=f m pr ‘Moge hij in het huis zijn’. Dit mechanisme is overigens niet beperkt tot non-verbale zinspatronen. Ook een aantal verbale zinstypes kunnen m.b.v. wnn een andere betekenis of functie krijgen. In het Oudegyptisch komt dit –in tegenstelling tot het Middelegyptisch –nog redelijk vaak voor.3 1.2 Vroeger onderzoek Dit brengt ons bij het probleem van de verhouding tussen het Oud- en het Middelegyptisch. Hoewel beide taalstadia tot de synthetische fase van het Egyptisch behoren (in tegenstelling tot het analytische Nieuwegyptisch, Demotisch en Koptisch) en er heel wat overeenkomsten tussen beide zijn, mogen de verschillen ook niet geminimaliseerd worden. Het gebruik van het werkwoord wnn in het Middelegyptisch is reeds uitvoerig bestudeerd en stelt ons voor weinig problemen,4 maar dit werkwoord gedraagt zich toch niet helemaal hetzelfde in het Oudegyptisch. In dat taalstadium komen immers verschillende constructies voor met wnn die op het eerste zicht moeilijk verklaard kunnen worden a.d.h.v. onze kennis van het Middelegyptisch. Hoewel er de afgelopen decennia talrijke taalkundige studies verschenen zijn over bepaalde aspecten van het Middelegyptisch, is er slechts weinig vooronderzoek beschikbaar voor het Oudegyptisch. E DELS grammatica5 –nog steeds de enige studie van het Oudegyptisch in zijn geheel– verscheen meer dan een halve eeuw geleden. Die studie is m.n. wat betreft de beschrijving van het werkwoordssysteem (een essentieel onderdeel voor een onderzoek naar het gebruik van het werkwoord wnn) hopeloos verouderd, omdat E DEL slechts drie i.p.v. vijf actieve sDm=f -vormen onderscheidde.6 Bovendien is E DELS studie nog grotendeels opgesteld in de geest van G ARDINERS theorieën over het Middelegyptisch,7 al heeft hij reeds enkele elementen van P OLOTSKY ’ S onderzoek opgenomen.8 Sindsdien heeft het taalkundig onderzoek echter niet stilgestaan en na een periode waarin de zgn. ‘Standaardtheorie’ (die in navolging van P OLOTSKY ’ S werk ontwikkeld werd) enorm populair was, hebben verschillende onderzoekers sinds de late jaren ’80 dat paradigma hevig bekritiseerd. Momenteel is er niet één algemeen aanvaarde theorie die dezelfde positie heeft als G ARDINERS theorie in de jaren ’30–’60 of de Standaardtheorie in de jaren ’70–’80. In dit onderzoek zal dan ook meermaals gewezen worden op de meningsverschillen die er bestaan over bepaalde taalkundige kwesties en zullen we verduidelijken welke positie we verkiezen. Omdat E DELS grammatica dus in feite ontstaan is 2 Meer bepaald door de subjunctieve sDm=f. 3 Bv. het verbale patroon iw=f sDm=f (dat een gewoontematige handeling uitdrukt) waarvan twee door een vorm van wnn ingeleide constructies frequent voorkomen 4 in het Oudegyptisch, maar slechts zelden in het Middelegyptisch. Zie bv. ibid., §435–440 en §525–528. 5 6 E DEL , E., Altägyptische Grammatik (vol. 1–2) (AnOr 34/39), Rome 1955–1964. Nl. de “gewöhnliche sDm=f -Form (mrif) (ibid., §468ff), de “geminierende sDm=f -Form (mrrf)” (ibid., §491ff) en de “sDmwf -Form” (ibid., 531ff). Vandaag is het bestaan van vijf verschillende sDm=f -vormen vrijwel algemeen aanvaard (nl. de perfectieve, de afhankelijke, de prospectieve, de subjunctieve en de nominale sDm=f ), al worden er wel vaak verschillende termen gebruikt om dezelfde vorm aan te duiden. 7 Uit G ARDINER , A.H., Egyptian Grammar, 8 derde druk. Oxford 1957. Zie o.a. P OLOTSKY, H.J., Egyptian Tenses, in: PIASH II/5 (1965), p. 1–25 en P OLOTSKY, H.J., Les transpositions du verbe en égyptien classique, in: IOS 6 (1976), p. 2–50. I: I NLEIDING 1.2. Vroeger onderzoek 10 in een paradigma van twee generaties geleden is het niet evident om zijn beschrijvingen van grammaticale fenomenen in te passen in de hedendaagse taalkundige theorieën. Latere omvangrijke studies van het Oudegyptisch bleven steeds beperkt tot een bepaald deelgebied van het Oudegyptisch, zoals het werkwoordssysteem in de Piramidenteksten (A LLEN ),9 de narratieve werkwoordsvormen van het Oudegyptisch (D ORET )10 of het Egyptisch van de 4e dynastie (S CHWEITZER ).11 In die studies komt het gebruik van wnn wel op meerdere plaatsen aan bod, maar een totaalbeeld van alle mogelijke constructies waarin wnn voorkomt vinden we enkel in E DELS grammatica.12 Daarnaast komen bepaalde aspecten van het gebruik van wnn in het Oudegyptisch ook aan bod in een aantal artikels, maar vaak is dit slechts als ‘aanhangsel’ bij de studie van een bepaald probleem uit het Middelegyptisch (al zijn hier weliswaar uitzonderingen op).13 Om de hierboven opgesomde redenen menen we dat het interessant is om alle attestaties van het werkwoord wnn uit het Oudegyptisch opnieuw samen te bestuderen. Omdat sinds de studies van E DEL, A LLEN en D ORET het Oudegyptische tekstcorpus met heel wat teksten uitgebreid is,14 kan men op basis van nieuwe attestaties van wnn mogelijk nieuwe inzichten in bepaalde problemen verkrijgen. Ter volledigheid bespreken we in deze studie ook de verschillende existentie-uitdrukkingen met wnn én het gebruik van de partikels wnt (‘dat’, leidt objectszinnen in) en wnnt (‘werkelijk’, verleent een zekere nadruk). 9 A LLEN , J.P., The Inflection of the verb in the Pyramid Texts (BiAeg 2), Malibu 1984. 10 D ORET, E., The narrative verbal system of Old and Middle Egyptian (Cahiers d’Orientalisme 12), Genève 1986. In die studie komen vormen zoals de prospectieve sdm=f en de participia helemaal niet aan bod. 11 S CHWEITZER , S.D., Schrift und Sprache der 4. Dynastie (MENES 3), Wiesbaden 2005. Het tekstcorpus dat in die studie onderzocht wordt, is zowel in omvang als in grammaticale diversiteit dermate beperkt dat het weinig toevoegt aan ons onderwerp. 12 Zie E DEL, AG, §973–979 voor een beknopt overzicht met verdere verwijzingen. 13 Enkele voorbeelden van dergelijke studies zijn: B ARTA , W., Zum Gebrauch des Verbums wnn im Alt- und Mittelägyptischen, in: GM 132 (1993), p. 13–18; C OLLIER , M., Reading ir wnn conditionals in the Heqanakhte documents, in: LingAeg 13 (2005), p. 1–29; D EPUYDT, L., The end of the xr.f sDm.f in the Heqanakhte Letters, in: RdÉ 39 (1988), p. 204–208; D EPUYDT, L., Late Egyptian inn, ‘if’, and the conditional clause in Egyptian, in: JEA 77 (1991), p. 69–78; D EPUYDT, L., Condition and premise in Egyptian, in: RdÉ 46 (1995), p. 81–88; D ORET, E., The reading of the negation n wn.n.f, in: JEA 65 (1979), p. 161–163; K RUCHTEN , J.-M., ir wnn sDm.f (sDm.n.f) et ir sDm.f (sDm.n.f): une approche structuraliste, in: JEA 80 (1994), p. 97–108; T HACKER , T.W., On the structure of the expressions denoting existence and non-existence in Middle Egyptian,, in: JEA 35 (1949), p. 31–37; T HACKER , T.W., Compound tenses containing the verb “be” in Semitic and Egyptian, in: T HOMAS , D.W. en M C H ARDY, W.D. (red.), Hebrew and Semitic studies presented to Godfrey Rolles Driver, Oxford 1963, p. 156–171; Z ONHO 14 VEN , L.M.J., Studies on the sDm.t=f Verb Form in Classical Egyptian, Dissertatie Groningen 1997. Attestaties van wnn in de volgende tekstpublicaties die niet meer zijn opgenomen D ORETS studie: FAKHRY, A. et al., Denkmäler der Oase Dachla (AVDAIK 28), Mainz-am-Rhein 1982; KANAWATI , N., The rock tombs of El-Hawawish: the cemetery of Akhmim (vol. 7), Sydney 1987; KANAWATI , N., E L -K HALOULI , A. en T HOMPSON , E., Excavations at Saqqara Band II: North-West of Teti’s Pyramid 2, Sydney 1988, KANAWATI , N., The rock tombs of El-Hawawish: the cemetery of Akhmim (vol. 8), Sydney 1989; Z IEGLER , C., Catalogue des stèles, peintures et reliefs égyptiens de l’Ancien Empire et de la Première Période Intermédiaire vers 2686-2040 avant J.-C. Parijs 1990; L LOYD , A.B., S PENCER , A.J. en E L -K HOULI , A., Saqqâra Tombs 2: The mastabas of Meru, Semdenti, Khui and others,, Londen 1990; F ISCHER , H.G., A New Sixth Dynasty Inscription from Naqada, in: C., B ERGER, G., C LERC en N., G RI MAL (red.), Hommages à Jean Leclant (BdÉ 106/1), Caïro 1993, p. 181–188; K ANAWATI , N. en M C FARLANE , A., Deshasha. The Tombs of Inti, Shedu and Others (The Australian Centre for Egyptology Reports 5), Sydney 1993; S ÄVE -S ÖDERBERGH , T., Old Kingdom cemetery at Hamra Dom (El-Qasr Wa Es-Seiyad), Stockholm 1994; I: I NLEIDING 1.3 1.3. Specifieke problemen 11 Specifieke problemen Het zou ons te ver leiden om hier reeds alle Oudegyptische constructies op te sommen waarin wnn kennelijk op een andere manier gebruikt wordt dan in het Middelegyptisch. Wel kunnen we enkele problematische gevallen vermelden waarvoor verschillende onderzoekers een andere verklaring gaven of die volgens ons tot nu toe incorrect verklaard werden. Dat de constructie wn=f sDm=f de verleden tegenhanger is van het gewoontematige patroon iw=f sDm=f wist reeds E DEL ,15 maar volgens hem heeft wn=f sDm=f niet altijd een gewoontematige betekenis. Bovendien hield hij in zijn grammatica het bestaan van het patroon wn sDm=f ook voor mogelijk, al kon hij dit niet bewijzen. Volgens D ORET bestaat het patroon wn sDm=f wel degelijk en komt het enkel voor bij intransitieve werkwoorden, terwijl wn=f sDm=f voorbehouden is aan transitieve werkwoorden.16 De attestaties die pleiten voor het bestaan van een vorm wn sDm=f zijn uitermate schaars, maar sinds de publicatie van het graf van Hezi in Saqqara (in 1999) is er een wel heel interessant voorbeeld van die constructie opgedoken. Een andere constructie die zowel E DEL als D ORET gewoontematig vertalen is de wn=f Hr sDm-vorm.17 Op basis van de betekenis van de iw=f Hr sDm-vorm –waarvan wn=f Hr sDm duidelijk is afgeleid– ligt een gewoontematige betekenis echter niet voor de hand: die stelling moet dus opnieuw bekeken worden. Verschillende onderzoekers hebben reeds geopperd dat de converter B B ) –die bv. in de bovenstaande constructies een verleden tijd uitdrukt– eigenlijk geen perfectieve sDm=f is, maar een sDm.n=f -vorm.18 Omdat hiervoor vaak slechts vage en hoofdzakelijk theoretische argumenten gegeven werden, zullen we alle zinnen die reeds in die discussie KANAWATI , N. en H ASSAN , S., The Teti cemetery at Saqqara 1: The tombs of Nedjet-em-pet, Ka-aper and others (The Australian Centre for Egyptology Reports 8), Sydney 1996; KANAWATI , N. en H ASSAN , S., The Teti cemetery at Saqqara 2: The tomb of Ankhmahor (The Australian Centre for Egyptology Reports 9), Sydney 1997; KANAWATI , N. en A BDER -R AZIQ , M., The Teti cemetery at Saqqara 3: The tombs of Neferseshemre and Seankhuiptah (The Australian Centre for Egyptology Reports 11), Sydney 1998; PANTALACCI , L., La documentation épistolaire du palais des gouverneurs à Balat–‘Ayn As.īl, in: BIFAO 98 (1998), p. 303–315; A LTENMÜLLER , H., Die Wanddarstellungen im Grab des Mehu in Saqqara (AVDAIK 42), Mainz-am-Rhein 1998; KANAWATI , N. en A BDER -R AZIQ , M., The Teti cemetery at Saqqara 5: The tomb of Hesi (The Australian Centre for Egyptology Reports 13), Sydney 1999; KANAWATI , N. en A BDER -R AZIQ , M., The Teti cemetery at Saqqara 7: The tombs of Shepsipuptah, Mereri (Merinebti), Hefi and others (The Australian Centre for Egyptology Reports 17), Sydney 2001; VANDEKERCKHOVE , H. et al., Die Felsinschriften des Wadi Hilâl (Elkab VI), Brussel 2001; B ROVARSKI , E., The Senedjemib complex 1: The mastabas of Senedjemib Inti (G 2370), Khnumenti (S 2374), and Senedjemib Mehi (G 2378) (Giza Mastabas 7), Boston 2001, H AWASS , Z., An Inscribed Lintel in the Tomb of the Vizier Mehu at Saqqara, in: LingAeg 10 (2002), p. 219–224; S OUKIASSIAN , G., W UTTMANN , M. en PANTALACCI , L., Le palais des gouverneurs de l’époque de Pépy II: Les sanctuaires de ka et leurs dépendances (Balat VI) (FIFAO 46), Caïro 2002 en M Y ŚLIWIEC , K., Saqqara I: The Tomb of Merefnebef, Warschau 2004. 15 E DEL, AG, §895–897. 16 D ORET, NVS, p. 111–112 en tabel 6 op p. 119. 17 E DEL, AG, §897 en §931; D ORET, NVS, p. 112–113. 18 Zo o.a. in E DEL, AG, §894 en §931; D ORET, JEA 65 (1979), p. 161–163 en M/W, GREC, §438. I: I NLEIDING 1.4. Praktische benadering 12 zijn aangehaald uitgebreid bespreken om zo te kijken of die stelling bevestigd kan worden door het Oudegyptische bronnenmateriaal. De bekendste voorbeelden van de converter wnn zijn die waarin wnn een adverbiale of pseudoverbale zin inleidt. Voorbeelden met verbale zinstypes zijn zeldzamer, maar toch ook duidelijk geattesteerd, zoals bv. de hierboven vermelde wn=f sDm=f -constructie. Of ook adjectivische zinnen ingeleid kunnen worden door een vorm van wnn is echter minder duidelijk, aangezien hier slechts weinig mogelijke voorbeelden van zijn.19 Volgens E DEL komen in het Oudegyptisch een aantal –in het Middelegyptisch goed geattesteerde– vormen van wnn niet voor, nl. de sDm.xr=f, de toestandsvorm, het negatiefcomplement en de infinitief van wnn.20 Wat die eerste vorm betreft heeft E DEL alvast gelijk, maar van de andere vormen zijn er wél een aantal mogelijke voorbeelden aan te wijzen in ons tekstcorpus. 1.4 Praktische benadering Voor een onderzoek naar het gebruik van het werkwoord wnn in het Oudegyptisch vormt het Middelegyptisch een goed uitgangspunt, aangezien heel wat bekende constructies uit dat taalstadium reeds in het Oudegyptisch geattesteerd zijn. Daarom worden bij de theoretische uiteenzetting van de verschillende grammaticale constructies van wnn ter illustratie vaak voorbeelden uit het Middelegyptisch aangehaald. Bovendien wordt er uitvoerig verwezen naar verschillende grammaticale studies over het Middelegyptisch. De meeste recente taalkundige studies van het Egyptisch concentreren zich immers op dat taalstadium. Het primaire onderwerp van deze verhandeling blijft echter het gebruik van wnn in het Oudegyptisch. Dat heeft als gevolg dat grammaticale constructies uit het Middelegyptisch die niet geattesteerd zijn in het Oudegyptisch ook niet behandeld worden,21 tenzij ter verduidelijking van een gelijkaardige constructie in het Oudegyptisch.22 In dat laatste geval vermelden we steeds duidelijk dat die constructie niet voorkomt in het Oudegyptisch. Een typografisch hulpmiddel hiervoor is bovendien de nummering van de zinnen: alleen zinnen uit het Oudegyptisch krijgen een volgnummer, zodat we daar gemakkelijk naar kunnen verwijzen.23 Zinnen uit het Middel- of (in zeldzame gevallen) Nieuwegyptisch die we bespreken krijgen géén volgnummer.24 Daarnaast zijn er natuurlijk verschillende Oudegyptische grammaticale constructies die niet meer voorkomen in het Middelegyptisch, al is dit een minderheid van de attestaties. Omdat in het Oudegyptisch heel wat grammaticale constructies voorkomen die ook in het Middelegyptisch bestaan, zou men een volgende tweedeling kunnen aanbrengen in de presentatie van het onderzoek: 19 In E DEL, AG, §951 worden enkele voorbeelden opgesomd, zonder hier een duidelijke verklaring voor te geven. 20 ibid., §973. 21 Zo bv. de sDm.xr=f -vorm van wnn. 22 Een voorbeeld hiervan is de constructie ir wnn sDm.n=f, die in §3.6.3.1 op pagina 119 wel aangehaald en –kort– besproken wordt, maar waar we niet even diep op ingaan als de ir wnn sDm=f -constructie, die wél geattesteerd is in het Oudegyptisch. 23 Zie bv. zin 1 op pagina 30. 24 Zie bv. de zin uit CT IV, 207bT3L (Sp. 355), aangehaald op pagina 30. I: I NLEIDING 1.4. Praktische benadering 13 1) grammaticale constructies die zowel in het Oude Rijk als in het Middenrijk voorkomen 2) grammaticale constructies die verdwijnen nà het Oude Rijk Deze methode bleek echter niet praktisch te zijn en bovendien een verwarrende presentatie van de gegevens op te leveren. Daarom worden alle grammaticale constructies uit het Oudegyptisch thematisch behandeld, ongeacht of deze nog voorkomen in het Middelegyptisch of niet. Achtereenvolgens komen aan bod: (a) wnn als zgn. ‘converter’, waarbij de verschillende constructies onderverdeeld zijn volgens de werkwoordsvorm die wnn aanneemt (één van de verschillende suffixconjugatievormen, een participium, een relatiefvorm, een infinitief of een negatiefcomplement) (b) existentie-uitdrukkingen met wnn, zowel vaste uitdrukkingen als iw wn of n wnt als existentie-uitdrukkingen met een vervoegde vorm van wnn. (c) partikels afgeleid van het werkwoord wnn. Dit onderdeel gaat strikt gezien niet meer over het gebruik van het werkwoord wnn, maar kan toch niet ontbreken in een volledige overzichtsstudie. Bij elk gebruik van wnn zullen we eerst een algemene grammaticale bespreking geven van de mogelijke constructie, waarbij de (vaak sterk uiteenlopende) meningen van verschillende onderzoekers voorgesteld en becommentarieerd worden. Na die theoretische uitleg volgt een overzicht van alle attestaties uit het Oudegyptisch waarin dit grammaticaal patroon gebruikt wordt. Als het een patroon betreft dat bekend is uit het Middelegyptisch, stellen we ons de vraag of het in het Oudegyptisch dezelfde betekenis heeft en in dezelfde omstandigheden gebruikt wordt. Indien het Oudegyptische patroon niet zomaar als voorloper van een Middelegyptische constructie kan beschouwd worden, proberen we uit te zoeken wat dan wel de precieze betekenis ervan is. Tot slot wil ik hier een aantal mensen vermelden die me geholpen bij de uitwerking van deze thesis. Eerst en vooral wens ik mijn promotor Prof. dr. H.O. Willems te bedanken voor de interessante discussies en de talrijke suggesties die hij gegeven heeft, waardoor mijn thesis op heel wat punten verbeterd is. Ook mijn ouders ben ik zeer dankbaar, omdat ze me tijdens mijn gehele studie de mogelijkheden en de steun geschonken hebben om de zaken te bestuderen die me interesseren. In het bijzonder wil ik mijn broer Koen en mijn vader bedanken voor hun hulp bij het lezen van Italiaanse artikels en vertalingen voor deze thesis. Mijn vriendin en studiegenote Céline bedank ik voor haar hulp bij het nalezen en corrigeren van de laatste versie van mijn thesis. Bovendien was ze steeds bereid mijn –ongetwijfeld voor haar saaie– uiteenzettingen over de voortgang van mijn thesis te aanhoren. Hier mag ik ook S. Rosmorduc niet vergeten, de auteur van HieroTEX. Zonder zijn uitstekende software was het invoegen van hiërogliefen in deze thesis onmogelijk. Hij was ook steeds bereid me verder te helpen met al mijn vragen over HieroTEX. Hoofdstuk 2 Bronnen 2.1 2.1.1 2.1.1.1 Afbakening van het bronnenmateriaal Chronologisch Opgenomen teksten uit het Oude Rijk Voor dit onderzoek zijn alle teksten uit het Oude Rijk –m.n. de periode van de 4e t.e.m. de 6e dynastie– doorzocht naar grammaticale constructies met een vorm van het werkwoord wnn. Voor het bijeenbrengen van het bronnenmateriaal zijn de volgende publicaties gebruikt: • S ETHES Urkunden I25 voor het merendeel van de autobiografische en koninklijke teksten uit het Oude Rijk. • S ETHES Piramidentexte26 en FAULKNERS aanvulling hierop27 voor de Piramidenteksten.28 • latere tekstpublicaties zijn opgespoord m.b.v. H ANNIGS Ägyptisches Wörterbuch29 , M EEKS ’ recensie daarvan30 en de Thesaurus Linguae Aegyptiae.31 Referenties naar deze teksten zijn uit praktische overwegingen sterk afgekort: de gebruikte afkortingen worden in §2.2 op pagina 17 opgesomd. 25 S ETHE , K., Urkunden des Alten Reichs (vol. 1–4) (Urkunden des aegyptischen Altertums 1), Leipzig 1903–1933. 26 S ETHE , K., Die Altaegyptische Piramidentexte: nach den Papierabdrücken und Photographien des Berliner Museums (vol. 1–4), tweede druk. Hildesheim 1960. 27 FAULKNER , R.O., The Ancient Egyptian Pyramid Texts. Supplement of Hieroglyphic Texts, Oxford 1969. De teksten uit deze publicatie die zijn opgenomen, heb ik het spreuknummer gegeven dat FAULKNER eraan toegekend heeft. Dit verschilt van het zgn. herziene systeem van S ETHES nummering dat bv. in de vertaling van A LLEN gebruikt wordt. Voor een concordantie tussen beide nummeringssytemen, zie A LLEN , J.P., The Ancient Egyptian Pyramid Texts (Writings from the Ancient World 23), Atlanta 2005, p. 415–416. 28 De publicatie van de teksten uit de piramide van Pepi I in L ECLANT, J., N AGGAR , C. B ERGER - EL en P IERRE -C ROISIAU, I., Les textes de la pyramide de Pépy Ier (MIFAO 118), Caïro 2001 heb ik wegens tijdsgebrek slechts vluchtig kunnen bekijken, maar echt duidelijke extra attestaties van wnn schijnen die teksten niet op te leveren (aangezien een groot deel van de teksten erg fragmentarisch is). 29 H ANNIG , R., Ägyptisches Wörterbuch I. Altes Reich und Erste Zwischenzeit (KdAW 98/Hannig-Lexica 4), Mainz-am-Rhein 2003. 30 M EEKS , D., Recensie van Hannig, R., Ägyptisches Wörterbuch I. Altes Reich und Erste Zwischenzeit (KdAW 98/Hannig-Lexica 4), in: LingAeg 13 (2005), p. 234. 31 Te vinden op: http://aaew2.bbaw.de/tla. De versie van deze databank die ik gebruikt heb dateert van 31 oktober 2005. 14 I: I NLEIDING 2.1.1.2 2.1. Afbakening van het bronnenmateriaal 15 Niet opgenomen teksten uit de Eerste Tussenperiode Teksten uit de Eerste Tussenperiode (7e t.e.m. 11e dynastie) zijn in principe buiten beschouwing gelaten. Het tekstcorpus uit het Oude Rijk is immers reeds behoorlijk omvangrijk voor een studie zoals deze. De scheidingslijn tussen Oude Rijk en Eerste Tussenperiode is echter niet voor alle teksten even duidelijk. Attestaties die mogelijk uit het late Oude Rijk stammen (maar ook uit de vroege Eerste Tussenperiode kunnen stammen) worden alleszins opgenomen in dit onderzoek.32 Attestaties die overduidelijk gedateerd moeten worden in de Eerste Tussenperiode worden in de regel niet opgenomen. Ter volledigheid volgt hier een overzicht van teksten uit de Eerste Tussenperiode waarin attestaties van wnn voorkomen die niet opgenomen zijn in het onderzoek.33 Hierbij wordt steeds verwezen naar de oorspronkelijke tekstpublicatie en een vertaling van de tekst in S CHENKEL , W., Memphis – Herakleopolis – Theben. Die epigraphischen Zeugnisse der 7.–11. Dynastie Ägyptens (ÄgAbh 12), Wiesbaden 196534 en de verschillende attestaties van wnn worden opgesomd, maar niet verder besproken. a. de decreten Koptos Q35 en Koptos H,36 die wellicht beide onder nfr-kA-Hr zijn opgesteld (de 11e koning van de 8e dynastie).37 b. het decreet Koptos R,38 te dateren onder wAD-kA-ra (ook een koning uit de 8e dynastie).39 c. de stèle van bb 40 d. een fragment van een stèle uit Naga ed-Deir (wellicht van een persoon genaamd iniit=f) (BMFA 25.680) die tussen de 8e en de 10e gedateerd moet worden.41 e. een fragment van de architraaf van sn-sTi uit Dendera (Philadelphia, Univ. Mus. 29– 32 Bij de bespreking van de afzonderlijke attestaties wordt dan wel vermeld dat ze mogelijk uit de Eerste Tussenperiode stammen. Voor de datering van de teksten is gebruik gemaakt van de informatie in de oorspronkelijke tekstpublicaties en de aanwijzingen in H ANNIG, AW I, die naast “Belege des AR” en “Belege der 1. Zzt.” ook twijfelgevallen (“Belege der *1. Zzt.”) onderscheidt. Het betreft voorbeeldzinnen 165 op pagina 137, 139 op pagina 123, 139 op pagina 123, 180 op pagina 156 en 176 op pagina 155. 33 Onderstaand overzicht is niet exhaustief. 34 Tenminste als de tekst daar opgenomen is. 35 Urk I, 300, vertaald in ibid., nr. 11 en bestudeerd in G OEDICKE , H., Königliche Dokumente aus dem Alten Reich (ÄgAbh 14), Wiesbaden 1967, p. 190–192. De herstelling van de vorm mr wn.t=k in Urk I, 300, 6 door S ETHE is bovendien weinig waarschijnlijk, zie ibid., p. 191, opmerking 7. 36 Urk I, 303–304, vertaald in S CHENKEL, MHT, nr. 1 en bestudeerd in G OEDICKE, KDAR, p. 163–164. Imperfectief participium van wnn gevolgd door adverbiaal predicaat in Urk I, 303, 18 37 Zie B ECKERATH , J. VON, Handbuch des ägyptischen Königsnamen (MÄS 49), Berlijn – München 1999, p. 68–69. 38 Urk I, 304–306, vertaald in S CHENKEL, MHT, nr. 12 en bestudeerd in G OEDICKE, KDAR, p. 214–225. De attestaties zijn de volgende: subjunctief na rDi (met adverbiaal predicaat) in Urk I, 305, 7; prospectieve sDm=f (met adverbiaal predicaat) na wD in Urk I, 305, 17 en een prospectieve sDm=f (met toestandsvorm) na wpw-r in Urk I, 305, 18 (beide vormen als prospectieve sDm=f geïnterpreteerd in D ORET, NVS, p. 117, voetnoot 33). 39 In dit decreet wordt de (vermoedelijke) Horusnaam van die koning gebruikt, nl. dmD-ib-tA.wy. De exacte positie van wAd-kA-ra in de 8e dynastie is onduidelijk, zie VON B ECKERATH, Königsnamen, p. 70–71. In zijn studie van dit decreet stelt G OEDICKE voor deze koning te plaatsen in de 9e dynastie, zie G OEDICKE, KDAR, p. 215. 40 Gepubliceerd in D ARESSY, M.G., Une stèle de l’Ancien Empire maintenant détruite, in: ASAE 15 (1915), p. 207–208, op r. 2 de existentie-uitdrukking nn wn X. 41 Gepubliceerd in F ISCHER , H.G., Inscriptions from the Coptite nome, dynasties VI-XI (AnOr 40), Rome 1964, p. 106–111 en vermeld in S CHENKEL, MHT, nr. 103, waar verwezen wordt naar een alternatieve datering (nl. in de 11e dynastie). Attestatie in F ISCHER, Coptite nome, p. 107, r. 7: prospectief gevolgd door een adverbiaal predicaat als toekomstgericht hoofdzinspatroon met emfatische functie. I: I NLEIDING 2.1. Afbakening van het bronnenmateriaal 16 66–682), te dateren tussen het einde van de 6e dynastie en het begin van de 9e dynastie.42 f. een aantal inscripties uit Sioet en Deir Rifeh, te dateren tussen de 8e en de 10e dynastie.43 g. inscripties uit de graven van rHw-r-Aw=sn en bA.wy in El-Hawawish, beide uit de 10e dynastie.44 h. inscripties uit het graf van anx.t(y)=f(y) in Mo’alla, uit de 10e dynastie.45 i. een dodenbrief uit Naga ed-Deir (N3500), waarschijnlijk te dateren tussen de 8e en de 10e dynastie.46 j. de stèle van rDi-wi-Xnmw uit Dendera, waarschijnlijk uit de 11e dynastie.47 k. een inscriptie uit het graf van mry-ptH in Dendera.48 l. de stèle van kAkA uit Naga ed-Deir (Or. Inst. 16995).49 m. de stèle van ini-it=f uit Goerna,50 te plaatsen in de 8e tot 10e dynastie. n. de stèle van Hny uit Dra Aboe en-Naga,51 uit de 11e dynastie. 2.1.1.3 Opgenomen teksten uit de Eerste Tussenperiode In bovenstaande attestaties komen meestal constructies (en soms zelfs identieke formuleringen) voor die al bekend zijn uit het Oude Rijk en dus weinig nieuw studiemateriaal toevoegen. Toch zijn er enkele attestaties van wnn uit de Eerste Tussenperiode die wel opgenomen zijn in het onderzoek, omdat ze mogelijk informatief kunnen zijn voor bepaalde 42 Gepubliceerd in F ISCHER , H.G., Dendera in the third millenium BC down to the Theban domination of Upper-Egypt, New York 1968, p. 119–128 en afb. XIV, op r. 5 een nominale sDm=f (gevolgd door een adverbiaal predicaat) afhankelijk van mri in de uitdrukking mrr(.w) wnn imAx=sn xr nTr aA (besproken op p. 136). 43 Gepubliceerd in G RIFFITH , F. L L ., The inscriptions of Siût and Dêr Rîfeh, Londen 1889. Attestaties in afb. 11, r. 8; afb. 11, r. 10; afb. 12, r. 48; afb 13, r. 23; afb. 13, r. 25; afb. 13, r. 31; afb. 14, r. 79; afb. 15, r. 27; afb. 20, r. 18. 44 Gepubliceerd in KANAWATI, El-Hawawish 7, afb. 16–17. Attestaties in afb. 16, r. 4 (wnnt in tweeledige nominale zin); afb. 16, r. 5 (subjunctief met adverbiaal predicaat na mri, reeds deels gepubliceerd in Urk I, 265, 17) en afb. 17, r. 3 (wnn imAx xr nTr, de context ervoor is verstoord zodat het niet duidelijk is welke vorm van wnn hier gebruikt wordt: een participium, prospectieve of nominale sDm=f ?). 45 Gepubliceerd in VANDIER , J., Mo’alla, la tombe d’Ankhtifi et la tombe de Sebekhotep (BdÉ 18), Caïro 1950 en vertaald in S CHENKEL, MHT, nr. 37. Attestaties in p. 163, r. 2 (wn=f Hr sDm); p. 186, r. 9 (imperfectief participium met adverbiaal predicaat); p. 216, r. 2 (iw wn X) en de uitdrukking iwty wn ky“wiens gelijke niet bestaat” die voorkomt in p. 171, r. 3; p. 179, r. 5; p. 186, r. 6; p. 186, r. 11; p. 198, r. 8; p. 203, r. 5; p. 216, r. 6; p. 239, r. 4 en p. 252, r. 6. 46 Gepubliceerd in S IMPSON , W.K., A Late Old Kingdom Letter to the Dead from Nag’ ed-Deir N3500, in: JEA 56 (1970), afb. 46a (achter p. 62) en nog verder becommentarieerd in G OEDICKE , H., The Letter to the Dead, Nag’ ed-Deir N3500, in: JEA 58 (1972), p. 95–98. De twee attestaties staan vlak achter elkaar op r. 4, nl. n wnt wn qA xrw (negatieve existentie-uitdrukking n wnt + zelfstandig gebruikt perfectief participium gevolgd door een toestandsvorm). 47 Gepubliceerd in P ETRIE , W.M.F. en G RIFFITHS , F.L., Dendereh 1898 (EEF 17), Londen 1900, afb. XV en vertaald in S CHENKEL, MHT, nr. 81. Een attestatie van het partikel wnnt in r. 16. 48 Gepubliceerd in P ETRIE en G RIFFITHS, Dendereh, afb. XA en vertaald in S CHENKEL, MHT, nr. 120. Een attestatie van een prospectief van wnn na n-mrw.t op r. 3. 49 Gepubliceerd in D UNHAM , D., Naga-ed-Dêr Stelae of the First Intermediate Period, Londen 1937, p. 101–102 en afb. XXXI en vertaald in S CHENKEL, MHT, nr. 265. Op r. 5 staat de –uit het Oude Rijk bekende– uitdrukking ir nfr n wnn m-a=Tn, ditmaal gevolgd door een modernere constructie iw=Tn r Dd. 50 Gepubliceerd in C LÈRE , J.-J. en VANDIER , J., Textes de la Première Période Intermédiare et de la XIe dynastie (BiAe 10), Brussel 1948, §2. Ook hier (op r. 3) een attestatie van de uitdrukking ir nfr n wnn m-a=Tn, naast een participium op r. 1. 51 Gepubliceerd in ibid., §17 en vertaald in S CHENKEL, MHT, nr. 74. Het partikel wnnt in een tweeledige nominale zin in r. 4. I: I NLEIDING 2.2. Lijst van afkortingen bij citeren bronnen 17 grammaticale constructies met wnn in het Oudegyptisch. Het gaat hier om de volgende attestaties: a. drie attestaties van de constructie ir wn (één met adverbiaal predicaat en twee met sDm=f -vorm erachter), hier besproken als voorbeeldzinnen 86 op pagina 97, 141 op pagina 125 en 142 op pagina 126 (uit de dodenbrief op de zgn. ‘Berlin Bowl’, een document uit de 11e dynastie). 2.1.2 Inhoudelijk In het huidige onderzoek worden alle attestaties opgenomen van het werkwoord wnn: wnn als converter voor (meestal) non-verbale zinspatronen (hoofdstuk 3), existentieuitdrukkingen met verschillende vormen van wnn (hoofdstuk 4) en partikels afgeleid van wnn (hoofdstuk 5). Substantieven afgeleid van wnn zijn niet opgenomen52 en ook eigennamen waarin vermoedelijk het werkwoord wnn voorkomt behoren niet tot het studiemateriaal.53 2.2 Lijst van afkortingen bij citeren bronnen Om praktische redenen zijn de verwijzingen naar tekstpublicaties in dit werk zo kort mogelijk gehouden. Een overzicht van de gebruikte afkortingen bij het citeren van het bronnenmateriaal uit het Oude Rijk volgt hieronder. Daarnaast worden in het deel over het werkwoord wnn in het Middelegyptisch heel wat voorbeelden uit dat taalstadium aangehaald ter verduidelijking van verschillende grammaticale constructies. Ook de afkortingen die bij deze verwijzingen gebruikt worden zijn in het overzicht hieronder opgenomen. Indien een tekst meermaals is gepubliceerd, wordt er verwezen naar de ‘standaardpublicatie’, of 52 Zie echter op pagina 274 voor een kort overzicht van de verschillende attestaties uit het Oude Rijk. In S CHWEITZER, Schrift und Sprache, p. 618 worden vier attestaties van het werkwoord wnn uit de 4e dynastie opgesomd: één zin uit de inscripties van mTn (hier besproken als voorbeeldzin 16 op pagina 44), twee attestaties van een reliëf uit de mastaba uit Giza van een zekere nfr (gepubliceerd in R EISNER , G.A., A history of the Giza necropolis (vol. 1), Cambridge 1942, afb. 241 en F ISCHER , H.G., Varia (Egyptian Studies 1), New York 1976, p. 32) en één attestatie van een schijndeur van een zekere izi (gepubliceerd in B ORCHARDT, L., Denkmäler des Alten Reiches (ausser den Statuen im Museum von Kairo (Vol. 1) (Catalogue général des antiquités égyptiennes du Musée du Caire), Berlijn 1937, p. 54–55). Buiten de attestatie uit mTn’s inscripties gaat het hier echter steeds om personennamen: wn-k(A)=f, wn-anx=s (vgl. R ANKE , H., Die ägyptischen Personennamen. Band I. Verzichnis der Namen, Glückstadt 1935, p. 78, 22) en wnnw (zie ibid., p. 79, 13) in nfr ’s reliëf (de eerste twee grammaticaal gelijkaardige attestaties worden niet expliciet apart vermeld in S CHWEITZER, Schrift und Sprache, p. 618) en nfr.t-wnn=s (zie R ANKE, PN, p. 202, 1) op izi ’s schijndeur. De namen wn-k(A)=f en wn-anx=s kunnen beide verklaard worden als een subjunctief die een wens uitdrukt (en niet, zoals in F ISCHER, Varia, p. 32 wordt voorgesteld, als een existentie-uitdrukking: “her life exists/his ka exists”). De eerste mogelijkheid die F ISCHER aanhaalt (maar zelf reeds in twijfel trekt) –nl. dat wn-anx=s een (volgens hem hypothetische, maar zie hier §3.2.3.5 op pagina 56) wn ø sDm=f -vorm zou zijn– is semantisch nog minder geloofwaardig. wnnw is duidelijk een actief imperfectief participium en nfr.t wnn=s is een voorbeeld van een in de 4e dynastie courante constructie die S CHWEITZER “Topik-Prâsens” noemt: een vooropgeplaatst nominaal subject wordt gevolgd door een sDm=f -vorm en dit heeft een presentische betekenis, zie S CHWEITZER, Schrift und Sprache, §332, §413 en §445. 53 I: I NLEIDING 2.2. Lijst van afkortingen bij citeren bronnen 18 –in een aantal gevallen– naar de meest toegankelijke publicatie.54 Admonitions = G ARDINER , A.H., The Admonitions of an Egyptian Sage (Papyrus Leiden 344 recto), Leipzig 1909 (cit.: afbeelding, regel). AEPT = FAULKNER , R.O., The Ancient Egyptian Pyramid Texts. Supplement of Hieroglyphic Texts, Oxford 1969 (cit.: paragraaf, (spreuk volgens Faulkner)). A LTENMÜLLER , Mehu = A LTENMÜLLER , H., Die Wanddarstellungen im Grab des Mehu in Saqqara (AVDAIK 42), Mainz-am-Rhein 1998 (cit.: pagina, regel). A NTHES , Hatnub = A NTHES , R. en M ÖLLER , G., Die Felsinschriften von Hatnub (UGAA 9), Leipzig 1928 (cit.: afbeelding, regel). ASAE 43 = D RIOTON , E., Description sommaire des chapelles funéraires de la VIe dynastie récemment découvertes derrière le mastaba de Mérérouka à Sakkarah, in: ASAE 43 (1943), p. 487–513 (cit.: pagina, regel). ASAE 55 = D RIOTON , E. en L AUER , J.-P., Une groupe de tombes à Saqqarah: Icheti, NeferKhouou-Ptah, Sébek-Em-Khent et Ânkhi, in: ASAE 55 (1958), p. 207–251 (cit.: pagina, regel). B ADAWY, Iteti = B ADAWY, A., The tombs of Iteti, Sekhem’ankh-Ptah, and Kaemnofert at Giza, Berkeley 1976 (cit.: afbeelding). BdÉ 106.1, = F ISCHER , H.G., A New Sixth Dynasty Inscription from Naqada, in: B ERGER C., C LERC G. EN G RIMAL N., Hommages à Jean Leclant (BdÉ 106/1), Caïro 1993, p. 181–188 (cit.: pagina, figuur, regel). BD = N AVILLE , E., Das ägyptische Todtenbuch der XVII. bis XX. Dynastie, Berlijn 1886 (cit.: hoofdstuk, regel). Berlijn = Z . N ., Ägyptische Inschriften aus den Königlichen Museen zu Berlin, Leipzig 1913– 1924 (cit.: nummer inscriptie, regel). Bersheh = N EWBERRY, P.E., El Bersheh, Londen 1893–1894 (cit.: volume, afbeelding, regel). BIFAO 98 = PANTALACCI , L., La documentation épistolaire du palais des gouverneurs à Balat–‘Ayn As.ı̄l, in: BIFAO 98 (1998), p. 303–315 (cit.: pagina, regel). B LACKMAN , Meir 3 = B LACKMAN , A.M., The rock tombs of Meir 3: The tomb-chapel of UkhHotp son of Ukh-Hotp and Mersi (B, No. 4) (ASE 24), Londen 1915 (cit.: afbeelding). B LACKMAN , Meir 5 = B LACKMAN , A.M., The rock tombs of Meir 5: The tomb-chapels A, No. 1 (that of Ni-’ankh-Pepi the Black), A, No. 2 (that of Pepi’onkh with the Good Name, of Heny the Black), A, No. 4 (that of Hepi the Black), D, No. 1 (that of Pepi), and E, Nos. 1-4 (those of Meniu...) (ASE 28), Londen 1953 (cit.: afbeelding, register). B ORCHARDT, Denkmäler 1–2 = B ORCHARDT, L., Denkmäler des Alten Reichs (vol. 1–2) (Catalogue général des antiquités égyptiennes du Musée du Caire), Berlijn–Caïro 1937– 54 De hier benodigde teksten uit Z . N ., Schriftstücke der VI. Dynastie aus Elephantine. Zaubersprüche für Mutter und Kind. Ostraka (Hieratische Papyrus aus den Königlichen Museen zu Berlin 3), Leipzig 1911 –een moeilijk te vinden boek– zijn op één na later nog in verschillende tijdschriften uitgegegeven. Een ander voorbeeld is de inscriptie over de hond abwtyw, dat oorspronkelijk in een bulletin van het Boston Museum of Fine Arts is gepubliceerd, maar later ook in een nummer van ZÄS is verschenen: uit praktische overwegingen wordt naar die laatste publicatie verwezen. I: I NLEIDING 2.2. Lijst van afkortingen bij citeren bronnen 19 1964 (cit.: volume, pagina, regel). B ORCHARDT, S’aahu-re 2 = B ORCHARDT, L., Das Grabdenkmal des Königs S’aahu-re’ (vol. 2) (WVDOG 26 / Ausgrabungen des Deutschen Orient-Gesellschaft in Abusir: 1902–1908 7), Leipzig 1913 (cit.: afbeelding). B ROVARSKI , GizaMast7 = B ROVARSKI , E., The Senedjemib complex 1: The mastabas of Senedjemib Inti (G 2370), Khnumenti (S 2374), and Senedjemib Mehi (G 2378) (Giza Mastabas 7), Boston 2001 (cit: figuur, regel). CT = D E B UCK , A., The Egyptian Coffin Texts, Chicago 1935–1961 (vol. 1–7) (cit.: volume, pagina, regelversie (spreuk)). D AVIES , Deir el-Gebrawi II = D AVIES , N. DE G., The rock tombs of Deir el-Gebrawi (vol. 2) (ASE 12), Londen 1902 (cit.: afbeelding, register). D UELL , Mereruka 1–2 = D UELL , P., C OWERN , R.T., N IMS , C.F., T HOMPSON , L.F., en KOSSOFF , M., Sakkarah expedition: the mastaba of Mereruka (vol. 1–2) (OIP 31/39), Chicago 1934–1935 (cit.: volume, afbeelding, register). FAKHRY, Denkmäler Dachla = FAKHRY, A., O SING, J., M OURSI , M., en A RNOLD , D., Denkmäler der Oase Dachla (AVDAIK 28), Mainz-am-Rhein 1982 (cit.: afbeelding, regel). F ISCHER , Coptite nome = F ISCHER , H.G., Inscriptions from the Coptite nome, dynasties VI-XI (AnOr 40), Rome 1964 (cit.: pagina, regel). G ARDINER , Sinai = G ARDINER , A.H. en P EET, T., The Inscriptions of Sinai, Londen 19522 (cit.: nummer inscriptie, regel). Gebel Barkal = D E B UCK , A., Egyptian Readingbook, Leiden 1948, p. 56–63 (cit.: regel van de stèle). G RIFFITH , Siut = G RIFFITH , F. L L ., The inscriptions of Siût and Dêr Rîfeh, Londen 1889 (cit.: nummer tombe, regel). H ABACHI , Obelisks = H ABACHI , L., The obelisks of Egypt, Skyscrapers of the Past, New York 1977 (cit.: afbeelding, regel). H ASSAN , Giza 2–5 = H ASSAN , S., Excavations at Giza 1930–1934: Excavations of the Faculty of Arts, Fouad I University (vol. 2–5), Caïro 1936–1944 (cit.: volume, afbeelding, regel). H ASSAN , Hemet-Re = H ASSAN , S., Mastabas of Princess Hemet-Re and Others (Excavations at Saqqara 1937–1938 III), Caïro 1975 (cit.: pagina, afbeelding, regel). H ASSAN , Neb-Kaw-Her = H ASSAN , S., The Mastaba of Neb-Kaw-Her (Excavations at Saqqara 1937–1938 I), Caïro 1975 (cit.: pagina, afbeelding, regel). H ASSAN , Ny-ankh-Pepi = H ASSAN , S., The Mastabas of Ny-ankh-Pepy and Others (Excavations at Saqqara 1937–1938 II), Caïro 1975 (cit.: pagina, afbeelding, regel). Hekanakhte = JAMES , T.G.H., The Hekanakhte Papers and other early Middle Kingdom Documents, New York 1962 (cit.: nummer document, recto/verso, regel). HTBM = JAMES , T.G.H. (e.a.), Hieroglyphic texts from Egyptian stelae etc. in the British Museum, London (British Museum. Department of Egyptian and Assyrian antiquities) (vol. 1–12), Londen 1911–1993 (cit.: nummer inscriptie, regel). JAMES , Khentika = JAMES , T.G.H. en A PTED , M.R., The mastaba of Khentika called Ikhekhi (ASE 30), Londen 1953 (cit.: afbeelding, regel). JEA 21 = FAULKNER , R.O., The Installation of the Vizier, in: JEA 41 (1955), p. 18–29 (cit.: I: I NLEIDING 2.2. Lijst van afkortingen bij citeren bronnen 20 pagina, regel). JEA 28 = S MITHER , P.C., An Old Kingdom letter concerning the crimes of count Sabni, in: JEA 28 (1942), p. 16–19 (cit.: pagina, regel). JEA 42 = FAULKNER , R.O., The Man who was tired of life, in: JEA 42 (1956), p. 21–40 (cit.: regel). JEA 54 = R OCCATI , A., Una lettera inedita dell’Antico Regno, in: JEA 54 (1968), p. 14–22 (cit.: afbeelding, regel). JNES 13 = W ILSON , J.A. A Group of Sixth Dynasty Inscriptions, in: JNES 13 (1954), p. 243–264 (cit.: afbeelding, regel). J ÉQUIER , Pépi II = J ÉQUIER , G., Le monument funéraire de Pépi II: Les approches du temple (vol. 3) (Fouilles à Saqqarah), Caïro 1929 (cit.: pagina). J UNKER , Gîza11 = J UNKER , H., Gîza XI: der Friedhof südlich der Cheopspyramide (Ostteil), Wenen 1953 (cit.: afbeelding, regel). KANAWATI , El-Hawawish 7–8 = KANAWATI , N., The rock tombs of El-Hawawish: the cemetery of Akhmim (vol. 7–8), Sydney 1987–1989 (cit.: volume, afbeelding, regel). KANAWATI , ExcSaqq II.2 = KANAWATI , N., E L -K HALOULI , A., en T HOMPSON , E., Excavations at Saqqara Band II: North-West of Teti’s Pyramid 2, Sydney 1988 (cit.: afbeelding, regel). KANAWATI , TetiCem1 = KANAWATI , N. en H ASSAN , S., The Teti cemetery at Saqqara 1: The tombs of Nedjet-em-pet, Ka-aper and others (The Australian Centre for Egyptology Reports 8), Sydney 1996 (cit.: afbeelding, regel). KANAWATI , TetiCem2 = KANAWATI , N. en H ASSAN , S., The Teti cemetery at Saqqara 2: The tomb of Ankhmahor (The Australian Centre for Egyptology Reports 9), Sydney 1997 (cit.: afbeelding, regel). KANAWATI , TetiCem3 = KANAWATI , N. en A BDER -R AZIQ , M., The Teti cemetery at Saqqara 3: The tombs of Neferseshemre and Seankhuiptah (The Australian Centre for Egyptology Reports 11), Sydney 1998 (cit.: pagina, regel). KANAWATI , TetiCem5 = KANAWATI , N. en A BDER -R AZIQ , M., The Teti cemetery at Saqqara 5: The tomb of Hesi (The Australian Centre for Egyptology Reports 13), Sydney 1999 (cit.: afbeelding, regel). KANAWATI , TetiCem7 = KANAWATI , N. en A BDER -R AZIQ , M., The Teti cemetery at Saqqara 7: The tombs of Shepsipuptah, Mereri (Merinebti), Hefi and others, Sydney 2001 (cit.: afbeelding, regel). Kêmi 15 = G OYON , G., Le tombeau d’Ankhmahor à Saqqarah, in: Kêmi 15 (1959), p. 10–22 (cit.: afbeelding, regel). Kêmi 6 = M ONTET, P., Les tombes dits de Kasr-el-Sayad, in: Kêmi 6 (1936), p. 81–129 (cit.: pagina). KRI II = K ITCHEN , K.A., Ramesside Inscriptions II, Oxford 1979 (cit.: pagina, regel). L EPSIUS , Denkmäler 1 = L EPSIUS , R., Denkmäler aus Aegypten und Aethopien (vol. 1), Leipzig 1897 (cit.: pagina, regel). LettDead = G ARDINER , A.H. en S ETHE , K., Egyptian letters to the dead, Londen 1928 (cit.: afbeelding, regel). LingAeg 10 = H AWASS , Z., An Inscribed Lintel in the Tomb of the Vizier Mehu at Saqqara, I: I NLEIDING 2.2. Lijst van afkortingen bij citeren bronnen 21 in: LingAeg 10 (2002), p. 219–224 (cit.: pagina, regel). L LOYD , SaqqTomb2 = L LOYD , A.B., S PENCER , A.J. en E L -K HOULI , A., Saqqâra Tombs 2: The mastabas of Meru, Semdenti, Khui and others, Londen 1990 (cit.: afbeelding, regel). M ARIETTE , Mastabas = M ARIETTE , F.-A.-G., Les mastabas de l’Ancien Empire. Fragment du dernier ouvrage de A. Mariette, publié d’après le manuscrit de l’auteur par G. Maspero, Parijs 1885 (cit.: pagina). M ARTIN , Hetepka = M ARTIN , G.T., L LOYD , A.B., en N ICHOLLS , R.V., The tomb of Hetepka and other reliefs and inscriptions from the sacred animal necropolis North Saqqara 1964– 1973 (Texts from excavations 4 / Excavations at North Saqqâra. Documentary series 2), Londen 1979 (cit.: afbeelding, regel). Methethi = KAPLONY, P., Studien zum Grab des Methethi (Monographien der Abegg-Stiftung 8), Bern 1976 (cit.: pagina, regel). M Y ŚLIWIEC , SaqqaraI = M Y ŚLIWIEC , K., Saqqara I: The Tomb of Merefnebef, Warschau 2004 (cit.: sectie, regel). Neferti = H ELCK , W., Die Prophezeiung des nfr.tj, Wiesbaden 1970 (cit.: regel van P. Petersburg 1116B). P. Brit. Mus. = L EITZ , C., Magical and Medical Papyri of the New Kingdom (Hieratic Papyri of the British Museum 8), Londen 1999 (cit: pagina, regel manuscript) Peas. = PARKINSON , R.B., The Tale of the Eloquent Peasant, Oxford 1991 (cit.: manuscript en regel volgens oude nummering). P. Ebers = G RAPOW, H., Die medizinischen Texte in hieroglyphischer Umschreibung autographiert, Berlijn 1958 (cit.: pagina, regel manuscript). P ETRIE , Dendereh = P ETRIE , W.M.F., en G RIFFITHS , F.L., Dendereh 1898 (EEF 17), Londen 1900 (cit.: afbeelding, regel). P. Kahun = G RIFFITH , F.L., Hieratic Papyri from Kahun and Gurob, Londen 1898 (cit.: afbeelding, regel manuscript). Ptahhotep = Z̆ ABA , Z., Les maximes de Ptahhotep, Praag 1956 (cit.: nummer volgens Dévaud naar P. Prisse). P. Westcar = B LACKMAN , A.M., The Story of King Kheops and the Magicians. Transcribed from Papyrus Westcar (Berlin Papyrus 3033), Reading 1988 (cit.: pagina, regel manuscript). Pyr. = S ETHE , K., Die Altaegyptische Piramidentexte: nach den Papierabdrücken und Photographien des Berliner Museums, Hildesheim 19602 (cit: paragraafversie (spreuk)). RdÉ 2 = VANDIER , J., Quatre stèles inédites de la fin de l’Ancien Ampire et de la première époque intermédiaire, in: RdÉ 2 (1936), p. 43–64 (cit.: pagina, regel). Satire der beroepen = H ELCK , W., Die Lehre des dwa-xti, Wiesbaden 1970 (cit.: sectie, paragraaf van de editie). Schriftstücke Elephantine = Z . N ., Schriftstücke der VI. Dynastie aus Elephantine. Zaubersprüche für Mutter und Kind. Ostraka (Hieratische Papyrus aus den Königlichen Museen zu Berlin 3), Leipzig 1911 (cit.: afbeelding, regel). Shipwrecked = B LACKMAN , A.M., Middle Egyptian Stories, Brussel 1932, p. 41–48 (cit.: regel manuscript). S IMPSON , GizaMast4 = S IMPSON , W.K., Mastabas of the Western Cemetery I (Giza Mastabas I: I NLEIDING 2.2. Lijst van afkortingen bij citeren bronnen 22 4), Boston 1980 (cit.: afbeelding, regel). Sinuhe = KOCH , R., Die Erzählung des Sinouhe, Brussel 1990 (cit.: manuscript, regel). S OUKIASSIAN , Balat6 = S OUKIASSIAN , G., W UTTMANN , M. en PANTALACCI , L., Le palais des gouverneurs de l’époque de Pépy II: Les sanctuaires de ka et leurs dépendances (Balat VI) (FIFAO 46), Caïro 2002 (cit.: pagina, regel). S ÄVE -S ÖDERBERGH , Hamra Dom = S ÄVE -S ÖDERBERGH , T., Old Kingdom cemetery at Hamra Dom (El-Qasr Wa Es-Seiyad), Stockholm 1994 (cit.: afbeelding, regel). Turijn = FABRETTI , A., R OSSI , F. en L ANZONE , R.V., Regio Museo di Torino, Turijn 1882– 1888 (cit.: nummer inscriptie, regel). Urk I = S ETHE , K., Urkunden des Alten Reichs (Urkunden des aegyptischen Altertums. Abt. 1) (vol. 1–4), Leipzig 1903–1933 (cit.: pagina, regel). Urk IV = S ETHE , K. en H ELCK , W., Urkunden der 18. Dynastie, Leipzig 1906–1958 (cit.: pagina, regel). Urk V = G RAPOW, H., Religiöse Urkunden, Leipzig 1915–1917 (cit.: pagina, regel). VANDEKERCKHOVE , Elkab 6 = VANDEKERCKHOVE , H., M ÜLLER -W OLLERMANN , R., D E PUYDT, F., en M EKHITARIAN , A., Die Felsinschriften des Wadi Hilâl (Elkab VI), Brussel 2001 (cit.: pagina, regel). Z̆ ABA , Lower Nubia = Z̆ ABA , Z., Rock Inscriptions of Lower Nubia, Praag 1974 (cit.: nummer inscriptie, regel). Z IEGLER , Statues Ancien Empire = Z IEGLER , C., Les statues égyptiennes de l’Ancien Empire. Louvre, Parijs 1997 (cit.: pagina). Z IEGLER , Stèles Ancien Empire = Z IEGLER , C., Catalogue des stèles, peintures et reliefs égyptiens de l’Ancien Empire et de la Première Période Intermédiaire vers 2686-2040 avant J.-C., Parijs 1990 (cit.: pagina, regel). ZÄS 58 = S ETHE , K., Die Sprüche für das Kennen der Seelen der heiligen Orte (Totb. Kap. 107–109. 111–116, in: ZÄS 58 (1923), p. 14*–31* (cit.: pagina). ZÄS 61 = S ETHE , K. Ein Prozessurteil aus dem alten Reich, in: ZÄS 61 (1926), p. 67–79 (cit.: pagina, regel). ZÄS 93 = F ISCHER , H.G., An Old Kingdom Monogram, in: ZÄS 93 (1966), p. 56–69 (cit.: pagina, regel). Deel II Grammaticale constructies met wnn in het Oudegyptisch 23 Hoofdstuk 3 wnn als ‘converter’ 3.1 Inleiding Het meest voorkomende gebruik van het werkwoord wnn is dat waarin het als een zgn. ‘converter’ optreedt. In dit gebruik wordt een bepaalde vorm van wnn gebruikt om bepaalde ‘gaten’ in het predicatief systeem van het Egyptisch op te vullen.55 Verschillende werkwoordsvormen buiten het suffixconjugatiesysteem, m.n. de pseudoverbale constructies, zijn niet in staat om een nominale rol te vervullen. Dit wordt dan opgelost door zo’n constructie m.b.v. een nominale vorm van wnn te ‘converteren’ tot een zinsdeel dat syntactisch de rol van een substantief inneemt. Ook voor nonverbale (hoofdzakelijke adverbiale) zinnen is dit een wijdverbreid fenomeen. Naast deze gevallen waarin wnn meestal om louter syntactische redenen gebruikt wordt, kan het gebruik van wnn soms ook een emfatische, modale of temporele nuance aanbrengen in de propositie die volgt. Achtereenvolgens zullen in dit onderdeel de volgende werkwoordsvormen van wnn als converter behandeld worden: het perfectieve wn=f, het afhankelijke wnn=f, het prospectieve wnn=f, het subjunctieve wn=f, het nominale wnn=f, de sDm.t=f - en sDm.in=f -vormen van wnn, de participia en relatiefvormen van wnn (inclusief de sDm.t(y)=f(y)-vorm), de infinitief van wnn en het negatiefcomplement van wnn. 55 M/W, GREC, §435. 24 II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2 3.2.1 3.2.1.1 3.2. Het perfectieve wn=f 25 Het perfectieve wn=f Algemene betekenis Vorm van de perfectieve sDm=f De perfectieve sDm=f van IIae gem. werkwoorden zoals wnn gebruikt de stamvorm B B met verlewn.56 Verschillende auteurs hebben reeds voorgesteld dat een vorm zoals B ) B den betekenis wellicht een sDm.n=f -vorm (en geen perfectieve sDm=f ) van wnn verbergt. In §3.2.1.4 op pagina 28 zal een overzicht gegeven worden van alle –m.i. niet helemaal overtuigende– argumenten die voor die hypothese reeds zijn aangehaald. 3.2.1.2 Betekenis van de perfectieve sDm=f De perfectieve sDm=f wordt vaak nog (in navolging van H.J. P OLOTSKY ) ‘indicatieve sDm=f ’ genoemd, maar deze benaming is te algemeen, aangezien de meeste Egyptische werkwoordsvormen indicatief zijn.57 Daarom verkiezen we hier de oudere, maar correctere benaming ‘perfectieve sDm=f ’.58 De term ‘perfectief’ is een kwalificatie van het type ‘aspect’. Aspect kan gedefinieerd worden als de karakterisering (van de actie) die wordt uitgedrukt door de morfologische tegenstellingen van het werkwoordssysteem.59 In het Oudegyptisch komt de vorm veelvuldig voor als een verleden tijd in verhalende teksten. De verschillende fases in de vertelling worden uitgedrukt door opeenvolgende hoofdzinnen met een perfectieve sDm=f. Deze staat steeds aan het begin van de zin, tenzij de hoofdzin wordt voorafgegaan door een circumstantiële bijzin.60 De perfectieve sDm=f wordt in dit geval wel enkel gebruikt voor transitieve werkwoorden met nominaal subject (dus in de derde persoon): voor de eerste persoon van transitieve werkwoorden gebruikte men de onafhankelijke toestandsvorm. Ook bij intransitieve werkwoorden (inclusief werkwoorden van beweging) vinden we voor de eerste en tweede persoon (in de indirecte rede) de onafhankelijke toestandsvorm.61 De perfectieve sDm=f komt niet voor bij 56 ibid., §540 en A LLEN , J.P., Middle Egyptian: an introduction to the language and culture of hieroglyphs, Cambridge 2000, §20.2.1. 57 ibid., §20.1. 58 Niet in de betekenis van G ARDINERS “perfective sDm=f ”, die ook de subjunctieve sDm=f omvat. 59 V ERNUS , P., Aspect and morphosyntactic patterns in Middle Egyptian, in: E NGLUND , G. en F RANDSEN , P.J. (red.), Crossroad: chaos or the beginning of a new paradigm (Papers from the Conference on Egyptian Grammar, Helsingor, 28–30 May 1986), Kopenhagen 1986, p. 375. Grammaticaal aspect mag niet verward worden met lexicaal aspect (karakterisering van de actie uitgedrukt door de betekenis van de wortel van het werkwoord, onafhankelijk van de gebruikte grammaticale constructie, dit wordt ook wel “Aktionsart” genoemd) of contextueel aspect (karakterisering van de actie die wordt uitgedrukt door andere elementen in de zin dan het werkwoord). Zie W INAND , J., Entre sémantique et syntaxe. Pour une classification des lexèmes verbaux en Néo-Égyptien, in: LingAeg 4 (1994), p. 349–367 voor meer uitleg over de begrippen lexicaal en contextueel aspect. Hier wordt niet verder ingegaan op de problematiek rond het begrip ‘aspect’, m.n. de verschillende invullingen die eraan gegeven worden door verschillende onderzoekers. Zie R ITTER , T., Das Verbalsystem der Königlichen und Privaten Inschriften (GOF IV/30), Wiesbaden 1995, p. 45–68 voor een beknopt overzicht van de verschillende bestaande theorieën. De recente monografie W INAND , J., Temps et aspect en égyptien. Une approche sémantique (Probl"Ag 25), Leiden 2006 over dit onderwerp is door tijdsgebrek helaas niet meer betrokken bij de huidige studie. 60 Al dan niet ingeleid door de partikels ixr of ir, zie D ORET, NVS, p. 24 en 31. 61 ibid., p. 25 en 58–66. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 26 deze werkwoorden in de verhalende teksten uit het Oude Rijk, maar wel in de Piramidenteksten.62 Uit dit alles kan men concluderen dat een vorm zoals bv. iri=f nooit een perfectieve sDm=f kan zijn. Een tegenvoorbeeld dat men hierbij zou kunnen aanhalen, # CCC CCC vinden we in een bijschrift vóór een afbeelding van n(i)-anx-kA=(i) in zijn graf: ) 7 CCC CCC =4 B B ! 4 iri=f wD.t-mdw n ms.w=f r wab n Hw.t-Hr ) 8 N > ^ ) BP nb.t r(A)-in.t “Hij stelde een decreet op voor zijn kinderen om priester te zijn van Hathor, meesteresse van Ra-inet.” De naam en de titel van de overledene staan weliswaar vóór deze zin, maar zijn in omgekeerde richting geschreven63 Daarom kan dit geen voorbeeld zijn van de constructie substantief + afh sDm=f, waarbij het subject ter benadrukking vóór het werkwoord wordt geplaatst.64 Maar de hier gebruikte sDm=f -vorm is waarschijnlijk wel een afhankelijke sDm=f, die in legenda vóór een afbeelding gebruikt kan worden om een gelijktijdige actie uit te drukken.65 Hoewel het toepassingsbereik van de perfectieve sDm=f in het Oudegyptisch vrij duidelijk af te bakenen is, is de plaats van deze werkwoordsvorm in het Middelegyptisch heel wat meer omstreden. Omdat er verder in dit hoofdstuk nog voorbeelden uit het Middelegyptisch zijn opgenomen, zal ik hier kort op ingaan. De zgn. ‘standaardtheorie’ die ontwikkeld is in navolging van P OLOTSKY ’ S Transpositions66 steunt sterk op het bestaan van drie zgn. ‘transposities’ (nominaal, adverbiaal, adjectivisch), waardoor elke werkwoordsvorm één van bovenstaande niet-werkwoordelijke functies vervult in een zin. De verschillende werkwoordsvormen drukken dus primair een verschil in syntactische functie uit i.p.v. een verschil in betekenis. De verhalende perfectieve sDm=f in initiële positie kan moeilijk in dit systeem ingepast worden (hij is noch nominaal, noch adverbiaal),67 en werd door P OLOTSKY dan ook als een vrijwel onbestaande vorm in het Middelegyptisch beschouwd.68 Toch kan het het bestaan ervan in het Middelegyptisch niet ontkend worden.69 Deze werkwoordsvorm heeft men in het verleden al trachten te verklaren als een afhankelijke sDm=f (als legende bij scènes) of als adjectivisch predicaat, maar beide verklaringen zijn weinig overtuigend.70 P. V ERNUS heeft het probleem uitgebreid besproken in bijlage bij zijn pamflet tegen de standaardtheorie, en is tot de volgende conclusies gekomen:71 62 E DEL, AG, §471. 63 Nl. van links naar rechts i.p.v. van rechts naar links zoals deze zin. Zie F ISCHER , H.G., The Orientation of Hieroglyphs (Egyptian Studies 2), New York 1977, p. 51, fig. 51 voor een afbeelding van deze inscriptie. 64 D ORET, E., A note on the Egyptian construction ‘Noun + sDm.f’, in: JNES 39 (1980), p. 37–45. Zie ook A LLEN, Inflection, §274–278. 65 Dit in tegenstelling tot legenda bij een afbeelding, waarin een infinitief gebruikt wordt, zie D ORET, NVS, p. 26. 66 P OLOTSKY, IOS 6 (1976), p. 2–50. 67 De adjectivische werkwoordsvormen zijn uiteraard de participia en relatiefvormen. 68 P OLOTSKY, PIASH II/5 (1965), §48. 69 A LLEN, Middle Egyptian, §26.32. 70 S CHENKEL , W., Eine Syntax des klassischen Ägyptisch ohne Verbalsatz, in: GM 29 (1978), p. 115 en A LLEN, Inflection, p. 191. 71 Zie V ERNUS , P., Les parties du discours en Moyen Egyptien. Autopsie d’une théorie (CSEG 5), Genève 1997, §76–87. Voor de verschillende reacties op V ERNUS ’ theorie, zie S ATZINGER , H. en S HISHA -H ALEVY, A., Recensie van Vernus, P., Les parties du discours en Moyen Egyptien. Autopsie d’une théorie (CSEG 5), in: LingAeg 6 (1999), p. 167–176, R OCCATI , A., Recensie van Vernus, P., Les parties du discours en Moyen Egyptien. Autopsie d’une théorie (CSEG 5), in: OrNS 68 (1999), p. 164–165 en KAMMERZELL , F., Recensie van Vernus, P., Les parties du discours en Moyen Egyptien. Autopsie d’une théorie (CSEG 5), in: OLZ 95 (2000), p. 580–586. M.n. in S ATZINGER en S HISHA -H ALEVY, LingAeg 6 (2000), p. 172 wordt V ERNUS ’ werkwijze op weinig subtiele wijze bekritiseerd. (Urk I, 24, 15–16) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 27 • er zijn verschillende zinnen te vinden in het Middelegyptisch waarin het uitgesloten is dat we met een andere sDm=f -vorm te maken zouden hebben dan de perfectieve sDm=f 72 • sommige van deze zinnen (bv. zinnen van het type ii nTr) vinden hun oorsprong in teksten die opgesteld zijn in een vroeger taalstadium en in het Middenrijk gebruikt worden in een heterogeen tekstcorpus. In een beschrijving van het Middelegyptisch doen zulke gevallen niet ter zake.73 • daarnaast zijn er voorbeelden te vinden die wel integraal deel uitmaken van het Middelegyptisch werkwoordsysteem: 1. de zgn. “indicatif aorist” in de directe rede, die enkel gebruikt wordt bij de B 4 @ ) mk swt mri=i werkwoorden mri en msDi, bv. 2 E F % >6 ( 4 ! 25! rdi.t(w) n=i x.wt=i m it mH “Maar kijk, ik wil dat men mijn bezittingen aan mij geeft in graan van Neder-Egypte.”74 De perfectieve sDm=f drukt hier een actie uit die in zijn algemeenheid wordt beschouwd, los van het ogenblik van de uitspraak of een ander markant ogenblik in verhouding waarmee de duur van de actie wordt geëvalueerd.75 Dit is wat P. V ERNUS “non co-extensif” noemt.76 2. een perfectieve sDm=f die gebruikt wordt in verhalende teksten zoals in het Oudegyptisch, bv. in de stèle van sA-mnTw uit het begin van de 12e dynastie: B < 4 ! ( F ) 4 " , / / M F ) ) 4 F rDi (w)i Hm=f r zS n tmA Hzi wi Hm=f Hr=f r aA.t wr.t “Zijne majesteit stelde mij aan tot schrijver van de mat, zijne majesteit prees mij ervoor in zeer hoge mate.”77 Hoewel er hier uiteraard sprake is van een poging tot navolging van de Ouderijks-autobiografieën, kunnen deze gevallen niet zomaar als een pure kopie van een oude tekst afgedaan 72 In zijn recensie van V ERNUS ’ studie probeert KAMMERZELL de verschillende voorbeeldzinnen van V ERNUS anders te verklaren en concludeert hij dat geen van de aangehaalde voorbeelden overtuigend genoeg zijn om het bestaan van de perfectieve sDm=f in het Middelegyptisch te verantwoorden, zie KAMMERZELL, OLZ 95 (2000), p. 583–584. 73 V ERNUS, Parties du discours, §80, V ERNUS , P., La position linguistique des textes des sarcophages, in: W ILLEMS , H.O. (red.), The World of the Coffin Texts (Fs. A. De Buck) (Egyptologische Uitgaven IX), Leiden 1996, p. 145–167. Dit laatste artikel behandelt de taalkundige positie van de Coffin Texts t.o.v. het ‘standaard’-Middelegyptisch van de autobiografieën en de literatuur uit de 12e dynastie. Kort samengevat: in dit tekstcorpus vinden we verschillende taalkundige lagen, zowel diachroon (verschillende taalstadia) als synchroon (verschillende registers). Dit is te wijten aan de transmissie en de bewerking van de teksten, die immers geen bepaalde canonieke versie moesten volgen. In dit proces van bewerking vinden we zowel een tendens van modernisering (archaïsche termen en constructies die men niet meer begreep werden vervangen door moderne varianten) als een tendens van linguïstische dissimilatie (men gebruikt in een bepaald taalstadium moderne vormen naast de oudere vormen die ze vervangen hebben), een fenomeen dat ook voorkomt in andere plechtige teksten. De taalkundige variatie in de CT is te wijten aan deze linguïstische dissimilatie, gecombineerd met de inconsequente toepassing van de modernisering en wat V ERNUS “bariolage” noemt: de toevoeging in een tekst van bepaalde elementen die heterogeen zijn aan de tekst (een stuk uit een oude tekst in een nieuwe tekst invoegen of een oude tekst uitbreiden met nieuwe stukken). 74 Voor een bespreking van de term it-mH, die men traditioneel vertaalt als ‘graan van Neder-Egypte’, zie M ÜLLER -W OLLERMANN , R., Die sogenannte Ober- und Unter-ägyptische Gerste, in: VA 3 (1987), p. 39–41 (dit artikel heb ik helaas niet kunnen raadplegen). 75 V ERNUS, Parties du discours, §81. 76 V ERNUS , P., Future at issue. Tense, mood and aspect in Middle Egyptian: studies in syntax and semantics (YES 4), New Haven 1990, p. 166 en 176. 77 Voor de vertaling ‘schrijver van de mat’, zie H ARING, B., The scribe of the mat. From agrarian administration to local justice (Egyptologische Uitgaven 14, in: D EMARÉE , R.J., E GBERTS , A. en JANSSEN , J.J. (red.), Deir el-Medina in the third millenium AD, Leiden 2000, p. 129–138. (Hekanakhte, III, verso 1) (HTBM, 828, 8–9) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 28 worden. Bepaalde elementen in de tekst zijn immers moderner geformuleerd, zoals bv. r aA.t wr.t i.p.v. het in het Oude Rijk gebruikelijke aA(.w) wr.t. Deze moderne elementen worden dan gecombineerd met oude grammaticale constructies (zoals de perfectieve sDm=f als initieel hoofdzinspatroon), die men gebruikt in een later taalstadium om een zeker prestige te verlenen aan die taal.78 De Oudegyptische perfectieve sDm=f als verhalende verleden tijd werd reeds in de Eerste Tussenperiode grotendeels verdrongen door de samengestelde constructie iw/aHa.n + afhankelijke sDm.n=f (of toestandsvorm voor bewegingswerkwoorden). Als de perfectieve sDm=f in het Middelegyptisch nog gebruikt wordt, drukt deze een punctuele voltooide tijd uit in doelgerichte proposities, waar hij de realisatie van het proces uitdrukt zonder aandacht te schenken aan de post-fase van de handeling. In verhalende teksten verleent hij een zekere levendigheid aan de actie en in een directe rede drukt hij een actie uit die nét gebeurd is, zonder de situatie die daaruit voortvloeit te benadrukken (wat wel het geval is bij een iw sDm.n=f voor transitieve werkwoorden en iw + toestandsvorm voor intransitieve werkwoorden).79 Hij komt zowel voor bij transitieve werkwoorden (vooral in vroege Middelegyptische autobiografieën) als bij intransitieve werkwoorden (vooral in religieuze teksten). Dat de perfectieve sDm=f minder gebruikelijk is in het Middelegyptisch dan in het Oudegyptisch, strookt perfect met de vaststelling dat ook de andere werkwoordsvormen van het type stam + subject op de terugweg zijn in dit taalstadium (bv. iw=f r sDm i.p.v. prosp sDm=f als objectief futurum). Een andere mogelijke reden waarom de perfectieve sDm=f in het Middelegyptisch minder voorkomt dan in het Oudegyptisch is dialectale variëteit, aangezien de vorm in het Nieuwegyptisch weer de overhand krijgt op de sDm.n=f.80 Oud- en Nieuwegyptisch zijn immers ontstaan in het noorden van het land (waar de hoofdstad lag in het Oude en het Nieuwe Rijk) en het Middelegyptisch in het zuiden van het land, zodat kenmerken van het noordelijke dialect weinig tot uiting komen in Middelegyptische teksten. 3.2.1.3 De perfectieve converter wn=f De perfectieve sDm=f van wnn wordt gebruikt als een converter voor het verleden. De vorm markeert de handeling van de zin die erdoor geïntroduceerd wordt dus expliciet als voortijdig t.o.v. het ogenblik van de uitspraak.81 3.2.1.4 Bestaat er een sDm.n=f -vorm van wnn? Zoals reeds in §3.2.1.1 op pagina 25 vermeld is, vindt men in de literatuur meermaals de stelling dat de verledentijdsconverter wn eigenlijk een sDm.n=f -vorm is. Als men de vorm B B ) als een sDm.n=f interpreteert, moet om te beginnen de schrijfwijze met slechts één B verklaard worden. Voor de sDm.n=f -vorm van IIae gem. vindt men zowel de verkorte vorm van de stam (bv. mA.n=f) als de stamvorm (met identieke tweede en derde radicaal, 78 V ERNUS, Parties du discours, §82–85. GREC, §402. 79 M/W, GREC, §550. 80 A LLEN, Middle Egyptian, §20.4. 81 M/W, II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 29 bv. qbb.n=f).82 Als men ervan uitgaat dat de normale schrijfwijze van de stam van wnn B B verwachten. B is, kan men met het .n-morfeem hieraan toegevoegd een schrijfwijze B Dat we deze orthografie niet aantreffen, kan twee redenen hebben: • o.w.v. de noodzaak het onderscheid te kunnen maken met de vorm wnn.83 De B onder B kan dan gezien worden als het .n-morfeem: het fonetisch complement blijft hier dus onuitgeschreven. Dit fenomeen is alleszins niet onbekend: de sDm.n=fB vorm van het werkwoord ini wordt zowel : B ) (met fonetisch complement) als B 84 : ) (zonder fonetisch complement) geschreven. Dit verklaart m.i. nog niet waarom voor de sDm.n=f van wnn enkel de vorm zonder fonetisch complement gebruikt wordt,85 terwijl er bij ini kennelijk geen probleem is om beide vormen naast elkaar te gebruiken. Bovendien is het gebruik van een schrijfwijze B B voor een verleden tijd niet minder ondubbelzinnig dan de volledige schrijfwijze B B : in dat laatste geval is er weliswaar verwarring mogelijk met de prospectieve en de nominale sDm=f, maar de vorm B B kan ook zowel een verleden tijd als een toekomstgerichte vorm (de subjunctief) verbergen. • door assimilatie van de eind-n van de stam aan het .n-morfeem van de sDm.n=f. Deze twee identieke medeklinkers kwamen mogelijk door de vocalisatie en de klemtoon van de vorm vlakbij elkaar te liggen zonder een duidelijke tussenliggende klinker, i.e. *w VnnVf.86 Overigens wordt in de grammatica van M ALAISE en W INAND gesteld dat de twee mogelijke B schrijfwijzes van de stam van wnn –bv. in de vormen B B ) en B B ) – beide dubbelzinnig zijn en respectievelijk als wn=f of wnn=f en wnn=f of wn.n=f gelezen kunnen worden.87 Die stelling ondermijnt m.i. echter een essentieel argument van de Egyptische grammatica: zo zou bv. een subjunctieve sDm=f van wnn morfologisch onmogelijk te onderscheiden zijn van een prospectieve sDm=f en kan een nominale sDm=f van wnn blijkbaar hetzelfde geschreven worden als een perfectieve sDm=f (of –volgens hun opvatting– een sDm.n=f ). In ons tekstcorpus zijn er bovendien geen duidelijke voorbeelden van vormen die de onverkorte stam gebruiken (bv. nominale sDm=f ) en toch als B B geschreven zijn, zodat dit m.i. een onhoudbare stelling is. Theoretisch zou een schrijfwijze B B ) misschien nog een sDm.n=f -vorm kunnen verbergen, maar in de praktijk zijn er weinig overtuigende argumenten om dat aan te nemen. Dit zijn de verschillende syntactische argumenten die daarvoor reeds gegeven zijn: a) volgens D ORET is er een aantal zinnen bekend waarin een B B ) -vorm enkel als sDm.n=f kan verklaard worden. Het duidelijkste voorbeeld hiervan dat hij geeft komt 82 ibid., §541 en A LLEN, Middle Egyptian, §18.2. 83 M/W, GREC, §438. 84 A LLEN, Middle Egyptian, §18.2, B reeds opgemerkt in G ARDINER, EG3 , add. bij p. 328, §413. 85 D ORET interpreteert de vorm D B B) (ontkende prospectieve sDm=f ) weliswaar als een sDm.n=f omdat hij overtuigd is van het bestaan van een sDm.n=f -vorm van wnn, maar dat voorbeeld is op zich geen bewijs dat die vorm bestaan heeft. Een voltooide betekenis is immers geenszins vereist in die voorbeeldzin. Bovendien is het toch vreemd dat het enige (veronderstelde) voorbeeld van de ontkende sDm.n=f van wnn uit het Oudegyptisch een spelling mét fonetisch I , uit de Piramidenteksten) en alle andere (veronderstelde) voorbeelden van de complement gebruikt ( B sDm.n=f (inclusief een vijftal attestaties uit de Piramidenteksten) een spelling zonder fonetisch complement gebruiken. Zie §4.3.5 op pagina 209 voor een bespreking van de constructie n wnn=f. 86 E DEL, AG, §532–533 en G ARDINER, EG3 , §62. ‘V’ duidt in deze notatie eender welke klinker aan. 87 M/W, GREC, §547. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 30 uit de Sarcofaagteksten, zodat de conclusies die hij hieruit trekt slechts met enige voorB zichtigheid naar het Oudegyptisch geëxtrapoleerd mogen worden. In de zin B B 2 / X P wn.n=i m tA=i ii.n=i m niw.t=i “Toen ik in mijn land was, kwam ik 6 1B 2 B uit mijn stad.” kan de vorm B B volgens hem niet anders geïnterpreteerd worden dan als een nominale sDm.n=f van wnn in een spiegelzin.88 De gelijkaardige structuur van beide zinsdelen wijst reeds in die richting, en ii.n=i kan onmogelijk een afhankelijke sDm.n=f zijn (als adverbiaal predicaat bij een nominale sDm=f wnn=i) omdat het een bewegingswerkwoord is. Naast nog drie teksten die de zin bevatten zoals hierboven weergegeven in hiërogliefen,89 zijn er ook een aantal varianten met de schrijfwijze 90 91 B B in het eerste deel van de zin. Twee andere varianten van deze passage gebruiken daarenboven een nominale sDm=f -vorm in het tweede zinsdeel, en in variant T3Be vinden we een spiegelzin met sDm.n=f -vormen van ii en pri : ii.n=i m niw.t=i pri.n=i m tA=i, die door nog een spiegelzin (met twee sDm=f -vormen) wordt gevolgd in CT IV, 207c–d. Het gebruik van de vorm B B in deze varianten (in een constructie waarin onmogelijk een perfectieve sDm=f kan voorkomen) maakt volgens D ORET duidelijk dat dit een schrijfwijze kan zijn voor de nominale sDm.n=f van wnn. De varianten met B B kunnen echter ook verklaard worden door een subjunctieve sDm=f als doelzin, zodat dit voorbeeld uiteindelijk weinig zegt over het al dan niet bestaan van een sDm.n=f van wnn in het Oudegyptisch.92 b) Ook enkelvoudige zinnen die schijnen te beginnen met een perfectieve sDm=f van wnn kunnen zowel volgens D ORET als door O SING perfect verklaard worden door een sDm.n=f -vorm van wnn,93 maar m.i. is dit helemaal niet vereist. Het gaat over de volgende twee zinnen94 uit de autobiografie van wni , waar B B gevolgd wordt door een adverbiaal predicaat met de prepositie m om de identiteit uit te drukken: 12 4 13 1 44 = ? #2 3 M 4,\ CC ( M 6 ! 2 $ % B 35 &D* 0 2E4 9 14 15 16 < A A A 5 B F ) CC 27\:M852%7 B04!BF) B#\!!BF) B2! CC0CC CC CC CC2CC CC < 1 11 B B2 % wn(.n=i) m ATw Xry-Tb.ty Hw.t-aA.t rDi w(i) nsw.t bi.ty mri-n-ra nb(=i) anx(.w) D.t m HA.t(y)-a (i)m(y)-r(A) Sma.w xnt m Abw mH.t(y) mdni.t n iqr(=i) m ib n Hm=f n wAb(=i) m ib n Hm=f n mH ib n Hm=f im(=i) “(Ik) was opvoeder en sandalendrager van het Grote Huis. De koning van Opper- en Neder-Egypte Merenre, (mijn) heer –hij leve eeuwig– stelde mij aan tot gouverneur en opzichter van Opper-Egypte, van Elephantine in het zuiden tot Medenit in het noorden, omdat (ik) voortreffelijk was in het hart van zijne majesteit, omdat (ik) diepgeworteld was in het hart van zijne 88 D ORET, JEA 65 (1979), p. 161–162. 89 M7C (tweede deel beschadigd), T1Be en T3L. 90 M1C (reconstructie), L1N4, M57C en M1N4. De varianten L3Li en T2Be zijn te beschadigd om de orthografie van wnn te beoordelen. 91 M54C en BH1Br. 92 Een ander mogelijk voorbeeld hiervan is CT VII, 27t–u (Sp. 826), geciteerd in V ERNUS, Future at issue, p. 51, dat hier verder niet besproken wordt. 93 Zie O SING, J., Zur Syntax der Biographie des wni, in: OrNS 46 (1977), p. 172, noot 22 en D ORET, JNES 39 (1980), p. 40. 94 Een derde zin van dit type is voorbeeldzin 9 op pagina 42. (CT IV, 207bT3L (Sp. 355)) (Urk I, 105, 11–16) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 31 majesteit, omdat het hart van zijne majesteit vol was van mij.”95 O SING verklaart de vorm B B als een afhankelijke sDm.n=f, die een actie uitdrukt die plaatsvond vóór die van de hoofdzin. Op andere plaatsen in dezelfde tekst worden immers de uitdrukkingen sT iA.t(=i) m of sT w(i) m (die een gelijktijdige actie uitdruk96 ken) gebruikt en de variant ingeleid door B B moet een andere betekenis hebben. Hij vertaalt de passage dan als “Als ich ‘Erzieher’ und ‘Sandalenträger’ gewesen war”. Deze interpretatie kan enkel correct zijn als men ervan uitgaat dat een circumstantiële bijzin vóór een hoofdzin geplaatst kan worden, wat niet onomstreden is.97 Omdat volgens D ORET een circumstantiële vorm (sDm=f of sDm.n=f ) uitgesloten is, interpreteert hij 98 de vorm B B hier als een nominale sDm.n=f. Het benadrukte adverbiaal gedeelte is het predicaat m ATw Xry-Tb.ty Hw.t-aA.t en niet de zin rDi w(i) nsw.t bity . . . , omdat 4 de vorm ( duidelijk een perfectieve sDm=f is. Inhoudelijk is het aannemelijk dat Weni in zijn autobiografie wil benadrukken dat hij –ondanks zijn (relatief) lage positie– toch in positieve zin opviel bij de koning en daardoor werd aangesteld in hogere functies. Dit wil echter niet zeggen dat het adverbiale gedeelte hier per se benadrukt moet zijn. Volgens D ORET kan de vorm onmogelijk een perfectieve sDm=f zijn, omdat voor dit type zin (“ik ben/was zo’n ambtenaar”) steeds de tweeledige nominale zin ink + substantief (of zelfstandig gebruikt participium) gebruikt wordt.99 Dit is echter geen afdoende verklaring, aangezien er wel degelijk een klein betekenisverschil is tussen 95 R OCCATI , A., La littérature historique sous l’Ancien Empire égyptien (Littératures anciennes du Proche-Orient 11), Parijs 1982, p. 195 en R OCCATI , A., I tempi narrativi nella biografia di wni, in: RSO 37 (1962), p. 35 beschouwt deze vorm als een circumstantiële sDm=f, maar de vorm hoort niet bij de zin ervoor (die gaat immers over iets heel anders, nl. een militaire expeditie). Deze (vlotte) vertaling vinden we ook terug in E RMAN , A., Commentar zur Inschrift des Una, in: ZÄS 20 (1882), p. 20; B REASTED , J.H., Ancient Records of Egypt (vol. 1), Chicago 1906, p. 147; S TRACMANS , M., La carrière du gouverneur de la Haute-Égypte Ouni, in: AIPHO 3 (1935), p. 513; D ONADONI , S., Letteratura e poesia dell’antico egitto, tweede druk. Turijn 1969, p. 49; L ICHTHEIM , M., Ancient Egyptian Literature, a book of readings (vol. 1): The Old and Middle Kingdoms, Berkeley 1973, p. 21; L ALOUETTE , C., Textes sacrés et textes profanes de l’ancienne Égypte. Des Pharaons et des hommes. Traduction et commentaires, Parijs 1984, p. 166; K LOTH , N., Die (auto-)biographischen Inschriften des ägyptischen Alten Reiches: Untersuchungen zur Phraseologie und Entwicklung (BSAK 8), Hamburg 2002, p. 139; S IMPSON , W.K. (red.), The Literature of Ancient Egypt: an Anthology of Stories, Instructions, Stelae, Autobiographies and Poetry, Caïro 2003, p. 405 en S TRUDWICK , N., Texts from the Pyramid Age (Writings from the Ancient World 16), Atlanta 2005, p. 355. Om dezelfde reden kan ook de interpretatie van O SING, OrNS 46 (1977), p. 172 van de vorm als een circumstantiële sDm.n=f (die dan een actie voortijdig aan de hoofdzin zou uitdrukken) niet correct zijn, die we ook vinden in H OFMANN , T., Die Autobiographie des Uni aus Abydos, in: LingAeg 10 (2002), p. 231. R EINTGES , C.H., De autobiografische inscriptie van Weni, in: D EMARÉE , R.J. en V EENHOF, K.R. (red.), Zij schreven geschiedenis: historische documenten uit het oude Nabije Oosten (MVEOL 33), Leiden 2003, p. 49 vertaalt “Ik werd ’Atjoe-functionaris“, wat ook een eerder vrije vertaling is. B RESCIANI , E., Letteratura e poesia dell’antico Egitto. Introduzione, traduzioni originali e note, Turijn 1969, p. 21 vertaalt de zin als een nevengeschikte hoofdzin met de volgende zin, wat misschien een iets vrijere, maar toch correcte vertaling is. 96 O SING, OrNS 46 (1977), p. 172, noot 22. 97 Tenzij de bijzin ingeleid zou worden door een partikel zoals ixr of ir, zie D ORET, NVS, p. 64, noot 672 en p. 76. Volgens E DEL, AG, §1030bb en §921 komen circumstantiële bijzinnen zonder inleidend partikel vóór de hoofdzin wel geregeld voor (“viele Belege”) en ook hij beschouwt de vorm van wnn in deze zin als een circumstantiële sDm=f (§488bb) of sDm.n=f. De helft van de voorbeelden die hij geeft bevatten echter het hier besproken element wn en ook de andere voorbeelden zijn niet exclusief te verklaren als circumstantiële bijzinnen. 98 D ORET, NVS, p. 76. 99 ibid. en E DEL, AG, §941 en §945. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 32 de nominale zin ink X en de adverbiale zin iw(=i) 100 /sT wi 101 m X: terwijl de eerste een wezensgelijkheid uitdrukt, drukt de laatste slechts een tijdelijke identiteit uit.102 In algemene uitspraken zoals ink imAxw of ink mry n it=f Hzy n mw.t=f worden dan ook steeds zinnen van het type ink X gebruikt,103 terwijl voor uitspraken die een tijdelijke functie of identiteit van een persoon aanduiden ook adverbiale zinnen gebruikt kunnen worden—naast nominale zinnen van het type ink X. Een duidelijk voorbeeld hiervan is o.a. zin 11 op pagina 43, waar de adverbiale zin ingeleid door wn(=i) wordt voorafgegaan door een circumstantiële zin ingeleid door ixr : “toen men aan hem het ambt van opzichter van de metselaars verleende, (toen) was ik zijn derde kameraad (maar dit was niet per se vroeger al zo of later nog zo)”. D ORET verwijst weliswaar naar een aantal voorbeelden waarin in een dergelijke zin (“I was such and such an official”) een nominale zin ink X voorkomt, maar in die gevallen drukt dit geen tijdelijke functie uit.104 Het is niet omdat de meest voorkomende manier om iemands ambt uit te drukken de nominale zin ink X was, dat in een uitdrukking met wn daarom geen perfectieve sDm=f gebruikt kan worden. Als in Weni’s autobiografie een aantal functies worden opgesomd in zinnen van het type wn(=i) m X, betekent dit wellicht dat die functies slechts tijdelijk waren, aangezien Weni later meermaals gepromoveerd werd tot hogere functies. I.p.v. een gewone tweeledige nominale zin van het type ink X gebruikt Weni dus tweemaal in zijn autobiografie de constructie perf sDm=f van wnn + adv m + substantief, om zo a) de zin expliciet als verleden te markeren (tegenover de adverbiale zin *iw(=i)/sk w(i) m ATw ) en b) te benadrukken dat zijn functie van opvoeder en sandalendrager slechts tijdelijk was en hij later gepromoveerd werd tot hogere functies (tegenover de nominale zin ink ATw ) Het is trouwens opvallend dat twee van de drie attestaties waarin de –vrij zeldzame– constructie wn(=i) m + een ambtstitel voorkomt uit de autobiografie van wni komen.105 Deze constructie zou best wel eens een woordspeling kunnen zijn op de naam van de grafeigenaar:106 door het =i -suffix was er wellicht een grote klankovereenkomt tussen de vorm wn(=i) en de naam wni. Het onderscheid tussen een wezensidentiteit (uitgedrukt door een nominale zin) en een tijdelijke identiteit (uitgedrukt door een adverbiale zin) werd in het 100 Als hoofdzin, al dan niet geconverteerd tot wn=i. 101 Als bijzin. 102 M/W, GREC, §514. 103 Zie §5.2.3 op pagina 226 voor een aantal van die zinnen waarin ook het enclitisch partikel wnnt gebruikt wordt. 104 In Urk I, 219, 14: ink [bAk n nsw.t-bi.ty] mry-ra. bAk is een algemene term: helemaal vooraan in de inscriptie wordt de titel mDHw-nsw.t vermeld en nergens in de passage is er sprake van enige promotie tot een andere functie. De persoon in kwestie was (ongeacht de functie die hij uitoefende) uiteraard gedurende zijn hele leven een dienaar van de koning. Idem in Urk I, 254, 12: ink Hry-sSta n md.t nb(.t), waar voor die passage een aantal verschillende promoties worden opgesomd (het begin is hier besproken als voorbeeldzin 10 op pagina 42) maar verderop niet meer: Hry-sStA is dus wellicht een functie die de persoon de rest van zijn leven heeft uitgeoefend. In Urk I, 222, 18 is er zelfs geen sprake van een nominale zin, maar van een participial statement: ink wpi war.t tn ‘Ik was degene die dit plateau opende’. Idem in Urk I, 254, 7: ink wpi n Sma mr-qd=f ‘Ik was degene die oordeelde voor geheel Opper-Egypte’. 105 Nl. voorbeeldzinnen 1 en 2. Een derde attestatie komt uit het graf van Tti (kA(=i)-Hp) (voorbeeldzin 9) en in twee andere gevallen wordt de uitdrukking wn(=i) m niet gevolgd door een titel, maar door de woorden Hwnw ‘jongeling’ (voorbeeldzin 10) en xmt ‘kameraad’ (voorbeeldzin 11). 106 Voorgesteld in K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 139. Zie verder E ICHLER , E., Untersuchungen zu den Königsbriefen des Alten Reiches, in: SAK 18 (1991), p. 145, opm. f en F ISCHER , H.G., Five inscriptions of the Old Kingdom, in: ZÄS 105 (1978), p. 42–44 voor andere voorbeelden van woordspelingen met eigennamen. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 33 Oudegyptisch kennelijk niet altijd even scherp werd gemaakt, aangezien in sommige uitdrukkingen nominale zinnen (zoals bv. ink Hwnw Tz mDH, 3 attestaties) evengoed voorkomen naast adverbiale zinnen (zoals wn(=i) m Hwnw, 1 attestatie107 en sk wi m Hwnw, 1 attestatie), terwijl het inhoudelijk logischer zou lijken dat hier steeds adverbiale zinnen worden gebruikt.108 Toch kunnen we nog besluiten dat de redenering van D ORET dat in wn(=i) m ATw Xr.y-Tb.ty onmogelijk een perfectieve sDm=f van wnn kan voorkomen incorrect is. In de bovenstaande zin wordt m.i. dan ook gewoon de perfectieve converter wn(=i) gebruikt om een adverbiale zin met de prepositie m (die een tijdelijke identiteit uitdrukt) expliciet in het verleden te situeren. In de passage die volgt op deze zin komt nog zo’n constructie voor: 2 18 19 , ? , # B E & 6 106,1 B2 4 \ M CCC C CCCCC; CCCC /AMF)!4?1:M !5/B2 CCCC 4 ? 4 6 ) = 4 ? E ; ? CCC = 2 4 ? > ) = wn(=i) m ATw Xry-Tb.ty Hzi ) CCCC CCCC CCC CCCC CCCC CCCCCCC 17 w(i) Hm=f Hr rsw(=i) Hr stp-zA iri.n(=i) m s.t-aHa r sr=f nb r saH[=f nb] r bAk=f nb “Ik was opvoeder en sandalendrager. Zijne majesteit prees mij omwille van (mijn) waakzaamheid bij de paleisdienst die (ik) deed en in de opwachtingsdienst, meer dan enig ambtenaar van hem, meer dan [enig] edele [van hem].”109 Volgens D ORETS interpretatie zou deze zin op dezelfde manier verklaard worden als de vorige, al kan men ook een constructie nom sDm.n=f + afh sDm=f (Hzi) verkiezen: “Dat ik opvoeder en sandalendrager was, was terwijl zijne majesteit mij prees . . . ” (letterlijke vertaling, cursief duidt het benadrukte deel aan). Dit is m.i. echter een onwaarschijnlijke verklaring, aangezien inhoudelijk dan het verkeerde deel van de zin benadrukt wordt. Een zin zoals *Hzz w(i) Hm=f sT w(i) m ATw Xry-Tb.ty “Dat zijne majesteit mij prees, was terwijl ik opvoeder en sandalendrager was.” lijkt een meer logische constructie in de context van een autobiografie. Waar het in zo’n tekst om gaat, is niet of zijne majesteit de ambtenaar prees of hem aanstelde tot een bepaald ambt, maar dat de koning dat deed terwijl de ambtenaar slechts een lage functie had. D ORET stelt wel dat men in zinnen van dit type om tot een vlotte vertaling te komen best de initiële (nominale) werkwoordsvorm als een bijzin vertaalt, en de bijzin (die benadrukt wordt) als hoofdzin,110 maar dit strookt niet met P OLOTSKY ’ S voorstel waarnaar hij verwijst.111 Toch is het ook hier twijfelachtig of B B als een sDm.n=f moet worden verklaard. Aangezien de twee besproken zinnen uit dezelfde tekstpassage komen, dezelfde uitdrukking bevatten en ook op dezelfde wijze opgebouwd zijn, moeten beide waarschijnlijk hetzelfde verklaard worden. Er is dus geen sprake van een bijzin zoals de meeste vertalers aannemen:112 ook al is de zin kort, toch hebben we te maken met een volwaardige hoofdzin (al kan hij in een vertaling wel d.m.v. ‘en’ verbonden worden met de volgende zin). Dit wordt bevestigd door voorbeeldzin 11 op pagina 43, 107 Hier besproken als voorbeeldzin 9 op pagina 42. 108 Hwnw Tz mDH is immers iets dat men slechts tijdelijk is. Deze zin wordt in de meeste vertalingen hetzelfde vertaald als de voorgaande, behalve in R EINTGES, Weni, p. 50, die vertaalt “(In die tijd dat) ik ’Atjoe-functionaris en sandalendrager was”. 110 D ORET, NVS, p. 76, vb. 121 zie op pagina 42 voor een bespreking van deze zin. 111 P OLOTSKY, PIASH II/5 (1965), §18–19 en P OLOTSKY, IOS 6 (1976), §2.5.3 stelt voor emfatische zinnen met meerdere circumstantiële bijzinnen zo te vertalen, terwijl er in deze zin slechts sprake is van één bijzin. 112 Wat ook in E DEL, AG, §920 gesteld wordt voor zinnen van dit type. 109 (Urk I, 105, 17–106,2) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 34 waar een uitdrukking wn(=i) m... achter een circumstantiële bijzin (ingeleid door ixr ) voorkomt: wn(=i) kan in dat geval niet anders dan als een hoofdzin geïnterpreteerd worden. c) een problematische passage is de volgende zin uit de inscripties op de zuidelijke kant van de façade van de mastaba van xnt(y)-kA (ixxi) in Saqqara: CC CC CCCC CC ! > 0 4 CC B* B 4 B16 # = B17 > CC CC 2F0 00 XCC = >* 0 B0 CC 0 CC M 4 B, CC F * ? B 9 ! > M B / ) 4 ? 4 4 = n rDi(=i) xpr (i)x.t nb(.t) msDD.t=sn D.T wn ir mAA.t[i(=i) D 3 B15 4 ( " iw]i(.w) Hr wA.t in rmT nb m=k ixxi imAxw n inpw tp.y-Dw=f xrw=sn r(=i) Hr wA.t nb(.t) “(Ik) zal niet toelaten dat ooit enig ding gebeurt dat zij haatten. Het was (zo, nl. dat) indien (ik) door iemand gezien [werd] terwijl ik op de weg [ging,] ‘Kijk, Ichechi, een verzorgde van Anoebis die op zijn berg is’, zo spraken zij over (mij) op elke weg.”113 Het gebruik van de vorm wn vóór het conditionele partikel ir is zeer merkwaardig. In de vertalingen wordt dit soms weergegeven als “Es war (doch) so”114 of “en fait”115 . S TRUDWICK laat het element wn helemaal achterwege in zijn vertaling—de vertaling die anderen geven voegt inhoudelijk immers weinig toe. JAMES meende dat het element wn een optatieve betekenis moest hebben en vertaalde het geheel als “May it be that if . . . ”, al had hijzelf reeds zijn twijfels hierbij.116 Volgens E DEL verwijst wn hier naar een zaak in het verleden (m.a.w. het is een perfectieve –en geen subjunctieve– sDm=f ) en hij merkte reeds de parallel op met voorbeeldzin 4.117 In navolging van 118 verklaart D ORET de pasO SINGS lezing van B B in die voorbeeldzin als een sDm.n=f sage op een heel andere wijze: hij ziet B B als een sDm.n=f -vorm met onuitgeschreven =i -suffix, gevolgd door het partikel ir en een afhankelijke sDm=f (als vooropgeplaatste bijzin van tijd). De prepositionele groep ir mAA.t(i)=i ziet hij dan als adverbiale bepaling bij de nominale sDm.n=f. Het geheel vertaalt hij als “I became (such that), when I was seen by anyone coming along the road they would say of me . . . ”.119 Ook in dit geval blijft het een unieke zin, aangezien er in het Oudegyptisch geen andere voorbeelden bekend zijn van een sDm(.n)=f van wnn die onmiddellijk gevolgd wordt door een volledige hoofdzin, die zelf nog voorafgegaan wordt door een circumstantiële of conditionele bijzin. Het lijkt m.i. onwaarschijnlijk dat –als ir mAA.ti al een circumstantiële bijzin is– dit het adverbiale predicaat bij wnn zou zijn. De enige mogelijk oplossing lijkt wn (als perfectieve sDm=f ) als een soort inleiding van de hele passage te beschouwen, wat kan omschreven worden als ‘het was (zo, nl. dat) . . . ’, al is ook dit nog geen bevredigende verklaring. In ieder geval zijn er geen duidelijke redenen om in deze zin 113 In JAMES , T.G.H. en A PTED , M.R., The mastaba of Khentika called Ikhekhi (ASE 30), Londen 1953, p. 38 is de zin incorrect vertaald als “May it be (?) that if one who is coming upon the road is seen by any people...” (ook het laatste deel wordt anders vertaald, nl. als r Hr.y-wAt nb ‘tegen iedereen die op de weg is’ i.p.v. r(=i) Hr wA.t nb(.t) ‘over (mij) op elke weg’). Vertaald zoals E DEL in E DEL , E., Inschriften des Alten Reichs (6. folge), in: ZÄS 83 (1958), p. 10, R OCCATI, Littérature, p. 166, K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 74 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 290 (al vertaalt S TRUDWICK r wA.t nb(.t) als “on any road”, zonder een =i -suffix toe te voegen). 114 Zo E DEL en K LOTH. 115 Zo R OCCATI. 116 JAMES en A PTED, Khentika, p. 38, noot 23: “This use of wn is obscure”. 117 Dit is de verklaring die hij geeft bij zijn vertaling en in E DEL, AG, p. LXXXI (addendum bij §979A). 118 O SING, OrNS 46 (1977), p. 179. 119 D ORET, NVS, p. 38, voorbeeldzin 37 en p. 76. (JAMES , Khentika, 5, B15–17) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 35 B B eerder als een sDm.n=f dan als een perfectieve sDm=f te verklaren. d) een op het eerste zicht gelijkaardige constructie vinden we in de autobiografie van wni . De twee vormen van wnn worden hier samen besproken, omdat de interpretatie van de tweede vorm (overigens het enige mogelijke voorbeeld van een wn sDm.n=f -vorm) afhangt van de eerste vorm: 4 O 13 4 12 B B = 7MBF)B B " B 4 8 + 4 7 M B = F ) 0 2 wn (i)x.t nb(.t) wD.t.n Hm=f wn xpr n(=i) mr-qd mr wD.t.n nb Hmf=f im “Al wat zijne majesteit bevolen heeft ontstond gewoonlijk omwille van (mij), volledig zoals al wat zijne majesteit daaromtrent bevolen had.”120 (Urk I, 107, 12–13) De betekenis van de zin is vrij duidelijk, maar hoe hij grammaticaal in elkaar zit is minder eenvoudig te verklaren. E DEL vertaalt de eerste wn hier op dezelfde manier als in de vorige zin, nl. als een losstaand inleidend element “es war (so):”121 Waarom de zin hier ingeleid wordt door wn verklaart E DEL niet. Inhoudelijk ligt het voor de hand dat het eigenlijke subject van de vorm B B " 4 de uitdrukking (i)x.t nb(.t) wD.t.n Hm=f is. In dat geval staat het subject blijkbaar voorop en wordt het ingeleid door wn,122 wat een uniek fenomeen is. Maar ook de tweede vorm ingeleid door wn is op het eerste zicht een vreemde constructie: 4 O 13 5 12 B B = 7MBF)B B " B 4 8 + 4 7 M B = F ) 0 2 wn (i)x.t nb(.t) wD.t.n Hm=f wn xpr.n mr-qd mr wD.t.n nb Hmf=f im “Al wat zijne majesteit bevolen heeft ontstond gewoonlijk omwille van (mij), volledig zoals al wat zijne majesteit daaromtrent bevolen had.”123 4 De meeste vertalers zien B B " B als een wn sDm.n=f, wat een geconverteerde iw sDm.n=f -constructie zou zijn. Die is dan uiteraard gevormd naar analogie met het courante patroon wn=f sDm=f, dat de verleden tegenhanger is van de iw=f sDm=f constructie. De vorm wn sDm.n=f zou dan een plusquamperfectum uitdrukken.124 Omdat het subject vooropgeplaatst is zou hier eigenlijk naar verwezen moeten worden met een suffix bij xpr.n, maar bij het woord (i)x.t kan dit wel eens achterwege 120 Correct vertaald in R OCCATI, Littérature, p. 196. Niet gewoontematig vertaald (met het bijwoord ‘volledig’) in L ICHTHEIM, AEL 1, p. 21; L ALOUETTE, Textes sacrés et textes profanes, p. 167; D ORET, NVS, p. 113. Idem in R EINTGES, Weni, p. 51, maar dan met het bijwoord ‘in elk opzicht’ (bovendien wordt mr wD.t.n nb(.t) Hm=f im benadrukt). Idem in B RESCIANI, Letteratura, p. 22, maar daar wordt xpr passief vertaald. xpr ook passief (en evenmin gewoontematig) vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 356, waar mr-qd als substantief wordt beschouwd en niet vertaald wordt, omdat het terugverwijst naar (i)x.t nb(.t) wD.t.n Hm=f. Het eerste deel wordt vertaald alsof er nog een prepositie mr staat in K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 143 en 201 (“Jede sach war, wie Seine Majestät (es) befohlen hatte”), wat grammaticaal toch moeilijk te verklaren is. In E RMAN, ZÄS 20 (1882), p. 23 en B REASTED, Ancient Records, p. 149 wordt driemaal een =i -suffix toegevoegd (wD.t n(=i) en xpr.n(=i)) en het geheel wordt gewoon verleden vertaald. Gelijkaardig in S TRACMANS, AIPHO 3 (1935), p. 514, al voegt die auteur er “(d’ordinaire) (?)” aan toe, wat het gewoontematig aspect weergeeft. In H OFMANN, LingAeg 10 (2002), p. 231–232 en p. 235, noot 57 en S IMPSON, Literature, p. 406 wordt O SINGS interpretatie gevolgd (cfr. infra). 121 E DEL, AG, §898 en E DEL, ZÄS 83 (1958), p. 10. 122 Zo geïnterpreteerd in D ORET, NVS, p. 113, die het element wn aan het begin van de zin niet vertaalt. 123 Voor verdere verwijzingen naar vertalingen van deze passage, zie voetnoot 120. 124 O SING, OrNS 46 (1977), p. 179 en D ORET, NVS, p. 113. (Urk I, 107, 12–13) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 36 blijven.125 Een andere mogelijkheid is dat het mr-qd als substantief (‘alles’) het subject van xpr.n is dat terugverwijst naar het vooropgeplaatst subject. O SING verklaart het tweede deel van de zin op dezelfde manier als de (inhoudelijk sterk gelijkaardige) voorbeeldzin 147 op pagina 129 en ziet de tweede B B als een nominale sDm.n=f. Het geheel zou dan een emfatische constructie zijn met wn.n xpr.n mr-qd als grammaticaal subject en mr wD.t.n nb(.t) Hm=f im als benadrukt adverbiaal element:126 “Het is volgens al wat zijne majesteit daarover bevolen heeft dat alles ontstaan was.” Het eerste deel van de zin beschouwt O SING als een afzonderlijke zin die hij kennelijk als een soort existentie-uitdrukking vertaalt, zonder dit verder te verklaren: “Es waren alle Sachen da, die Seine Majestät in Auftrag gegeben hatte.”127 Echt overtuigend is dit niet, omdat het eerste deel van de zin niet betrokken wordt in de verklaring. Een andere interpretatie wordt gegeven door R OCCATI, die de zin kennelijk als volgt translitereert en vertaalt:128 wn (i)x.t nb(.t) wD.t.n Hm=f wn ø xpr ø n(=i) mr-qd mr wD.t.n nb Hm=f im ‘Al wat zijne majesteit bevolen had ontstond volledig omwille van (mij), overeenkomstig al wat zijne majesteit daaromtrent bevolen had’. In deze interpretatie staat hier een wn ø sDm=f -constructie (een zeldzame, maar niet onmogelijke variant van wn=f sDm=f, zie verder §3.2.3.5 op pagina 56), waarbij het subject van de wn=f sDm=f -vorm nog eens vooropgeplaatst is en ingeleid wordt door wn en het =f -suffix bij sDm is weggevallen omdat het neutrale (i)x.t ‘zaak’ het subject van de werkwoordsvorm is (cfr. supra). De betekenis van de constructie is dan ook gewoontematig,129 wat mooi contrasteert met de n zp sDm=f -constructie in de zin ervoor: ‘Nooit in het verleden heeft men dit gedaan . . . , maar alles wat zijne majesteit beval gebeurde gewoonlijk o.w.v. mij . . . ’ R OCCATI’s interpretatie is op één detail na zeer aannemelijk: naar analogie met voorbeeldzin 39 op pagina 56 lijkt het m.i. waarschijnlijker dat hier het substantief mr-qd als subject van de wn ø sDm=f -constructie functioneert i.p.v. een wn ø sDm ø (gevolgd door het bijwoord mr-qd ) te postuleren.130 Er is hier dus een wn ø sDm=f -constructie gebruikt (bekend uit voorbeeldzinnen 39 en 40), waarbij het subject (i)x.t nb(.t) wD.t.n Hm=f vóór de hele constructie geplaatst wordt (mogelijk omwille van de lengte van de uitdrukking) en daar nogmaals ingeleid wordt door wn. Dit subject wordt in de wn ø sDm=f -constructie zelf samengevat met de term mr-qd ‘alles’. Dit lijkt mij een meer plausibele verklaring dan een unieke wn ø sDm.n=f -vorm in het leven te roepen die nog altijd geen eenvoudige verklaring biedt voor de passage. e) A LLEN heeft op basis van de voorbeeldzinnen 133 en 134 (waarin hij B B als een verledentijdsconverter vertaalde) ook gesuggereerd dat die converter mogelijk een sDm.n=f -vorm is. In die voorbeeldzinnen zou de sDm.n=f dan een emfatische functie hebben.131 Later is hij echter op die mening teruggekomen en heeft hij de werkwoordsvorm van wnn in beide zinnen als een subjunctief geïnterpreteerd.132 In zijn 125 E DEL, AG, §994, waar ook een voorbeeld wordt gegeven met het werkwoord xpr. mr-qd is dan een bijwoord, zie H ANNIG, AW I, p. 1344b. 126 Overigens geeft O SING het element nb niet weer in zijn transliteratie. 127 O SING, OrNS 46 (1977), p. 179, noot 43. 128 Eigen transliteratie, op basis van de vertaling in R OCCATI, Littérature, p. 196. 129 Wat ook in R OCCATI’s vertaling met een passé simple “se produisit” aanwezig kan zijn. 130 De prepositie n(=i) komt dan tussen het werkwoord en het nominaal subject, wat uiteraard mogelijk is. 131 A LLEN, Inflection, §371C. 132 Zo in A LLEN, Pyramid Texts, p. 22. De zinnen worden dan ook verder besproken op op pagina 113. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 37 Middelegyptische grammatica stelt A LLEN dan ook dat er geen sDm.n=f-vorm van het werkwoord wnn bestaat. Op de plaatsen waar men een sDm.n=f van wnn zou verwachten, heeft het Egyptisch dan een perfectieve sDm=f gebruikt.133 Hij geeft hierbij B het volgende voorbeeld uit de restauratiestèle van Toetanchamon in Karnak: > ? " ) 0 $! 3 " , " ? ! ) J 0 B 0 " 0 M &? " . . . 0 M 4 B B F B ' J B T ? ( 4 # 0 " 0 M &? 3 msi.n=f it=f imn Hr nbA.w 13 ... iw grt wn Hm n nTr pn Spsi Xr-HA.t Hr nbA.w 11 “Op 13 draagstangen heeft hij zijn vader Amon gecreëerd . . . Welnu, de majesteit van deze edele god was vroeger op 11 draagstangen geweest.” In de tweede zin zou de vorm B B wel verklaard kunnen worden als een sDm.n=f : dan hebben we hier te maken met een iw sDm.n=f -constructie, een veelgebruikt hoofdzinspatroon in verhalende teksten dat een gebeurtenis als voltooid beschrijft.134 De tweede zin beschrijft een situatie die plaatsvond vóór de actie van de eerste zin, die ook in het verleden gesitueerd is. Aangezien dit voorbeeld niet uit het Oude Rijk stamt –maar uit de 18e dynastie– zegt dit hoe dan ook weinig over de morfologie van het werkwoord wnn in het Oudegyptisch. f) M ALAISE en W INAND halen in hun grammatica een voorbeeld uit de Sarcofaagteksten aan waarin de converter B B een emfatisch functie zou hebben (zie voetnoot 208 op pagina 50), wat natuurlijk moeilijk past bij een perfectieve sDm=f.135 Dit is echter een latere variant van de reeds vermelde voorbeeldzinnen 133 en 134, die wellicht eerder een subjunctieve sDm=f bevatten. g) het laatste argument is meer van theoretische aard dan dat het op bepaalde tekstpassages gebaseerd is. M ALAISE en W INAND stellen dat het relatiefpronomen nty en de converter wn incompatibel met elkaar zijn: een constructie als *nty wn=f is immers onmogelijk.136 Aangezien er (in het Middelegyptisch) wél voorbeelden te vinden zijn van een perfectieve sDm=f na nty (bv. nty mri=f en nty n mri=f ) is de converter wn volgens hen geen perfectieve sDm=f en wijst dit erop dat de vorm B B ) een sDm.n=f 137 vorm moet verbergen. Samenvattend kunnen we stellen dat er in het Oudegyptisch geen ondubbelzinnige attestaties zijn van een vorm zoals B B ) die als een sDm.n=f geïnterpreteerd moet worden. De verschillende zinnen die reeds zijn aangehaald om een dergelijke hypothese te steunen, kunnen allemaal op een andere manier verklaard worden: a) in bepaalde varianten van de zin uit CT IV, 207bT3L (Sp. 355) is B B waarschijnlijk een subjunctief. Bovendien kan dit voorbeeld weinig bewijzen voor de situatie in het Oudegyptisch. b) de bewering van D ORET dat zinnen van het type wn(=i) m X onmogelijk een perfectieve sDm=f kunnen bevatten is incorrect, aangezien een (al dan niet door wn geconverteerde) adverbiale zin met m een fundamenteel andere betekenis heeft dan een tweeledige nominale zin. c) de uitdrukking wn ir mAA.ti blijft hoe dan ook een uitzonderlijke constructie, of er nu een sDm.n=f of een perfectieve sDm=f van wnn staat. 133 A LLEN, Middle Egyptian, §20.16.2, in navolging van G UNN , B., Studies in Egyptian Syntax, Parijs 1924, p. 104 en G ARDINER, EG3 , addenda bij p. 328, §413, die zowel deze verklaring als de verklaring dat B B) een sDm.n=f -vorm is voor mogelijk houdt. 134 M/W, GREC, §558 en §567. 135 ibid., §438. 136 Hier zijn inderdaad geen attestaties van te vinden in ons tekstcorpus. 137 ibid. (Urk IV, 2028, 14–16) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 38 4 d) de vorm B B= ... B B " B (die volgens verschillende auteurs een wn sDm.n=f vorm is) kan ook verklaard word als een (zij het unieke variant van) wn=f sDm=f constructie, die een gewoontematig handelen in het verleden uitdrukt. e) de uitdrukking mrH.t mrH.t Tni wn=T in de Piramidenteksten (en latere varianten in de Sarcofaagteksten) bevatten wellicht een subjunctieve sDm=f en geen nominale sDm.n=f met een emfatische functie. 3.2.2 Mogelijke constructies Voor de perfectieve wn=f als converter zijn in de literatuur over het Middelegyptisch reeds de volgende constructies voorgesteld: 1) adverbiaal predicaat: een adverbiale zin is op zich temporeel ongemarkeerd en kan dus zowel op het verleden, het heden als op de toekomst slaan. Door de adverbiale zin in te leiden met de converter wn=f wordt de zin expliciet als verleden gemarkeerd. Volgens M ALAISE en W INAND (die de vorm als een nom sDm.n=f beschouwen) kan er , 8B eventueel ook emfase op het adverbiale predicaat gelegd worden, bv. 4 %; ! B B> mrH.t wn=T Tn “O olie, wáár was je?”, maar zie de opmerkingen hierbij onder punt f op de pagina hiervoor.138 2) adjectivisch predicaat: het is onduidelijk of een adjectivische zin temporeel gemarkeerd kan worden door er wn aan vooraf te laten gaan.139 Van deze constructie zijn slechts twee mogelijke voorbeelden bekend uit het Oudegyptisch, hier besproken als voorbeeldzinnen 20 op pagina 46 en 21 op pagina 47. 3) nominaal predicaat: zelden kan een nominale zin van het type A pw –als deze de afgezwakte betekenis heeft van een voorstelling van een feit of een situatie– voorafgegaan A" worden door de verledentijdsconverter wn, bv. B B ( B 0 1 5 wn z pw tni “Er was eens een oude man.”140 4) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm of subject + Hr/m + infinitief): " een voorbeeld hiervan is B B ! 8 E 2 B wn.t(w) Hr qd xnrt pn “Men was deze omheining aan het bouwen.” 5) afhankelijke sDm=f : in de vorm iw(=f) sDm=f kan iw vervangen wordt door wn, waardoor de proposities expliciet in het verleden gesitueerd worden. Een voorbeeld ) 4 " wn=i mAa=i r biA pn “Ik vertrok gewoonlijk is de volgende zin:141 B B X \0H 8B naar deze mijnstreek.” Ook in deze vorm kan de converter B B volgens M ALAISE en 142 W INAND eventueel nog een emfatische functie hebben. In het Oudegyptisch komen –op de tweeledige nominale zin met pw na– al die constructies ook voor na de perfectieve converter wn=f. De zeldzame attestaties waarin een adjectivische zin ingeleid wordt door wn zijn echter dubbelzinnig en kunnen mogelijk ook anders verklaard worden. 138 ibid., §527. 139 Alleen de grammatica van Malaise-Winand vermeldt het bestaan van dit patroon (in §500), en het enige voorbeeld dat zij geven stamt uit het Oudegyptisch, nl. onze voorbeeldzin 20. 140 ibid., §464. 141 Zie §3.2.3.4 op pagina 50 voor een bespreking van de precieze betekenis van de constructie wn=f sDm=f. 142 ibid., §438. (CT VII, 105oS5C (Sp. 897)) (Admonitions, 16, 1) (Z̆ ABA , Lower Nubia, n° 73, 6) (G ARDINER , Sinai, 90, 13) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2.3 3.2. Het perfectieve wn=f 39 Syntactische positie van deze constructies Nu we de verschillende mogelijke complementen besproken hebben die achter de converter wn kunnen voorkomen, geven we hieronder een overzicht van de mogelijke syntactische posities waarin deze perf wn=f + complement gebruikt wordt, met een bespreking van alle Oudegyptische attestaties van deze constructie. Om te beginnen vindt men in de grammatica’s een aantal vermeldingen van het gebruik van een perfectieve sDm=f na preposities (die dan als voegwoorden functioneren). 3.2.3.1 Na de prepositie m (temporeel) Over de aard van de gebruikte werkwoordsvorm na de prepositie m lopen de meningen sterk uiteen. Volgens M ALAISE en W INAND kan m gevolgd worden door een infinitief, een prospectief of een subjunctief en drukt de prepositie in dat geval gelijktijdigheid uit.143 Als het werkwoord wnn gebruikt wordt na m om non-verbale of pseudoverbale zinnen als gelijktijdig met de hoofdzin te markeren, heeft het steeds de vorm B B . Puur op morfologische gronden zou de vorm wn=f weliswaar een subjunctieve sDm=f kunnen zijn, maar ook een perfectieve sDm=f is een mogelijkheid. Bovendien is het zelfs niet uit te sluiten dat dit een infinitief is. Een voorbeeld dat pleit voor een infinitief is de volgende zin, waarin m wn=f wai.w omringd wordt door verschillende infinitieven na m: 2 B 8 B ... 2 B ... 2 , m msi.t=f Sw tfn.t ... m )H\K49 >)%K) )E00 " wn=f wai.w ... m wpi.t=f gb(b) r nw.t “toen hij Sjoe en Tefnoet baarde [. . .] toen hij alleen was [. . .] toen hij Geb van Noet scheidde”. Voor de verkorte vorm wn als infinitief, zie §3.10.1.1 op pagina 179. In de voorbeeldzin hierboven zou er dan geen sprake zijn van een sDm=f-vorm, maar van een infinitief met een suffixpronomen, wat uiteraard goed past in de opeenvolging van infinitieven. In alle voorbeelden die E DEL van de constructie m + “gewöhnliche sDm=f ” (i.e. zonder geminatie) opsomt is er sprake van een verleden tijd,144 zodat wn in dit geval misschien eerder een perfectieve dan een subjunctieve sDm=f is. De modale (of toekomstgerichte) nuance die de subjunctief kenmerkt145 is immers volstrekt afwezig in de voorbeelden van m + sDm=f. In het Oudegyptisch is er slechts één voorbeeld te vinden van het werkwoord wnn na m en ook in dat geval verhaalt de bijzin duidelijk een situatie uit het verleden. Volgens A LLEN is de vorm van wnn na de prepositie m een “non-attributive perfective relative form”: dit is een vorm zoals (wat de meeste onderzoekers als) een nominale sDm=f (beschouwen), maar dan zonder geminatie.146 Zie verder §3.6.1.1 op pagina 117 voor een korte bespreking van die vorm. Hij geeft echter ook toe dat het moeilijk is om de constructies m + infinitief (met nominaal of pronominaal subject) en m + sDm=f van elkaar te onderscheiden en besluit dan ook dat het niet zeker is of de constructie m + ongegemineerde147 sDm=f voorkomt in de Piramidenteksten.148 1) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm): 143 ibid., §943–945. Gevolgd door een sDm.n=f drukt m voortijdigheid uit en met een nominale sDm=f drukt m een vergelijking of een voorwaarde uit. 144 E DEL, AG, §485. 145 Zie hier §3.4.1.3 op pagina 67 voor een uitgebreide bespreking van de betekenis van de subjunctief. 146 A LLEN, Middle Egyptian, §25.3.1 147 Er zijn wel duidelijke gevallen van m + nominale sDm=f. 148 A LLEN, Inflection, §243–244. (CT II, 39d–fB1C (Sp. 80)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 40 Het enige voorbeeld uit ons corpus vinden we in de dodenbrief aan sanx.n-ptH van de ‘Cairo Text on Linen’ (Cairo JdE 25975, geschreven door de vrouw (irti ) en de zoon (ii ) van de overledene): 6 2K C 4 " M 4 9 M 1 B ", I000 4B # ? B1 ( 0 ?!0 AA0 4><;2B B I?&>4> 2 0 B 3 O B 4 ? ? << A B ", B 1 > F AA0T2* O ? #6M ?7*X000 44 Tnw-r(A) pw n.w ii.n wpw.ty n bHzti r mskA m wn(=i) Hmzi.k(i) Xr-tp=k m rDi.t(i) nis.t(i) irti zA iy r sbAqq n wpw.ty n bHzti m Dd=k: sdx sw n snD iy wr “Dit is een verklaring van hoe de boodschapper van Behezti kwam wegens het leer, toen (ik) gezeten was bij jouw hoofd, toen men Irti’s zoon Iy liet roepen om vrij te pleiten aan de boodschapper en toen jij zei: ‘Verstop het uit vrees voor Iy de oudere!’”149 De constructie van deze zin (die meermaals in brieven voorkomt) is een tweeledige nominale zin van het type A pw waarbij het eerste deel Tnw-r(A) n.w onderbroken wordt door pw en die een aantal gebeurtenissen opsomt die gedurende een langere tijdsspanne in het verleden plaatsvonden. Na het genitiefwoord n.w volgt één lange zin bestaande uit een hoofdzin (met een sDm.n=f ) en drie bijzinnen, steeds ingeleid door m. Omdat de gebeurtenissen uit die bijzinnen duidelijk in het verleden te situeren zijn, is wn(=i) hier wellicht een perfectieve sDm=f. De constructie m wn(=i) Hmzi.k(i) is dan gebruikt i.p.v. *iw(=i) Hmzi.k(i) om de bijzin expliciet als verleden te marken of om de standaardstructuur van de bijzinnen niet te doorbreken (m wn(=i)... m rDi.t(i)... m Dd=k).150 3.2.3.2 Na de prepositie n (causaal) De prepositie n kan gebruikt worden als redengevend voegwoord (‘aangezien, omdat’) en wordt volgens de meeste grammatici in die functie gevolgd door een nominale, prospectieve of subjunctieve sDm=f.151 In ons tekstcorpus is er één duidelijk voorbeeld van een nominale sDm=f van wnn, die volgens ons gebruikt wordt om een emfatische zin te nominaliseren en afhankelijk te maken van n (dit wordt verder besproken in §3.6.3.4 op pagina 129). Daarnaast is er een onbeschadigd voorbeeld (en nog een tweede mogelijk voorbeeld) van een vorm B B na de prepositie n. Omdat hier –net zoals bij de prepositie m in voorbeeldzin 6– de actie die wordt uitgedrukt door de bijzin duidelijk in het verleden gesitueerd is, wordt ook hier misschien een perfectieve (en geen subjunctieve) sDm=f gebruikt. Het eerste (en enige onbeschadigde) voorbeeld komt uit de autobiografische inscriptie van sAbw (ibbi): 149 Zo vertaald in W ILLEMS , H., The end of Seankhenptah’s household (Letter to the dead Cairo JdE 25975), in: JNES 50 (1991), p. 184 en W ENTE , E.F., Letters from ancient Egypt (Society of biblical literature. Writings from the Ancient World 1), Atlanta 1990, p. 211. De constructie is correct vertaald in G ARDINER , A.H. en S ETHE , K., Egyptian letters to the dead, Londen 1928, p. 6 (met verder enige terminologische fouten) en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 182 (die de derde bijzin met m afhankelijk van Tnw-r(A) vertaalt, op hetzelfde niveau als ii.n wpw.ty n bHzti ). In E DEL, AG, §1032a wordt wn(=i) Hmzi.k(i) incorrect als een actie (en geen situatie) in het verleden vertaald (“als ich sass”). 150 W ILLEMS, JNES 50 (1991), p. 185–186. 151 Naast nominale of adjectivische zinnen, die ook afhankelijk van n kunnen voorkomen. Zie M/W, GREC, §950 en D ORET, NVS, p. 41. (LettDead, 1, 2–3) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 41 1) adverbiaal predicaat: 7 # B 0 A 6 & = 84,1 B % 4 B> DA =4 ) 4 ? > ) =2B ? " Q 0 4 4 M F 5 E # A 96 $3 A4 < ;/A)= BB B 0F2) 04>4F) >2#>2? > =B9 T? n zp iri.t(y) mit.t n bAk nb mity(=i) in ity nb n mrr w(i) Hm=f r bAk=f ) ?4F 83,17 (Urk I, 83, 17–84, 6) nb n iri.t(=i) Hzz.t=f hrw nb, n wn imAx(=i) m ib=f iqr.k(i) xr Hm=f gmi(=i) wA.t sStA nb n Xnw Spss(=i) xr Hm=f “Nooit werd het gelijke gedaan voor enige dienaar gelijkend op (mij) door enig vorst, omdat zijne majesteit meer van mij hield dan enige dienaar van hem, wegens (mijn) dagelijks doen van hetgeen hij prijst en omdat (mijn) verzorging in zijn hart was. Ik was voortreffelijk bij zijne majesteit en (ik) vond een weg in elk mysterie van de residentie, zodat (ik) gerespecteerd was bij zijne majesteit.”152 Het tweede voorbeeld komt uit een grafinscriptie (van een onbekende persoon) uit de tijd van koning tti : CCCCCCCCCCCCCCCCCCC CCCC CCCCCCC 12 4 10 O CCCCCCC CCCC CCCCCCC 1 4 ! CC11CCCC B CC BB rDi Hm=f 89 ( F ) 4 ? 7 E ) CCCC CCCC CC CCCC - CCCC F * CCCC 4 CC CC? CCCC CCC CCCC CCCC CC ' CCCC CCCC B B4 4 2 0 35 = CC CC#CCCCC CC&CC CCCCC CCC D CCCC CCCC 0 pri smHr ra-wr d[wA=f n(=i) nTr Hr=s n] wn mrn(=i) xr tti nb(=i) [anx(.w) Dt ...] “Zijne majesteit liet de hoveling Rawer komen, opdat [hij voor (mij) daarvoor de god zou] prij[zen, aangezien] (mijn) eer bij Teti was, (mijn) heer, [hij leve eeuwig [. . .] ]”153 4 S ETHE beschouwde B B als onderdeel van de vorige zin, maar het lijkt zeer onwaarschijnlijk dat een zin zou eindigen met wn. Omdat andere voorbeelden van de uitdrukking 4 B 4 nooit ingeleid worden door wn, stelt E DEL de hier gegeven reconstructie voor, waarbij een adverbiale zin afhankelijk wordt gemaakt van de prepositie n en daarom ingeleid wordt door de perfectieve sDm=f wn.154 Zo wordt immers de verbinding met de vorige zin ook duidelijk. Een andere interpretatie is die van K LOTH, die wn wel als het begin van de zin beschouwt en wn(=i) mrn(.w) xr tti nb(=i) translitereert, dat ze vertaalt als “Ich war bei Teti, meinem Herrn, hochgeehrt”.155 Hoe zij dit grammaticaal interpreteert, is me echter niet helemaal duidelijk.156 152 Correct vertaald in R OCCATI, Littérature, p. 175 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 308. Vrijer vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 132 (“because I was honoured . . . ”) en K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 71 (“weil ich geehrt war . . . ”). 153 Vertaald door B REASTED, Ancient Records, p. 134 als “Today in the presence of (king) Teti, my lord——”, waarbij het element wn niet echt tot uiting komt in de vertaling en mrn als ‘vandaag’ wordt vertaald. R OCCATI, Littérature, p. 171 beschouwt wn als eerste woord van de zin en vertaalt met een verleden tijd, nl. “J’étais dans le faveur de Téti [. . .] ”. De term mrn wordt in de uitdrukking mrn xr vaak vertaald als ‘vandaag’ of ‘tijdgenoot’, maar dit is incorrect, zie voetnoot 154 en H ANNIG, AW I, p. 512c. Een tijdgenoot zijn van een koning is immers niet bepaald een privilege op grond waarvan men geprezen zou worden. 154 Voor de vertaling van mrn als “eer; (hoog)geëerd (zijn)”, zie E DEL , E., Inschriften des Alten Reichs II. Die Biographie des kAj-gmjnj (Kagemni), in: MIO 1 (1953), p. 213–217 en K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 153–154 (die wijst op een nieuwe attestatie waarin een vertaling als ‘vandaag’ of ‘tijdgenoot’ volstrekt zinloos is). Deze vertaling lijkt niet echt algemeen aanvaard te zijn, zoals opgemerkt in B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 91. 155 K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 154. 156 Uit haar vertaling af te leiden vertaalt ze een verleden geconverteerde adverbiale zin wn(=i) xr tti, waarin mrn(.w) blijkbaar een bijwoord is, maar dat lijkt me een vreemde plaats te zijn voor een bijwoord. De attestaties waarin mrn niet voorafgegaan wordt door wnn translitereert en vertaalt ze als mrn(=i) xr X “Ich war bei X hochgeehrt”. (Urk I, 86, 9–12) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2.3.3 3.2. Het perfectieve wn=f 42 Als verhalende verleden tijd In het Oudegyptisch is de perfectieve sDm=f een initieel hoofdzinspatroon dat een verhalende verleden tijd uitdrukt van een transitief werkwoord met nominaal subject (zoals uitgelegd werd in §3.2.1.2 op pagina 25). In die positie heeft de sDm.n=f een emfatische functie,157 zodat we a.d.h.v. de volgende attestaties enkele verdere opmerkingen kunnen maken bij de –hier als weinig plausibel beschouwde– stelling dat de schrijfwijze B B als converter voor het verleden eigenlijk een sDm.n=f -vorm is (zoals besproken in §3.2.1.4 op pagina 28). Het werkwoord wnn kan in dit gebruik gevolgd worden door een: 1) adverbiaal predicaat: Met 13 attestaties is dit een frequent zinspatroon in het Oudegyptisch. De eerste twee voorbeelden zijn reeds aan bod gekomen in §3.2.1.4 op pagina 28. Daarnaast zijn er nog 3 andere voorbeelden waarin de predicaats-m gebruikt wordt. De eerste zin komt uit de autobiografische inscriptie van Tti (kA(=i)-Hp):158 CC CCCC CC CC CC CCCCCC 1CC"CCCC 4 15 B 9 , CC 9 CC 9 CCCC I 91A 9 14 CC CC CC CC CC CC CC0 0 35 B 2 1 D * 7 B 6 ? ink Hwnw CCCC CC 9 2* ; CC CC B 4 F B 2 " CC CC > ; CCCC Tz mDH [xr] Hm n [pi]pi wn(=i) m zAb aD-mr nD.t(i) n(=i) Xr.y-tp-nsw.t “Ik was een jongeling die de gordel ombond onder de majesteit van Pepi. (Ik) was zAb aD-mr toen men aan (mij) (de functie van) Xr.y-tp-nsw.t verleende.”159 B (Urk I, 250, 14–15) De eerste zin wordt vaak vertaald als een circumstantiële bijzin (“Toen ik een jongeling was . . . ”), maar dit is een onnodige ingreep die bovendien niet heel plausibel is160 én gebaseerd is op S ETHE ’ S foutieve herstelling van de eerste zin.161 Het begin van de 9 I 9 , zodat we te maken hebben met een tweeledige eerste zin is wel degelijk > ;B 1 nominale zin. De tweede zin kan op dezelfde manier verklaard worden als voorbeeldzinnen 1 en 2. D ORET gebruikt deze zin als voorbeeld om een vertaling “Toen ik . . . was, werd ik benoemd tot . . . ” voor dit type zinnen te rechtvaardigen,162 maar ook hier lijkt in dat geval het verkeerde zinsdeel benadrukt te zijn: het feit dat de persoon werd aangesteld tot Xry-tp nsw.t en niet het feit dat dat gebeurd is terwijl hij slechts een of andere (lagere) functie had. De zin kan dan ook beter verklaard worden als een hoofdzin, ingeleid door een perfectieve sDm=f van wnn, gevolgd door een circumstantiële bijzin. Dezelfde uitdrukking komt tenslotte nog eens voor in de inscripties van qAr (mry-ranfr) en in de autobiografie van mri-ptH-anx-mry-ra (nxbw): 10 253,17 ?7 E 8 ? 238< ; \<4 B , 4 18 B 41 ! B 2 ; I 9 1 A 9 2 * ; 2 >2 4 254,1 0 35 : M/W, GREC, §551. 158 De eerste zin begint in S ETHE ’ S tekstuitgave ook met B B 2 , maar dit is een incorrecte herstelling (zie verder voorbeeldzin 305 op pagina 273). 159 R OCCATI, Littérature, p. 170 en Z IEGLER, Stèles Ancien Empire, p.270 vertalen de eerste zin als een circumstantiële bijzin en de tweede als hoofdzin, met wnn in de tweede zin als ‘uitvoeren’, wat wel zeer vrij is. De eerste zin als bijzin ook in G RDSELOFF , B., Notes sur deux monuments inédits de l’Ancien Empire, in: ASAE 42 (1943), p. 119 en K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 139. 160 Zie voetnoot 95 op pagina 31. 161 Op basis van de gelijkaardige passage in Urk I, 253, 17, zie verder voetnoot 158. 162 Ook zo vertaald in KANAWATI, El-Hawawish 8, p.62; M C FARLANE , A., The first nomarch at Akhmim: the identification of a sixth dynasty biographical inscription, in: GM 100 (1987), p.65 (“(When) I was a judge . . . ”); S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 287 en door B URKHARDT, A., in: TLA. 157 (Urk I, 253, 17–254, 1) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 43 B B 1" 4 ! 2 " 0 0 35 4 2 ! 2 2 > M ! ! smHr wa.ty Xry-Hb.t (i)m(y)-r(A) xnt.yw-S pr-aA qAr wn(=i) m Hwnw Tz mDH m rk tti ini.t(i=i) n ppi r Tz.t(i=i) m-m msw Hr.ywtp “De enige hoveling, voorleespriester en opzichter van de pachters van de farao, Qar. (Ik) was een jongeling die de gordel ombond in de tijd van Teti. (Ik) werd gebracht naar Pepi opdat (ik) opgevoed zou worden te midden van de kinderen van hooggeplaatsten.”163 B B ! B 11 12 0 4 / * 7 ! ) 4 ) ixr nD.t(i) n=f (i)m(y)-r(A) qd.w wn(=i) 28C B 2V m xmt=f “Toen men aan hem (het ambt van) opzichter van de metselaars verleende, was (ik) zijn (derde) kameraad.”164 (Urk I, 216, 12) Voorbeeldzin 11 toont trouwens aan dat een zin van het type wn(=i) m X een zelfstandige hoofdzin kan zijn, waarbij dan een vooropgeplaatste bijzin van tijd (ingeleid door ixr) staat. Hetzelfde zinstype in de autobiografie van Weni (zie voorbeeldzinnen 1 en 2) hoeft dus niet verklaard te worden als een circumstantiële bijzin die zonder inleidend partikel vóór de hoofdzin geplaatst wordt. De volgende zinnen –ook uit de autobiografie van mri-ptH-anx-mry-ra (nxbw)– zijn gelijkaardig opgebouwd als voorbeeldzin 10, maar hier komt de prepositie Xr voor: CCCC CCCCCCCCC CCC CCCCCC A E" CCC10CC CCCC CC "CC 2 CC<CCCCC CCCCCC B 12 9 0 4 CC !E"!B CCC B B CC CC B ? E ) ir B 2 CC CCCC9 4 CCCCCCC CCC ( CCC CCCCCC CCC← ca. 5 tekens → CCC [w]n(=i) m-xt sn(=i) (i)m(y)-r(A) kA.t [...w]n(=i) [Hr]sS wn(=i) Xr Sa=f “Toen (ik) in het gevolg [w]as van (mijn) broer, opzichter van het werk [. . .] was (ik) aan het schrijven en droeg (ik) zijn schrijfgerief.”165 B B B 1311 0 4 / * 7 ! ) ? " B 8 C B B ? 6 ) ixr nD.t(i) n=f sHD n qd.w wn(=i) Xr mA.t=f “Toen men aan hem (het ambt van) inspecteur van de metselaars verleende, droeg (ik) zijn riet.”166 De converter wn wordt ook in deze gevallen duidelijk gebruikt om de inhoud van de zin expliciet in het verleden te situeren. D ORET beschouwt deze zinnen als voorbeelden van de “pseudoverbale” constructie wn(=i) + prepositie + substantief en vertaalt ze net zoals de vier zinnen met de pseudoverbale constructie wn(=i) + Hr + infinitief, 163 Vertaald als circumstantiële bijzin in G RDSELOFF, ASAE 42 (1943), p. 118; G ARCÍA , J.C.M., De l’Ancien Empire à la Première Période Intermédiaire: l’autobiographie de qAr d’Edfou, entre tradition et innovation, in: RdÉ 49 (1998), p. 154 (beknopte bijzin) en K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 129, als hoofdzin in E DEL, AG, §920; K HADRAGY, M. EL, The Edfu Offering Niche of Qar in the Cairo Museum, in: SAK 30 (2002), p. 211; S IMPSON, Literature, p. 512 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 343. 164 Correct vertaald in E DEL, AG, §920; R OCCATI, Littérature, p. 183; L ICHTHEIM , M., Ancient Egyptian Autobiographies chiefly of the Middle Kingdom: a study and an anthology (OBO 84), Göttingen 1988, p. 13; K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 136–137 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 267. In D UNHAM , D., The Biographical Inscriptions of Nekhebu in Boston and Cairo, in: JEA 24 (1938), p. 4 worden deze drie zinnen op dezelfde wijze vertaald als in D ORET, NVS, p. 38, vb. 36 (cfr. infra). In B ARTA, GM 132 (1993), p. 16, voorbeeld 18 wordt deze zin nogal omslachtig omschreven. 165 Voor een overzicht van de vertalingen, zie voetnoot 164. Het eerste deel van de zin wordt verder verklaard bij de bespreking van voorbeeldzinnen 17 op pagina 45 en 22 op pagina 49. 166 In alle vertalingen hetzelfde weergegeven als de twee voorgaande zinnen. (Urk I, 216, 9–10) (Urk I, 216, 11) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 44 die we verder bespreken onder punt 3 op pagina 49) verderop.167 Hij vertaalt deze als een verleden duratief (“I used to . . . ”), maar in feite hebben we hier te maken met een gewone adverbiale zin die als verleden gemarkeerd wordt. Er is immers geen verbaal element (zoals een infinitief) aanwezig in de zin, zodat we onmogelijk kunnen spreken van een pseudoverbale constructie. De prepositie Xr heeft weliswaar de connotatie ‘dragen’, zodat we in de vertaling een werkwoord gebruiken, maar daardoor mag men niet in de verleiding komen dit type zinnen op dezelfde manier te vertalen als ‘echte’ pseudoverbale zinnen met Hr + infinitief. Twee vrijwel identieke uitdrukkingen (waarbij de prepositie m-m gebruikt wordt) vinden we in twee rotsinscripties in de Wadi Hilâl, nl. N6 (van een priester genaamd bAq ) en N9 (van een priester genaamd mrry): / 4 9/ X *" wn bAk im m-m Hm.w-nTr 14 3 B ? =2#B M 4?4 B> 02 22'F N B 5\ pri.w r Dsr-tA n nxb.t m rnp.t tn “Gindse dienaar (=ik) was onder de priesters die uitgingen naar het Dsr-tA -feest van Nechbet in dit jaar.”168 4 (VANDEKERCKHOVE , Elkab 6, 41, 3–4) CCCCCCCC CCCCCC 7 CCCCCCCC 4 / CC CCCC 6 4 CCCC 15 5 B CC ? * CCCC CCCC ? CC CCNCC CC " 2 # B wn bAk im m-m Hm.wB> CC0 CCCC CCCC 2 22'F 4 X M CCCC nTr pri.w r Dsr-tA m rnp.t tn “[Gindse] dienaar (=ik) was onder de priesters die uitgingen [naar het Ds]r-tA-feest in dit jaar.”169 (VANDEKERCKHOVE , Elkab 6, 47, 5–7) In deze korte inscripties, waarin een priester verhaalt welke taken hij heeft uitgevoerd, kunnen de vormen van wnn ook als een nominale sDm.n=f verklaard worden. Het is nl. niet ondenkbaar dat de priester trots is op zijn deelname aan het Dsr-tA -feest170 en dus extra wil benadrukken dat hij deel uitmaakte van de priesters die bepaalde rituelen uitvoerden op dat feest. Echt vereist is dit uiteraard niet: de aanwezigheid van een adverbiaal element betekent nog niet dat dit per se benadrukt moet worden. Het voorlaatste voorbeeld uit de niet-religieuze teksten van het Oude Rijk komt uit de inscripties van mTn, met de prepositie m-xt: B A B " 5 6 E " ! B 16 4 M O ) 2 " ( 2 9 % B D+2 1% + .)1" ( wdi.t(i)=f m nxt-xrw m zwnw grg.tyw wn aD-mr kA m-xt zAb Hr(y)-sqr kA iTi.t(y)=f(y) zAb nxt-xrw “Hij werd aangesteld als oproeper en als dokter van de vestigingsinwoners. De aD-mr van de Stierengouw was in het gevolg van de sAb en Hr(y)-sqr van de Stierengouw, die de (functie van) sAb en oproeper zal nemen.”171 167 D ORET, NVS, p. 38, vb. 36 en p. 113. 168 Correct vertaald in VANDEKERCKHOVE , H. E . A ., Elkab VI, p. 42. Correct vertaald in ibid., p. 47. 170 Een feest dat enkel bekend is uit Elkab, ibid., p. 43–45. 171 B REASTED, Ancient Records, p. 77 vertaalt de zin met wn zin als een circumstantiële bijzin; idem in G ÖDECKEN , K.B., Eine Betrachtung der Inschriften des Meten im Rahmen der sozialen und rechtlichen Stellung von Privatleuten im ägyptischen Alten Reich (ÄgAbh 29), Wiesbaden 1976, p. 13 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 193. In R OCCATI, Littérature, p. 87 vertaald als een doelzin (subjunctief); in G OEDICKE , H., Die Laufbahn des mTn, in: MDAIK 21 (1966), p. 66 als een betrekkelijke bijzin ingeleid door een participium van wnn. Hier wordt verder niet ingegaan op de terminologische problemen in deze passage. Voor de titels nxt-hrw en zwnw grg.tyw (beide delen worden verbonden door de prepositie m en zijn mogelijk als één titel te beschouwen), zie J ONES , D., An index of ancient Egyptian titles, epithets and phrases of the Old Kingdom (BAR International Series 866), Oxford 2000, nr. 448, 1818 en 1825. 169 (Urk I, 3, 4–6) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 45 Het laatste voorbeeld –uit de autobiografie van mri-ptH-anx-mry-ra (nxbw)– bevat ook de prepositie m-xt en bovendien wordt de adverbiale zin ingeleid door wn als circumstantiële bijzin gemarkeerd door het partikel ir :172 CCCC CCCCCCCCC CCC CCCCCC A E" CCC10CC CC "CC 2 CC<CCCCC CCCCCC CCCC B 17 9 0 4 CC !E"!B B 2 CC CCCC9 4 CCCCCCC CCC ( CCC CCCCCC CCC← ca. 5 tekens → CCC CCC B B CC CC B ? E ) ir [w]n(=i) m-xt sn(=i) (i)m(y)-r(A) kA.t [... w]n(=i) [Hr] sS wn(=i) Xr Sa=f “Toen (ik) in het gevolg was van (mijn) broer, opzichter van het werk [. . .] was (ik) aan het schrijven en droeg (ik) zijn schrijfgerief.”173 B (Urk I, 216, 9–10) In de Piramidenteksten zijn er twee voorbeelden van een perfectieve converter wn die een adverbiale zin inleidt, nl. in spreuken 410 en 77:174 b 1 4 F 1 4 F ,1 18 §719a N * 0 * M P * 0 . 4 B 2T.35 2 4 B 2T.35 2 4 M>B M > Dd mdw: M?)P B i Ddw Dd imy grgw-bA=f wn T. m wrwt=k wnn T. m wr wtT “Het zeggen van woorden: O (inwoner van) Boesiris, Dd -pijler die in Geregbaëf is, T. was uw oudstgeborene, T. zal uw oudstgeborene zijn.”175 Door het voorkomen van twee bijna identieke zinnen, waarin enkel de gebruikte werkwoordsvorm van wnn verschilt, ligt het voor de hand dat men hier de tegenstelling tussen een verleden tijd en een toekomende tijd wilt uitdrukken176 m.b.v. de perfectieve en prospectieve converters wn en wnn.177 Overigens interpreteert V ERNUS de converter wn in deze passage niet als een perfectieve, maar als een subjunctieve sDm=f. In dat geval wordt er geen tegenstelling tussen een verleden en een toekomende tijd uitgedrukt: beide vormen zijn toekomstgericht, maar de eerste is niet-emfatisch en de 172 Zie ook voorbeeldzinnen 22 op pagina 49 en 12 op pagina 43 voor de verklaring van deze zin. 173 Correct vertaald in E DEL, AG, §1029 (het hier relevante deel althans); D ORET, NVS, p. 38, vb. 36; R OCCATI, Littérature, p. 183 (zij het iets vrijer als “quand j’étais assistent”); L ICHTHEIM, Autobiographies, p. 13 (idem) en in K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 143. In D UNHAM, JEA 24 (1938), p. 4 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 267 als hoofdzin (en nogal vrij) vertaald. Verschillende vertalers transliteren wel ir wn(=i) (i)m(y)-x.t, een substantief met de betekenis ‘assistent’, maar om dan tot een correcte vertaling te komen moet er nog een prepositie m verondersteld worden. 174 De zin die onmiddelijk voor voorbeeldzin 19 staat, is hier reeds besproken als voorbeeldzin 133 op pagina 113. Het tweede deel van zin 18 wordt besproken als voorbeeldzin 70 op pagina 87. 175 FAULKNER , R.O., The Ancient Egyptian Pyramid Texts, Oxford 1969, p. 134 vertaalt wn als een wenszin (‘may the king be’) en wnn hetzelde, maar met toevoeging van het woord ‘always’. Voor wrwt stelt FAULKNER geen vertaling voor. Grotendeels hetzelfde vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 93. De plaatsnaam grgw-bA=f wordt er echter ook vertaald (‘His Ba’s Settlement’). Volgens G AUTHIER , H., Dictionnaire des noms géographiques contenus dans les textes hiéroglyphiques (vol. 1–7), Caïro 1925–1931, vol. 5, p. 218 slaat deze naam op het Osirisheiligdom in of vlakbij Boesiris. A LLEN vertaalt het woord 4 FM > (opgenomen als wrwt in H ANNIG, AW I, p. 363b, zonder vertaling) als ‘eldest begotten’, kennelijk getranslitereerd als wr wtT, zie ook ibid., p. 387a. Dat de > hier als T gelezen moet worden, kan verklaard worden door de klankverschuiving k > T waarvan in de Piramidenteksten af en toe nog sporen te vinden zijn (bv. bij het afhankelijk persoonlijk voornaamwoord 2e persoon enkelvoud), zie E DEL, AG, §111 en §167bb. Dit fenomeen is ook duidelijk te zien in onze voorbeeldzinnen 97 op pagina 102 en 98 op pagina 102. 176 ibid., §922. 177 Een andere zin waarin op het eerste zicht hetzelfde fenomeen voorkomt, is voorbeeldzin 246 op pagina 195. Ook in die zin worden nl. de twee vormen wn en wnn expliciet tegenover elkaar geplaatst in voor de rest identieke uitdrukkingen. Toch kan daar geen sprake zijn van de converters voor verleden resp. toekomende tijd, aangezien ze niet gevolgd worden door enig predicaat zoals in alle andere gevallen. wn en wnn worden in die zin dus louter gebruikt om het bestaan van het subject aan te duiden. (Pyr. §719a–bT (PT410)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 46 tweede wél.178 1 4 " I ,2#$O 19 §52b B O , 2 2 # 2N.35 B wn=T m HA.t Hr (w)dd(=i) T(w) m HA.t N. pn “Je was op het voorhoofd van Horus, maar het is op het voorhoofd van deze N. dat (ik) je zal plaatsen.”179 (Pyr. §52bN (PT77)) 2) adjectivisch predicaat: Dit is een zéér zeldzame constructie: uit het Oude Rijk zijn slechts twee mogelijke voorbeelden bekend van een verleden tijdsconverter van wnn gevolgd door een adjectivisch predicaat. In beide gevalllen is de interpretatie van de zin als een adjectivische zin ingeleid door de perfectieve converter wn niet onproblematisch, zodat het bestaan van deze constructie in twijfel kan getrokken worden. Het eerste voorbeeld komt uit de autobiografische inscripties van mri-ptH-anx-mry-ra (nxbw): < CCACC CCCC ! 20 4 B B E ; / A M F ) ! # \ M F ) 4 ? wn aA H[z]z w(i) Hm=f Hr hAb.t w(i) Hm=f Hr=s “Het feit dat zijne majesteit mij prees over hetgeen waarnaar zijne majesteit mij gezonden has, was (gewoonlijk) groot.”180 Deze vreemde en behoorlijk zeldzame constructie kan op verschillende manieren verklaard worden: a) de interpretatie als een adjectivische zin ingeleid door de perfectieve converter wn is reeds voorgesteld door E DEL181 en achteraf door verschillende andere auteurs gevolgd.182 In dat geval wordt een verbale zin zoals *Hzi w(i) Hm=f Hr=s aA wr.t 183 ‘Zijne majesteit prees mij er in zeer hoge mate voor’ omgezet in een adjectivische zin met als subject een nominale sDm=f *Hzz w(i) Hm=f Hr=s en als predicaat het adjectiefwerkwoord aA. In die zin treedt de inhoud van het werkwoord (de daad van van het prijzen) als subject op de achtergrond en komt de nadruk meer te liggen op het adjectivisch predicaat (de grootsheid van het prijzen).184 Door de adjectivische zin in te leiden door wn wordt hij dan expliciet in het verleden gesitueerd. b) D ORET daarentegen behandelt deze zin samen met de zinnen waarin een wn=f sDm=f -vorm voorkomt, waardoor het niet helemaal duidelijk is hoe hij deze zin nu 178 V ERNUS, Future at issue, p. 50, vb. 110. Zie verder de bespreking van de betekenis van beide vormen op pagina 66. In V ERNUS , P., Études de philologie et de linguistique (IV), in: RdÉ 36 (1985), p. 163 wordt nog een andere interpretatie voorgesteld, nl. dat het niet het verschil emfatisch vs. niet-emfatisch is, maar niet-modaal (wnn) vs. modaal (wn) is dat beide vormen van elkaar onderscheidt. 179 Zo vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 22. In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 18 wordt de zin vreemd genoeg conditioneel vertaald. T OPMANN , D. in: TLA vertaalt wn met een voltooid tegenwoordige tijd (“Du bist an Horus’ <Stirn> gewesen’), alsof wn een sDm.n=f -vorm is. Uit variant Pyr. §52bW en de gelijkaardige uitdrukkingen in de langere passage blijkt duidelijk dat 2 2 hier als 2 gelezen moet worden. Voor de vorm van de nominale sDm=f van wdi, zie E DEL, AG, §491. 180 In R OCCATI, Littérature, p. 185 wordt aA gewoon vertaald als een bijwoord, wat uiteraard behoorlijk vrij is en grammaticaal incorrect. Idem in K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 165 (“Seine Majestät lobte mich sehr”). 181 E DEL, AG, §494. 182 Zo ook bv. vertaald in M/W, GREC, p. 308, vb. 651. 183 Hier voor alle duidelijkheid met een vereenvoudigde adverbiale bepaling weergegeven. 184 E DEL, AG, §494 en 949ββ. (Urk I, 221, 4) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 47 interpreteert.185 Zijn vertaling186 lijkt alvast te suggereren dat hij de vorm als een wn=f sDm=f vertaalt, nl. een gewoontematig handelen in het verleden. Als we ervan uitgaan dat er een vorm wn ø sDm=f bestaat waarin op de plaats van het =f -suffix een nominaal subject staat,187 is het goed mogelijk dat hier geen sprake is van een adjectivische zin ingeleid door wn, maar een verbale zin met dat patroon (waarin het adjectiefwerkwoord aA dan een afhankelijke sDm=f is) en Hzz wi Hm=f Hr=s als onderwerp.188 De vertaling luidt dan “Het feit dat zijne majesteit mij prees over hetgeen waarnaar zijne majesteit mij gezonden has, was (gewoonlijk) groot.” Zie verder de bespreking over het patroon wn ø sDm=f in §3.2.3.5 op pagina 56. c) een derde mogelijke interpretatie vinden we in de vertaling van S TRUDWICK, die aA blijkbaar als een substantief vertaalt (of een zelfstandig gebruikt participium), waarbij Hzz w(i) Hm=f dan een verdere bepaling is, letterlijk: “een grote van dat zijne majesteit mij prees”. Dit substantief is dan kennelijk het onderwerp van een adverbiale zin met =i -suffix bij wn als subject,189 wat hij vrijer vertaalt als “(as) I was one whom his majesty favored highly”.190 Omdat voor zo’n vertaling ofwel een adverbiale zin met m vereist is ofwel een nominale zin ingeleid door ink en hier van geen van beide gevallen sprake is, is S TRUDWICKS verklaring toch niet helemaal overtuigend. Bovendien zou men voor het substantief aA eerder het pronomen derde persoon enkelvoud als resumptief pronomen verwachten: *aA Hzz sw Hm=f “iemand die groot is van dat zijne majesteit hem prees”.191 Het tweede voorbeeld komt uit inscriptie A2 van snDm-ib (inti):192 B ) B CCCC CC 4 CCCC CC 213 0 4 A in rr iw wn mAa snDm ib(=i) “Is er geen rechtvaardige 40M B B E ? CC CC*CC CCCC CC<CC CC2 CC CC 193 die mijn hart verheugt?” 185 D ORET, NVS, p. 112, bv. 208. De zin wordt daar nl. wel vertaald, maar verder niet grondig besproken. “His Majesty’s praise of me was always great with regard to (any) commission on which His Majesty sent me.” 187 Dezelfde interpretatie werd reeds voorgesteld in FAULKNER , R.O., Recensie van Edel, E., Altägyptische Grammatik. II. in: OLZ 61 (1966), p. 546, die de zin echter niet gewoontematig vertaalt. 188 In E DEL, AG, §494 en §1014 worden een aantal voorbeelden opgesomd van de nominale sDm=f als subject in verbale zinnen, een fenomeen dat hoofdzakelijk bij adjectiefwerkwoorden voorkomt. In dat geval (bv. *aA Hzz wi Hm=f )is het mogelijk dat de nominale sDm=f niet het subject is van een andere sDm=f -vorm, maar voorafgegaan wordt door een adjectivisch predicaat, zie S ILVERMAN , D.P., Verbal Nominal Clauses in Middle Egyptian, in: P OSENER -K RIÉGER , P. (red.), Mélanges Gamal Eddin Mokhtar (BdÉ 97/2), Caïro 1985, p. 282 (die opmerkt dat een nominale sDm=f die als subject in een zin gebruikt wordt hoe dan ook een zeldzame constructie is). 189 Eigen interpretatie van S TRUDWICKS vertaling, aangezien hij geen transliteraties geeft. 190 S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 266. 191 De M verklaren als verbuigingsuitgang bij een imperfectief participium Hzz is ook geen oplossing, aangezien dit een Middelegyptisch fenomeen is: in het Oudegyptisch hebben dergelijke participia nog een 0 of 0 0 -uitgang, zie verder §3.9.1.1 op pagina 151. 192 Zie B ROVARSKI, Senedjemib complex, fig. 1 (na p. 90) voor de hier gebruikte tekstherstellingen. Afhankelijk van de interpretatie van de zin die hierna volgt (hier besproken als voorbeeldzin 266 op pagina 210), hoort er nog een woord 0 2 bij het einde van de zin of niet. Dit verandert echter niet veel aan de algemene grammaticale structuur van de zin. 193 Voor de vertalingen van E DEL , A LLEN en S ILVERMAN, cfr. infra. In R OCCATI, Littérature, p. 125 wordt de zin niet vragend vertaald (“c’est vrai que mon cœur en est réjoui”); idem in E ICHLER, SAK 18 (1991), p. 144 (“Wahrhlich, es ist wirklich so, daß mein Herz dadurch erfreut wurde”). Hetzelfde vertaald als S ILVERMAN in W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 19 en door H AFEMANN , I., in: TLA. De vertaling van A LLEN wordt gevolgd in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 312. Fragmentarisch vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 122 (“being truly Senezemib . . . ”). 186 (Urk I, 61, 3–4) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 48 Ook deze zin is vatbaar voor verschillende verklaringen: a) E DEL meende dat hier sprake was van een adjectivische zin, ingeleid door de existentieuitdrukking iw wn en het vraagpartikel in.194 Het onderwerp van de adjectivische zin is volgens hem de passieve sDm(.w)=f snDm(.w) ib(=i) im: ‘dat (mijn) hart daardoor verheugd werd.’ Het lijkt echter vreemd om een zin ingeleid door iw wn als een adjectivische zin (en geen existentie-uitdrukking) te verklaren, aangezien deze zin het enige voorbeeld van zulke constructie zou zijn. b) volgens A LLEN hebben we hier ook te maken met een adjectivische zin waarbij snDm-ib (als infinitief of substantief?) het subject is en mAa het predicaat. in-iw zou de adjectivische zin dan tot een vraagzin omvormen en het enclitisch partikel rr markeert de vraag als een retorische vraag, waarbij een positief antwoord verwacht wordt.195 Bovendien stelt hij de vertaling ‘informeren’ voor de uitdrukking snDm-ib voor i.p.v. het gewoonlijke ‘doen verheugen’.196 Het is echter onwaarschijnlijk dat het vraagpartikel in-iw een adjectivische zin kan inleiden,197 zodat deze analyse niet zonder problemen aanvaard kan worden. c) S ILVERMAN beschouwt deze zin als een existentie-uitdrukking iw wn, ingeleid door het vraagpartikel in (een bekende constructie, zie voorbeeldzin 241 op pagina 192) én als retorische vraag gemarkeerd door het partikel rr.198 In dat geval moet mAa een nominaal element zijn en heeft de zin een betekenis als ‘Bestaat er een mAa snDm-ib?’, wat in een vertaling genegeerd moet worden om de nuance te behouden van een retorische vraag waarop een positief antwoord verwacht wordt.199 S IL VERMAN vertaalt deze zin zelf als “Is it not truly so, that my heart is gladdened thereby?”, waarbij mAa kennelijk als een bijwoord vertaald wordt. Als we mAa echter als een substantief vertalen (wat vereist is in een existentie-uitdrukking zoals hier) komen we tot een vertaling als “Is er geen rechtvaardige die mijn hart verheugt?”. Met die zin doelt de koning wellicht op Senedjemib zelf, wat mogelijk het meermalig gebruik van de term snDm-ib in deze tekst verklaart. Aangezien: a) alle andere duidelijke voorbeelden van de perfectieve converter wn gevolgd worden door constructies die op zich ingeleid kunnen worden door iw (adverbiale zin, pseudoverbale constructie met Hr + infinitief en de iw(=f) sDm=f -constructie) b) het twijfelachtig is of een adjectivische zin ingeleid kan worden door iw 200 c) de twee bovenstaande zinnen niet bevredigend verklaard kunnen worden als adjectivische zinnen kan het bestaan van een adjectivische zin ingeleid door de perfectieve converter wn niet bevestigd worden. 194 E DEL, AG, §949ββ. De precieze betekenis van het partikel rr (cfr. infra) wist E DEL nog niet, aangezien hij dit vertaalde als “wirklich”. 195 B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 93. 196 Dit is overgenomen in H ANNIG, AW I, p. 1168a. 197 Zie S ILVERMAN , D.P., Interrogative constructions with in and in-iw in Old and Middle Egyptian (BiAeg 1), Malibu 1980, p. 80–82 en de bespreking van voorbeeldzin 160 op pagina 135. 198 ibid., p. 28, voorbeeld 34 en p. 89, voorbeeld 2. 199 ibid., p. 91. 200 Zie hiervoor voetnoot 346 op pagina 77. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 49 3) pseudoverbale constructie (subject + Hr + infinitief): Opvallend is dat alle vier attestaties van dit patroon in ons corpus uit afkomstig zijn uit dezelfde tekst, nl. de autobiografie van mri-ptH-anx-mry-ra (nxbw):201 CCCC CCCCCCCCC CCC CCCCCC A E" CCC10CC CC "CC 2 CC<CCCCC CCCCCC CCCC B 22 9 0 4 CC !E"!B B 2 CC CCCC9 4 CCCCCCC CCC ( CCC CCCCCC CCC← ca. 5 tekens → CCC CCC B B CC CC B ? E ) ir [w]n(=i) m-xt sn(=i) (i)m(y)-r(A) kA.t [... w]n(=i) [Hr]sS wn(=i) Xr Sa=f “Toen (ik) in het gevolg [w]as van (mijn) broer, opzichter van het werk [. . .] was (ik) aan het schrijven en droeg (ik) zijn schrijfgerief.”202 B B CCBCC B B CCCC P < 23 13 0 4 / * 7 ) 6 & 8 C B B ! I < ) # ) = 0 2 ? 0 4 ixr nD.t(y) n=f mDHw qd.w nsw.t wn(=i) Hr HqA [n]=f niw.t iri(.w) n=f (i)x.t nb(.t) im=s “Toen men hem (het ambt van) koninklijke bouwmeester verleende, was (ik) [voor] hem de stad aan het besturen en alles werd erin gedaan voor hem op voortreffelijke wijze.” B B CCCC B 16 CCECC " B 24 15 0 4 / * 7 ! ) ? 7 8 6 & 8 C 2 B ! 0 ! ) 0 ! ) = ixr nD.t(y) n=f smHr-wa.ty mDHw qd.w nsw.t m pr.wy wn(=i) Hr ip n=f iS.t=f nb “Toen men hem (het ambt van) enige hoveling verleende en koninklijke bouwmeester in de beide huizen, was (ik) voor hem al zijn bezit aan het tellen.” B B CCCCCC A 2 CCCC CC ! ixr nD.t(y) B 25 1 0 4 / * 7 ! ) 4 2<( ! 2)2NO)=024;/ )4 B CC CC8 ? n=f (i)m(y)-r(A) kA.t [w]n(=i) [Hr] wHm=f m md.t=f nb im r Hzi.t=f Hr=s “Toen met hem (het ambt van) opzichter van het werk verleende, was (ik) hem aan het herhalen in al zijn uitspraken volgens hetgeen waarover hij prijst.” De hier gebruikte vorm is duidelijk de verleden tegenhanger van de pseudoverbale constructie iw=f Hr sDm. Die constructie beschrijft de actie als onvoltooid en progressief, m.a.w. tijdens zijn ontwikkeling (een actie die reeds begonnen is, maar nog niet beëindigd). Het beschreven proces wordt beschouwd als bestaande uit meerdere delen, zodat de dynamiek van de actie benadrukt wordt.203 Het spreekt voor zich dat deze vorm dan vooral gebruikt wordt om duratieve processen te beschrijvingen of processen met een zekere interne dynamiek. Niettemin kan de vorm ook gebruikt worden bij andere werkwoorden, maar dan treden er kleine betekenisnuances op.204 Als deze constructie wordt ingeleid door wn, wordt de actie als verleden en progressief voorgesteld: “ik was aan het . . . ”. De constructie wn=f Hr sDm drukt dus een voortijdige actie uit met een progressief aspect. Dat is in essentie ook wat D ORET uitlegt in zijn bespreking van de vorm,205 maar hij vertaalt zijn voorbeeldzinnen steevast als een gewoontematig handelen (”used to”), een nuance die enkel de afhankelijke sDm=f kan hebben.206 Hoewel de pseudoverbale constructie na verloop van tijd niet meer per se 201 De wn=f Hr sDm-vorm in deze vier zinnen wordt vertaald als een gewoontematig handelen in D UNHAM, JEA 24 (1938), p. 4–5; E DEL, AG, §1029 en D ORET, NVS, p. 38, vb. 36; als een gewone verleden tijd in E DEL, AG, §931; R OCCATI, Littérature, p. 183; L ICHTHEIM, Autobiographies, p. 13; K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 136–137 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 267. 202 Voor het eerste deel van deze zin, zie voorbeeldzin 17 op pagina 45. Het laatste deel wordt hier vertaald als voorbeeldzin 12 op pagina 43. Zie J ONES, Egyptian titles, nr. 1732 voor de titel mDHw qd.w nsw.t. 203 [§738]grec. 204 M/W, GREC, §742–751. 205 D ORET, NVS, p.112–113. 206 Dit wordt verder besprolen in §3.2.3.4 op de volgende pagina. (Urk I, 216, 9–10) (Urk I, 216, 13) (Urk I, 216, 15–16) (Urk I, 217, 1–2) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 50 een progressieve actie uitdrukte, maar eerder een onvoltooide actie in het algemeen, moet het progressief aspect toch van belang geweest zijn in constructies zoals wn=f Hr sDm. Voor een niet-progressieve, voortijdige handeling kan men immers gewoon een perfectieve sDm=f of een sDm.n=f gebruiken en heeft men geen converters nodig.207 Volgens M ALAISE en W INAND –die B B als een sDm.n=f -vorm beschouwen– kan B B de 208 pseudoverbale constructie ook een nominale functie geven, bv. als tweede tijd. 3.2.3.4 Het gewoontematige patroon wn=f sDm=f Met 13 attestaties is dit geen ongebruikelijk patroon in het Oudegyptisch. De verschillende attestaties worden hier verder gegroepeerd naargelang het subject een substantief of een suffixpronomen is en of de vorm al dan niet wordt voorafgegaan door een onafhankelijk pronomen. a) wn(=i) sDm(=i): Meer dan de helft van de attestaties van de wn=f sDm=f -vorm zijn in de eerste persoon geformuleerd en aangezien het suffix =i nooit uitgeschreven werd in de autobiografische teksten van het Oude Rijk, wordt dit in het schrift weergegeven als * B B 4 2 . De eerste twee –sterk gelijkaardige– voorbeelden gebruiken we als uitgangspunt voor de bespreking van deze constructie waarin de perfectieve converter wn=f gevolgd wordt door een afhankelijke sDm=f : Het eerste voorbeeld komt uit het graf van sSm-nfr : CCCC CCCC B wn(=i) Dd(=i) xr nsw.t Ax n rmT “(Ik) placht nuttig te 26 15 B B* O 46B: spreken voor de mensen bij de koning.”209 (Urk I, 57, 15) Een identieke formulering vinden we op de schijndeur uit de mastaba van ptH-Htp in Giza (de vader van sSm-nfr): B wn(=i) Dd(=i) xr nsw.r Ax n rmT “(Ik) placht nuttig te spreken 27B B* O 46B : bij de koning over de mensen.”210 De constructie wn=f sDm=f is gevormd naar analogie met de (uit het Middelegyptisch bekende) constructie iw=f sDm=f 211 en drukt een gewoontematig handelen in het verleden uit. De iw(=f) sDm=f -vorm, waarvan de vorm duidelijk is afgeleid, drukt immers een algemeen geldend of gewoontematige handeling uit.212 Aangezien een groot deel van de teksten uit het Oude Rijk autobiografisch is, is het niet verwonderlijk 207 M/W, GREC, §773. 208 ibid., §778. 209 Correct vertaald in D ORET, NVS, p. 111, vb. 206 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 317. Vertaling met passé simple in R OCCATI, Littérature, p. 143. In K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 103–104 wordt Ax niet als bijwoord vertaald, maar als een soort doelzin (‘Ik placht zo te spreken dat het nuttig was . . . ’), wat m.i. enkel mogelijk is als er geen subject bij Ax staat. Een vertaling van Ax als participium is ook een mogelijkheid: “Ik placht datgene wat nuttig is voor de mensen te zeggen”. 210 Gelijkaardig vertaald in J UNKER , H., Gîza 11: Der Friedhof südlich der Cheopspyramide (Ostteil), Wenen 1953, p. 267 (“Ich pflegte . . . zu sagen was den Leute frommte”); K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 103–104 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 317. 211 Volgens D ORET, NVS, p. 111 komt de iw=f sDm=f nog niet voor in het Oudegyptisch, maar in E DEL, AG, §884 worden toch enkele zeldzame voorbeelden gegeven (en niet alleen uit de Piramidenteksten). 212 M/W, GREC, §587 en §590. (J UNKER , Giza11, 108, 2) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 51 dat in de meeste attestaties de vorm in de eerste persoon enkelvoud voorkomt. Door het onuitgeschreven suffix is de transcriptie wn=f sDm=f voor die attestaties enigszins hypothetisch: ook een vorm wn sDm=f zou volgens E DEL mogelijk kunnen zijn in die gevallen.213 Dit bespreken we verder in §3.2.3.5 op pagina 56. Het gewoontematig karakter van de handeling kan men in de vertaling weergeven door het werkwoord ‘plegen’ te gebruiken214 of door bijwoorden zoals ‘gewoonlijk’, ‘steeds’ of ‘altijd’ toe te voegen. Volgens E DEL is er een aantal zinnen waarin de wn=f sDm=f -vorm geen gewoontematige handeling uitdrukt: we gaan hier verder op in bij de bespreking van voorbeeldzin 30 op de volgende pagina. In de twee bovenstaande zinnen is er alvast duidelijk sprake van een gewoontematige handeling in het verleden: de grafeigenaar vertelt dat hij goed gehandeld heeft tijdens zijn leven. Die uitspraak heeft uiteraard geen betrekking op éénmalige handelingen, wat ook blijkt uit de zin die hierna volgt: DA = 4 F B = & n zp Dd(=i (i)x.t nb(.t) Dw(.t) r rmT nb xr 9M4 "Q* O = Hm n nb(=i) “Nooit heb ik iets kwaad gezegd tegen de mensen onder de majesteit van (mijn) heer.” (Urk I, 57, 16) Het derde voorbeeld komt uit inscriptie A1 van snDm-ib (inti):215 CCCCCCCCCCCCCCCCCC A CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC A CCCCCCCCCCCCCCCCC CCCC B CCCCCCCCCCC CCCCC CCC CCCC CCCCCC CCCC A CCC # CC # 16 B 4 CCC CCCCC CCCCCC CCCC CCCCCC CCCC CCCC CCCCCC CCCC CCC15CC CC CCC CCCCCCC CCCC A ) 13 > CC ) CCCC ) CC CC CCCC CC CC ! < ( = CC CC CC7 CCC CCC M BF) 2 0 . BB F 2 = CCC CCC % CCCC CCCC 4 CCC CCCCC CCF CCCC CCCC CCCCCC CC? CCCC CCCC CCF CCCC CCCC CC; CC CC/ CCCC CCCC ) CCC CCC M CC B # 4 [rnp.t 5 Abd 4 sw 3 mrn(=i) xr izzi sk wi Spss.k(i) xr izzi r mi) 44 A F ? (Urk I, 59, 12–16) " 13 * CCCC CCCCCCCCCCC CCCCC CCCCCC CCCCCCCCCCC CCCCCCC CC!CC E CCCCCC 1 1 4 CCCCCC 4 CCCC $ CCCCCC 4 CC > CCC > CCCC = CCCC 28 12 CC CCC CCCC CC CCCC CC CCCC 4 CCCCCCCCCCC CCCCCCCCCCC CC? CCCC CCCC CCCT M CCC CCCCC CC? CC CC? CCCC CCCC CCCC 4 CCCCCCCCCCC CCCCCCCCCCC CCCC CC 4 CCC CCCCCCC CCCC CCCC 2 4 ? >BF) CC# CC CCCCCC CCCCCCCC CCCCCC CC 4 CCCC 2 0 A 0 35 CC 2 0 A 0 35 CCCC ty(=i) nb m Hry]-sStA n Hm=f m imy-ib n Hm=f m (i)x.t nb(.t) [mrr.t Hm=f iri.t sk Hm=f Hzi=f w(i) Hr] kA.t nb(.t) [wD].t.n Hm=f iri.t wn(=i) iri(=i) mr s.t-ib n.t Hm=f r=s “[5 jaren, 4 maanden en 3 dagen was (ik) bij Izezi hooggeëerd, terwijl (ik) waardevol was bij Izezi, meer dan enige gelijke (van mij) als mees]ter van geheimen van zijne majesteit, als favoriet van zijne majesteit, in alles dat [zijne majesteit verlangde te doen, en terwijl zijne majesteit mij prees wegens] elk werk [dat] zijne majesteit [bevolen] heeft te doen, (omdat) (ik) placht te handelen overeenkomstig de wens van zijn majesteit dienaangaande.”216 Door de tijdsaanduiding rnp.t 5 Abd 4 sw 3 drukt wn(=i) iri(=i) duidelijk een handeling uit die gedurende een lange tijdsspanne plaatsvond.217 Het laatste voorbeeld komt uit een inscriptie aan het graf van sSm-nfr :218 CCC CCC CCCC CCC CCC 14 CCC 4 $ CCCC CCC 9 ! ←→ CCC 29 13 CCC CCC CCC CCC CCC CCC 0 4 /0B 247M CCC←→ CCC CCC < * 2 > E M B B <E49E CCC CCC CCC CCC CCC CCC←→ CCC CCC [...] ixr mn (i)x.t m rrw.t(=i) [...] nDm.k(i) Hr-a wn(=i) aq(=i) r 213 E DEL, AG, §895–897. 214 In de verleden tijd uiteraard, die “placht” luidt in het geval van de betekenis “gewoonlijk doen, gewoonlijk gebeuren”. In de betekenis “begaan” (bv. een overval plegen) is de verleden tijd daarentegen “pleegde”, zie S TERKENBURG, P. VAN, van Dale Groot Woordenboek Hedendaags Nederlands, derde druk. Utrecht – Antwerpen 2006, p. 1092. 215 Zie voetnoot 192 op pagina 47. 216 B REASTED, Ancient Records, p. 122 vertaalt dit als een gewone verleden tijd, in alle andere vertalingen wordt het gewoontematig karakter weergegeven: R OCCATI, Littérature, p. 124; B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 90; S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 311; G RUNERT, S. in: TLA. Voor de hier gebruikte vertaling van mrn, zie voetnoot 154 op pagina 41. 217 Dit is géén datum, zie B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 91, opm. e. 218 Voor de gebruikte herstelling, zie S ETHE, Urk. I, p. VIII. (Urk I, 178, 13–14) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 52 Xnw-a ...] “ [. . .] toen ik leed aan iets in mijn woonplaats [. . .] ik was onmiddellijk gezond. (Ik) placht binnen te treden tot het paleis [. . .] ”219 Deze tekst is te zwaar beschadigd om een uitspraak te doen over het al dan niet gewoontematige karakter van de handeling, maar gezien de andere attestaties is het waarschijnlijk dat ook hier de wn=f sDm=f -vorm een gewoontematige handeling in het verleden uitdrukt. b) ink wn(=i) sDm(=i): De wn=f sDm=f -vorm wordt in de eerste persoon vaak voorafgegaan door het onafhankelijk persoonlijk voornaamwoord ink. Van die constructie zijn er vier attestaties. Het eerste voorbeeld komt uit de autobiografie van wni vinden: 12 11 O8 BVB 4B4 23E BO 0 2<4 15 13 14 4 4 8 ! , 4 4 ) E * 9 229 M B B I 29 0 CC 2CC + 1 \ C C 2 4 # > BB 16 4 . , 8 0 2 O ) M 1 2 P = 4 CCBCC B . , 8 0 2 8 < = 2 E = ink wn(=i) iri(=i) n=sn sxr sT iA.t(=i) m (i)m(y)-r(A) xnt(yw)-S pr-aA n-mt-n 10 9 B#B B ,K 30 9 > B ? ? 4 ! ?B s.t(=i) r nfr n wdd wa im m snw=f r nfr n nHm wa im xAdw Tb.ty m-a Hr(y) wA.t r nfr n iTT wa i dAiw m niw.t nb r nfr n iTT wa im wa.ty nb m-a rmT nb “Ík stelde steeds het plan op voor hen, terwijl (mijn) ambt dat van opzichter van de pachters van het paleis was, wegens (de betrouwbaarheid van) (mijn) positie, zodat niet één van hen zijn gezel aanviel, zodat niet één van hen een broodkoek of sandalen wegnam van iemand die op de weg was, zodat niet één van hen een schort nam uit welke stad ook, zodat niet één van hen een geit nam van enig man.”220 Het subject wordt hier wellicht vóór de wn=f sDm=f -vorm herhaald om het extra te benadrukken.221 Deze zin zou mogelijk ook verklaard kunnen worden als een participial statement waarbij het participium wordt geconverteerd d.m.v. wn: ink wn iri ‘Ik ben degene die pleegde te doen’, maar dit lijkt niet erg waarschijnlijk. Zoals we in §3.9.2 op pagina 153 nog zullen uitleggen, kan een participium van wnn als converter door verschillende constructies gevolgd worden, maar niet door nog een participium. Volgens E DEL is dit een voorbeeld van een wn=f sDm=f -vorm die geen gewoontematige handeling in het verleden uitdrukt.222 De zin komt uit een passage die beschrijft dat de koning Weni aanstelde aan het hoofd van het leger, terwijl ook verschillende andere 219 Niet gewoontematig vertaald in ibid.; E DEL, AG, §897; R OCCATI, Littérature, p. 135 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 317 (die allemaal een gok wagen naar de inhoud van de lacune). Correct vertaald in K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 150 en 158. 220 Niet gewoontematig, maar wel met benadrukking van het subject vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 143; S TRACMANS, AIPHO 3 (1935), p. 511; G ARDINER , A.H., Egypt of the Pharaohs: an introduction, Oxford 1961, p. 96; L ICHTHEIM, AEL 1, p. 20; L ALOUETTE, Textes sacrés et textes profanes, p. 165; R EINTGES, Weni, p. 48 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 354. Deze vertaling kan verantwoord worden door de constructie te analyseren als een participial statement. De vertaling in H OFMANN, LingAeg 10 (2002), p. 230 geeft het gewoontematig karakter evenmin weer, al wordt dit wel vermeld in noot 38 op p. 234. Correct vertaald in E RMAN, ZÄS 20 (1882), p. 14; W ILSON , J.A., Egyptian Historical Texts, in: P RITCHARD , J.B. (red.), Ancient Near Eastern texts relating to the Old Testament, derde druk. Princeton 1969, p. 228; D ONADONI, Letteratura2 , p. 48. 221 Zie hiervoor E DEL, AG, §876. 222 ibid., §897. (Urk I, 102, 9–16) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 53 hooggeplaatsten meegingen. Of iri sxr ‘een plan opstellen’ in die context een éénmalige handeling uitdrukt, lijkt me niet zo duidelijk als E DEL meent: Weni wil wellicht benadrukken dat hij het was die gedurende de hele veldtocht de plannen opstelde (i.p.v. de andere hooggeplaatsten die opgesomd worden). De wn=f sDm=f -vorm kan in dit geval dus probleemloos een gewoontematige handeling uitdrukken. Daarnaast haalt E DEL enkel andere voorbeelden aan waarin er –door de verstoorde context– evenmin duidelijk sprake is van een gewoontematige nuance, nl. de zinnen die hier besproken worden als voorbeeldzin 34, 36 en 37. Voor zin 34 op de volgende pagina klopt die stelling alvast niet (cfr. infra) en als uit de verstoorde context van de twee andere zinnen niet afgeleid kan worden dat er een gewoontematige handeling beschreven wordt, is dit nog geen bewijs voor het tegendeel. In alle onbeschadigde attestaties lijkt er immers duidelijk sprake te zijn van een gewoontematig handelen in het verleden. Zo ook in de volgende twee zinnen uit de autobiografie van mri-ptH-anx-mry-ra (nxbw):223 B 7 9 # =02B 31 6 0 4 4 , BMB< ?!;E?B02 >B B ? " ? B ir rmT nb im wn.w.n(=i) DAis(=i) Hna=sn im ink wn(=i) sHtp(=i) sn “Wat betreft iedereen daar waarmee (ik) overleg gepleegd heb, ík stelde hen steeds tevreden.”224 CCCCCCC CCCCCCC 9 B 32 9 > B ( ; \ ? > B CCC CCC / CCCC CCCC > = 0 2 ! 7 B ; < 4 = 0 2 ink wn(=i) Di(=i) Hbs n [HAy] nb im t n Hqr nb im “Ík placht kleding te geven aan elke [naakte] daar en brood aan elke hongerige daar.”225 (Urk I, 217, 6–7) (Urk I, 217, 9) De uitdrukkingen ink wn(=i) sHtp(=i) sn en ink wn(=i) Di(=i) hbs ... t hebben niet zomaar betrekking op een éénmalige en specifieke gebeurtenis in het verleden, aangezien het object respectievelijk meewerkend voorwerp van beide zinnen onbepaald is, zoals blijkt uit het adjectief nb: rmT nb en hAy nb ... Hqr nb. De vierde en laatste attestatie lijkt sterk op de voorbeeldzin 31 en kan dus op dezelfde wijze verklaard worden. De zin komt uit een inscriptie op de westelijke muur van de zuilenhal van de mastaba van nb-kA.w-Hr (idw) in Saqqara: B 19 22 9 4 19 20 & B # 23 # 20 > * ir rmT nb 33 17 0 4 = 18 E " %B) # B * > B ? " 6M*? Spt.n(=i) r=f iri Snn.t iri msDD.t ink wn(=i) sHtp(=i) sw Ds(=i) “Wat betreft elke man waarop (ik) kwaad was, die iets deed dat tot ruzie leidt of die iets deed dat gehaat is, ík placht hem zelf tevreden te stellen.”226 223 Het eerste deel van voorbeeldzin 31 wordt verklaard in voorbeeldzin 217 op pagina 174. 224 In B ARTA, GM 132 (1993), p. 15 wordt deze zin geanalyseerd als een “Existenzumstandsphrase” als subject (in de vorm van een participium van wnn) gevolgd door een sDm=f en vertaald als “Ich ben es, der sie zufriedengestellt hat.” Niet gewoontematig vertaald in R OCCATI, Littérature, p. 183; L ICHTHEIM, Autobiographies, p. 13; K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 86 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 267. Correct vertaald in D UNHAM, JEA 24 (1938), p. 5 en D ORET, NVS, p. 32, voorbeeld 22. 225 Ook voor deze zin wordt er een nogal onduidelijke verklaring gegeven in B ARTA, GM 132 (1993), p. 16: een “Existenzumstandsphrase” als predicaat (in de vorm van een sDm=f van wnn), gevolgd door een sDm=f. Dit wordt dan vertaald als “Ich war, indem ich Kleidung jedem Nackten gab.” Andere vertalers hebben deze zin op dezelfde wijze vertaald als de voorgaande. 226 Correct vertaald in de tekstpublicatie zelf, nl. H ASSAN , S., The Mastaba of Neb-Kaw-Her (Excavations at Saqqara 1937–1938 I), Caïro 1975, p. 41. (H ASSAN , Neb-Kaw-Her, 39, 17, 17–23) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 54 c) wn=f sDm=f : De 8 voorbeelden hierboven hadden allemaal een (onuitgeschreven) 1e -persoonssuffix als onderwerp. Daarnaast zijn er ook 5 attestaties waarin het onderwerp een 3e persoon is. In het geval van een substantief vinden we dan de constructie wn X sDm=f, in het geval van een suffix is dat wn=f sDm=f. Er zijn twee voorbeelden met een suffixpronomen =sn als subject, maar in beide gevallen moet verondersteld worden dat bij één van de twee suffixen een letter ? respectievelijk B is weggevallen. De eerste zin komt uit inscriptie D van snDm-ib (inti):227 CCC CCCCCCCC CC CCCC CCCCCC ! CCCC ! CCCC ! 11 # B ) CC CCCC CCCC CCCC CCCC CCC CCCC $ 13 , B # B CCCC B 12CCCC ! 4 / A CC 4 CCCC >4 CCCC CCCC CCCC CCC CCCC CCCC CCCC CC CCCC CC CCCC ! CCCC CCCC 2 CCC & = B ? CCCC CCCC CCCC = CC ? CCCC CC ? 0 M B ? F 7 M ! CCCC CCCC CCCC 4 4 CC I CCCC CCCC CCCC CCCC CC CCCCCC CCCC CCCC CCCC iwi iri.n n=sn Hm=f wD.w r " CC " CCCC # CCCC < ) 14 CCCC )B CC CCCC B4 6 M % B CC CCCC" CCCC CCCC CCCC ( CCF CCCC CC? CCCC CCCC 4 CCCC CCCC 4 CCCC CCCC 2 CCCC CCCC ) 34 10 (Urk I, 66, 10–14) Hzi.t[=sn r (i)x.t nb(.t) sk] gr wn=<s>n iri=sn [mDA.wt m Xr.t-hrw] ra nb r rDi.t [rx Hm=f] wnt qrsw pn [spr(.w) r Htp=f m] s[.t=f] “Zijne majesteit heeft decreten voor [hen] uitgevaardigd, [om hen te prijzen meer dan wat ook, terwijl] zij bovendien gewoonlijk [brieven] maakten [in de loop van] elke dag om te zorgen dat [zijne majesteit] wist dat zijn sarcofaag [gearriveerd was, zodat hij kon rusten] in [zijn] pla[ats.]”228 Wat de personen in kwestie ook dagelijks deden om de koning op de hoogte te houden van het transport van zijn sarcofaag,229 het gebruik van een gewoontematige vorm ligt voor de hand: gedurende een bepaalde periode deed men immers elke dag hetzelfde.230 De tweede zin komt van de schijndeur van biA (irry) uit Saqqara: CCCCCCCC CCC B $B B 4 7CCC =T)= CCC * F M 4 B ? O ? CCC # ? M <E24 M B ) E X M ) 4 ( ? 4 ink mry it=f Hzi mw.t=f imAxw xr nb=f ra nb 9 CC%CC 356CCCC CCCC CCCC > D 0 0 ) T ;A/ / ) 0 2=0 F M wn=sn Dd=s<n> r(=i) mAA=sn w(i) aq(=i) m rw.t m nb imAxw mAa iwi=f xrw=sn r(=i) “Ik ben een geliefde van zijn vader en een geprezene van zijn moeder, een verzorgde bij zijn heer, elke dag. Zij spraken steeds over (mij) wanneer zij mij zagen terwijl (ik) binnentrad in de deur: ‘Kijk, het is een echte verzorgde die zal komen’, zo spraken zij over (mij).”231 Ook in deze context is het duidelijk dat een actie wordt beschreven die meermaals plaatsvond in het verleden. Wat de schrijfwijze van het suffix =sn bij Dd als ? betreft, merkt W ILSON op dat dit het enige hem bekende voorbeeld van dit fenomeen uit het Oude Rijk. In het Middelegyptisch komt dit echter wel voor,232 in het late Oude Rijk 227 Gebruikte herstellingen uit B ROVARSKI, Senedjemib complex, afb. 4 (na p. 104). 228 Correct vertaald door G RUNERT, S., in: TLA. Vertaald met passé simple in R OCCATI, Littérature, p. 128. In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 315 wordt de vorm vertaald als een wn=f Hr sDm (“while they were making . . . ”). Niet gewoontematig vertaald in B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 108. Te fragmentarisch vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 124. 229 Dit deel staat immers in een lacune. 230 De vertaling van S TRUDWICK als een progressieve vorm in het verleden impliceert dat men elke dag gedurende de hele dag bezig was met brieven te schrijven naar de koning. De herstelling m Xr.t-hrw (die wellicht aanleiding heeft gegeven tot die interpretatie) is overigens niet heel zeker, zie B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 109–110, opm. l. 231 W ILSON vertaalt de zin correct als een gewoontematige handeling, R OCCATI, Littérature, p. 147 zoals altijd bij deze constructies met een passé simple. Ook correct vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 270. 232 G ARDINER, EG3 , §34. (JNES 13, 18, 6–7) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 55 zijn er reeds voorbeelden te vinden van een =sn-suffix als object van een prepositie dat als ? wordt geschreven en in de Piramidenteksten zijn er een aantal gevallen waarin op de plaats van een suffix ? B oorspronkelijk een ? heeft gestaan.233 d) wn X sDm=f : In de drie volgende attestaties komt een nominaal subject voor, dat op de plaats van het eerste suffixpronomen staat. Het eerste voorbeeld van deze constructie vinden we in de inscripties van wAS-ptH:234 A ! 36 8 B B F ) ; / ) 6 M 4 ? wn Hm=f Hzi=f sw r=s “Zijne majesteit placht hem ervoor te 235 prijzen.” (Urk I, 43, 8) Het tweede voorbeeld komt uit de inscripties van kA(=i)-gmi.n(=i) (mmi):236 A CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC CCCC CCCC ! 9 11 A 4 CCCC 3710 B F = CCCC CCCC CCCC CCC CCC X CCC / CCC 9 CCCC CCCC B F);/)M4 CCCC 4 CCCC CCCC CCC CCC M CCCC ; / M F ) 4 ? F = wn Hm=f Hzi=f w(i) wr r (i)x.t nb(.t) [(i)xr iwi(=i) r Xnw] Hzi w(i) Hm=f Hr=s wr (r) (i)x.t nb(.t) “Zijne majesteit placht mij buitengewoon veel te prijzen. [Wanneer (ik) naar de residentie kwam,] prees zijne majesteit mij er buitengewoon veel voor.”237 (Urk I, 194, 10–11) In beide bovenstaande zinnen suggereert de inhoud (het feit dat de koning de grafeigenaar prees) alvast dat ook hier de wn=f sDm=f een gewoontematige handeling uitdrukt. De laatste attestatie van het patroon vinden we bij de ingang van de mastaba van Hzi in Saqqara: 4 E5 4 4, 384 B 22 ?>M21?"" B F) B BJ004 B F)7) E ! 2 2 4? 6 = wn Hm=f nD=f (i)x.t m-a(=i) m r(A)-a(=i) m-m sr.w sk w(i) m zAb sHD zS.w ? > n rx Hm=f rn(=i) Tny r bAk nb “Zijne majesteit placht advies te vragen van (mij) omwille van (mijn) activiteit onder de ambtenaren, terwijl ik zAb en opzichter van de schrijvers was, aangezien zijne majesteit (mijn) naam kende, die meer verheven 233 W ILSON , J.A., A Group of Sixth Dynasty Inscriptions, in: JNES 13 (1954), p. 255. 234 Voor een verbeterde uitgave van deze fragmentarische tekst, zie K LOTH, Autobiographischen Inschriften, afb. 4c. 235 Niet gewoontematig vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 113 en K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 165, hoewel zij dezelfde uitdrukking in voorbeeldzin 37 wél correct vertaalt. In R OCCATI, Littérature, p. 111 met passé simple vertaald. In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 319 wordt de vorm als een wn=f Hr sDm vertaald (“his majesty was praising him for it”). 236 Hier wordt de verbeterde versie van E DEL gebruikt, zie E DEL, MIO 1 (1953), p. 217 en afb. 2 (achter p. 224). 237 Hoewel E DEL verwijst naar de constructie wn=f sDm=f in zijn grammatica, komt de eigenheid hiervan toch niet tot uiting in zijn vertaling in ibid., p. 212. In R OCCATI, Littérature, p. 139 worden de uitdrukkingen wn Hm=f Hzi w(i) en Hzi w(i) Hm=f beide met een passé simple vertaald, zodat de speciale constructie ook hier niet tot uiting komt. Ook S TRUDWICK maakt in zijn vertaling geen onderscheid tussen de twee (“his majesty favored me”), zie S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 286. Correct vertaald in K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 165. (KANAWATI , TetiCem5, 59b, 4–5) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 56 was dan (die van) enig dienaar.”238 Ook in deze tekst ligt het voor de hand dat de grafeigenaar hier gebeurtenissen vertelt die meermaals in het verleden plaatsvonden. 3.2.3.5 Bestaat er een wn ø sDm=f -vorm? Zoals reeds eerder vermeld, heerst er enige twijfel over het al dan niet bestaan van een wn ø sDm=f -vorm naast de wn=f sDm=f -vorm. In zijn grammatica stelde E DEL dat het patroon wn ø sDm=f niet bestaat, tenzij men alle attestaties in de eerste persoon enkelvoud interpreteert als wn sDm(=i).239 Op zich is dit wel mogelijk, maar het is niet waarschijnlijk gezien de attestaties in de derde persoon. Het zou wel heel toevallig zijn dat van wn=f sDm=f enkel constructies in de derde persoon bewaard zijn en van wn ø sDm=f enkel constructies in de eerste persoon. Later heeft hij op basis van de zin die hier besproken wordt als voorbeeldzin 212 op pagina 172 geconcludeerd dat de constructie wn ø sDm=f wél bestond, maar een reden voor de afwisseling tussen de twee constructies (die hij op dezelfde wijze vertaalt) geeft hij niet.240 Op basis van de volgende zin uit de autobiografie van mri-ptH-anx-mry-ra (nxbw) 241 heeft D ORET de theorie voorgesteld dat de constructie wn=f sDm=f enkel gebruikt wordt bij transitieve werkwoorden en dat voor intransitieve werkwoorden de constructie wn ø sDm=f gebruikt wordt:242 a) wn ø sDm X: CCCC CCCCCCCC CCCC CCCCCCCCCCCCCCCCCCC CC # CCCCC # 16 CCCC O CCCCCCCC CC CCCCCC CC B 4 CCCC 39 15 CC ) 0 2 4 4 * ? wn xpr E B 4 ? : CCCC CCCC CCCC B " 4 4 8 + CCCC CCCC CCCCCC CC7 CCC CCC M CCCC CCCC B CC CCF CC CC CCCC 2 CCCC CCCC CCCC B CCCC mr-qd [m-a(=i)] n rs-tp [iri.n(=i) r iri.t wD.t.n Hm=f] im r rx.t(=i) Ds(=i) “Alles [pla]cht te gebeuren [door (mij),] omwille van de waakzaamheid [die ik vertoonde om te doen wat zij]ne [majesteit] daar bevolen had, naar mijn (beste) kunnen.”243 In dit voorbeeld is er duidelijk sprake van wn ø sDm=f -vorm van het intransitieve werkwoord xpr. De term mr-qd wordt hier als substantief gebruikt en is het onderwerp van de afh. sDm=f -vorm xpr. D ORETS alternatieve voorstel om xpr als een zelfstandig gebruikt participium te lezen (waardoor er hier geen wn sDm=f -vorm meer staat, maar 238 In S ILVERMAN , D.P., The Threat-Formula and Biographical Text in the Tomb of Hezi at Saqqara, in: JARCE 37 (2000), p. 9 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 277 correct vertaald. KANAWATI en A BDER -R AZIQ, TetiCem 5, p. 38/KANAWATI , N., The Tomb Of Hesi, in: BACE 10 (1999), p. 68 vertaalt de constructie alsof het een progressieve wn=f Hr sDm-vorm is. G RUNERT, S., in: TLA vertaalt dit als een gewone verleden tijd, idem in B AUD , M. en FAROUT, D., Trois biographies d’Ancien Empire revisitées, in: BIFAO 101 (2001), p. 51. Voor een 4 E , zie ibid., p. 43–58. S TRUDWICK vertaalt dit blijkbaar als andere interpretatie van de tekengroep 2 239 “because of my efficiency”. E DEL, AG, §895. 240 De gebruikte vorm van wnn in voorbeeldzin 212 wordt hier overigens anders geanalyseerd, nl. als een zelfstandig gebruikt participium van wnn gevolgd door een afhankelijke sDm=f. 241 Voor de herstelling van de lacune, zie E DEL , E., Untersuchungen zur Phraseologie der ägyptischen Inschriften des Alten Reiches, in: MDAIK 13 (1944), p. 55. 242 D ORET, NVS, p. 119, tabel 6. Overigens interpreteert hij deze zin in ibid., p. 109, voorbeeld 200 helemaal anders, nl. als een adverbiale zin zin, ingeleid door de perfectieve converter wn en met het participium xpr (gevolgd door het adjectief mr-qd ) als subject: “Everything that happened was [through my doing] because of . . . ”. 243 E DEL, MDAIK 13 (1944), p. 55 geeft de gewoontematige nuance niet weer in de vertaling, idem voor D UNHAM, JEA 24 (1938), p. 4. R OCCATI, Littérature, p. 182: passé simple. In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 266 wordt het element wn niet duidelijk vertaald (“Everything I did came about . . . ”). (Urk I, 215, 15–16) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 57 een adverbiale zin ingeleid door wn)244 lijkt m.i. minder waarschijnlijk, omdat mrqd in attributief gebruik normaal gezien door een resumptief suffixpronomen gevolgd wordt.245 Bovendien verwacht men voor “al wat gebeurd is” misschien eerder een uitdrukking zoals *(i)x.t nb(.t) xpr.t. Dezelfde constructie wordt ook gebruikt in de inhoudelijk sterk gelijkaardige voorbeeldzin 4, die we reeds op op pagina 35 besproken hebben. Omdat beide zinnen dezelfde uitdrukking bevatten (nl. wn xpr mr-qd ) en xpr mr-qd op verschillende manieren geïnterpreteerd zou kunnen worden, bewijst dit voorbeeld nog niet onomstotelijk dat de constructie wn ø sDm=f bestaan heeft. De volgende voorbeeldzin uit de inscripties bij de ingang van de mastaba van Hzi in Saqqara –zowel voor E DEL als voor D ORET nog onbekend– levert echter het definitieve bewijs voor het bestaan van de constructie:246 40 4 B B B 4 ( F)# #00 4 B4 #G" 7 4< #5/XM4#> > > #4026? " ?>M21DD00B = wn rDi Hm=f hAi(=i) r wiA aA stp(=i) zA iwi.t(=i) r wA.wt iri.t(i) Aw.t(=i) mi m Xry-tp nsw.t sk wi m zAb aD-mr ny wnt iry.t mit.t n mi.ty(=i) nb “Zijne majesteit placht (mij) af te laten dalen naar de grote bark, opdat (ik) beschermingsdienst zou doen, opdat (ik) zou gaan naar wegen, opdat (mijn) offers zouden gedaan worden als (iemand die) dienaar van de koning (is), hoewel ik zAb aD-mr was, terwijl er niets was dat op gelijkaardige wijze gedaan werd voor enige gelijke (van mij).”247 De vorm wn rDi Hm=f wordt in de tekst van Hezi gebruikt naast de vorm wn Hm=f nD=f (zie voorbeeldzin 38). wn rDi Hm=f kan niet verklaard worden als een wn=f sDm=f waarbij het subject foutief slechts éénmaal geschreven is, aangezien een nominaal subject bij een wn=f sDm=f op plaats van het eerste suffix (dus na wn) staat: in dit geval zou er dan wn Hm=f rDi(=f) moeten hebben gestaan. Omdat hier een transitief werkwoord gebruikt wordt (nl. rDi ) moet D ORETS stelling dat wn ø sDm=f de tegenhanger is (bij intransitieve werkwoorden) van wn=f sDm=f (bij transitieve werkwoorden) ontkend worden. Bovendien is er ook één voorbeeld van een bewegingswerkwoord in de constructie wn=f sDm=f (in voorbeeldzin 29),248 nl. aq.249 Daarnaast hebben we ook voorgesteld om voorbeeldzin 20 op pagina 46 (waarin het kwaliteitswerkwoord aA voorkomt) als een wn ø sDm=f -constructie te analyseren. In tabel 3.1 op de volgende pagina worden ter verduidelijking alle attestaties van de verschillende constructies opgesomd mét vermelding van het gebruikte werkwoord. 244 Zie voetnoot 242. 245 Volgens M/W, GREC, §144 kan het suffixpronomen soms weggelaten worden (daar wordt een voorbeeld uit het Middelegyptisch gegeven van r-Dr zonder suffix). 246 S ILVERMAN, JARCE 37 (2000), p. 8, noot 24. 247 Correct vertaald in ibid., p. 8 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 276. KANAWATI en A BDER -R AZIQ, TetiCem 5, p. 38/KANAWATI, BACE 10 (1999), p. 67 vertaalt dit als een gewone verleden tijd (alsof er een eenvoudige perfectieve sDm=f zonder een vorm van wnn stond); idem in B AUD en FAROUT, BIFAO 101 (2001), p. 50 en door G RUNERT, S., in: TLA. In S ILVERMAN, JARCE 37 (2000), p. 8 correct vertaald. Voor de constructie ny wnt, zie de bespreking van voorbeeldzin 260 op pagina 206. 248 Niet opgenomen in D ORETS studie. 249 Weliswaar in de eerste persoon, zodat de transliteratie wn(=i) aq(=i) enigszins hypothetisch is. (KANAWATI , TetiCem5, 59b, 4) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH Transitief 3.2. Het perfectieve wn=f wn=f sDm=f iri (zin 28, 30 en 34) rDi (zin 32) wn X sDm=f 58 wn ø sDm X rDi (zin 40) nD (zin 38) Hzi (zin 36 en 37) sHtp (zin 31 en 33) Dd (zin 26, 27 en 35) Intransitief Bewegingswerkwoord Kwaliteitswerkwoord xpr (zin 4 en 39) aq (zin 29) aA (zin 20) Tabel 3.1: Attestaties van de wn=f sDm=f en wn sDm=f -constructies In alle zinnen waarin een wn sDm=f -vorm gebruikt wordt lijkt ook sprake te zijn van een gewoontematige handeling in het verleden, zodat er waarschijnlijk geen verschil in betekenis is tussen wn=f sDm=f en wn sDm=f. We kunnen dus besluiten dat het Oudegyptisch zowel de vormen wn=f sDm=f als wn sDm=f kende en het onderscheid tussen beide niet gebaseerd is op de aard van het gebruikte werkwoord: • wn=f sDm=f komt hoofdzakelijk voor bij transitieve werkwoorden, maar er is ook één voorbeeld van een intransitief werkwoord (meer bepaald het bewegingswerkwoord aq ). • wn sDm=f komt vooral250 voor bij intransitieve werkwoorden (nl. xpr ), maar er is ook één voorbeeld van een transitief werkwoord (nl. Hzi ). 3.2.4 Conclusie: de perfectieve converter wn=f Samenvattend kunnen we besluiten dat in het Oudegyptisch de perfectieve sDm=f van wnn in de volgende constructies gebruikt wordt: 1) om een adverbiale zin expliciet in het verleden te situeren (13 attestaties). 2) in de wn=f sDm=f -vorm, die de verleden tegenhanger is van het gewoontematig patroon iw=f sDm=f (13 attestaties). Bij een nominaal subject wordt de constructie wn X sDm=f gebruikt. 3) in de wn ø sDm=f -vorm, die de verleden tegenhanger is van het gewoontematig patroon iw sDm=f (4 attestaties). Omdat dit patroon enkel met een nominaal subject geattesteerd is, spreekt men misschien beter van de wn ø sDm X-constructie. 4) in de wn=f Hr sDm-vorm, die de verleden tegenhanger is van de pseudoverbale constructie iw=f Hr sDm (4 attestaties). 5) om een adverbiale zin als causale bijzin in het verleden te markeren, afhankelijk van de prepositie n (2 attestaties). 6) om de pseudoverbale constructie iw=f sDm(.w) als circumstantiële bijzin in het verleden te markeren, afhankelijk van de prepositie m (1 attestatie). 250 Al is deze conclusie minder gegrond dan de voorgaande, aangezien we hier slechts drie attestaties hebben om over te oordelen en twee van de drie in een vrijwel identieke uitdrukking voorkomen. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.2. Het perfectieve wn=f 59 Het is daarentegen twijfelachtig of de perfectieve sDm=f van wnn ook gebruikt kan worden om een adjectivische zin expliciet in het verleden te situeren: hiervan zijn slechts twee dubbelzinnige attestaties in ons tekstcorpus. Daarnaast is er één attestatie waarin de protasis van een conditionele zin (ingeleid door ir ) schijnbaar voorafgegaan wordt door de perfectieve converter wn: hoe die zin verklaard moet worden, is niet geheel duidelijk. In dit hoofstuk hebben we een aantal algemeen verspreide opvattingen over het gebruik van de perfectieve converter wn=f bekritiseerd: a) de theorie dat B B als verledentijdsconverter geen perfectieve sDm=f is, maar een sDm.n=f -vorm verbergt (een stelling die door vele onderzoekers wordt aangehangen)251 kan niet onomstotelijk bewezen worden a.d.h.v. het Oudegyptische bronnenmateriaal. b) adverbiale zinnen ingeleid door de converter wn=f moeten niet als bijzin in het verleden vertaald worden (tenzij voorafgegaan door het partikel ir ). c) de converter B B die non-verbale zinnen inleidt na de preposities n en m is wellicht een perfectieve (en geen subjunctieve) sDm=f, omdat de perfectieve sDm=f qua betekenis beter aansluit bij de –duidelijk in het verleden gesitueerde– inhoud van die zinnen. d) de wn=f Hr sDm-vorm beschrijft een progressieve handeling in het verleden, wat niet hetzelfde is als een gewoontematige handeling in het verleden (uitgedrukt door de wn(=f) sDm=f ). De wn=f Hr sDm-vorm moet dan ook anders vertaald worden (en niet zoals D ORETS vertaling “used to . . . ”). e) de stelling van D ORET dat voor gewoontematige handelingen in het verleden wn=f sDm=f gebruikt wordt bij transitieve werkwoorden en wn sDm=f bij intransitieve werkwoorden is incorrect. Naast één mogelijk voorbeeld van een wn=f sDm=f van een bewegingswerkwoord (een subklasse van de intransitieve werkwoorden) is er nog één duidelijk voorbeeld van een wn sDm=f van een transitief werkwoord. 251 Zo o.a. E DEL, A LLEN (althans in zijn Inflection,) O SING, D ORET en M ALAISE /W INAND. Ook G ARDINER hield dit reeds voor mogelijk. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.3 3.3.1 3.3.1.1 3.3. Het afhankelijke wnn=f 60 Het afhankelijke wnn=f Algemene betekenis Vorm van de afhankelijke sDm=f In deze werkwoordsvorm gebruiken de IIae gem. werkwoorden de stamvorm, dus de 252 onverkorte vorm B B wnn. 3.3.1.2 Betekenis van de afhankelijke sDm=f De vorm die we hier ‘afhankelijke’ sDm=f noemen, wordt ook wel ‘circumstantiële’ of ‘imperfectieve’ sDm=f genoemd, of ook wel ‘aorist’. Deze verschillende benamingen weerspiegelen ook andere visies op de betekenis van de vorm: 1. Een centraal element in de theorie van P OLOTSKY is het begrip ‘transpositie van het werkwoord’. Werkwoorden kunnen in de syntax de plaats van een substantief, een adjectief of een bijwoord innemen. Hiervoor heeft het Egyptisch morfologisch verschillende werkwoordsvormen, zoals bv. de nominale sDm=f, die allerlei nominale functies in een zin kan vervullen (subject, object, etc.). P OLOTSKY ’ S ‘circumstantiële’ sDm=f is een adverbiale vorm, die gebruikt wordt om gebeurtenissen te beschrijven die zich gelijktijdig met de hoofdzin afspelen en in legenda bij afbeeldingen. Verder komt hij ook voor in de zgn. ‘samengestelde werkwoordsvormen’, ingeleid door bv. iw.253 2. C OLLIER heeft aangetoond dat P OLOTSKY ’ S analyse van de werkwoordsvorm als principieel adverbiaal incorrect is. De afhankelijke sDm=f komt immers voor in contexten die niet op deze wijze verklaard kunnen worden.254 3. A LLEN meent dat de vorm gebruikt wordt om een actie uit te drukken met een imperfectief aspect –onvolledig, nog voortdurend of herhaald– en noemt de vorm daarom “imperfective sDm=f ”. In sommige gevallen kan de vorm bovendien bepaalde nuances hebben, zoals een generaliserende tegenwoordige tijd of een gewoontematige verleden tijd. Het circumstantiële gebruik is slechts één van de vele toepassingen van de vorm: een imperfectieve sDm=f kan op zich een hoofdzin inleiden (dus zonder een inleidend partikel zoals iw), al is dat een zeldzaam fenomeen.255 Het voorbeeld & P) E dat A LLEN geeft is: 4 6 ( 4 ; R ! mri sw niw.t=f r Ha.w(=sn) “Zijn stad houdt meer van hem dan van (zich)zelf.” Het werkwoord mri kan in deze zin echter verklaard worden als een perfectieve sDm=f, zoals uitgelegd op pagina 27. 4. volgens M ALAISE en W INAND drukt de vorm een handeling in zijn geheel uit, en is hij uitermate geschikt om generaliserende uitspraken weer te geven. In die ge252 A LLEN, Middle Egyptian, §20.2.2 en M/W, GREC, §543. 253 P OLOTSKY, IOS 6 (1976), §1.1, §3.5 en §3.8. Zie C OLLIER , M., Circumstantially adverbial? the circumstantial sDm(.f)/sDm.n(.f) reconsidered, in: Q UIRKE , S. (red.), Middle Kingdom Studies, New Malden 1991, p. 21–50 voor een overzicht van de argumenten die tegen P OLOTSKY ’ S analyse pleiten (met verwijzingen naar eerdere literatuur over het onderwerp). Zie ook C OLLIER , M., Predication and the circumstantial sDm(=f)/sDm.n(=f), in: LingAeg 2 (1992), p. 17–65 voor een verdere bespreking van de predicaatsrelatie in de constructie mk + afh sDm=f/sDm.n=f. 255 A LLEN, Middle Egyptian, §20.1 en §20.7. 254 (Sinuhe, B66) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.3. Het afhankelijke wnn=f 61 vallen wordt meestal de constructie subject + afh sDm=f als adverbiaal predicaat gebruikt.256 Zij verkiezen de term “aorist” om deze vorm aan te duiden. In tegenstelling tot W ILLEMS (cfr. infra) hoeft volgens W INAND de vorm niet per se morfologisch afhankelijk te zijn.257 Hij verklaart dit a.d.h.v. de sDm.n=f : het feit dat deze vorm in het Middelegyptisch niet meer geïsoleerd voorkomt (tenzij in performatief gebruik)258 is op zich nog geen bewijs voor de morfologische afhankelijkheid van de vorm. De samengestelde vorm iw sDm.n=f verklaart hij niet door de structuur van de adverbiale zin ([iw ]S + [sDm.n=f ]P ),259 maar wel door het fenomeen van ‘grammaticalisatie’. Het oorspronkelijk facultatieve element iw (dat een pragmatische functie had) wordt door zijn veelvuldige associatie met bepaalde werkwoordsvormen geïnterpreteerd als een verplicht morfeem. Daardoor ontstond een nieuw syntagma, bestaande uit iw + de werkwoordsvorm die het element introduceerde.260 5. W ILLEMS beschouwt niet de imperfectiviteit, maar wel de afhankelijkheid van deze werkwoordsvorm als hét essentiële kenmerk ervan.261 De vorm kan immers nooit volledig zelfstandig voorkomen, maar is steeds afhankelijk van een voorgaand element: • een andere zin: de afhankelijke sDm=f drukt dan als bijzin een nevenomstandigheid uit. • een partikel en/of een vooropgeplaatst subject: zo ontstaat een samengestelde zin, die meestal een hoofdzin is. In die visie (die wij hier volgen) is de benaming ‘afhankelijke sDm=f ’ correcter dan de gebruikelijke benamingen. Volgens W ILLEMS is het in generaliserende uitspraken ook niet de werkwoordsvorm zélf die die betekenis overbrengt, maar wel de samengestelde werkwoordsvorm waarin de afhankelijke sDm=f is opgenomen, nl. iw(=f) sDm=f. 3.3.1.3 De afhankelijke converter wnn=f A LLEN wijdt in zijn grammatica een paragraaf aan de afhankelijke sDm=f van wnn.262 Deze kan volgens hem gebruikt worden om een adverbiale of pseudoverbale zin expliciet als imperfectief te markeren. In die gevallen kan hij zowel een hoofdzin (al dan niet ingeleid door een partikel) uitdrukken als een (circumstantiële) bijzin.263 Het voorbeeld B 8 B dat A LLEN hiervan geeft is: > /2B B E > nnk tm, wnn=i wai.k(w) “Alles behoorde aan mij toe, terwijl ik (voortdurend) alleen was.” 256 M/W, GREC, §586. 257 W INAND , J., Recensie van Schenkel, W., Einführung in die altägyptische Sprachwissenschaft, in: BiOr 52 (1995), p. 314. 258 M ALAISE en W INAND beschouwen de afhankelijke en nominale sDm.n=f niet als aparte vormen, maar spreken over circumstantiële en nominale functies van één en dezelfde vorm, zie M/W, GREC, §558. 259 Zo verklaard door P OLOTKSY en hierin gevolgd door S CHENKEL. 260 W INAND, BiOr 52 (1995), p. 315. 261 W ILLEMS , H., Inleiding tot het Middelegyptisch, Leuven 2003, §61. 262 A LLEN, Middle Egyptian, §20.17. 263 Volgens D ORET, JNES 39 (1980), p. 40 daarentegen kan de vorm wnn nooit voorkomen in circumstantiële bijzinnen, evenmin als de vorm wn. De voorbeelden die hiervan gegeven worden in G ARDINER, EG3 , §107,1 en §454,1 kunnen volgens D ORET verklaard worden als een circumstantiële sDm.n=f of een toestandsvorm, zie D ORET, JNES 39 (1980), p. 41, noten 38 en 39. (CT IV, 184b–186aM4C (Sp. 335)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.3. Het afhankelijke wnn=f 62 In andere grammatica’s wordt deze mogelijkheid echter niet vermeld, en volgens D ORET komt de afhankelijke sDm=f van wnn niet voor in de Oudegyptische narratieve teksten.264 De verschillende voorbeelden die A LLEN geeft (zie ook §3.3.2), kunnen alleszins op meerdere manieren geïnterpreteerd worden. Overigens stelt D ORET wel dat in het Middelegyptisch de afhankelijke sDm=f van wnn gebruikt kan worden in de constructie substantief + afh sDm=f. Dit is volgens hem eigenlijk een pseudoverbale constructie waarin het subject B B eventueel benadrukt wordt.265 Het voorbeeld dat hij geeft is: B B 40< < B A24 wnn.t mi DADA wnn=s m mit.t “Datgene266 wat is zoals een hoofd, het is soortgelijk (te behandelen)” W ESTENDORF heeft die zin echter op dezelfde manier verklaard als A LLEN: wnn wordt hier gebruikt om de adverbiale zin te markeren als een algemeen geldende uitspraak.267 Aangezien dit voorbeeld uit het begin van het Nieuwe Rijk komt, bewijst dit echter weinig voor het gebruik van wnn in het Oude Rijk. 3.3.2 Mogelijke constructies Volgens A LLEN kan de afhankelijke wnn=f als converter in het Middelegyptisch gevolgd worden door: 1. een adverbiaal predicaat: dit vormt het betekenisvolle deel van de zin en de afhan0 kelijke wnn=f dient om de zin expliciet als imperfectief te markeren, bv. B B 4 A B%$ B G wnn tA m zni mn.t “Het land was (voortdurend) in droefheid.” De 2%X ,! bedoeling van de constructie is hier om de voortgaande toestand van droefheid te benadrukken, wat niet uitgedrukt kan worden door iw tA m zni mn.t “Het land is in droefheid.” of perf wn tA m zni mn.t “Het land was in droefheid.” Louter op basis van de vorm zouden we hier evengoed te maken kunnen hebben met een nominale sDm=f en een benadrukt adverbiaal gedeelte. 2. een pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm): om deze constructie een B E B E X imperfectief aspect te verlenen, bv. 2 E > 2 6 F " 2 ; " \ 2 B B )M4Z B B E4 ( m=T gmi.n=i Hm-nsw.t sbq-m-Hb m=T wnn=f war(.w) m=T 2 E 6B2 4 2 rdi.n=i sw n xnt n sDm “Kijk, ik heb de koninklijke dienaar Sobekemhab gevonden. Zie, hij was (voortdurend) op de vlucht. Kijk, ik heb hem aan de gevangenis gegeven voor het luisteren.” 3.3.3 Syntactische positie van deze constructies In ons tekstcorpus zijn er geen voorbeelden te vinden waarin een sDm=f van wnn enkel als een afhankelijke sDm=f verklaard kan worden. Twijfelgevallen zijn de volgende zinnen: 264 (P. Ebers, 109, 10–11) D ORET, NVS, p. 117, noot 31. 265 Bijvoorbeeld als de constructie gebruikt wordt in een zin met verder allemaal afhankelijke sDm.n=f -vormen in continuatief gebruik, een eigenaardigheid die reeds in G ARDINER, EG3 , §450,1 is opgemerkt. Er bestaat ook een constructie substantief + prosp sDm=f, waarin het subject altijd benadrukt wordt, zie D ORET, JNES 39 (1980), p. 43–45, met verwijzingen naar vroegere studies van W ES TENDORF en S CHENKEL over het onderwerp. D ORET ontkent de mogelijkheid om de constructie substantief + sDm=f te beschouwen als één van de weinige syntactische posities waarin de perfectieve sDm=f na het Oude Rijk bleef bestaan. 266 Bedoelt wordt: een gezwel. 267 W ESTENDORF, W., Grammatik der medizinischen Texte (Grundriss der Medizin der alten Ägypter vol. 8), Berlijn 1962, §400bb. (Urk IV, 2027, 11) (P. Kahun, 34, 19–21) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.3. Het afhankelijke wnn=f 63 1. voorbeeldzin 151 op pagina 131, waarin wnn kA.w m p door E DEL kennelijk als (wat wij nu) een afhankelijke sDm=f (beschouwen) vertaald wordt. Die vorm wordt dan gebruikt om het nog voortdurende karakter van de handeling te benadrukken.268 wnn kan in zin 151 echter een nominale sDm=f in een emfatische constructie zijn. 3.3.4 Conclusie: de afhankelijke converter wnn=f In ons tekstcorpus zijn er geen duidelijke attestaties van een sDm=f -vorm van wnn die als een afhankelijke sDm=f geïnterpreteerd moet worden. We menen dan ook dat de afhankelijke converter wnn=f niet bestaat in het Oudegyptisch. 268 Dat suggereert althans zijn vertaling “Seelen sind (ständig) in Buto” in E DEL, AG, §858. Die betekenis wordt tenminste door A LLEN aan de afhankelijke sDm=f toegeschreven, een mening die wij hier niet volgen. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4 3.4.1 3.4.1.1 3.4. Het prospectieve wnn=f 64 Het prospectieve wnn=f Algemene betekenis Vorm van de prospectieve sDm=f In de prospectief gebruiken de IIae gem. werkwoorden de stamvorm, dus de onverkorte vorm B B ) verbergt dus drie morfologisch verschillende vormen: B wnn. De schrijfwijze B de afhankelijke sDm=f, de prospectieve sDm=f en de nominale sDm=f. In de prospectief vinden we echter in verschillende werkwoordsklassen een w -uitgang ( M ) terug in het schrift: bij III/IVae inf. en (zelden) de onregelmatige werkwoorden rDi en ii. Bij de werkwoorden waarvan de stam op een halfvocaal eindigt, wordt deze w -uitgang wel eens 0 0 geschreven. 269 Volgens S CHENKEL kan deze w verklaard worden uit de onderliggende klinkerstructuur van de werkwoorden in de verschillende klassen.270 Door het occasioneel voorkomen van de w -uitgang, wordt deze werkwoordsvorm ook wel de sDm(.w)=f genoemd, hoewel sterke werkwoorden zoals sDm nooit deze uitgang vertonen.271 Niettemin verkiezen wij hier de benaming ‘prospectieve’ sDm(.w)=f, omdat dit ondubbelzinnig verwijst naar de werkwoordsvorm.272 In het Middelegyptisch komt deze w -uitgang nog slechts sporadisch voor.273 3.4.1.2 Twee toekomstgerichte sDm=f -vormen In het onderzoek naar de toekomstgerichte en modale werkwoordsvormen in het Egyptisch zijn de twee vormen die we hier en in het volgende hoofdstuk bespreken (de subjunctieve sDm=f ) nauw verbonden. Daarom zullen beide vormen hier samen besproken worden. In de gebruikte terminologie is er enige variatie bij de verschillende onderzoekers, zij het niet zo sterk als bij de afhankelijke sDm=f.274 Omdat de prospectieve en de subjunctieve sDm=f voor een groot deel in dezelfde syntactische posities voorkomen, heeft men gedurende lange tijd geen onderscheid gemaakt tussen de twee werkwoordsvormen: 1. Hoewel de (vorm die wij nu als) subjunctieve sDm=f (beschouwen) reeds door E R 269 Zie ibid., §512–518 voor een gedetailleerde bespreking van de verschillende vormen van de prospectief in het Oudegyptisch. 270 S CHENKEL , W., Recensie van Allen, W., The Inflection of the Verb in the Pyramid Texts, in: BiOr 42 (1995), p. 488. 271 A LLEN, Middle Egyptian, §21.2.1 en M/W, GREC, §544. 272 In V ERNUS, Future at issue worden bv. de benaming ‘prospectif sDm=f ’ voor de subjunctief en ‘prospectif sDmw=f ’ voor de prospectief gebruikt: de term ‘prospectieve sDm=f ’ kan dus op twee manieren geïnterpreteerd worden en verwarring met de andere term ‘prospectif’ is mogelijk. Z ONHOVEN, sDm.t=f Verb Form, p. 10, noot 34 beschouwt de prospectieve sDm=f in het Middelegyptisch als één werkwoordsvorm, die twee oorspronkelijk verschillende vormen verenigt. Hij verkiest hiervoor de termen ‘emphatic prospective sDm=f ’ en ‘subjunctive prospective sDm=f ’ boven die van V ERNUS’ omdat de niet alle werkwoordsklassen in de prospectief een w -uitgang vertonen. 273 S CHENKEL, BiOr 42 (1985), p. 486. 274 Zie D EPUYDT, L., A history of Research on the Prospective sDm.f Forms in Middle Egyptian, in: JARCE 30 (1993), p. 23 voor een korte opsomming. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 65 MAN 275 en G UNN276 beschreven is,277 werd de prospectief pas veel later ‘ontdekt’.278 2. P OLOTSKY was de eerste die het bestaan van een derde prospectieve werkwoordsvorm gesuggereerd heeft (naast de subjunctieve sDm=f en de prospectieve relatiefvorm).279 Op basis van het bestaan van een nominale werkwoordsvorm voor een tegenwoordige (nom sDm=f ) en een verleden (nom sDm.n=f ) tijd, veronderstelde hij dat er ook een nominale werkwoordsvorm moest bestaan voor een toekomende tijd, hoewel deze op zich niet in het schrift te herkennen is. P OLOTSKY noemde deze vorm de ‘substantivische prospectieve sDm=f ’ en deze werd gekenmerkt door de volgende relatie tussen een observeerbare morfologische eigenschap en één enkele syntactische positie: III/IVae inf. werkwoorden die zonder geminatie na preposities voorkomen. Beide eigenschappen zijn niet exlusief voorbehouden voor deze werkwoordsvorm, maar het is de relatie tussen beide die P OLOTSKY als prospectief definieert. 3. E DEL heeft in zijn grammatica van het Oudegyptisch voor het eerst aangetoond dat de werkwoordsvormen met een w -uitgang (die frequent voorkomen in de Piramidenteksten) steeds voorkomen in bepaalde syntactische posities.280 Hij noemt deze vorm de “sDm(.w)=f -Form”, maar hij vermeldt niet expliciet het bestaan van een ‘prospectieve sDm=f ’. Wel stelt E DEL vast dat de in de constructie in + X + sDm=f (die beschreven is door G UNN) de sDm(.w)=f -vorm gebruikt wordt.281 Ook merkt E DEL op dat de sDm(.w)=f vaak in dezelfde syntactische posities voorkomt als P OLOTSKY’s substantivische sDm=f, maar aangezien dit niet consequent gebeurt, beschouwt hij de sDm(.w)=f niet als functioneel identiek aan de substantivische sDm=f. 4. W ESTENDORF stelt vervolgens voor om E DELS sDm(.w)=f als een prospectieve sDm=f vorm te verklaren, wat een essentiële bijdrage aan het onderzoek was.282 Het feit dat W ESTENDORF de sDm(.w)=f gelijkstelde met G UNNS “non-relative prospective sDm=f ” (de subjunctief) doet hier geen afbreuk aan. Die gelijkstelling bleek achteraf immers incorrect te zijn, aangezien verschillende gebruikstoepassingen van de 275 E RMAN , A., Spuren eines alten Subjunctivs im Koptischen, in: ZÄS 22 (1884), p. 28–37. Hij merkt op dat een sDm=f -vorm in ondergschikt gebruik (bv. als doelzin) in een aantal gevallen duidelijk een andere vorm heeft (bv. # 0 0 ) ) en concludeert het volgende: “Wir gewinnen also für die ältere Sprache einen Modus der Unterordnung (ich werde ihm als Subjunctiv bezeichen . . . )” 276 G UNN, Syntax, p. 94–95. 277 Al heeft het nog verschillende decennia geduurd voor het bestaan van de subjunctief in bredere kringen aanvaard werd, aangezien G ARDINER in zijn toonaangevende grammatica het bestaan van deze vorm niet B aanvaardde: hij spreekt bv. over “a curious form” : ) , G ARDINER, EG3 , §447. 278 De term ‘prospectief’ is wel reeds door G UNN geïntroduceerd in zijn beschrijving van zijn “Relative prospective sDm=f ”, zie G UNN, Syntax, p. 1. G UNN gebruikte de benaming “non-relative prospective sDm=f ” echter voor wat tegenwoordig meestal subjunctieve sDm=f wordt genoemd, hoewel hij reeds een constructie beschreven heeft waarin de prospectieve sDm=f voorkomt (nl. in + X + sDm=f ), zonder echter een uitspraak te doen over de aard van de werkwoordsvorm, zie ibid., p. 45–65. 279 P OLOTSKY, H.J., Études de syntaxe copte, Caïro 1944, p. 85 en p. 92–93 280 Zie E DEL, AG, §519–530. Dit in tegenstelling tot G ARDINER, die sprak over “mysterious forms” en het bestaan van een prospectieve sDm=f ontkent, omdat hij niet zichtbaar geïdentificeerd kan worden (hoewel hij zelf vier argumenten aandraagt die pleiten voor het bestaan van de vorm!). Deze schijnbare contradictie tracht hij goed te praten door te stellen dat beide sDm=f -vormen hun oorsprong vinden in dezelfde vorm, nl. het passief perfectief participium, zie G ARDINER, EG3 , §447. 281 E DEL, AG, §520. 282 W ESTENDORF, Grammatik, §192 II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 66 subjunctieve sDm=f (bv. als doelzin, als wens, na de negaties n zp en nn) niet voorkomen bij de sDm(.w)=f : E DELS sDm(.w)=f leek meer en meer naar P OLOTSKY’s substantivische prospectieve sDm=f op te schuiven. 5. door de nieuwe inzichten uit E DELS en W ESTENDORFS studies heeft P OLOTSKY zijn theorie over de substantivische prospectieve sDm=f verder kunnen uitwerken.283 De vorm kreeg een eigen morfologisch kenmerk (w -uitgang in bepaalde werkwoordsklassen), een uitgang die in actieve vervoegingen (dus zeker bij alle intransitieve werkwoorden) uniek was voor deze sDm=f -vorm. Bovendien kwam de vorm niet alleen voor na preposities, maar ook in andere syntactische posities waarin substantieven kunnen voorkomen. Later heeft P OLOTSKY de term ‘substantivische prospectieve sDm=f ’ weer laten vallen, omdat bepaalde toepassingen ervan toch niet gemakkelijk als substantivisch verklaard konden worden.284 Daarnaast laat P OLOTSKY de mogelijkheid open voor het bestaan een ‘adverbiale prospectieve sDm=f ’ (de vorm die wij ‘subjunctieve sDm=f ’ noemen), maar een uitgebreide verklaring van deze vorm vinden we pas terug bij D EPUYDT.285 6. sinds het verschijnen van A LLENS studie The Inflection of the verb in the Pyramid Texts in 1984 wordt de discussie over de prospectieve en subjunctieve sDm=f gedomineerd door de vraag wat het precieze (syntactische en semantische) verschil is tussen beide vormen. Omdat in bepaalde constructies zowel de prospectieve als de subjunctieve sDm=f kan voorkomen en die laatste vorm heel wat functies van die eerste overneemt in het Middelegyptisch, moet de betekenis van beide vormen nauw verwant zijn. A LLEN stelt dat het primaire verschil tussen de prospectieve en de subjunctieve sDm=f eerder in de betekenis dan in de syntaxis van beide vormen gezocht moet worden. Beide vormen zijn prospectief (ze drukken acties uit die nog moeten plaatsvinden), maar de subjunctief heeft de nuance van een mogelijkheid, een noodzakelijkheid of een emotionele kleuring (onzekerheid, wens of verlangen) die de prospectief niet heeft.286 De subjunctief is dus een subjectieve, modale vorm, en de prospectief een objectieve, toekomstgerichte vorm. Naast dit verschil in betekenis is er weliswaar een verschil in syntaxis, maar dit acht A LLEN slechts van ondergeschikt belang. Beide vormen zijn syntactisch gelijkwaardig, behalve in initiële positie: de prospectieve sDm=f is in dit geval nominaal met emfatische functie, de subjunctief nominaal zonder emfatische functie.287 Later heeft A LLEN voor de onmogelijkheid van de subjunctief om een emfatische functie te vervullen de volgende mogelijke verklaringen gegeven:288 a) het nominaal gebruik van de subjunctief aan het begin van een zin weerspiegelt een onderliggende constructie waarin de subjunctief eigenlijk het object van een werkwoord is dat een wil of intentie uitdrukt en dat niet uitgedrukt wordt in de 283 In P OLOTSKY, H.J., Zür altägyptischen Grammatik, in: OrNS 38 (1969), p. 466–470 en p. 473–474. P OLOTSKY, IOS 6 (1976), §2.7.1. 285 ibid., §3.6 en D EPUYDT, JARCE 30 (1993), p. 27–28. D EPUYDT tracht ook verschillende schijnbaar niet-substantivische toepassingen van de prospectieve sDm=f toch te verklaren als substantivisch, zie ibid., p. 25–27. 286 A LLEN, Inflection, §263 en 267. 287 Voor een andere interpretatie van het verschil tussen beide vormen door V ERNUS, zie voetnoot 178 op pagina 46. 288 A LLEN , J.P., Form, function, and meaning in het early Egyptian verb, in: LingAeg 1 (1991), p. 7–8. 284 II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 67 CCCCCCCCCCCCCC CCCC CC CCCC 4 F I < 1M.4 CC 4 CC > Di=k n NN oppervlaktestructuur, bv. §560c ( > B 1 CC CC CCCC( CC( CCCCCC CCCC CC0 CCCC B < 2 35 CC 2M.35 4 wr wnm M [ir DiDi=k] “(ik wil dat) jij in grote mate geeft aan M. (Het is volgens jouw geven dat M zal eten.)” → “jij moet in grote mate geven aan M.” (jussief); b) het is slechts een illusie dat de subjunctief geen emfatische functie kan hebben. Bepaalde zinnen met een subjunctief kunnen ook emfatisch verklaard worden, zoals het eerste deel van de voorbeeldzin hierboven (“Het is in grote mate dat jij Y B 1M.4 I Y aan M. moet geven.”) Een ander voorbeeld is dit: §554bc ; I 2 > 2 35 4 ; 2 " "1 4 " c > 5 M. X X M.%2 ,% M 2 2 35 4 M % 2 7 M % Hm=k n M. mr Hmw iAb.t m-xt imn.t iwi.t=k m-xt M. mr iwi.t mH.yt m-xt rsw “Het is zoals de oostenwind terugwijkt voor de westenwind dat jij moet terugwijken voor M. Het is zoals de noordenwind terugwijkt voor de zuidenwind dat jij moet terugwijken voor M.” Qua betekenis leunen beide vormen sterk bij elkaar aan, zodat de ene vorm de andere kan vervangen (een fenomeen dat reeds in de Piramidenteksten voorkomt). Dit heeft ertoe geleid dat op termijn beide vormen schijnbaar samenvallen en er nog moeilijk een onderscheid gemaakt kan worden tussen de twee.289 3.4.1.3 De betekenis van de de prospectieve en de subjunctieve sDm=f In het Middelegyptisch is de prospectief een verouderde vorm, waarvan de meeste gebruikstoepassingen overgenomen zijn door de subjunctief (in ondergeschikt gebruik) of de pseudoverbale constructie iw=f r sDm (als hoofdzinspatroon). Het merendeel van de attestaties komt ook uit vroege Middelegyptische teksten of uit religieuze teksten.290 De betekenis en gebruikstoepassingen van de verschillende toekomstgerichte vormen in het Middelegyptisch kan als volgt samengevat worden:291 1) de pseudoverbale constructie subject + r + infinitief is een objectief futurum dat meestal gebruikt wordt als initieel hoofdzinspatroon ingeleid door iw.292 In de betekenis ervan moet een onderscheid gemaakt worden tussen de basisbetekenis (a) en een veelvuldig neveneffect (b): a) deontisch futurum: de relatie tussen de actie en het subject hangt niet af van de intentie of de verwachting van de spreker/schrijver: het subject is onvermijdelijk onderworpen aan de voltrekking van de actie. Dat verklaart het veelvuldige gebruik van de constructie in voorspellingen, omina, bedreigingen en verzekeringen. Ook in meer neutrale uitspraken over onvermijdelijke gebeurtenissen komt de vorm voor, en soms is de notie van een verplichting of een plechtige belofte (in de eerste persoon) aanwezig.293 b) afgelegen/ver verwijderd futurum: omdat de iw=f r sDm niet afhangt van het standpunt van de spreker/schrijver t.o.v. de actie, kan de vorm ook gebruikt worden om een actie in de verafgelegen toekomst te beschrijven. Hoewel dit zeer frequent voorkomt, is het slechts een neveneffect van de vorm, zodat hij ook gebruikt kan 289 A LLEN, Inflection, §267. 290 A LLEN, Middle Egyptian, §21.4. 291 V ERNUS, Future at issue, p. 9–15 en 24–27. 292 Voor een overzicht van alle andere mogelijke syntactische posities waarin de constructie voorkomt, zie ibid., p. 8. 293 ibid., p. 9–12. (Pyr. §560cM (PT 345)) (Pyr §554b–cM (PT 340)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 68 worden voor een actie in de nabije toekomst, als betekenis (a) overheerst.294 2) de subjunctieve sDm=f is een modale vorm, m.a.w. een werkwoordsvorm die een bepaalde houding van de spreker t.o.v. de actie uitdrukt. Zoals op pagina 66 reeds gezegd is, worden de prospectief en de subjunctief in het Middelegyptisch vaak onderling verwisseld. Daarom worden in de opsomming hieronder constructies die wel bij één van de twee vormen voorkomen, maar eigenlijk veel gebruikelijker zijn voor de andere vorm, aangeduid met een † -teken. De verschillende toepassingen van de subjunctief kunnen verder onderverdeeld worden volgens het element waarvan de vervulling van de actie afhangt:295 i) van wat in de hoofdzin wordt uitgedrukt: voorbeelden hiervan zijn het gebruik na preposities (incl. na ir in de protasis van een conditionele zin), als subject in een zin296 en als object van motiverende werkwoorden (zoals bv. rdi). ii) van een subjectieve voorwaarde: in doelzinnen, in attributieve zinnen na een negatieve of een existentiële constructie en als verderzetting van een imperatief. iii) van een subjectieve bron: de voorbeelden hiervan worden allemaal initieel gebruikt: subjunctieve sDm=f als lid van een spiegelzin, in het ‘participial statement’† , om een wens/aansporing/beleefd bevel uit te drukken en als initieel hoofdzinspatroon om een toekomstige actie uit te drukken. De subjunctieve sDm=f duidt in alle bovenstaande constructies een zekere syntactische of subjectieve afhankelijkheid aan.297 Opvallend hierbij is dat hoe minder er sprake is van een subjectieve afhankelijkheid, des te meer kans er is dat de prospectieve sDm(.w)=f in afwisseling met de subjunctief voorkomt.298 In de betekenis van de subjunctieve sDm=f kan men ook een onderscheid maken tussen een basisbetekenis (a) en een afgeleide betekenis (b): a) volitief futurum: de actie wordt niet beschreven als een toekomstig feit dat onvermijdelijk zal plaatsvinden, maar als een mogelijkheid die de intentie of verwachting van de spreker/schrijver reflecteert. Deze betekenis komt veelvuldig voor in de eerste persoon, aangezien het subject van de actie dan identiek is aan de spreker/schrijver. Vaak is er dan ook sprake van een nabij futurum. In de tweede/derde persoon resulteert het uitdrukken van de wil van de spreker/schrijver meestal in een wens (optatief) of een beleefd bevel (jussief).299 b) nabij futurum: in de eerste persoon heeft de subjunctief naast zijn basisbetekenis vaak de nuance van een nabij futurum. Als de toekomstige actie nauw verbonden is met het ogenblik van spreken, kan deze betekenis soms op de voorgrond treden. 294 ibid., p. 12–14. Voorbeelden van dit laatste vinden we bv. terug in bijschriften bij afbeeldingen, zie bv. zin 26 en 27 in op. cit. 295 ibid., p. 15–19. 296 Hiertoe behoren ook de constructies nn sDm=f en n zp sm=f, omdat etymologisch gezien de subjunctieve sDm=f hier de rol van subject inneemt, afhankelijk van een negatieve existentie-uitdrukking nn of een ontkende perfectieve sDm=f n zp. 297 Volgens S CHENKEL, GM 29 (1978), p. 113 moet de subjunctieve sDm=f in wenszinnen begrepen worden als een adverbiale of nominale zinmet een ø-subject, zodat ook hier de werkwoordsvorm (in oorsprong althans) syntactisch ondergeschikt was. V ERNUS wijst erop dat dat wel de oorsprong van de constructie kan zijn, maar daarom moet men nog niet in alle voorbeelden van deze constructie een niet-uitgedrukt subject veronderstellen. Volgens hem is het verstandiger (‘more sensible’) ervan uit te gaan dat de subjunctieve sDm=f ook een op zichzelf staande uitdrukking kan zijn, zie V ERNUS, Future at issue, p. 19. 298 ibid. 299 ibid., p. 20–22 en 26. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 69 Anderzijds kan de subjunctief ook een afgelegen futurum uitdrukken (waarvoor men eerder een iw=f r sDm zou verwachten), als spreker/schrijver zijn intentie of verwachting wil benadrukken. De basisbetekenis overheerst de afgeleide betekenis in dat geval: beide hoeven dus niet per se samen voor te komen.300 3) de prospectieve sDm(.w)=f is –in tegenstelling tot de subjunctief– een eenvoudige toekomstgerichte vorm (zonder enige modale kleuring) die in initieel gebruik een emfatische betekenis krijgt. In het Middelegyptisch treffen we de vorm in de volgende constructies aan: i) afhankelijk gebruik: na preposities (ook na ir in de protasis van een conditionele zin), als subject in een zin, als object van motiverende werkwoorden (zoals bv. mri en zelden rDi )301 en in een non-initiële hoofdzin (in de apodosis van een conditionele zin of na een imperatief).302 ii) zelfstandig gebruik: in een spiegelzin, in het ‘participial statement’ en in emfatische constructies.303 Die zinnen drukken een objectief futurum uit en worden in de verschillende contexten gebruikt waarin ook de iw=f r sDm kan voorkomen (voorspellingen, omina, etc.): de prospectieve sDm(.w)=f is in die contexten emfatisch, terwijl de iw=f r sDm dat niet is. Daarnaast komt de vorm ook voor als emfatische tegenhanger van een subjunctieve sDm=f in zinnen waarin een adverbiaal gedeelte benadrukt wordt of in wenszinnen.304 Hoewel de prospectief in het Middelegyptisch geleidelijk verdwijnt, blijft de vorm in enkele constructies wel nog zeer gebruikelijk: na het conditionele ir, in het ‘participial statement’ in X/ntf sDm(.w)f, als emfatische vorm en in de ontkenning n sDm(.w)=f.305 300 ibid., p. 22–24. 301 Zie ibid., p. 31, verwijzingen in noot 17 voor enkele ondubbelzinnige voorbeelden van een prospectieve sDm(.w)=f afhankelijk van rDi : volgens S CHENKEL , W., Recensie van Vernus, P., Future at Issue. Tense, Mood and Aspect in Middle Egyptian. Studies in Syntax and Semantics, in: OLZ 87 (1992), p. 379 zijn een deel van de voorbeelden die V ERNUS geeft vermoedelijk te verklaren door tekstbederf. 302 V ERNUS, Future at issue, p. 30–34. 303 In emfatische constructies functioneert de prospectieve sDm(.w)=f als subject en een benadrukt adverbiaal gedeelte als predicaat, althans volgens P OLOTSKY ’ S theorie. A LLEN heeft erop gewezen dat –ondanks de sterke gelijkenissen tussen het predicaat in de adverbiale zin en de emfatische constructie met een nominale sDm=f – er toch grote syntactische verschillen bestaan tussen beide op volgende vlakken: inleidend partikel (m=k en iw voor adverbiale zinnen, enkel m=k voor emfatische zinnen), negatie (n (Middelegyptische nn) vs. n...is), nominale onderschikking (ntt of wnt vs. (enclitische) is), adverbiale onderschikking (sk vs. (enclitische) is), onderschikking in betrekkelijke bijzinnen (nty vs. onmogelijk voor emfatische zinnen). De syntactische kenmerken van de emfatische zinnen lijken zodanig op die van nominale zinnen dat ze waarschijnlijk geen adverbiaal, maar een nominaal predicaat hebben. De nominale sDm=f -vorm is dus niet het subject, maar het predicaat in zulke zinnen. Een sterke aanwijzing hiervoor is ook bv. het feit dat bij de negatie van een emfatische zin de ontkenning n sDm(.n)=f is gebruikt wordt, een ontkenning die in de nominale zin het predicaat (en niet het subject) omvat. Die negatie zou dan niet de nexus tussen de werkwoordsvorm als subject en het adverbiaal predicaat ontkennen (volgens G ILULA , M., Recensie van Satzinger, H., Die negativen Konstruktionen im Alt- und Mittelägyptischen, in: JEA 56 (1970), p. 208, in tegenstelling tot de negatie n die enkel het volgende woord ontkent), maar tussen de werkwoordsvorm als predicaat en een niet-uitgedrukt subject, m.a.w. n + ww. + is + adverbium is syntactisch dezelfde constructie als het bekende patroon n + subst. + is, waarbij het subject pw is weggevallen. Zie verder A LLEN , J.P., Is the “emphatic” sentence an adverbial-predicate construction? in: GM 32 (1979), p. 7–15. 304 V ERNUS, Future at issue, p. 34–39. De emfatische tegenhanger van de subjunctieve sDm=f als optatief of jussief daarentegen is een nominale sDm=f, zie ibid., p. 42–44. 305 M/W, GREC, §594. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 70 Volgens S CHENKEL is het verdwijnen van de prospectieve sDm=f in het Middelegyptisch ten voordele van de subjunctieve sDm=f overigens niet alleen door een samenval in klank te verklaren, maar ook (en vooral) door het uitsterven van de typische constructies waarin de prospectieve sDm=f gebruikt wordt.306 3.4.1.4 De prospectieve converter wnn=f De prospectieve wnn=f functioneert als converter voor de toekomst, vaak met een nominale of emfatische functie. Zo kunnen bv. adverbiale of pseudoverbale constructies expliciet naar de toekomst verwijzen en bovendien eventueel afhankelijk gemaakt worden van allerlei preposities.307 In emfatische constructies is het verschil met de nominale sDm=f enigszins problematisch, omdat het onderscheid tussen beide werkwoorden morfologisch niet tot uiting komt in het geval van IIae gem. zoals wnn: beiden hebben de vorm B B . In vele zinnen waarin sprake lijkt te zijn van een nominale wnn=f (die de nadruk legt op het adverbiaal predicaat) is de betekenis toekomstig, zodat het niet uit te sluiten is dat men ! B B tA.w Hr / in die gevallen te doen heeft met een prospectieve sDm(.w)=f, bv. / / B B !) <Dd > wnn=n n=f “De landen <zeggen:> ‘Het is aan hem dat we zullen toebehoren.’” De nominale sDm=f drukt een “unachieved non-extensive” uit en heeft geen specifieke tijdswaarde, zodat de vorm gebruikt kan worden voor het verleden, om een algemeen geldend feit te beschrijven of voor de toekomst. De prospectieve sDm=f van wnn is een emfatische converter die een objectief futurum uitdrukt.308 Het is niet altijd even duidelijk met welke van deze twee werkwoordsvormen we te maken hebben, aangezien een nominale sDm=f óók betrekking kan hebben op de toekomst.309 Volgens V ERNUS is de betekenis van een objectief futurum niet inherent aan de converter wnn, maar vloeit ze voort uit de context: V ERNUS lijkt beide vormen dus als één converter te beschouwen.310 3.4.2 Mogelijke constructies In het Middelegyptisch zijn voor de prospectief van wnn als converter reeds de volgende constructies voorgesteld: 1) adverbiaal predicaat: door een adverbiale zin in te leiden met een vorm van de prospectief wnn krijgt deze een toekomstige tijdswaarde en kan het adverbiaal predicaat B B eventueel benadrukt worden, bv. B B > ; E wnn=k Hna=i “Je zal met míj zijn.” 2) adjectivisch predicaat: een adjectivische zin die ingeleid wordt door de prospectief wnn !A wordt expliciet in de toekomst gesitueerd, bv. 2 E >B B < 2 ? % ) m=k wnn nDm sy Hr ib=f “Kijk, het zal aangenaam zijn voor zijn hart.”311 3) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm of subject + Hr/m/r + infinitief): in vele gevallen verwijst een pseudoverbale constructie ingeleid door wnn duidelijk 306 (Urk IV, 17, 14–15) S CHENKEL, BiOr 42 (1985), p. 486–487. 307 A LLEN, Middle Egyptian, §21.7. 308 V ERNUS, Future at issue, p. 41 en 47–50. Daarnaast zijn er ook een aantal gevallen bekend waarin een prospectief wnn als tegenhanger van de subjunctief wn voorkom, en dus een subjectief futurum lijkt uit te drukken, uiteraard mét emfatische betekenis, zie ibid., p. 49–50. 309 M/W, GREC, §525. 310 V ERNUS, Future at issue, p. 48. 311 M/W, GREC, §500. (Sinuhe, B 77) (P. Kahun, 3, 6) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 71 *O naar de toekomst,312 bv. met een toestandsvorm: 0 M 0 4 B0 1 4MX4 - #B 4 > >0 4(## B iw=i r rwi.t r Abd wnn=i ii.kw r tpy-rnp.t rnp.kw “Ik zal " & 0 vertrekken van het maandfeest; het is verjongd dat ik naar het nieuwsjaarsfeest zal (terug)komen.” Ook de pseudoverbale constructie iw=f r sDm (deontisch futurum) kan genominaliseerd worden door wnn, wat in een hoofdzin een emfatische functie B < moet hebben,313 bv.: B B = D < ? 4 # $ E > wnn nb=i anx(.w) (w)DA(.w) s(nb.w) r iri.t hrw aA “Het is hier dat mijn heer –hij leve, zij welvarend en gezond– een dag zal doorbrengen.”314 4) existentiële uitdrukking: om een existentiële uitdrukking iw wn in te bedden in de protasis van een conditionele zin, moet iw wn genominaliseerd worden om afhankelijk te kunnen zijn van de prepositie ir. Dit gebeurt door iw te vervangen door de prospectieve sDm=f van wnn, wat resulteert in de –op het eerste zicht vreemde– vorm wnn wn.315 Bv. 0 4 B BB B $ ) ? # > ir wnn wn wHa.t(y)=f(y) Xr-HA.t=k “Indien er iemand is die een onderzoek zal instellen voor jou . . . ” 5) nominale of prospectieve sDm=f: de constructie ir wnn sDm=f wordt vaak geanalyseerd als prosp wnn + nom/prosp sDm=f. Omdat wij menen dat we hier te maken hebben met een nominale sDm=f van wnn, zal de constructie daarom verder besproken worden in §3.6.3.1 op pagina 119. 6) nominale sDm.n=f: de constructie wnn sDm.n=f na ir in de protasis van een conditionele zin wordt ook besproken in §3.6.3.1 op pagina 119. Daarnaast zijn er in het Middelegyptisch enkele –zeldzame– gevallen van de constructie als hoofdzinspatroon, waarvan de verklaring minder evident is. Omdat er geen voorbeelden van die constructie te vinden zijn in ons tekstcorpus, gaan we hier niet verder op in.316 Van de hierboven opgesomde constructies zijn er slechts drie duidelijk geattesteerd na de prospectieve converter wnn=f in het Oudegyptisch: de adverbiale zin, de pseudoverbale 312 ! ! Niettemin is het ook hier niet uit te sluiten dat er in deze gevallen sprake is van een nominale sDm=f, waarbij de prospectieve waarde dan voortvloeit uit de context, zie ibid., §779. 313 Aangezien de vorm iw=f r sDm op zich al een futurum uitdrukt, zie ook ibid., §789. 314 ibid. 315 ibid., §991. 316 De attestaties zijn de B O , < B volgende: Hekanakhte, II, verso 1–3: F 2 F 4 # P4 # 2 ? ! ; 6 2 8 9 \ CCCC CCC CC CCCC ! ! 1 , E CCCCCC @ CCCC CCC ! CCCC + @ B O I B B ! CC B di m grt % CCCC CCC CCCC = ( ( G M 2 ! 2 ; \ ? > 2 5 CCCC 2 CCC = B 6 + B ! E ! CC 0 CCCC 2 4 ; 8 B CCCC = skA n=n AH.t 5 m qdb m pr-hAA r-gs hAw-nDs m biA m Hbs m it-mH [m x.t] nb(.t). wnn swt Sd.n=Tn Sna [im] n mrH.t CCCC CCC CCC 4 CCC F B CCCC CCC CCC CCC n x.t nb(.t); Hekanakhte, XVI, recto 6–8: 2 > CCC CCC CCC 0 4 0 , CCCC 5 : 2 2 B CCCC CCC CCC CCC ? C > 4 I > ; 0 0 CCC CCC CCC CCCC B B 4 CCC CCC CCC CCCC ( 0 CCCCCCCCCCCCC B B # 4 @ m=k ini.t(w) m mHy. in ir g[rt...] A B > ? ?2/2F 9 ! B CCCCCCCCCCCCC ! I# xsf.t(w)=k r sA.t=k wnn iri.n=k r smA=s m tm rdi nA n it-Sma in [... pr]=i ; CT I, 308c–dT9C (Sp. 74): B B # B B I I 4 wnn mA.n > 4>#J B# H \ J B ? 4 2 & ' ' ' 'V ' ' ' ' ' wnn iri.n=k r iri=k wsir @ 9 4 gb wnn sDm.n psD.t; P. Ebers, 107, 20–108, 1: Q X 9 A 0 & 0 M ! 4 0 2 ? 4 0 C J 0 0 ! B E 4/A B " sA r mtr iw x.wt pri im=s mi mw n.w pAy.t wnn arf.n=s tmA.t. Volgens ibid., §440 B) kan dit patroon mogelijk op één van volgende manieren verklaard worden: (a) wnn is hier een prospectieve sDm=f en dus de converter voor de toekomende tijd. Gevolgd door een sDm.n=f is dit een uitdrukking om een voltooide tijd in de toekomst situeren, als equivalent van een voltooid toekomende tijd. Een parallel hiervoor is de converter voor de verleden tijd wn gevolgd door een afhankelijke sDm=f, die een onvoltooid verleden tijd uitdrukt. Net zoals een iw sDm=f verleden waarde kan krijgen door iw te vervangen door perf wn, zou een iw sDm.n=f toekomstige waarde kunnen krijgen door iw te vervangen door prosp wnn.; (b) wnn moet misschien begrepen worden als een sDm.n=f-vorm (dus wn.n, waarbij het .n-morfeem uitzonderlijk wél is uitgeschreven, zie verder §3.2.1.4 op pagina 28), met als bedoeling de voltooide sDm.n=f-vorm die volgt duidelijk vóór het ogenblik van de uitspraak te situeren. (CT III, 356e–fM22C (Sp. 253)) (P. Kahun, 32, 8) (Urk IV, 1093, 4–5) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 72 constructie subject + toestandsvorm en de pseudoverbale constructie subject + Hr + infinitief. Er is één attestatie waarin het prospectieve wnn=f mogelijk gevolgd wordt door een adjectivisch predicaat en er zijn enkele voorbeelden waarvoor gesuggereerd is dat het prospectieve wnn=f gevolgd wordt door een passieve sDm(.w)=f, maar helemaal duidelijk is dit niet. 3.4.3 Syntactische posities van deze constructies Het prospectieve wnn=f gevolgd door één van de hierboven genoemde elementen kan in een aantal verschillende syntactische posities voorkomen. Omdat in verschillende van deze constructies ook een subjunctieve sDm=f kan voorkomen, zal er veelvuldig verwezen worden naar het volgende hoofdstuk. Overigens worden in dit hoofdstuk enkel de syntactische posities opgenomen waarvan duidelijke voorbeelden te vinden zijn in ons tekstcorpus.317 Voor het werkwoord wnn is het onderscheid tussen beide vormen gelukkig duidelijk te maken. Met name voor het gebruik na preposities is dit bij andere werkwoorden vaak problematisch,318 maar niet in ons geval: prepositie + wnn=f wordt in dit hoofdstuk besproken, prepositie + wn=f in het volgende. 3.4.3.1 Na het partikel ir (conditioneel) In ons tekstcorpus zijn geen duidelijke voorbeelden te vinden van de prospectieve sDm=f van wnn na ir. ir gevolgd door een subjunctieve sDm=f van wnn komt aan bod in §3.5.3.1 op pagina 96, zinnen met de constructie ir wnn sDm=f worden besproken in §3.6.3.1 op pagina 119, en de uitdrukking ir nfr.n wnn m-a=Tn wordt besproken in §3.5.3.1 op pagina 96. 3.4.3.2 Na de prepositie n-mrw.t (doelgericht) Deze samengestelde prepositie leidt doelgerichte zinnen in (‘opdat’, letterlijk: ‘wegens de wens van’), en kan volgens M ALAISE en W INAND gevolgd worden door een prospectief, een subjunctief (zie §3.5.3.2 op pagina 98) of een infinitief.319 D ORET daarentegen beschouwt de stamvormen van de IIae gem. zoals wnn na de prepositie n-mrw.t niet als een prospectief, maar als een nominale sDm=f.320 In het Oudegyptisch wordt de constructie gebruikt om van adverbiale en pseudoverbale zinnen doelzinnen te maken. 1) adverbiaal predicaat: Na n-mrw.t kan de prospectief wnn mogelijk enkel adverbiale zinnen inleiden in ons corpus (afhankelijk van het feit of S ETHE ’ S herstelling van n-mrw.t in voorbeeldzin 45 317 Hetzelfde geldt uiteraard ook voor het volgende hoofdstuk 318 ibid., p. §941 319 De infinitief is een latere ontwikkeling, zie ibid., §973. 320 Een mogelijkheid die reeds geopperd is in E DEL, AG, §500bb, zie D ORET, NVS, p. 52. De prospectieve sDm(.w)=f is niet opgenomen in zijn studie, aangezien het geen narratieve werkwoordsvorm is, zie ibid., p. 117, noot 33. Volgens D ORET is de prospectief niet geattesteerd in de narratieve teksten uit het Oude Rijk, al komt hij wel in andere taalregisters voor (decreten, legale teksten en brieven, naast de Piramidenteksten), zie ibid., p. 22, noot 79. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 73 op de pagina hierna correct is). Een eerste voorbeeld –met de prepositie xr – vinden we in de inscriptie van dbH.n(=i):321 CCCCCCCC B CCCC CCCCCCC = CCCC & CCC B 4 9 M 2 B CCCC # CCCC 41 1 CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC ) CCCC CCCC CCC B 0 F ) 4 ) [iri.n=f] nw n-[mrw.t] wnn imAx=f xr CCCC 4 CCC nb=f “Op[dat] zijn verzorging zou zijn bij zijn heer [heeft hij] dat [gedaan.]”322 (Urk I, 21, 1–2) In zin 41 berust de attestatie van n-mrw.t nog op een herstelling, maar de volgende attestatie uit een inscriptie van een onbekende persoon uit Naqada toont aan dat een dergelijke formulering wel degelijk bestaat: D 4 4 B 42 4 ( + ? ) B % M B 0 F 4 ' J S n rDi(=i) z n wsr=f n-mrw.t wnn imAx(=i) xr nTr aA “(Ik) heb geen man overgeleverd aan zijn sterkere opdat (mijn) verzorging bij de grote god zou zijn.”323 AB (BdÉ 106.1, 184, 1, 3) Ook de volgende twee voorbeelden (uit het graf van Daw ) hebben duidelijk een prospectieve (of nominale?) sDm=f van wnn, met de prepositie Hna erna:324 B A 8 147,1 B " 2B & < B6M 4 B )2 ? 7%20G ;E E * M B 4 M B ; E E 3D B D B ? E B # A B 0G ? 9 9 rDi.n(=i) swt qrs.t(i=i) m iz wa M8 0? / 2 B ! 146,16 4 " 43 ( (Urk I, 146, 16–147, 3) Hna Daw pn n-mrw.t wnn(=i) Hna=f m s.t wa.t n is n tm wnn Xr(.yt)-a n iri.t iz.wy sn.wy “Maar opdat (ik) samen met hem zou zijn in één plaats –en niet wegens het ontbreken van de middelen van het maken van twee graven– heb (ik) gezorgd dat (ik) begraven werd in één graf met deze Djaw.”325 CCC C B 321 " 4 5 & CCC 8 (i)xr " $6 & 44 4 4 # * CCC M B 9 M B 4 M CCC CCC # E B= B4M B B ;E)2 iri.n(=i) nw n-mrw.t mAA(=i) Daw pn ra nb n-mrw.t wnn(=i) Hna=f m s.t wa.t “Welnu, opdat (ik) deze Djaw elke dag zou zien en opdat (ik) met hem in één plaats zou In Urk I, 207, 7–8 is er een formulering te vinden die sterk lijkt op voorbeeldzin 41, maar dit berust op een foutieve herstelling van S ETHE. Zie daarvoor zin 156 op pagina 133. 322 In B REASTED, Ancient Records, p. 95 geïnterpreteerd als n-mrw.t wnn(=i) imAx=f, wat moeilijk vertaald kan worden als “in [order] that I might be his revered one”, aangezien de prospectieve (en ook de nominale) sDm=f nooit door een nominaal predicaat gevolgd kan worden, zie §3.4.2 op pagina 70 en §3.6.2 op pagina 119. Deze vertaling zou gerechtvaardigd zijn voor een adverbiale zin met de prepositie m van identiteit, vergelijk zin 1 op pagina 30. Correct vertaald door R OCCATI, Littérature, p. 93 (al komt de benadrukking van het adverbiale gedeelte n-mrw.t wnn imAx=f xr nb=f niet echt uit de verf) en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 272 (waar n-mrw.t letterlijk wordt weergegeven als “though the wish that”). In K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 71 vrijer vertaald (“da[mit] er bei seinem Herrn versorgt sei”). Zie verder de referenties in ibid., p. 67, noot 81 voor het begrip imAx. 323 Zo vertaald in F ISCHER, Sixth Dynasty Inscription, p. 187. 324 Het tweede deel van de zin wordt hier besproken als voorbeeldzin 240 op pagina 188. 325 De constructie is correct vertaald in M ASPERO, G., Sur l’inscription de Zaou, in: RecTrav 13 (1893), p. 69; B REASTED, Ancient Records, p. 172 (de uitdrukking Xr-a daarentegen niet) en K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 217. R OCCATI, Littérature, p. 227 vertaalt met het werkwoord ‘kunnen’, wat inhoudelijk niet verkeerd is, maar grammaticaal toch niet helemaal correct, aangezien de prospectief een objectief futurum uitdrukt (voor een mogelijk futurum had men de subjunctief moeten gebruiken). Al deze auteurs vertalen echter de nominale sDm.n=f aan het begin van de zin incorrect (het adverbiale gedeelte n-mrw.t... n is n... moet benadrukt worden), zie D ORET, NVS, p. 54, vb. 89. Wél met benadrukt adverbiaal gedeelte vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 365. Voor het beklemtonend enclitisch partikel is na de negatie n, zie E DEL, AG, §827. (Urk I, 147, 4–6) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 74 zijn, heb ik dit gemaakt.”326 Puur op morfologische gronden kan men geen definitieve uitspraak doen over de gebruikte werkwoordsvorm van wnn na n-mrw.t. Er is echter ook één (mogelijk) voorbeeld van n-mrw.t + subjunctieve sDm=f te vinden in het Oude Rijk, zie hiervoor zin 88 op pagina 98. Als de herstelling n-mrw.t in die zin correct is, pleit voorbeeldzin 88 mogelijk voor een interpretatie van de vorm B B na n-mrw.t als een prospectief. We kunnen nl. A LLENS theorie over de prospectieve en subjunctieve sDm=f (zoals uitgelegd op op pagina 66) toepassen op deze drie zinnen: a) in de zinnen 43 en 44 is er sprake van een actie in de toekomst (nl. dat de grafeigenaar samen met zijn vader begraven zal worden) zonder enig element van onzekerheid (het staat nl. vast dat het zo zal gebeuren), dus wordt het objectief futurum gebruikt: de prospectieve sDm(.w)=f b) in de zin 88 is er wel een element van onzekerheid aanwezig en wordt bijgevolg de subjunctieve sDm=f gebruikt. 2) pseudoverbale constructie (subject + Hr + infinitief): Een laatste voorbeeld van het werkwoord wnn na de prepositie n-mrw.t vinden we in een decreet voor de dodencultus van de koninginnen mry-ra-anx-n=s en nt. De context van deze constructie is helaas niet helemaal duidelijk omdat het decreet boven en links van B B afgebroken is. Indien men er echter van uitgaat dat de herstelling van S ETHE correct is,327 hebben we hier een voorbeeld van een pseudoverbale constructie met Hr + infinitief die door wnn afhankelijk is gemaakt van n-mrw.t, een fenomeen dat niet onbekend is in het Middelegyptisch: CCCCCC CC CCCC CCCCCCC CCC CC CCCC B CCC B !%= B O . . . 15 CCCC % CCC CCCC CCC CCC CCC CC CCCC L2>L'F 0M7MBF ? CCCC CCC 4 CCC M CCC B CC ? CCCC B 16 # * " #1 2'% 6 / T T B 2 G M !0 * iw wD.n Hm(=i) xw.t mk.t ' 45 11 Hm.w-nTr Hm.w-kA ... [n-mrw.t] wnn[=sn] Hr wab Sdi.t Abdw iri.t Htp.t-nTr m Hw.tnTr n.t mw.ty-nsw.t (i)ptnt(y) m Aw.t-D.t “(Mijne) majesteit heeft de vrijstelling en de bescherming van de Hm-nTr -priesters en de Hm-kA -priesters bevolen . . . [opdat] ze de priesterdienst zouden vervullen, het maandfeest zouden vieren en de godsoffers zouden uitvoeren in de tempel van de beide koningsmoeders in de lengte der eeuwigheid.”328 De bedoeling van de constructie wnn[=sn] Hr wab is om de nuance van de pseudoverbale constructie iw=f Hr sDm (die de actie als onvoltooid en progressief beschrijft) in te bedden in een doelzin.329 Met een subjunctieve sDm=f *wab=sn kon in deze zin (inhoudelijk) hetzelfde uitgedrukt worden, maar door de pseudoverbale constructie te gebruiken wordt het duratieve karakter van de handeling benadrukt. Het uitoefenen 326 Zo ook vertaald in M ASPERO, RecTrav 13 (1893), p. 69; B REASTED, Ancient Records, p. 172; R OCCATI, Littérature, p. 227; K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 217 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 365, afgezien van de emfase op het adverbiale gedeelte, zie D ORET, NVS, p. 52, vb. 82. 327 Wat ook G OEDICKE deed in zijn studie van dit decreet, cfr. G OEDICKE, KDAR, p. 158. 328 Zo vertaald in ibid. en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 116. Zie E DEL, AG, §182 voor het hier gebruikte aanwijzend voornaamwoord. 329 Zie punt 3) op op pagina 49 voor meer uitleg over deze constructie en verdere referenties. (Urk I, 307, 11–15) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 75 van de priesterdienst is immers geen éénmalige, kortstondige actie, maar een langdurige actie die uit meerdere delen bestaat. 3.4.3.3 Na de prepositie r (doelgericht) Indien gevolgd door een werkwoordsvorm van het suffixconjugatiesysteem drukt ook de prepositie r een doel of een gevolg uit. In het Middelegyptisch komt de prospectief eerder zelden voor achter deze prepositie: de subjunctief is dan frequenter, alsook –indien het subject van de ondergeschikte doelzin identiek is met dat van de hoofdzin– de infinitief.330 In ons tekstcorpus is er één voorbeeld van een prospectief te vinden, één van een subjunctief (zie §3.5.3.3 op pagina 99) en één van een infinitief van wnn na de prepositie r (zie §3.10.3.4 op pagina 184).331 1) adverbiaal predicaat: Het enige voorbeeld hiervan is afkomstig van de noordelijke kant van de façade van de mastaba van xnt(y)-kA (ixxi) in Saqqara:332 CCCCCCC CCC CCC CCC B CCC / E F D10 CCC E 4 $ CCCC CCC CCC CCC B 4 D9 CCC B ←→ CCC ←→ CCC CCC CCCC CCC CCC CCC CCC CCC " CCC CCCC & CCC M CCC B 0 $ 4 , 2 B CCC 0M%009 CCC CCC CCC < D11 CCC CCC CCC 4B ←→ iw tri(=i) mnx r(=i) [... n-mrw.t] wn CCC CCC F CCC B0 4'J=,4 CCC 46 D8 iS.t(=i) xr rmT(=i) m tA pn aA(.w) wrt [...] r wnn imAx(=i) xr nTr aA nb imn.t xr rmT(=i) [...] “(Ik) respecteerde degene die voortreffelijker was dan (ik) [... opdat] (mijn) bezittingen in zeer hoge mate bij (mijn) mensen in dit land zouden zijn [. . .] zodat (mijn) verzorging bij de grote god, heer van het westen en bij de mensen zou zijn [. . .] ”333 De betekenis van de constructie r wnn imAx(=i) xr is te vergelijken met die in §3.4.3.2 op pagina 72 (n-mrw.t + prospectief): om een adverbiale zin tot doelzin om te vormen, maakt men gebruik van de converter wnn, afhankelijk van de prepositie r. Het verschil tussen de constructie r + prosp wnn en r + subj wnn lijkt erin te liggen dat de prospectief eerder een doel uitdrukt en de subjunctief eerder een gevolg: a) in zin 46 vertelt de grafeigenaar dat hij zich voorbeeldig gedragen heeft tijdens zijn leven, opdat zijn imAx bij de goden en de mensen zou zijn, m.a.w. hij heeft doelbewust gehandeld. b) in zin 89 vertelt Hr-xwi=f (over zijn veldtochten naar Nubië) dat hij de heerser van de iAm-stam heeft onderworpen, zodat die de farao prezen. Hr-xwi=f heeft de veldtocht uiteraard niet ondernomen om ervoor te zorgen dat bepaalde stammen de farao zouden prijzen, maar om de twisten tussen verschillende stammen ten einde te brengen en allerlei exotische producten naar Egypte terug te brengen, m.a.w. het 330 M/W, GREC, §955. 331 Overigens kan ook de nominale sDm=f van wnn voorkomen na r, maar dit heeft een vergelijkende betekenis. Zie verder §3.6.3.5 op pagina 130. 332 Voor een bespreking van het eerste deel van de zin, zie voorbeeldzin 88 op pagina 98. 333 Zo ook vertaald in JAMES en A PTED, Khentika, p. 40. R OCCATI, Littérature, p. 167 vertaalt het begin van de zin weliswaar anders, maar de hier relevante constructie niet. K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 72 translitereert de zin als r wnn(=i) imAx xr nTr aA, wat niets aan de gebruikte constructie verandert (er is dan nog steeds sprake van een prospectieve sDm=f ) Toch lijkt deze vertaling m.i. onmogelijk, om dezelfde reden die reeds in voetnoot 322 op pagina 73 vermeld is. (JAMES , Khentika, 6, D8–11) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 76 feit dat de heerser van de iAm de farao prijst, is slechts een gevolg van de acties van Hr-xwi=f. 3.4.3.4 Na de prepositie Dr (temporeel) Als voegwoord gevolgd door een infinitief of een prospectieve sDm=f 334 heeft de prepositie Dr primair een temporele betekenis (‘sinds’, ‘vanaf het ogenblik dat’).335 Z ONHO VEN verklaart het feit dat Dr ‘sinds’ met een verleden betekenis gevolgd wordt door een toekomstgerichte werkwoordsvorm als volgt:336 een zin als ‘sinds het ogenblik dat hij geboren was, verscheen hij als koning’ is in het Egyptisch eigenlijk ‘sinds het ogenblik dat hij op het punt stond geboren te worden verscheen hij als koning’. Het tijdsstip dat door Dr wordt uitgedrukt is het begin van de geboorte, een kortstondige gebeurtenis die vrij snel beëindigd wordt. De voltooiing van de gebeurtenis ligt nog steeds in de toekomst t.o.v. het beginpunt dat door Dr wordt uitgedrukt, wat de keuze voor een toekomstgerichte vorm verklaart. Die toekomstgerichte waarde van de werkwoordsvorm heeft echter geen invloed op de tijdsrelaties in de zin zelf: de toekomstige tijdsreferentie van de prospectieve sDm=f wordt gerelateerd aan het ‘lege’ tijdsstip van Dr en niet aan het tijddstip van actie(s) in de hoofdzin.337 In ons tekstcorpus zijn er twee voorbeelden te vinden van de prepositie Dr gevolg door B B , dit moet dus een prospectieve of een nominale sDm=f 338 zijn: 1) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm) Het eerste voorbeeld van deze constructie uit ons corpus is helaas zwaar beschadigd, zodat het niet helemaal zeker is of we hier te maken hebben met een pseudoverbale constructie. De zin komt uit één van de inscripties van ra-wr : CCC CCC CCC 18CCC 4 CCC C B B 4 CCC 47 17 O # - ? B B ' & 4 CCC CCC , CCC dwA=sn n(=i) nTr Dr B? M CCC CCC←→ CCC wnn=sn rx(.w) w[(i?) ...] rmT [...] “Zij zullen voor (mij) de god prijzen, sinds zij [mij?] kennen [. . .] mensen [. . .] ”339 De vorm wnn=sn lijkt gevolgd te worden door een toestandsvorm, waarbij de M de uitgeschreven .w -uitgang voor de derde persoon meervoud kan zijn.340 Het is natuurlijk ook mogelijk dat de uitgang van de toestandsvorm hier niet uitgeschreven is en deze w te interpreteren is als het begin van het volgende woord. Ondanks de verschillende lacunes in de passage is het toch duidelijk dat Dr hier gevolgd wordt door een prospectieve sDm=f van wnn en op basis van de constructies die zijn opgesomd in §3.4.2 op 334 Beide vormen komen naast elkaar voor en worden in de Sarfofaagteksten als variant van elkaar gebruikt, zie Z ONHOVEN, sDm.t=f Verb Form, p. 24–25 (appendix C). 335 E DEL, AG, §718; A NTHES , R., Zur Übersetzung der Präpositionen und Konjunktionen m und Dr,, in: W ILSON , J.A. (red.), Studies in Honor of J.A. Wilson (SAOC 35), Chicago 1969, p. 9 en Z ONHOVEN, sDm.t=f Verb Form, p. 10. Voor de constructie Dr + sDm.t=f, zie §3.7.1.2 op pagina 139. 336 ibid., I/§16. 337 ibid., I/§17. 338 In E DEL, AG, §487 wordt de vorm na Dr beschouwd als ‘gewöhnliche sDm=f ’, m.a.w. geen van beide vormen. 339 In ibid., §911 vertaald zonder de toestandsvorm duidelijk in de vertaling weer te geven (wat uiteraard niet gemakkelijk is bij een werkwoord zoals rx). Door G RUNERT, S., in: TLA correct, maar zeer letterlijk vertaald (“weil sie [mich] kennende sind”). 340 Reeds voorgesteld in ibid. (Urk I, 233, 17–18) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 77 pagina 70 verwacht men een adverbiaal of pseudoverbaal predicaat na wnn=sn.341 Als we ervan uitgaan dat rx.w een toestandsvorm is –wat de meest waarschijnlijke optie is– laat de constructie Dr wnn=sn rx.w hier toe de nuance van een toestandsvorm (een toestand die het resultaat van een voorafgaande actie is) te behouden in een temporele zin ingeleid door Dr, iets was onmogelijk is met de constructie *Dr prosp rx=sn. 2) adjectivisch predicaat: Het enige mogelijke voorbeeld hiervan is afkomstig uit de autobiografie van mri-ptH-anx-mry-ra (nxbw):342 CCCC B 4 O 3 ,# ,B? CCXCC C B 4B,A ! ! , 4 48 2 4 O1!B4M$?/ B 02 N B % E B \ 4 B 2 '? * O B ( !17 B Dr wnn mri n=Tn zbi(=i) Hr=Tn m Xr.t-nTr Dd=Tn n Xrd.w=Tn hrw swA.n(=i) im md.(w)t n.t pr.t-xrw n(=i) “ . . . sinds het gewenst is voor jullie dat (ik) voor jullie opkom in de necropool, en zeg aan jullie kinderen op de dag dat (ik) daar gepasseerd ben de woorden van het aanroepingsoffer voor (mij).”343 De gelijkaardige uitdrukking in-iw mry=Tn (of: mry n=Tn) Hzi Tn nsw.t komt voor in zinnen 157, 158, 159 en 160, die besproken worden op pagina 134. De betekenis van al deze zinnen is uiteraard duidelijk (“willen jullie dat de koning jullie prijst?”), maar de verklaring van het patroon is dat niet. E DEL heeft in zijn grammatica D UNHAMS 4 B , als een passief participium te lezen en vertaalt voorstel344 gevolgd om % D 00 B deze vraagzinnen “ist er euch erwünscht, dass euch der König lobe . . . ”.345 Hij ziet deze zin dus als een niet-verbale zin met een adjectivisch predicaat (m.n. een passief participium), ingeleid door wnn i.p.v. iw 346 om de zin afhankelijk te maken van Dr, m.a.w. wnn heeft hier een louter syntactische functie. De schrijfwijze van mri met 341 Een adjectivisch predicaat is uitgesloten, omdat rx geen kwaliteitswerkwoord is (en het bovendien onduidelijk is of wnn als converter adjectivische zinnen kan inleiden); een existentie-uitdrukking hebben we hier duidelijk ook niet en een sDm=f komt enkel voor na de vorm B B afhankelijk van het conditionele partikel ir. 342 Voor het begin van deze zin, zie voorbeeldzin 159 op pagina 134. 343 Voor de schrijfwijze A \ ! voor het werkwoord B \ zbi Hr ‘opkomen voor (iem.)’, zie C LÈRE , J.J., À propos du mot zbi de l’inscription de Nékhébou, in: ASAE 40 (1940), p. 114–116 en H ANNIG, AW I, p. 1094b. S AINTE FARE G ARNOT, J., Une graphie fautive du verbe zbi, in: BIFAO 37 (1937–1938), p. 64, noot 2 stelde voor om de hier gebruikte vorm van mri als een sDm.n=f -vorm te lezen, die dan meestal werd ingeleid door in-iw om er een vraagzin van te maken, en éénmaal (nl. in onze voorbeeldzin) door wnn om hem afhankelijk te maken van de prepositie Dr. In zijn vertaling “Puisque vous désirez (litt.: puisqu’il se trouve que vous désiriez)” komt het element wnn echter niet tot uitdrukking, en op zich is het element wnn niet vereist, aangezien een (nominale) sDm.n=f afhankelijk kan zijn van preposities. D UNHAM, JEA 24 (1938), p. 5, noot 11 vertaalt toekomstig (“Since ye will desire . . . ”) en verklaart de vorm van mri ook als een sDm.n=f, maar stelt wel vast dat een interpretatie als een passief participium (gebruikt als adjectivisch predicaat) gevolgd door een datief n ook niet uit te sluiten is. In E DEL, AG, §1037b wordt deze tweede interpretatie gevolgd: “wenn es von euh gewünscht ist, dass ich . . . ”. R OCCATI, Littérature, p. 184 vertaalt ‘puisqu-il vous est cher’. L ICHTHEIM, Autobiographies, p. 13 is wel heel vrij in haar vertaling van Dr wnn mri n=Tn als een gewone conditionele zin (“if you wish . . . ”). In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 268 wordt de uitdrukking ook wat vrijer vertaald, maar Dr wordt wel correct weergegeven: “Since you wish that . . . ” 344 Zie voetnoot 343. 345 E DEL, AG, §951ββ. 346 Volgens ibid., §949ββ en §951ββ kunnen adjectivische zinnen ingeleid worden door iw. De voorbeelden die hij geeft zijn echter dubbelzinnig, omdat het adjectief meestal ook geïnterpreteerd kan worden als een werkwoordsvorm, zie S ILVERMAN, Interrogative constructions, p. 81, noot 459. In M/W, GREC, §500 wordt opgemerkt dat adjectivische zinnen ingeleid door iw slechts zeer zelden voorkomen vóór het Nieuwe Rijk en de adjectivische zin in die gevallen een contingente waarde heeft. (Urk I, 218, 2–4) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 78 0 0 ondersteunt deze analyse alvast, maar E DELS verklaring is toch nog niet helemaal bevredigend.347 In een adjectivische zin is het partikel iw immers niet vereist—het is zelfs twijfelachtig of iw een adjectivische zin kan inleiden.348 wnn kan hier dus niet probleemloos verklaard worden als syntactische variant (m.n. in ondergeschikt gebruik) van iw. De constructie na wnn zou bijvoorbeeld ook geïnterpreteerd kunnen worden als een sDm.n=f of een passieve sDm=f zonder subject. Maar zoals op pagina 134 wordt uitgelegd, is er nog geen betere verklaring dan die van E DEL gevonden voor deze uitdrukking, zodat we voorlopig moeten besluiten dat een adjectivische zin mogelijk door de prospectief van wnn ingeleid kan worden om zo’n zin afhankelijk te maken van de prepositie Dr. 3.4.3.5 Als objectszin bij rDi ? Behalve een subjunctief (zie §3.5.3.6 op pagina 109) zou in het Middelegyptisch ook een prospectief van wnn een objectszin bij rDi kunnen inleiden, maar in ons tekstcorpus is hier geen duidelijk voorbeeld van te vinden.349 1) onduidelijk predicaat: Het enige mogelijke voorbeeld van een prospectief van wnn na rDi is afkomstig uit de mastaba van smdnt in Saqqara. Het tekstfragment vormt de onderkant van de westelijke deurpost van de façade, zodat enkel het onderste deel van de drie tekstkolommen bewaard is: CCC CCCCCCC CCCC CCC CCC B B CCC CCCCCCCCCCC 2 CCC 3 CCC E CCCCCCC CCC CCCCCCCCC CC # CC#CC 49 1CCC CCC CCCCCCC CCCC 2 " 2 " 4 ' S CCC CCC ' & ( B B ) CCC CCC 2 4 T 0 ? 4 6 B CCC←→ CCC CCC←→ CCC CCC←→ CCC [...m] Htp m [H]tp xr nTr aA [...] n.t nTr rDi(=i) wnn=f [...] apr(.w) Spss(.w) xr nsw.t “ [. . .] [in] vrede, in vrede bij de grote god [. . .] van de god. (Ik) zorgde dat hij [. . .] was [. . .] uitgerust en edel bij de koning.”350 4 Aangezien de passage vlak achter wnn=f helemaal verloren is, bewijst dit voorbeeld nog niet dat een objectszin afhankelijk van het werkwoord rDi ingeleid kan worden door een prospectieve sDm=f. Het is immers goed denkbaar dat hier een subjunctief B B B gebruikt wordt met een nominaal subject (nu in de lacune) en een datief ) , die tussen de werkwoordsvorm en het nominaal subject is geschoven. In dat geval hebben we hier gewoon te maken met een subjunctief van wnn na rDi, wat gezien de andere 347 S ILVERMAN, Interrogative constructions, p. 81. 348 Zie voetnoot 346. 349 In tegenstelling tot de negen voorbeelden waarin een objectszin bij een werkwoord ingeleid wordt door een subjunctief: zes afhankelijk van het werkwoord rDi en drie afhankelijk van het werkwoord mri. 350 In de eerste publicatie in D RIOTON , E., Description sommaire des chapelles funéraires de la VIe dynastie récemment découvertes derriére le mastaba de Mérérouka à Sakkarah, in: ASAE 43 (1943), p. 510 is er vóór het tweede fragment nog een -teken hersteld < voorgesteld. In de latere publicatie in L LOYD, S PENCER en E L -K HOULI, Saqqâra en i.p.v. apr wordt 0 4 Tombs 2, p. 24 hetzelfde vertaald als hier, afgezien van het suffix =i dat wij toevoegen aan het werkwoord rDi. G RUNERT, S., in: TLA translitereert rDi nTr en vertaalt bijgevolg ‘der Gott veranlaßte’, maar het lijkt ons vreemd dat het onderwerp vóór een werkwoord geplaatst zou worden o.w.v. een zgn. honorifieke transpositie. G RUNERT beschouwt apr en Spss als adjectieven bij een (hersteld) substantief Ax, wat verder weinig uitmaakt voor ons onderzoek. (L LOYD , SaqqTomb2, 15, 2) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 79 attestaties van wnn na rDi 351 veel logischer is. 3.4.3.6 Als toekomstgericht hoofdzinspatroon, eventueel met emfatische betekenis Net zoals de nominale sDm=f kan ook de prospectieve sDm=f een adverbiaal predicaat benadrukken. Hierbij functioneert de vorm als emfatische tegenhanger van de iw=f r sDm,352 de subjunctief of de sDm.xr=f.353 1) adverbiaal predicaat: Het eerste duidelijke voorbeeld hiervan komt uit een procesoordeel uit het Oude Rijk (pBerlijn 9010, over een dispuut tussen sbk-Htp en TAw ):354 4 : " #" 0 B 4 ! B ! 4 5# B B# 4 " # " < B" B0?" B >) CC B 0 MCCCCCC 0 4 M M ? @ ' & 4 CCBCC CC CC CC?CC CC B O 4 B7 CCCC 6 B 9 9 " # " B # " " CC 4 B CC M " B:)0 M !B M * O N B+ ? )* O M?+ CC0 CCCC CCCC 2 B2 B # " G D > ir ini sbk-Htp pn irw.w 3 iqr.w nw nxt Hr[=sn] " ? " B2I! ?\B) 50 iri.t(y)=sn bAw=k r=f nTr mr nt.t iri.n.t(i) is zS pn xft Dd wsr pn [im] wnn m Xnw sbk-Htp pn ini.n=f irw.w 3 (i)pn nw Dd md.t tn r-gs=sn sk sbk-Htp pn m wnm ny sbin.n=f “Indien deze Sobkehotep drie voortreffelijke ooggetuigen brengt waarop men kan vertrouwen (lett.: van het vertrouwen op hen) en die (de eed) ‘Moge jouw macht tegen hem zijn, o god!’ zullen doen volgens het feit dat men dit geschrift heeft gemaakt overeenkomstig de uitspraak van die Oeser [daarover], dan zullen (de zaken) in de woning van Sobekhotep zijn, omdat hij deze drie ooggetuigen heeft gebracht aan wiens zijde deze zaak gezegd moet worden (lett.: van het zeggen . . . aan hun zijde), terwijl deze Sobekhotep de vruchtgebruiker is die niet slechter maakt.”355 Het gebruik van de prospectieve sDm=f van wnn is in deze context goed te begrijpen: het proces handelt over de vraag wie bepaalde bezittingen mag houden. Als Sobekhotep drie getuigen vindt die zijn claim kunnen bevestigen, dan zullen de bezittingen (ø-subject bij wnn)356 bij hem blijven. Aangezien dit het centrale element in het hele betoog is, is het niet onlogisch dat de adverbiale m-Xnw sbk-Htp benadrukt wordt d.m.v. 351 Zie voorbeeldzinnen 124, 125, 126, 127, 128 en 129. We moeten hierbij wel opmerken dat enkel voorbeeldzin 124 uit een gelijkaardige context komt, want alle andere attestaties komen uit de Piramidenteksten. 352 Hoofdzakelijk in het Middelegyptisch, aangezien die vorm nauwelijks al voorkomt in het Oude Rijk. 353 ! 4 in regel 4 is een schrijfwijze voor Hr=sn, die voortvloeit uit het plaatsM/W, GREC, §604. 354 B ? gebrek aan het einde van de regel. 355 Voor de betekenis ‘vertrouwen’ van nxt (meestal in combinatie met ib), zie H ANNIG, AW I, p. 649c en S ETHE , K., Ein Prozessurteil aus dem alten Reich, in: ZÄS 61 (1926), p. 76. Voor de interpretatie van m Xnw als m + substantief Xnw met de betekenis ‘woning, woonplaats’ (i.p.v. de meer frequente betekenis ‘residentie (van de koning)’), zie H ANNIG, AW I, p. 998a. Voor de vertaling van de term wnn n sbin.n=f, zie naast de commentaren bij de tekst ook ibid., p. 349b en 1048a. De relevante passage is zoals hier vertaald, maar meestal niet expliciet emfatisch (en soms met lichte terminologische afwijkingen) in S ETHE, ZÄS 61 (1926), p. 72; S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 186–187 (vrijer: “then matters will remain in the hands of Sobkehotep ”) en D ORET, NVS, p. 89, voorbeeld 155 (“then (the possessions of wsr ) will go to”). H AFEMANN , I. in: TLA beschouwt niet de bezittingen van Oeser waarover het dispuut gaat, maar het schriftelijk bewijsstuk als onderwerp van wnn. S TRUDWICK vertaalt de zin ingeleid door sk niet als circumstantiële bijzin, maar als objectszin bij Dd in de regel ervoor. 356 Voor de ellips van een neutraal onderwerp (‘het’) of een onderwerp dat terugslaat op (i)x.t, zie E DEL, AG, §994. (ZÄS 61, 71, 4–7) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 80 een prospectieve sDm=f. Het volgende voorbeeld komt uit een inscriptie op de façade aan de rechterkant van het graf van mTTi :357 CCCCCCCCCCC CCCCCCCCCCCCCCC 8CCCCCCCCCCCCCCC 4 CCCC 9 , CCCC 51 7CCC [ir gr ink] wnn imAx(=i) CCC 0 CCCC B 0 F 4 : : : 2 ?' CC CCC 4 CCCC 4 CCCC CCCC >B CC0 CCC CCC M CC CC/ CC CC/ CC CC/ CCCC CCCC 2 B6 xr Ax.w m Xr.t-nTr [iw Hzwt(=i) m] r(A) n sr.w “[Wat mij betreft,] (mijn) verzorging zal bij de Ax.w in de necropool zijn [en (mijn) lof is in] de mond van de edelen.”358 (Methethi, 33, 7–8) Ook in deze zin kan het adverbiale gedeelte xr Ax.w mogelijk benadrukt zijn: de grafeigenaar kan zo benadrukken dat hij in aanzien staat zowel bij de overledenen als bij de levenden.359 Daarnaast zijn er mogelijk nog twee andere voorbeelden van die constructie te vinden in de inscripties van kA-m-nfr.t, maar beide zinnen berusten op een herstelling van G OEDICKE:360 CCCC CCCC CCCCCC CCC CCC CC B B B E 8CCCC 9 # 74 4 CCC CCC CCC CC CCCC CCCC CCCC CC ! 7 B CC B 4 CCC CC CCCC CCCC CCC CCC CCC CCC CCCC CC 6 ( & CC 0 CCCC 2 CCCC CCC CCC CCC CCC 0 2 M ? ) I 2); 4, = ( B )CC4 CCCC B CC ? CCCC CCC CCCC CCC CCCC 10 12CCCC 11 CCCC 4 CCC # CCCC CCCC CCC CCCC CCC CCC CCCC CCCC CCCC B B? 4 ( !&7 & 2W?46 CC CC CCCC CCC CCCC CCC CCC CCCC CCCC CCCC ! CC 5 !/2B * CC CC ; CCCC CCC 4 CCCC , CCC CCC CCCC = CCCC CCCC 0 CCCC CCC CCCCCCCCCCC B A 13 CCCCCCCCCCC 1 $ ; 4 CCCC B02 20G * CCC F CCC CCCC CCC 7 nHm(.w) (m-)a=f AH.t rmT (i)x.t nb(.t) CCCCCCCCCCC 0 2 ?,2 CCCCCCCCCCC 2 ) 35 CCCC 52 6 rDi.t.n(=i) n=f r pri.t-xrw n(=i) [im wnn sr.w] im iri.t(y)=sn (n)=f pH.wy Hr tm Sni m-bAH sr.w [Hr AH.t rmT (i)x.t nb(.t) iri.t.n(=i)] n Hm.w-kA D.t r pri.t-xrw n(=i) im m iz D.t nt(y) m Xr.t-nTr m [wr-xai=f-ra] “De velden, mensen en alle zaken die [ik] gegeven heb aan hem om [daarmee] aanroepingsoffers te doen voor (mij) zullen weggenomen worden van hem en [de magistraten zullen] hier [zijn] die een einde zullen maken voor hem wegens het niet strijden in aanwezigheid van de magistraten [over de velden, mensen en alle zaken die (ik) gedaan heb] voor de dodenpriesters en het domein om daarmee aanroepingsoffers te doen voor (mij) in (mijn) graf van 357 Herstelling uit KAPLONY, P., Eine neue Weisheitslehre aus dem Alten Reich, in: OrNS 37 (1968), afb. 3. Voor de constructie ir gr ink in de herstelling, zie E DEL, AG, §853. 358 In KAPLONY, OrNS 37 (1968), p. 11 en R OCCATI, Littérature, p. 146 wordt de constructie wel emfatisch, maar niet toekomstig vertaald. S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 298 vertaalt “I am imakhu”, wat onmogelijk kan kloppen: daarvoor is een prepositie m vereist na wnn. 359 KAPLONY, OrNS 37 (1968), p. 39. 360 Zie G OEDICKE , H., Die privaten Rechtsinschriften aus dem Alten Reich (BWZKM 5), Wenen 1970, p. 58, opmerking 26 voor de herstelling van voorbeeldzin 52. Voor B zin 53 geeft S ETHE in zijn publicatie van de tekst de herstelling B B 3 N ! ; E ? B 2 \ M voor de lacune. G OEDICKE beschouwt het eerste deel daarvan –met reden– incorrect op inhoudelijke gronden. De formule wnn wDa mdw Hna=f drukt immers de gerechtelijke gevolgen uit voor iemand die ongeoorloofde daden stelt tegen het graf. In deze tekst (die handelt over de inrichting van een dodencultus) past de formule echter helemaal niet, zie ibid., p. 46 en p. 62, opm. 32 en 33. Zelf stelt G OEDICKE de herstellingen wnn wDa=tw st, wnn psS=tw st of wnn mDd=tw st voor. Hij laat in het midden welke van de drie mogelijkheden hij verkiest en vertaalt de passage als “man soll sie teilen an einem Ort”. Waarom hij kiest voor een vorm prosp wnn (wat duidelijk blijkt uit zijn toekomstgerichte vertaling) + sDm=f is mij onduidelijk, omdat zo’n vorm niet geattesteerd is. Daarom lijkt het m.i. logischer hier een adverbiale zin, ingeleid door het prospectieve wnn te herstellen, al blijft ook dit louter hypothetisch. Er is dan een substantief psS als onderwerp. Zie verder ook de bespreking onder punt 1 op de pagina hierna. (Urk I, 13, 6–13) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 81 de eeuwigheid dat is in de necropool in (het gebied van) ‘Chaïefra-is-groot’.”361 CCCC CCCCCCCCCCCCCCCCCCCC CCCC CCCCCC " CCCCCC B 10CCCC B 53 9 0 4 = 4 ? 2 ( B B ? CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC B CCCC CCCC E CC CC? CCCC CCCC 2 CCC CCC \ CCC CCC3 M N ! 0 2 ir x.t nb(.t) pri.t(y)=s(y) xnt rDi.t.n(=i) n=sn [wnn psS m bw] wDa-mdw im “Wat betreft elke zaak die zal komen uit datgene dat (ik) gegeven heb aan he[n, er zal een verdeling plaatsvinden in de plaats] waarin rechtspraak is.”362 4 (Urk I, 14, 9–10) Als de herstellingen in de twee bovenstaande zinnen correct zijn, wordt net zoals in voorbeeldzin 50 de prospectieve sDm=f van wnn gebruikt om de adverbiale zin expliciet in de toekomst te situeren en bovendien het adverbiaal predicaat eventueel nog te benadrukken. Alle overige attestaties van een adverbiale zin ingeleid door de prospectieve converter wnn=f uit de niet-religieuze teksten van het Oude Rijk bevatten dezelfde formule. Het gaat hier om de vervloekingsformule wnn wDA mdw Hna=f en alle varianten daarop. Met 16 attestaties is deze formule vrij frequent in Ouderijks grafinscripties.363 Eén duidelijke zin –met de uitdrukking wnn wDa mdw Hna=sn Hr=s in nTr aA – vinden we terug in de inscripties van het graf van Htp-Hr-Ax.ty. Deze zin wordt als uitgangspunt genomen om alle varianten van de formule te verklaren. De gebruikte grammaticale constructie is immers steeds hetzelfde: de variatie ligt slechts in de aanwezigheid van meer of minder bijwoordelijk bepalingen, die weinig moeilijkheden opleveren:364 B 51,1 B = E < A ? B 0 4 0 G A " M 2 0 \ ? B 17 # A ? B 9 M 0 4 4 9M B 3N!;E? ! 4 ? 0 B ' & < ir rmT nb aq.t(y)=sn r iz pw m abw=sn iri.t(y)=sn (i)x.t Dw(.t) r nw 54 50,16 0 4 wnn wDa-mdw Hna=s[n] Hr=s in nTr aA “Wat alle mensen betreft die dit graf zullen binnentreden in hun onreinheid of die iets slechts ertegen zullen doen, er zal met 361 In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 190 wordt G OEDICKES herstelling voor de lacune niet gebruikt (“[lost but probably something to do with officials]”). G OEDICKE, PR, p. 45 vertaalt de laatste prepositie m niet als ‘in (de omgeving van)’, maar als ‘namelijk’. Voor een uitgebreidere commentaar op deze passage, zie G OEDICKE , H., Juridical Expressions of the Old Kingdom, in: JNES 15 (1956), p. 27–32. De lacune is niet vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 92; in S TRACMANS , M., Textes des actes de fondation de l’Ancien Empire, in: RIDA 3/2 (1955), p. 33 wordt regel 8 vertaald als “[pas le collège auquel il appartient]”, een herstelling van M ORET die volgens de auteur waarschijnlijk is omdat er vroeger in de tekst een gelijkaardige formulering B staat na een zin die begint met nHm(.w) m-a=f, nl. in Urk I, 13, 2: B / ) 4 ) . Dit is echter wel een herstelling van S ETHE, zodat dit nog geen argument is om die lezing als meer of minder waarschijnlijk dan andere herstellingen te beschouwen. Zo ook vertaald in P IRENNE , J., Le droit égyptien sous l’Ancien Empire (vol. 1–3), Milaan 1937, p. 335. 362 Incorrect vertaald (volgens S ETHES herstelling) in B REASTED, Ancient Records, p. 93; S TRACMANS, RIDA 3/2 (1955), p. 34 en P IRENNE, Droit égyptien, p. 336. G OEDICKES vertaling is reeds in de vorige voetnoot vermeld; S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 191 is weer voorzichtig met G OEDICKES herstelling (“[lost and uncertain, but perhaps it shall be divided up in the place in which]”). 363 De zin uit Urk I, 14, 10 bevat in S ETHE ’ S tekstuitgave ook deze formule, maar dit is vermoedelijk incorrect. Zie voorbeeldzin 53. 364 De ? bij Hna is een schrijffout voor het suffix =sn, want uit de protasis van de conditionele zin blijkt dat dit in het meervoud moet staan. (Urk I, 50, 16–51, 1) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 82 he[n] daarover een oordeel plaatsvinden door de grote god.”365 Voor deze veelvoorkomende formule zijn twee verschillende verklaringen voorgesteld: ! a) E DEL is de eerste die de formule grondig bestudeerd heeft.366 Een eerste probleem in de verklaring is het element 3 N wDa-mdw : beschouwt men dit als een substantief (‘oordeel’)367 of als een werkwoord (‘recht spreken, berechten’)368 ? Een centraal punt in E DELS betoog is dat de attestaties waarbij een agens wordt aangeduid (in nTr aA ) volgens hem erop wijzen dat de gehele formulering passief moet zijn. Omdat een passieve vorm van het werkwoord ‘zijn’ niet erg waarschijnlijk lijkt, concludeert E DEL dat wDa een passieve werkwoordsvorm (en dus geen substantief) is. Zo’n constructie is immers niet enkel bekend van deze formulering: ook zinnen van het type wnn iri mit.t kunnen volgens hem op dezelfde manier verklaard worden.369 Het woord mdw is het object van de passieve sDm(.w)=f wDa(.w) en er moet waarschijnlijk een suffix =i toegevoegd worden,370 zodat de hele constructie in dit voorbeeld (althans volgens E DELS verklaring) als volgt getranslitereerd en vertaald kan worden: prosp sDm=f wnn pass sDm(.w)=f wDa(.w) mdw(=i) Hna=s<n> Hr=s in nTr aA “Daarvoor371 zal (mijn) woord zal met hen372 beoordeeld worden door de grote god.” De constructie wnn sDm(.w)=f wordt in dit geval gebruikt als toekomstgerichte (en eventueel emfatische?) tegenhanger van de constructie iw sDm(.w)=f, 365 Deze uitdrukking is al op zeer uiteenlopende wijzen vertaald en verklaard. Een kort overzicht (hier worden niet alle afzonderlijke vertalingen van elke attestatie vermeld, maar enkel de verschillende reeds voorgestelde vertalingen voor deze formule in het algemeen): (a) passieve vertalingen: vertaald zoals E DEL, MDAIK 13 (1944), p. 11 in M ONTET, P., Les tombeaux dits de Kasr-el-Sayad, in: Kêmi 6 (1936), p. 122; R OC CATI , Littérature, p. 155; M ORSCHAUSER , S., Threat-formulae in ancient Egypt: a study of the history, structure and use of threats and curses in ancient Egypt, Baltimore 1991, p. 74; N ORDH , K., Aspects of ancient Egyptian curses and blessings: conceptual background and transmission (Boreas 26), Uppsala 1996, p. 100 en S TRUD WICK , Pyramid Age, p. 274. Gelijkaardig als E DELS analyse vertaald door: S OTTAS , H., La préservation de la propriété funéraire dans l’ancienne Égypte, avec le receuil des formules d’imprécation, Parijs 1913, p. 10 vertaalt “je serai jugé avec lui par le dieu grand” en verklaart de vorm als een wn(=f) sDm=f, een passieve constructie volgens hem. B REASTED, Ancient Records, p. 114 vertaalt wel passief, maar gebruikt het werkwoord ‘hebben’ in de plaats van ‘zijn’: “judgement shall be had with them for it”. Als de agens-aanduiding ontbreekt, vertaalt hij de formule trouwens actief (“I will enter into judgement with (?) him”), zie ibid., p. 106. Gelijkaardig, maar nog omslachtiger vertaald in P ETRIE , W.M.F. en G RIFFITHS , F.L., Deshasheh 1897 (MEEF 15), Londen 1898, p. 43: “It shall be that a judgement shall be made of them”. B ARTA, GM 132 (1993), p. 15, vb. 15 vertaalt passief en toekomstgericht, maar zonder =i -suffix toe te voegen (“Daß mit ihm gerichtet wird, ist durch den großen Gott”). Enigszins vrij vertaald in L ICHTHEIM, Autobiographies, p. 11 (“they shall be judged for it”) en G OEDICKE, PR, p. 133 (“es wird mit ihm gerichtet werden”) met verwijzing naar E DELS studie van de formule. (b) actieve vertalingen: M RSICH , T., Untersuchungen zur Hausurkunde des Alten Reiches. Ein Beitrag zum altägytischen Stiftungsrecht (MÄS 13), Berlijn 1968, p. 81 beschouwt wDa-mdw als een samengesteld substantief en vertaalt de zin gewoon als een toekomstgerichte adverbiale zin (“so soll mit ihm ein wDa-mdw -Strafverfahren stattfinden”); idem in KANAWATI en M C FARLANE, Deshasha, p. 33; L ICHTHEIM, AEL 1, p. 16 en door Grunert, S., in: TLA. 366 E DEL, MDAIK 13 (1944), §12. 367 H ANNIG, AW I, p. 401c. 368 ibid., p. 400c. De term wDa duidt een juridisch proces aan waarbij tegengesetelde claims onderzocht worden, hetzij schriftelijke claims (wDa-a), hetzij mondelinge (wDa-mdw), zie M ORSCHAUSER, Threat-formulae, p. 73. 369 Deze zinnen worden hier besproken als voorbeeldzinnen 82, 83 en 84. 370 Grammaticaal niet vereist, maar inhoudelijk meer bevredigend, omdat de juridische term wDa een scheiding tussen twee partijen impliceert, in dit geval een eerste (mdw(=i)) en een derde (Hna=sn) persoon. 371 Voor de misdaden tegen het graf die de personen zouden gedaan hebben. 372 Bedoeld wordt: ‘hun uitspraak’. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 83 die temporeel ongemarkeerd is.373 b) als men ervan uitgaat dat hier niet het werkwoord wDa met als onderwerp mdw staat, maar het samengestelde substantief wDa-mdw, kan de hele zin als een gewone adverbiale zin verklaard worden die m.b.v. de prospectieve converter wnn=f een toekomstige betekenis (al dan niet met emfatische functie) krijgt. De correcte transliteratie en vertaling is dan: prosp sDm=f wnn subst wDa-mdw Hna=s<n> Hr=s in nTr aA “Daarvoor zal er met hen een oordeel zijn374 door de grote god.” Of het element Hr=s benadrukt moet worden in de vertaling is niet duidelijk, aangezien de kortere varianten dit bijvoorbeeld niet bevatten.375 De interpretatie als een adverbiale zin klinkt in ieder geval a priori aannemelijker dan die van E DEL, omdat er dan geen speciaal patroon wnn + passieve sDm(.w)=f benodigd is om de formule te verklaren. Bovendien zijn er eigenlijk geen gegronde argumenten om aan te nemen dat 3 een passieve sDm=f is: • in geen enkele van de 16 attestaties wordt de M -uitgang van de passieve sDm(.w)=f uitgeschreven. Op zich is dit natuurlijk goed mogelijk,376 maar als de M er wél had gestaan was E DELS hypothese heel wat geloofwaardiger.377 • E DELS veronderstelling dat door de aanwezigheid van een agens-aanduiding er onvermijdelijk sprake moet zijn van een passieve constructie is incorrect. De prepositie in wordt weliswaar gebruikt om het agens van de handeling aan te duiden, maar dit gebeurt niet enkel bij passieve vormen: ook bij de infinitief gebeurt dit geregeld.378 Bovendien zijn er talrijke gevallen van een infinitief van een intransitief werkwoord waarbij het agens wordt aangeduid door in.379 Eén B van de vele voorbeelden is o.a. de volgende zin:380 4 X ? B pri.t ntsn “het uitgaan door hen” Intransitieve werkwoorden zijn uiteraard niet passiveerbaar, dus bewijst de aanwezigheid van de agensaanduidende prepositie in op zich nog niet dat er een passieve constructie gebruikt wordt. • het is bovendien maar de vraag of een passieve sDm(.w)=f als onderwerp van een andere werkwoordsvorm kan optreden. Hoewel de vorm bepaalde ‘nominale’ gebruikstoepassingen kent (bv. als emfatische vorm381 of als object bij een werkwoord),382 lijkt het gebruik als subject niet bestaan te hebben.383 Als de hier besproken uitdrukking het enige voorbeeld zou zijn van zo’n gebruik, pleit dit niet voor die analyse van de formule. • zelfs als een passieve sDm(.w)=f als subject van een prospectieve sDm=f zou 373 374 E DEL, AG, §900 en A LLEN, Middle Egyptian, §21.10. Hier misschien beter te vertalen als 375 ‘plaatsvinden’. Hna=f is de enige adverbiale bepaling die steeds aanwezig is. 376 Voor die uitgang, zie E DEL, AG, §554 en §555d. 377 Volgens A LLEN, Middle Egyptian, §488 bestaat er geen sDm(.w)=f -passief voor werkwoorden waarvan een sDmm=f -vorm voorkomt en o.a. sterke werkwoorden zoals wDa behoren tot die categorie. 378 M/W, GREC, §104 en §228. 379 ibid., §693. 380 In dit voorbeeld wordt weliswaar het onafhankelijk pronomen ntsn gebruikt, maar bij een nominaal agens wordt in dezelfde positie steeds de constructie in + X gebruikt. 381 ibid., §673, als passieve tegenhanger van de nominale sDm.n=f. 382 E DEL, AG, §564–565 en M/W, GREC, §679. Dit is dan de passieve tegenhanger van een prospectieve of subjunctieve sDm=f. 383 In tegenstelling tot bv. de nominale sDm=f, die als subject in een adjectivische zin of een tweeledige nominale zin van het type A pw kan voorkomen, zie ibid., §614–615. Het gebruik als subject wordt niet vermeld in E DEL, AG, §559–568; M/W, GREC, §659–688 of A LLEN, Middle Egyptian, §21.12. (Siut, I, 307) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 84 kunnen optreden, is dit een overbodige constructie. De passieve sDm=f wordt op zich immers al gebruikt als toekomstgerichte emfatische vorm (nl. als passieve tegenhanger van de prospectieve sDm=f ),384 zodat een constructie als *wDa(.w) mdw(=i) Hna=f Hr=s ‘Daarover zal (mijn) woord beoordeeld worden met hem’ geen enkele toegevoegde waarde krijgt door ze uit te breiden met een prospectief van wnn. We kunnen dus concluderen dat E DELS verklaring van deze formule op een incorrect uitgangspunt gebaseerd is en het bestaan van een uniek patroon prosp wnn + pass. sDm(.w)=f vereist.385 De verklaring als een gewone adverbiale zin ingeleid door de prospectieve converter wnn=f ligt dan ook meer voor de hand. De uitdrukking wnn wDa-mdw Hna=f komt steeds in een welbepaalde context voor, nl. in bedreigingsformules in graven. De formules beginnen altijd met een topicalisatie ingeleid door het partikel ir,386 gevolgd door een zin ingeleid met de prospectieve sDm=f van wnn waarin het getopicaliseerd element herhaald wordt door een persoonlijk voornaamwoord (ir rmT nb aq.t(y)=sn... → Hna =sn) dat inhoudelijk terugverwijst naar het element dat als ‘topic’ gemarkeerd werd.387 Door de topicalisatie wordt duidelijk gesteld voor wie of wat de vervloeking geldt. De vervloeking zelf is iets dat onvermijdelijk zal plaatsvinden: daarom gebruikt men een adverbiale zin ingeleid door de prospectieve sDm=f van wnn.Verdere voorbeelden van de wnn wDa mdw Hna=f -formule worden hieronder opgesomd, maar niet verder besproken. Er zijn zeer beknopte tot zeer uitgebreide varianten terug te vinden van de voorbeeldzin die we hierboven verklaard hebben: De formulering wnn wDa mdw Hna=f vinden we in de inscripties in het graf van n=k-anx: CCC 4 B B 13 55 12 0 CCC CCC CCC = A B ) B B 3 N ; E ) i[r z] nb Xnn.t(y)=f(y) wnn wDa-mdw Hna=f “Wat [betreft] elke [man] die (dit) zal verstoren, er zal met hem een oordeel plaatsvinden.” (Urk I, 30, 12–13) De formulering wnn wDa-mdw Hna=f in nTr komt voor in de inscripties op een schijndeur uit het graf van nfr : B 18 56 17 0 4 0 # ) 0 9M44 9 M00 B B 3 N ! ; E ) 0 B ' ir i-iri.t(y)=f(y) ix.t Dw(.t) r nwy wnn wDa-mdw Hna=f in nTr aA “Wat betreft degene die iets slechts zal ondernemen tegen dit, er zal met hem een oordeel plaatsvinden door de grote god.” De formulering wnn wDa-mdw Hna=f in nTr aA treffen we achtereenvolgens aan op de schijndeur van zfT-wA , op de schijndeur van de vrouw Dn-wn, op fragment 35-12-40 uit 384 Zie E DEL, AG, §563 en §1008; A LLEN, Inflection, §491 en §518 en M/W, GREC, §678–679. 385 In R EINTGES , C.H., Passive Voice in Older Egyptian. A Morpho-Syntactic Study, Den Haag 1997, p. 412–414 wordt = niet dezelfde verklaring als die van E DEL gegeven. 386 Met uitzondering van voorbeeldzin 57, waar ingeleid wordt door ir. 387 Elke zin kan niet alleen onderverdeeld worden in de (syntactische) categorieën van subject en predicaat, maar ook in de (pragmatische) categorieën van ‘topic’ (of thema: het onderwerp waarover men spreekt) en ‘comment’ (of rhema: de nieuwe informatie die de zin biedt over dat onderwerp). In een neutrale zin vallen subject en topic enerzijds en predicaat en comment anderzijds samen, maar door thematisatie respectievelijk rhematisatie kunnen andere elementen expliciet als topic of comment aangeduid worden. Het partikel ir markeert zinsdelen als thema en benadrukt deze bovendien: men spreekt dan van topicalisatie, zie verder M/W, GREC, §374, §1047 en §1053. (Urk I, 225, 17–18) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 85 de mastaba van iAsn (G2196) uit Giza en op de schijndeur van kki : B 4 5 # 57 4 = 4 B 3 N ! ; E ) 0 B ' S z nb iri.t(y)=f(y) (i)x.t Dw(.t) ) 9M4 9 M00 B r nwy wnn wDa-mdw Hna=f in nTr aA “(Wat betreft) elke man die iets slechts zal ondernemen tegen dit, er zal met hem een oordeel plaatsvinden door de grote god.” B 4 5 # 58 4 0 4 = 4 ) 04 9 M B B 3 N ; E ) 0 B ' S ir z nb iri.t(y)=f(y) (i)x.t ir nw wnn wDa-mdw Hna=f in nTr aA “Wat elke man betreft die iets zal ondernemen tegen dit, er zal met hem een oordeel plaatsvinden door de grote god.” CCC CCC B B ! 4 CCC I 59 1 CCC CCC B 3 N ; E ) B0 ' S [...] nn Hm.wt CCC←→ CCC CCC B 9 '&02#) 9M4 9 MB nTr im iri.t(y)=f(y) (i)x.t Dw(.t) r nw wnn wDa-mdw Hna=f in nTr aA “ [. . .] de handwerkers van de god daar die iets slechts hiertegen zullen ondernemen, er zal met hem een oordeel plaatsvinden door de grote god.” CCC B 4 60 0 4 CCC CCC B 3 N ; E ) 0 B ' S ir [z] nb iri.t(y)=f(y) (i)x.t CCC = # ) 9 M 4 9 M B Dw(.t) r nw wnn wDa-mdw Hna=f in nTr aA “Wat betreft elke [man] die iets slechts zal ondernemen tegen dit, er zal met hem een oordeel plaatsvinden door de grote god.” (Urk I, 72, 4–5) (Urk I, 73, 4–5) (S IMPSON , GizaMast4, 34, 1) (Z IEGLER , Statues Ancien Empire, 110) De formulering wnn wDa-mdw Hna=sn Hr=s komt voor in de inscripties uit de mastaba van mrr.w-kA (mri): CCC CCCC CCC B B 15 CCC B 4 CC CC14 ! 61 13CCC CCC CC CCC←→ CCC CCC CC#CC CC 4 % ? B 4 ' % 'J B B 3 N ! ; E ? B 4 ? [...] mr wab=sn r Hw.t n.t nTr wnn wDa-mdw Hna=sn Hr=s “ [. . .] zoals ze (zich) reinigen naar de tempel, er zal met hen daarover een oordeel plaatsvinden.” (Urk I, 87, 13–15) De formulering wnn grt wDa-mdw Hna=f Hr=s in Hm n nTr aA vinden we terug in de inscripties op oostelijke muur van de façade van de tombe van mr=f-nb=f in Saqqara, ten noorden van de ingang: CC CCCC B ! CC wnn grt [wDa]-mdw Hna=f Hr=s i[n H]m ! BCCCCCC B CCCC CC , 12CC 6211 B B 0 4 CC CCN 3 ; E ) 4 ? 0 CC CCCCCCFCC ' CC&CCJ CC CCSCC CC n nTr [aA] “Bovendien zal er met hem daarover een oor[deel] plaatsvinden do[or de majes]teit van de [grote] god.” (M Y ŚLIWIEC , SaqqaraI, F7B, 11–12) De formulering wnn wDa-mdw Hna=f m bw nt(y) wDa(.w) mdw im vinden we in het graf van xnw , dat van pH.n-w(i)-kA(=i) en op de grafsteen van snfr.w-nfr :388 CCCC B B B 3 # 4 2# 4 4=) 63 1 0 CCCC CCCC 0 F4= B CCCC 9M B B 3 N ! ; E ) 2 \ M 3 N 0 2 [ir] z nb iri.t(y)=f(y) (i)x.t r nwy iri.n(=i) r imAx(=i) xr nb(=i) wnn wDa-mdw Hna=f m bw nt(y) wDa-mdw im “[Wat betreft] elke man die iets zal ondernemen tegen deze dingen die (ik) gemaakt heb voor (mijn) verzorging bij (mijn) heer, er zal met hem een oordeel plaatsvinden in de plaats waarin de rechtspraak plaatsvindt.” 64 388 2 04 4 = E <) ! B B 3 " MWWWB20M) B B3N!;E)2\M 3N!02 In de constructie m bw nt(y) wDa-mdw im is wDa volgens E DEL eveneens een passieve sDm=f, zie E DEL, MDAIK 13 (1944), p. 11. Ik zie echter geen reden waarom hier ook niet gewoon het samengesteld substantief wDa-mdw staat, wat de uitdrukking bw nty wDa-mdw im ‘de plaats waarin de rechtspraak plaatsvindt (lett.: is)’ oplevert. (Urk I, 35, 1–3) (Urk I, 49, 2–3) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 86 ir z nb aq.t(y)=f(y) Hr twt.w (i)pn m abw=f wnn wDa-mdw Hna=f m bw nt(y) wDamdw im “Wat betreft elke man die zal binnentreden langs deze standbeelden in zijn onreinheid, er zal met hem een oordeel plaatsvinden in de plaats waarin de rechtspraak plaatsvindt.” CCCC CCCC CCCCCCC CCCCCC CCCCCCCC CCCCCC CCC CCC 10 CCCC CC CC CCCC CCCCCC B CCCC A CCCC 9 CCC CC CCCC CCC CCCC CC CCCC CCCC CCCC CCCC CCC CCCC CC CC CCCC CCCC " 8B B ! CC B 4 CC 4 CCC = CCCC ←→ CCC 65 7 CC ) CCCC CC CC CCCC CCCC CCC CCCC CCCC CC CCCC CCCC CC CCC CCC CCC CCCC CC CC CCCC CC CCCC < CCCC CCCC CC 0 CC G CCCC CCCC B CCCC CCC CCCC CCCC E CC CCCC ) CCCC CC0 CCCC CCC CCC CCC CCCC B CC 3 CC N CCCC CC ; CCCC E < < ! ) \ M CC CCCC CCC CCC B CCC CC CCCC CCC 2 \ M CC CC3CC CC CC CCNCC CC ! CC CC0 CCCC CCCC 2 CCC CCC←→ CCC CCC [ir z nb aq.t(y)=f(y) r iz pn n] wnm.n=f bw.t [... wnn wDa-mdw Hna=f] m bw nt(y) wDa-[mdw im] “[Wat betreft elke man die zal binnentreden tot dit graf,] nadat hij iets afschuwelijks gegeten heeft, [... er zal met hem een oordeel plaatsvinden] in de plaats waar[in] de re[chtspr]aak plaatsvindt.” (Urk I, 58, 7–10) Dezelfde formulering, maar dan zonder nty, vinden we ook in het graf van pH.n-w(i)kA(=i):389 CCCCCC 4 10 " B 11 B = E ? B 0 2 ) 2 E 0 \ M ? B9# ? B 9 M ) * B 2 5 5 O CC CC CC CC CC CC CC CC CC CC CC CC CC CC CCBCCCC CC CC CC B [ir] rmT nb aq.t(y)=sn im=f m abw=sn iri.t(y)=sn CC CC CC CC CC CC CC CC CC3CCN CC;CC E CC?CC 2 CC\CCM 3 N 0 2 CCCC 4 66 8 CC CC CCCC CC0 CCCC (Urk I, 49, 8–11) (i)x.t Dw(.t) r=f m-x.t nn Dd.n(=i) wnn [wDa-mdw Hn]a[=s]n m [b]w wDa-mdw im “[Wat betreft] alle mensen die erin zullen binnengaan in hun onreinheid of die iets slechts ertegen zullen ondernemen na deze dingen die (ik) gezegd heb, er zal [me]t [he]n een [oor]deel plaatsvinden in de [pla]ats waarin de rechtspraak plaatsvindt.” In het graf van Ty in Naqada vinden we wnn wDa-mdw Hna=sn Hr=s in nTr aA m bw nt(y) wDa mdw im mAa.w : CCC CCC CCCC B B CCC 14 CCCC ! B 67 13 CCC CCC CCC CCCC CCC←→ CCC CCCC B 3 N ! ; E ? B 4 ? 0 B '<J 2 \ M 3!N 0 2 ) [... wnn] wDa-mdw Hna=sn Hr=s in nTr aA m bw nt(y) wDa-mdw im mAa(.w) “er [zal] met hen daarover een oordeel [plaatsvinden] door de grote god in de plaats waarin de rechtspraak op rechtvaardige wijze plaatsvindt. ” (Urk I, 173, 13–14) En in het graf van inti tenslotte staat de langste formulering: wnn wDa-mdw Hna=sn Hr=s in nTr aA nb wDa-mdw m bw nt(y) wDa-mdw im: CC A B 16CCCC 17 CCC 4 CCC CC CCCCCC CCC CCCC CCC # B? 9M44 #B? = B\*44 CC CCC CC0 4 ; I CC 2CCCC CC,CC CC CCC CCCB CCC = CCCC CCCC CCC 0 ?B 9M 9 M CCC B 71,1 CCCC 2 ! "!02 B B 3 N ; E ? B 4 ? 0 B ' S = 3 N ! 2 \ M 3 N ! 0 2 [i]r Hm rm[T] 70,15 ! 68 nb [iri].t(y)=sn (i)x.t Dw(.t) r nw iri.t(y)=sn (i)x.t nb(.t) nbD.t r nw [zi]n.t(y)=sn zS im [wn]n wDa-mdw Hna=sn Hr=s in nTr aA nb wDa-mdw m bw nt(y) wDa-mdw im “Maar [wat] alle men[sen] betreft die hiertegen iets slechts zullen [doen], die iets schadelijks hiertegen zullen doen of die erin geschriften zullen uit[wissen], er [zal] met hen daarover een oordeel plaatsvinden door de grote god, heer van het oordeel, in de plaats waarin de rechtspraak plaatsvindt.” Tenslotte is er nog één voorbeeld dat een aantal interessante afwijkingen vertoont van alle andere voorbeelden. Eerst en vooral heeft de schrijfwijze B B i.p.v. het te verwachten wnn (zoals in alle andere voorbeelden) en bovendien is het suffix =f niet 389 In de constructie nty is het element wDa een passief imperfectief participium, zie ibid., p. 1–90. (Urk I, 70, 15–71, 2) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 87 afhankelijk van de prepositie Hna, maar wel van het substantief wDa-mdw : wn wDamdw=f in nTr aA. Dit fragment komt van het onderste gedeelte van de façade (links van de ingang) van de mastaba van Htp-kA in Saqqara:390 CCC CCC CCC B ! B 69 1CCC CCC CCC←→ CCC CCC B 3 N ) 0 ' & S [...] wn wDa-mdw=f in nTr aA “ [. . .] zijn oordeel zal door de grote god plaatsvinden.” (M ARTIN , Hetepka, 7.1, 1) Als B B hier geen schrijffout is, bewijst dit voorbeeld dat de constructie ook ingeleid kan worden door een subjunctief. Aangezien dit het enige voorbeeld is van een subjunctief (tegenover 13391 duidelijke voorbeelden van een prospectief) is hier wellicht sprake van verwarring tussen beide vormen door de opsteller van de tekst zelf. Tenslotte komt de constructie prosp wnn=f + adverbiaal predicaat ook frequent voor in de Piramidenteksten. In de meeste voorbeelden wordt de prepositie m gebruikt om een identiteit uit te drukken. De eerste zin komt uit spreuk 410:392 b 1 4 F 1 4 F ,1 70 §719a N * 0 * M P * 0 . 4 M>B B 2T.35 2 4 M > Dd mdw: M?)P B B 2T.35 2 4 i Ddw Dd imy grgw-bA=f wn T. m wrwt=k wnn T. m wr wtT “Het zeggen van woorden: O (inwoner van) Boesiris, Dd -pijler die in Geregbaëf is, T. was uw oudstgeborene, T. zal uw oudstgeborene zijn.”393 (Pyr. §719a–bT (PT410)) De prospectieve sDm=f van wnn wordt hier gebruikt om de tweede adverbiale zin expliciet in de toekomst te situeren (tegenover de eerste adverbiale zin die door de perfectieve converter wn in het verleden gesitueerd is). Het adverbiale gedeelte m wrwt=k kan eventueel ook benadrukt zijn. In spreuk 456 komt de prospectief van wnn maar liefst viermaal voor, ook steeds gevolgd door een identiteits-m:394 CCCCCCCCCCCC CCCCCC CCCCCCCCCCCC CCCCCC b # c 4 CCCC 4 CCCC 4 CC B $ d I ) CCCC " I )4 71 §855a 4 6 M CCCC CCCC 0 "9M$:1A B B CCCC 4 CCCC CCCCCCCC CCCC B B$ 0)?B;<<<B 4 2 CCCC CCCCCC CC0 B 1 4 rx sw [r(A).w (i)pn]n ra i-iri=f sn HkA.w ipn n.w Hr-Ax.ty A 2?7 & $: wnn=f rr m [rxi] n ra wnn=f m smHr n Hr-Ax.ty “Degene die het kent, [nl. deze spreuken] van Ra en die hen uitvoert, nl. deze magie van Horachti, zal hij geen [bekende] zijn van Ra en zal hij geen hoveling zijn van Horachti?”395 b # c 4 CCCC 4 CCCC 4 CC B $ d I ) CCCC " I )4 72 §855a 4 6 M CCCC CCCC B CCCCCCCC CCCC B B $ 0 ) ? B ; < < < 0B" 9 M $ : 1 A B CCCC 4 CCCC 4 2 CCCC CCCCCC CC0 390 Van het reliëf rechts van de ingang van hetzelfde graf is slechts een klein deel van de onderkant bewaard, < waar men nog net = 3!N kan lezen, zodat daar waarschijnlijk ook een gelijkaardige formulering heeft gestaan (bv. [wnn wDa-mdw Hna=f in nTr] aA nb wDa-mdw of –naar analogie met de zin aan de linkerkant– [wn wDa-mdw=f in nTr] aA nb wDa-mdw ), zie Martin, Hetepka, 7.2, 1. 391 12 onbeschadigde attestaties + voorbeeldzin 68, waarin B weliswaar beschadigd is maar waar toch duidelijk twee B -tekens eronder staan. In voorbeeldzinnen 65 en 67 berust het prospectieve wnn op een herstelling van S ETHE. 392 Voor het eerste deel van de zin, zie voorbeeldzin 18 op pagina 45. 393 De verschillende vertalingen van deze zin zijn reeds opgesomd in voetnoot 175 op pagina 45. 394 Voor het partikel rr, zie S ILVERMAN, Interrogative constructions, p. 88–93, die de verklaring ervan in E DEL, AG, § 838 verwerpt. Omdat het partikel rr steeds een retorische vraag inleidt waarop een positief antwoord verwacht wordt, moet de (grammaticaal) positieve zin in het Nederlands negatief vertaald worden om die nuance te behouden. 395 Correct vertaald in A LLEN, Inflection, §370B en A LLEN, Pyramid Texts, p. 119. In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 152 wordt rr nog incorrect vertaald als “really”. (Pyr. §855a–dM (PT456)) (Pyr. §855a–dM (PT456)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 88 2?74&B$: 1A rx sw [r(A).w (i)pn]n ra i-iri=f sn HkA.w ipn n.w Hr-Ax.ty wnn=f rr m [rxi] n ra wnn=f m smHr n Hr-Ax.ty “Degene die het kent, [nl. deze spreuken] van Ra en die hen uitvoert, nl. deze magie van Horachti, zal hij geen [bekende] zijn van Ra en zal hij geen hoveling zijn van Horachti?” B c 44 " B b 1 4 4 4 B d I1 73 §856a 0 4 6 M 1 2N.35 B $ # 0 0 2N.35 ; < < < 0B" M $ : 1 A B 2N.35 2 0 $ 4 B I1 B 2N.35 2 ? 7 & $ : 1 i-rx sw N. r(A) pn n ra iry N. HkA.w ipn n.w Hr-Ax.ty wnn N. m rxi n ra wnn N. m smHr n Hr-Ax.ty “N. zal hem kennen, nl. deze spreuk van Ra en N. zal deze magie van Horachti uitvoeren. N. zal een bekende zijn van Ra en N. zal een hoveling zijn van Horachti.”396 B c 1 4 44 " B b 4 4 B d I1 74 §856a 0 4 6 M 1 2N.35 B $ # 0 0 2N.35 ; < < < 0B" M $ : 1 A B 2N.35 2 0 $ 4 B I1 B 2N.35 2 ? 7 & $ : 1 i-rx sw N. r(A) pn n ra iry N. HkA.w ipn n.w Hr-Ax.ty wnn N. m rxi n ra wnn N. m smHr n Hr-Ax.ty “ N. zal hem kennen, nl. deze spreuk van Ra en N. zal deze magie van Horachti uitvoeren. N. zal een bekende zijn van Ra en N. zal een hoveling zijn van Horachti.” (Pyr. §856a–dN (PT456)) (Pyr. §856a–dN (PT456)) Na de prepositie m staat hier viermaal een normaal substantief (rxi n ra 397 en smHr n Hr-Ax.ty). De prospectief wnn=f situeert de adverbiale zinnen in de toekomst en benadrukt de adverbiale bepalingen. Hieronder sommen we nog vijf andere voorbeelden op van dezelfde constructie uit de Piramidenteksten, zonder elke afzonderlijke zin verder te bespreken. Een eerste voorbeeld (met de prepositie m) komt voor in spreuk 507: 75 §1106a N * Dd mdw DD: wr it=f wr it=f wnn M. m wr F0 F0 bI1 4 * 4 ) 4 ) B 2M.35 2 F 0 ) it=f “Het zeggen van woorden zonder onderbreking: zijn vader is groot, zijn vader is groot, M. zal een grote van zijn vader zijn.”398 (Pyr. §1106a–bP (PT507)) In spreuk 403 vinden we de prepositie m-m: B B , 1 4 , ,c 1 4 1 4 C 76 §700b B B 0 2 wnn B 2T.35 4 , 2 2 B 4 2T.35 2 8 O M @ @ @ B D 2T.35 2 D T. DrT m-m=Tn pri T. m qd.wt=Tn anx T. m anx.t=Tn im “T. zal van nu af aan onder jullie zijn, T. zal uit jullie omgeving komen, T. zal leven van datgeen waarvan jullie leven.”399 In spreuk 574 wordt de samengestelde prepositie m-ab ‘onder, tussen’ gebruikt:400 396 In A LLEN, Pyramid Texts, p. 119 worden beide prospectiefvormen vertaald als een doelzinnen (“so I will be . . . ”) om de verbinding met het voorgaande te verduidelijken. Correct vertaald in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 152 en –afgezien van de term rxi n ra – in E YRE , C., The Cannibal Hymn. A cultural and literary study, Liverpool 2002, p. 127. 397 En niet –zoals in E DEL, AG, §639 wordt beweerd– een zelfstandig gebruikt passief perfectief participium van rx. Deze passage zou dan immers het enige voorbeeld zijn van die vorm met een uitgang 0 . Het is dan ook waarschijnlijk dat hier een substantief rxi ‘bekende’ staat, zoals aangetoond in A LLEN, Inflection, §29A4. Dit woord is ook opgenomen in H ANNIG, AW I, p. 730b. 398 Zo vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 157. De vorm wnn is ook correct vertaald in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 182, waar de groep wr it=f als een gesubstantiveerde adjectivische zin vertaald wordt (“I will be a ‘my-father-is-great”’). 399 Correct vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 92 (al wordt DrT daar als ‘ook’ vertaald). FAULKNER, AEPT Suppl., p. 132 vertaalt Drt als “always”. Voor het bijwoord DrT ‘van nu af aan’, zie E DEL, AG, §753c (waar de zin ook correct –maar niet emfatisch– vertaald wordt) en H ANNIG, AW I, p. 1509a. 400 Voor het gebruik van het enclitisch partikel is in deze zin, zie de korte bespreking van dat partikel op pagina 214. (Pyr. §700b–cT (PT403)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f CCCCCCCCCCCCCCCC CCCC 89 B b CCCC 4 CC"CCCCCC > CC$CC 0 E M CCCC 77 §1489a 0 X M B 1 CCCC CCCC CCCC K \* P.3 B CCCC 4 CCCC CCCCH O M/ >/2* O M''''''''''' 2 5 B §1490a " 1P.4 B E / B I > iwi.n P. [p]n B '''''''>/2* O 0 ? 2 35 2 \ ? ' ' ' 0 . M [xr=k H]r iwa gbb Ddw (i)tmw n=k tm Ddw psD.ty n=k tm Dd=k wnn is P. <p>n m ab=sn nTr.w imy.w p.t “[De]ze P. is [tot u] gekomen, [Ho]rus, de erfgenaam van Geb waarover Atoem zei ‘Alles behoort u toe’ en waarover de Beide Enneades zeiden ‘Alles behoort u toe’, opdat u zou zeggen dat <de>ze P. onder hen is, de goden die zijn in de hemel.”401 (Pyr. §1489a–1490aP (PT574)) De twee laatste voorbeelden (uit spreuken 748 en 749) bevatten beide een datief met de prepositie n naast een tweede adverbiale bepaling met de prepositie Hna respectievelijk tp:402 CC B B B 1 4O ! 78 §2278cCC CC CC # 2Nt. 35 B B ? B 4 > I B ? B > ; E > [ws]ir Nt. wdn(=i) n=k sn Hr=k wnn=sn n=k Hna=k “O Osiris Nt., (ik) zal ze voor u op u leggen, ze zullen voor u met u zijn.”403 B B 4 B 79 §2279b # 1 2Nt. 35 I B ? > " > wsir Nt. wnn=sn n=k tp=k “O Osiris Nt., ze zullen voor u op u zijn.”404 (Pyr. §2278cNt (PT748)) (Pyr. §2279bNt (PT749)) Als de prospectief in de twee bovenstaande zinnen een emfatische functie heeft, wordt wellicht de tweede adverbiale bepaling (Hna=k en tp=k) benadrukt. 2) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm): Het eerste voorbeeld komt uit de bekende dodenbrief aan sanx.n-ptH van de zgn. ‘Cairo Text on Linen’ (Cairo JdE 25975, geschreven door de vrouw (irti ) en de zoon (ii ) van de overledene): A 80 8 0 B B B > < \ / C 4 ? in wnn ib=k qb(.w) r=s “Dáárover zal jouw hart gerust 405 zijn?” De pseudoverbale constructie ingeleid door een prospectieve sDm=f wordt hier gebruikt om de uitdrukking expliciet in de toekomst te situeren én als emfatische constructie te markeren. De reden hiervoor is duidelijk: de briefschrijvers hebben in de voorgaande zinnen verteld wat voor onheil ze al hebben meegemaakt sinds het overlijden van sanx.n-ptH (hun huis is verwoest, hun bezittingen en dienaren zijn weggenomen) en ze vragen hem of hij dat allemaal zomaar kan laten gebeuren. Daarom wordt 401 Zo vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 181. In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 229 wordt Dd=k niet als doelzin vertaald, maar met “as you say”. De zin ingeleid door wnn wordt vertaald als een toekomstgerichte hoofdzin, ondanks de aanwezigheid van het onderschikkend partikel is. In M/W, GREC, p. 565, voorbeeld 1492 wordt wnn als een existentie-uitdrukking vertaald (“tu diras que cet N existe parmi eux”). 402 Voor de B B B ? B gelezen moet worden als O eerste zin wordt in FAULKNER, AEPT, p. 84 opgemerkt dat O B B > ? , zonder dit echter te verantwoorden. 403 Zo vertaald in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 317 en A LLEN, Pyramid Texts, p. 315. 404 Correct vertaald in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 317 en A LLEN, Pyramid Texts, p. 315. 405 Toekomstgericht, maar niet emfatisch vertaald in G ARDINER en S ETHE, LettDead, p. 1; W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 211; S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 182 en door H AFEMANN , I., in: TLA, die vreemd genoeg wn.n translitereert. Hetzelfde vertaald als hier in S ILVERMAN, Interrogative constructions, p. 21, voorbeeld 12 en W ILLEMS, JNES 50 (1991), p. 185. (LettDead, 1, 8) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 90 het adverbiale gedeelte Hr=s (dat terugverwijst naar de gebeurtenissen die ervoor zijn opgesomd) benadrukt. Het tweede voorbeeld van een dergelijke constructie komt uit spreuk 439 van de Piramidenteksten:406 e 4 4 d B 1P.4 D4 4 /c4 6 M 0 ? 4 F0) B 2 35 : 0 4 : : : 04< 0 ( E$#<)6M < @ @ @ f 1P.4 4 O @ @ @ n rDi ra wAH=f sw r tA rx swt is wr ir=f wnn P. 404 * 2 35 0 * O M M 81 §813b (Pyr. §813b–fP (PT439)) Ax(.w) ir Ax.w iqr(.w) ir iqr.w Dd P. ir Dd.w “Ra zal niet toelaten dat hij zichzelf op de grond legt, wetende dat hij (i.e. P.) ouder is dan hem (i.e. Ra). P. zal meer Ax zijn dan de Ax.w en voortreffelijker dan de ‘Voortreffelijken’. P. is duurzamer dan de ‘Duurzamen’.”407 Dit voorbeeld kan op dezelfde wijze verklaard worden als de vorige zin: de uitdrukking P. Ax(.w) ir Ax.w wordt door het prospectieve wnn als toekomstig gemarkeerd én bovendien wordt het adverbiale gedeelte ir Ax.w eventueel benadrukt. 3) passieve sDm(.w)=f : Volgens E DEL wordt wnn in de uitdrukking wnn iri mit.t wnn –net als in de uitdrukking wnn wDa-mdw Hna=f – gevolgd door een passieve sDm.(w)=f.408 Op op pagina 81 hebben we beargumenteerd dat die analyse van de uitdrukking wnn wDa-mdw Hna=f incorrect is en dat er gewoon sprake is van een adverbiale zin ingeleid door een prospectieve sDm=f van wnn, maar voor wnn iri mit.t gaat dezelfde verklaring niet op. Het enige volledig bewaarde voorbeeld van de constructie komt uit een inscriptie aan het graf van wr-xwi-w(i):409 CCCCCCCCCCCC , 4 4 12 B # , [ir iri.t=Tn] r nw E, B " # CCCC 4 4 CCCC 82 11 0 CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC B 9M B 4 40 B0 2 B wnn iri(.w) mit.t r iS.t=Tn in (i)m(.y)w-xt=Tn “[Wat betreft hetgeen jullie] hiertegen [doen], het is tegen júllie bezit dat het gelijke gedaan zal worden door jullie nakomelingen.”410 De uitdrukking wnn iri mit.t komt uit dezelfde context als de formule wnn wDa-mdw Hna=f : beide zijn bedreigingsformules in graven. De betekenis van de formule is vrij Versie Pyr. §813b–fN heeft als enige van de vier varianten een andere uitdrukking, nl. Ax wnnt N. ir Ax.w : dit is een adjectivische zin met het enclitisch partikel wnnt ‘inderdaad’. Voor een uitgebreidere bespreking van het partikel wnnt, zie §5.2 op pagina 226. 407 Zo vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 106 en door T OPMANN , D., in: TLA. In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 146 wordt wnn met een tegenwoordige tijd vertaald, met de opmerking “wnn here expresses an enduring state in present time”, wat m.i. weinig zinvol is (de toestandsvorm Ax drukt op zich al een toestand uit). Correct vertaald in E DEL, AG, §911. 408 ibid., §900 en E DEL, MDAIK 13 (1944), §20. 409 In een tekst uit het graf van inti (Urk I, 70, 6) is S ETHE ’ S herstelling van wnn in de lacune vermoedelijk incorrect, zodat dit géén voorbeeld is van deze constructie. Zie verder voorbeeldzin 303 op pagina 273. 410 Passief vertaald in A SSMANN , J., Schrift, Tod und Identität. Das Grab als Vorschule des Literatur, in: A SSMANN , J. (red.), Stein und Zeit: Mensch und Gesellschaft im alten Ägypten, München 1991, p. 182; G RÜNERT, S., in: TLA translitereert iri niet als passieve sDm=f, maar vertaalt wel zo. Hij leest iri.t=Tn aan het begin van de zin ook als infinitief (en niet als perfectieve relatiefvorm zoals wij menen), maar dit maakt verder weinig uit, temeer daar dit stuk slechts een herstelling van S ETHE is. Met de term iS.t=Tn ‘jullie bezit’ wordt specifiek het graf bedoeld, zie E DEL, MDAIK 13 (1944), p. 19. S TRUDWICK is de enige die de constructie actief vertaald, nl. door toevoeging van een =i -suffix: “then I shall do likewise to your property”, zie S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 293. 406 (Urk I, 46, 11–12) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 91 duidelijk (‘al wat jullie tegen dit graf doen, het gelijke zal gedaan worden tegen jullie bezittingen.’), maar de grammaticale verklaring is dat niet. Ook hier is er sprake van een topicalisatie ingeleid door het partikel ir en het getopicaliseerd element wordt verder in de zin herhaald door een substantief (ir iri.t=Tn... → mit.t). Waarom hier echter wnn voor de gehele uitdrukking staat, is niet duidelijk. Om een bedreiging met passieve betekenis uit te drukken ‘het gelijke zal gedaan worden’ is immers een eenvoudige constructie met passieve sDm(.w)=f voldoende, zoals reeds uitgelegd op B E pagina 84 en zoals het volgende voorbeeld aantoont: # M ) 4 4 4 2 0 ) iri.w n=f mit.t m iS.t=f “Het gelijke zal voor hem in zijn graf gedaan worden.” wnn kan ook moeilijk als een prospectieve sDm=f gevolgd door een adverbiaal predicaat verklaard worden, aangezien iri mit.t dan het onderwerp van de sDm=f -vorm moet zijn. In dat geval zou # één van de volgende vormen moeten zijn, waarvan geen van alle een erg waarschijnlijke mogelijkheid is: a) participium: ‘iemand die iets soortgelijks doet tegen jullie bezit zal bestaan’. De prospectief wordt dan niet meer als converter gebruikt, maar louter om het bestaan van het subject uit te drukken. Dit is echter een omslachtige formulering die bovendien weinig dreigend overkomt.411 In voorbeeldzin 82 wordt het dan bovendien moeilijk om de uitdrukking in (i)m(y).w-xt=Tn te vertalen. b) een infinitief is onmogelijk, omdat die bij IIIae inf. werkwoorden steeds een uitgang heeft.412 Slechts in zéér zeldzame gevallen valt die uitgang weg, wat dan meestal nog om orthografische redenen is.413 Ook een infinitief zou trouwens resulteren in een zeer omslachtige formulering (‘het doen van het gelijke tegen jullie bezit zal bestaan’). Omdat het Oud- en het Nieuwegyptisch wel meerdere gelijkaardige fenomenen vertonen die het Middelegyptisch niet kent,414 kan het mogelijk informatief zijn om even naar dat taalstadium te kijken. Het gebruik van het werkwoord wnn in het Nieuwegyptisch is hoofdzakelijk bestudeerd door K RUCHTEN in een aantal artikels.415 Hij bespreekt een aantal zinnen die niet behoren tot de vier bekende categorieën van de converter wnn in het Nieuwegyptisch (die allen teruggaan op het gebruik van wnn in het Oud- en Middelegyptisch) en deelt deze als volgt in:416 1) de constructie wnn + autonome werkwoordsvorm, die als een vooropgeplaatste bijwoordelijke bijzin van tijd functioneert en een temporele of conditionele betekenis heeft. Na wnn komen werkwoordsvormen zoals Praesens I en Futurum III voor en wnn zelf kan eventueel nog voorafgegaan worden door xr. Van deze Nieuwegypti411 Het is niet omdat er een persoon zal bestaan die het gelijke zal doen tegen het bezit van de grafschenders, dat dit ook zal gebeuren. Een existentie-uitdrukking is dus niet direct de beste formulering om een dreigement uit te drukken. 412 E DEL, AG, §687. 413 M.n. een haplografie, zie ibid., §102 en §692. 414 Zo o.a. het prefix i- bij participia. 415 K RUCHTEN , J.-M., Un emploi intéressant du morphème de substantivation wnn et deux exemples de la rare forme bw sDm.n.f (Pentaouer, §§114–116), in: GM 89 (1986), p. 61–65, K RUCHTEN , J.-M., About iw and wn(n) in Late Egyptian, in: ZÄS 124 (1997), p. 57–70 en K RUCHTEN , J.-M., Quelques nouveaux exemples de morphèmes de substantivation wnn et iw (“convertor”) en néo-égyptien, in: GM 182 (2001), p. 59–67. 416 Nl. de prospectieve converter wnn, existentie-uitdrukkingen met wnn zoals iw wn, de perfectieve converter wn en de subjunctieve converter wn, zie K RUCHTEN, ZÄS 124 (1997), p. 67–70. (Urk I, 70, 14) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 92 sche constructie zijn vele voorbeelden bekend. 2) de constructie wnn + autonome werkwoordsvorm, die als een nominaal subject functioneert in een zin met een adverbiaal predicaat. K RUCHTEN heeft voor het eerst de aandacht gevestigd op het bestaan van dit (zeldzaam)417 patroon in het Nieuwegyptisch. Door een zin met bv. een Praesens I in te leiden door wnn wordt het adverbiale gedeelte van de zin benadrukt, zoals deze zin verduidelijkt:418 \ M B%84 B A 8 4 !A 4 B B ! B L ?,\?! B !\M-B"LE02! 9( B E L 00L,;4%%!B !E 0 M L E < bw nw.n wa r=i m tAy=i nt-Htr wnn=i Hr sgbw n=sn bw sDm.n n=i (KRI II, 40, 11–42, 5) wa im=sn “Niemand in mijn strijdwagendivisie keek naar mij. Het is aan hen dat ik bleef roepen (om hulp) en niemand onder hen hoorde mij terwijl ik riep.” In het Nieuwegyptisch zijn er verschillende voorbeelden van een constructie zoals hierboven waarin een Praesens I (dus een hoofdzinspatroon) onmiddelijk voorafgegaan wordt door wnn. De volgende zin is wellicht het meest frappante voorbeeld van die constructie. Net zoals in onze voorbeeldzin 82 blijkbaar een volledig autonome zin (met passieve sDm(.w)=f ) voorafgegaan wordt door wnn, wordt in de volgende zin de ! ontkende perfectieve sDm=f bw sDm=f voorafgegaan door wnn:419 B B \ M B: ( @+ @@ B ! 8 B 5 ? ( G C wnn bw ini=tw nbw Hr xAs.t tn m-a ngAw mw “Het is door gebrek aan water dat men het goud van dat land nog niet gebracht heeft.” In de constructie wnn bw ini=tw is het onmogelijk om bw sDm=f als subject van een sDm=f -vorm van wnn te verklaren, dus blijkbaar kan in het Nieuwegyptisch het element wnn vóór een autonome zin geplaatst worden –zonder dat er verder in de zin iets veranderd moet worden– om in die zin het adverbiale gedeelte te benadrukken. Dit fenomeen komt voor bij verschillende zinstypes die normaal gezien onmogelijk een emfatische functie kunnen hebben, zoals een Praesens I en een (in dit geval ontkende) perfectieve sDm=f. Misschien kan onze voorbeeldzin 82 op een gelijkaardige wijze verklaard worden. In de constructie iri.w mit.t r iS.t=Tn wordt de passieve sDm(.w)=f als passieve tegenhanger van de prospectieve sDm=f gebruikt om een bedreiging uit te drukken. Op zich kan die vorm reeds een emfatische functie hebben, maar dit is zeker niet vereist, dus heeft men het element wnn voor die zin geplaatst om te verduidelijken dat het adverbiaal gedeelte r iS.t=Tn benadrukt moet worden: ‘Het is tegen júllie bezit dat het gelijke gedaan zal worden’. r iS.t=Tn contrasteert in ieder geval met r nw 420 in het getopicaliseerde zinsdeel vooraan. Daarnaast zijn er (mogelijk) nog twee andere voorbeelden van deze formulering te vinden, die beide echter op een herstelling berusten en dus weinig informatief zijn voor de interpretatie. De twee attestaties komen uit een inscriptie bij de ingang van de tombe van anx-ma-Hr (zzi) in Saqqara en uit een grafinscriptie van een opzichter van 417 K RUCHTEN somt in totaal slechts vijf tekstpassages op in ibid., p. 69–70 en K RUCHTEN, GM 182 (2001), p. 73–76. 418 Uitgebreid besproken in K RUCHTEN, GM 89 (1986), p. 61–62 en K RUCHTEN, ZÄS 124 (1997), p. 69–70. 419 Besproken in K RUCHTEN, GM 182 (2001), p. 73–74 en K RUCHTEN , J.-M., Quelques progés significatifs dans la conaissance du néo-égyptien, in: CdÉ 146 (1998), p. 269. 420 Of r iz(=i) pn in voorbeeldzin 83. (KRI II, 355, 7–8) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4. Het prospectieve wnn=f 93 de piramidenstad van koning nfr-iri-kA-ra kAkAi :421 CCCCCCCCCCCCC CCCC CCC 4 E , ir (i)x.t nb(.t) iri.t=Tn r iz pn " CCCC B # CC 83 1 0 4 = # , CC CCCC CC 4 CCC CCC 0 @ B CCCC B CCCC B40G 3 B& ? CCCC <m> Xr.t-nTr [wnn iri(.w) mit.t] r iS.t=Tn “Wat betreft al wat jullie doen tegen dit graf <in> de necropool, [het is] tegen júllie bezit [dat het gelijke gedaan zal worden.]”422 A CCCCCCCCCCCCCC CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC 4 CCC , [ir (i)x.t nb(.t) iri.t=Tn r nw , CCCC E CCCC # CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC B, B 4 CC # CCCC 4 CCCC 4 CCCC 84 16CC CCCC CC CCCC CCCC CC 9 CCC CCCC CC0 CCCC CCCCCCCC CCCC B CCCC CCCC B 4 CCCC CCCC B CCCC CCCC CCCC = CCCC CCCC CCCC CCC M CCCC CC0 CCCC CCCCCCCC CCCC B CCCC wnn iri.w n]=Tn mit.t [r iS.t=Tn] “[Wat betreft al wat jullie hiertegen doen, het is tegen júllie bezit dat voor] jullie het gelijke [gedaan zal worden.]” 3.4.3.7 (Urk I, 202, 1) (Urk I, 261, 16) De negatieve uitdrukking n sDm(.w)=f Deze constructie423 wordt gebruikt als negatieve tegenhanger van de prospectieve sDm=f en (in het Middelegyptisch) van de pseudoverbale constructie iw=f r sDm.424 Het enige voorbeeld van een ontkende prospectieve sDm=f van wnn als converter425 vinden we in spreuk 245 van de Piramidenteksten: 1) adverbiaal predicaat: B 49 > ! #c7 M ) N 2 ,M 0?-M8A0J ;M" # d 4 D, OB:::, M&A;4) M02?BDB B > 0 2 ? B wpi=k s.t=k m p.t , > 2 " 2 E \ ) --- 9 " 85 §251a M > b m-ab sbA.w n.w p.t n Twt is sbA wa.ty r rmn nw.t H mA=k Hr tp wsir wD=f mdw n Ax.w Twt aHa.ti Hri.t(i) r=f n Tw im=sn n wnn=k im=sn “U zal uw plaats verdelen in de hemel onder de sterren van de hemel, aangezien u de enige ster bent aan de schouder van Noet. O, moge u kijken op het hoofd van Osiris, terwijl hij de Ax.w bevelen geeft, terwijl u ver van hem staat: u bent niet onder hen, u zult niet onder hen zijn.”426 Aangezien de ontkende verbale zin n wnn=k im=sn hier onmiddelijk volgt op de ontkende adverbiale zin n Tw im=sn, ligt het voor de hand dat hier een toekomstige betekenis bedoeld moet zijn. 421 De tweede tekst is helaas zo fragmentarisch bewaard dat de herstelling niet met zekerheid als correct beschouwd kan worden. Hier wordt de herstelling weergegeven die is voorgesteld in E DEL, MDAIK 13 (1944), p. 18. Ook al is het merendeel van de inscriptie verloren, het is niet ondenkbaar dat een formulering zoals deze er oorspronkelijk heeft gestaan. 422 Voor de herstelling, zie ibid., p. 1–90 en KANAWATI en H ASSAN, TetiCem 2, afb. 35. Passief vertaald in ibid., p. 28. G RÜNERT, S., in: TLA translitereert iri hier wel als passieve sDm=f en vertaalt dit letterlijk. In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 264 ook ditmaal actief vertaald, maar wel met mit.t als substantief i.p.v. bijwoord: “[I shall do the like] to your (funerary) property”. 423 E DEL, AG, §1079 en A LLEN, Inflection, §332. 424 M/W, GREC, §596. De constructie nn sw r sDm als ontkenning van de iw=f r sDm-vorm verschijnt pas in de 18e dynastie, met uitzondering van één voorbeeld uit de autobiografie van Anchtifi, cfr. VANDIER, Mo’alla, p. 185 en V ERNUS, Future at issue, p. 131, vb. 239. 425 Voor een gelijkaardig voorbeeld waarin wnn louter als existentie-uitdrukking functioneert, zie §4.3.5 op pagina 209. 426 Correct vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 40–41 en door T OPMANN , D., in: TLA. (Pyr. §251a–dW (PT245)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.4.4 3.4. Het prospectieve wnn=f 94 Conclusie: de prospectieve converter wnn=f In het Oudegyptisch wordt de prospectieve sDm=f van wnn in de volgende constructies gebruikt: 1) om een adverbiale zin expliciet in de toekomst te situeren, eventueel met emfatische betekenis (30 attestaties). 2) om een ontkende adverbiale zin expliciet in de toekomst te situeren, eventueel met emfatische betekenis (1 attestatie). In dat geval wordt de negatieve constructie n wnn=f gebruikt. 3) om de pseudoverbale constructie subject + toestandsvorm expliciet in de toekomst te situeren, eventueel met emfatische betekenis (2 attestaties). 4) om een adverbiale zin om te vormen tot doelzin, afhankelijk van de prepositie n-mrw.t (4 attestaties). 5) om een adverbiale zin om te vormen tot doelzin, afhankelijk van de prepositie r (1 attestatie). Daarnaast is het mogelijk dat de volgende constructies voorkwamen, waarvan telkens slechts één –deels beschadigde– attestatie bewaard is, zodat men voorzichtig moet zijn om op basis hiervan conclusies te trekken: 1) om de pseudoverbale constructie subject + Hr + infinitief om te vormen tot doelzin, afhankelijk van de prepositie n-mrw.t (1 mogelijke attestatie). 2) om de pseudoverbale constructie subject + toestandsvorm in te bedden in een temporele bijzin, afhankelijk van de prepositie Dr (1 mogelijke attestatie). 3) om een adjectivische zin in te bedden in een temporele bijzin, afhankelijk van de prepositie Dr (1 mogelijke attestatie). Het is onduidelijk of het prospectieve wnn=f gevolgd kan worden door een passieve sDm(.w)=f : de enige twee uitdrukkingen die E DEL als voorbeeld hiervan geeft zijn wnn wDa-mdw Hna=f en wnn iri mit.t. In de eerste uitdrukking is wDa-mdw waarschijnlijk een samengesteld substantief en is er dus helemaal geen sprake van een passieve vorm, maar een alternatieve verklaring voor uitdrukking wnn iri mit.t is niet zo eenvoudig. We hebben gewezen op de gelijkenissen met bepaalde constructies in het Nieuwegyptisch, waar een volledig autonome zin wordt voorafgegaan door het element wnn en daardoor kennelijk een emfatische betekenis krijgt. Mogelijk is er in de uitdrukking wnn iri mit.t sprake van een gelijkaardig fenomeen. In dat geval wordt wnn niet gebruikt om een toekomstige betekenis aan de zin toe te kennen en hoeft het dus niet per se een prospectieve sDm=f te zijn. Het is dus onwaarschijnlijk dat de constructie prosp wnn + passieve sDm(.w)=f (als subject van wnn) bestaat. Een andere opvatting die we hier ontkracht hebben is dat om een nonverbale of pseudoverbale zin om te vormen tot een objectszin afhankelijk van rDi (of andere werkwoorden) nooit de prospectief van wnn wordt gebruikt, maar steeds de subjunctief. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5 3.5.1 3.5.1.1 3.5. Het subjunctieve wn=f 95 Het subjunctieve wn=f Algemene betekenis Vorm van sDm=f In de subjunctief gebruiken de IIae gem. zoals wnn de verkorte vorm B B wn. In de andere werkwoordsklassen is de vorm te onderscheiden van de prospectief door de onregelmatige B mAn, F di, X M iwi.t en : B ini.t en de occasionele 0 0 -uitgang stamvormen bij III/IVae inf.427 A LLEN heeft gesuggereerd dat de spelling met 0 0 een schrijfwijze zou zijn van de prospectieve sDm=f, maar S CHENKEL heeft (op basis van tekstmateriaal uit de Sarcofaagteksten) aangetoond dat deze schrijfwijze waarschijnlijk de subjunctieve sDm=f weergeeft.428 3.5.1.2 Betekenis van de subjunctieve sDm=f In §3.4.1.3 op pagina 67 hebben we gesteld dat de subjunctieve sDm=f een modale vorm is die een verlangen (volitief), een wens (optatief) of een bevel (jussief) kan uitdrukken. Hij markeert een actie als syntactisch afhankelijk in een ondergeschikte zin of semantisch afhankelijk in een onafhankelijke, initiële constructie. Als de modale kleuring niet op de voorgrond treedt, kan de subjunctief gewoon een nabij futurum uitdrukken. 3.5.1.3 De subjunctieve converter wn=f De subjunctieve sDm=f van wnn wordt gebruikt om non-verbale of pseudoverbale zinnen (subject + toestandsvorm of subject + Hr/m + infinitief) de semantische of syntactische waarde van een subjunctief te geven. Zo kan een modale waarde (bv. volitief, optatief) toegekend worden aan deze –op zich neutrale– zinnen, al is de betekenis van de subjunctief ook in deze gevallen vaak afgezwakt tot die van een nabij futurum.429 De subjunctief van wnn wordt ook vaak gebruikt om aan zinnen een nominale functie toe te kennen, bv. afhankelijk van verschillende preposities of werkwoorden. Een emfatische functie kan de subjunctieve converter wn=f echter nooit hebben, daarvoor moet men de prospectief gebruiken.430 3.5.2 Mogelijke constructies In het Middelegyptisch kan het subjunctieve wn=f als converter gevolgd worden door een: 1) adverbiaal predicaat: om van een adverbiale zin bv. een wenszin te maken: B B >02 / 431 ? 4 " * ' 6 wn=k im=s r HD.t-tA “Moge jij erin zijn tot de zonsopgang!” 2) adjectivisch predicaat: een adjectivische zin ingeleid door het subjunctieve wn krijgt ook een betekenis of functie in de zin die eigen is aan de subjunctief, bv. subjectief 427 A LLEN, Middle Egyptian, §19.2 en M/W, GREC, §545. 428 Zie S CHENKEL, BiOr 42 (1985), p. 488–490 (met verwijzingen naar A LLENS Inflection) en recenter S CHENKEL , W., Die Endungen des Prospektivs und des Subjunktivs, in: LingAeg 7 (2000), p. 27–112. 429 M/W, GREC, §790. 430 ibid., §437 en A LLEN, Middle Egyptian, §19.13. 431 M/W, GREC, §526. (CT I, 253cB10Ca–c (Sp. 60)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f B 96 CCCCCCCCCCCC ) F CCCCCCCC ! CCCC ir swt rx=k zS futurum: 0 4 6 ( 4 > " ! B CCCC 2 CCCC CCCC 4 CCCC CCCC > B B 4 > ? 4 B 0 M K ! F CCCC wn nfr n=k st r nA n iA.wt didi=i [m Hr=k] “Als je daarentegen het schrift kent, zal het voor jou nuttiger zijn dan deze ambten die ik onder jouw aandacht breng.”432 B 3) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm of subject + Hr/m + infinitief): bij pseudoverbale constructies functioneert het subjunctieve wn=f net zoals bij zinnen met een adverbiaal predicaat. Zo kan een pseudoverbale zin bv. na preposities gebruikt ! worden: 4 B B < B I J ;A/ ! > r wn kA n HqA Hr Hzi.t=k “ . . . zodat de ka van de heerser je (voortdurend) zou prijzen”433 (Satire der beroepen, XXIIa) (P. Kahun, 29, 43–44) In het Oudegyptisch komen dezelfde constructies voor, al is het voorkomen van een adjectivisch predicaat na de subjunctieve converter wn=f omstreden. Er is ook één voorbeeld te vinden waarin de subjunctief van wnn gevolgd zou worden door de pseudoverbale constructie subject + r + infinitief, maar de interpretatie van die zin is allesbehalve eenvoudig. 3.5.3 Syntactische posities van deze constructies Het subjunctieve wn=f komen we tegen in de volgende syntactische posities: 3.5.3.1 Na het partikel ir (conditioneel) Het partikel ir (om de protasis van een conditionele zin in te leiden) kan door verschillende werkwoordsvormen van het suffixconjugatiesysteem gevolgd worden die als gemeenschappelijk kenmerk hebben dat ze nominale functies kunnen innemen: de prospectief (het meest gebruikelijk in het Middelegyptisch), de subjunctief en (zelden) de nominale sDm.n=f.434 Elk van deze drie vormen verleent de zin een iets andere nuance: de prospectief voor een eenvoudige hypothese, de subjunctief voor een mogelijk futurum en de sDm.n=f voor een voltooide (meestal reële) actie (indien in de apodosis een voltooide werkwoordsvorm gebruikt wordt, kan dat een irrealis in het verleden uitdrukken). De prospectief en de subjunctief na ir hadden dus wellicht in oorsprong een iets andere betekenis, maar vaak worden beide vormen zonder onderscheid gebruikt. Om een non-verbale of pseudoverbale propositie te laten functioneren als protasis van een conditionele zin, gebruikt men dus het werkwoord wnn in één van deze drie vormen. Vooral met adverbiale of pseudoverbale zinnen komt deze constructie vaak voor. Een voorbeeld van een prospectief B is 0 4 B ir wnn=k m rwy.t “Indien je in de voorkamer bent...” NominaB >27400 le, adjectivische of existentiezinnen worden veel minder gebruikt in deze constructie.435 1) adverbiaal predicaat: Uit het Oude Rijk is er geen voorbeeld te vinden van deze constructie. De negatieve tegenhanger van ir + subjunctieve sDm=f van wnn + adverbiaal predicaat komt daarentegen wél meermaals voor in Oudegyptische teksten (dit wordt besproken in §3.6.3.2 op pagina 127 en §3.10.3.2 op pagina 181), zodat het ontbreken van de positieve 432 ibid., §500. M.i. is het overigens twijfelachtig of wn hier een subjunctief is, aangezien de vorm kennelijk geen subject heeft. 433 ibid., §777. 434 ibid., §984. 435 ibid., §991. (Ptahhotep, 220) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f 97 constructie in de bronnen waarschijnlijk op toeval berust. Een voorbeeld uit de 11e dynastie is de volgende zin uit de zgn. ‘Berlin Bowl’:436 ? 4 A ? G , ir wn srx m X.t=T smx sw n ib n 86 2 0 4 B O ! B ? !2 ,?2D6MB B4 Xrd.w=T “Indien er een plan in jouw hart (lett.: buik) is, vergeet het omwille van je kinderen!”437 (LettDead, 5, 2) Volgens G ARDINER wordt ir hier door wn (i.p.v. wnn) gevolgd omdat de oorspronkelijke zin die ingebed is in de protasis een existentie-uitdrukking moet geweest zijn: *iw wn srx m X.t ‘er is een plan in jouw hart’, hoewel de normale uitdrukking daarvoor ir wnn wn is.438 Zulke uitzonderlijke verklaring (die deels gebaseerd is op een vergelijking met het Nieuwegyptisch) is echter geenszins vereist, aangezien er in het Oudegyptisch verschillende constructies bekend zijn van vervoegde vormen van het werkwoord wnn als existentie-uitdrukking.439 Om een existentie-uitdrukking in de protasis van een conditionele zin in te bedden is de constructie subj wnn=f + substantief reeds voldoende.440 In dat geval is er uiteraard geen sprake meer van het gebruik van wnn als converter, omdat wnn zélf dan het betekenisvolle element van de zin is. Een andere mogelijkheid is dat de subjunctief van wnn hier gebruikt wordt om de adverbiale zin *iw srx m X.t=T in te bedden in de protasis. Omdat er een adverbiale bepaling aanwezig is hoeft deze zin immers niet per se verklaard te worden als een existentie-uitdrukking.441 2) adjectivisch predicaat: Uit de autobiografie van mri-ptH-anx-mry-ra (nxbw):442 CCC 9 CCCCC CC B ! A " 8 4 B 4 , A , M ! M / ? /ACCC CCC X CC CC? 0 G CCCC 0 CCC B %E00B;/ B6B B B CCCC B0 F 10 11CCC , 4 , , , CCCC CCCC " A B CCC CCC B B ! \ / M B i anx.w tpy.w tA B 4 ' S E B M 0 G B \ ! CCCC CCCC # CCCC CCCC 87 7 0 ! D B swA.t(y)=sn Hr iz(=i) pn ir wn mry (n=)Tn Hzi Tn nsw.t wnn imAx=Tn aq=Tn w r iz(=i) pn zbi.tyw [...] n=Tn Hr abw=Tn “O levenden die op aarde zijn en die langs dit graf (van mij) zullen passeren, indien jullie willen dat de koning jullie prijst en dat jullie verzorging bij de grote god is, treed dan niet binnen in dit graf (van mij) 436 Hier opgenomen omdat ook voorbeeldzinnen 141 en 142 op pagina 125 –o.w.v. hun interessante grammaticale constructie uitzonderlijk opgenomen– uit hetzelfde document komen. 437 In G ARDINER en S ETHE, LettDead, p. 7 wordt dit omslachtig vertaald als “If it be that an accusation is in thy body . . . ”: wn wordt hier om louter syntactische redenen gebruikt en hoeft dan ook niet speciaal vertaald te worden. Correct vertaald in W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 214. 438 Waarbij iw vervangen wordt door wnn en gevolgd wordt door het oorspronkelijke tweede element wn, zie M/W, GREC, §534 en G ARDINER, EG3 , Add. bij p. 358, n. 11. 439 Hier besproken in §4.2.5 op pagina 195. 440 K RUCHTEN, JEA 80 (1994), p. 100, voetnoot 19. 441 Nog een andere verklaring wordt gegeven in C OLLIER, LingAeg 13 (2005), p. 17, die deze zin op dezelfde wijze verklaart als uitgelegd in §3.6.3.1 op pagina 119. 442 Voor de constructie subjunctieve sDm=f + enclitisch partikel w om een verbod uit te drukken, zie E DEL, AG, §1100–1101 en M/W, GREC, §306. (Urk I, 218, 7–11) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f 98 als jullie onrein zijn [. . .] voor jullie, in jullie onreinheid.”443 Net zoals de zinnen van het type in-iw mry (n)=Tn (zie op pagina 134) is de interpretatie van dit patroon ook niet zo eenvoudig. Volgens S ILVERMAN zou wn hier misschien een schrijffout voor wnn kunnen zijn (een suggestie van S ETHE) zodat er hier sprake is van een ir wnn sDm=f -constructie.444 Een andere mogelijkheid die hij voorstelt is dat wn een afkorting is voor iw wn en ir wn dan vertaald moet worden als “If it is that . . . 4 wellicht geen ”, maar dit is m.i. geen afdoende verklaring.445 In deze zin is % E 00 sDm=f -vorm, omdat er geen adverbiaal element is in de protasis om te benadrukken en er dus ook geen reden is om de constructie ir wn(n) sDm=f te gebruiken. Bovendien is het gebruik van de verkorte vorm wn i.p.v. wnn in die constructie zeer zeldzaam en zelfs niet in het Oude Rijk geattesteerd.446 Daarom lijkt het ons logischer dat de subjunctief wn hier als syntactische converter optreedt om de adjectivische zin mry n=Tn (met passief participium als predicaat) in te bedden in de protasis van een conditionele zin: ‘Indien het gewenst is (voor) jullie . . . ’, al is ook dit nog geen bevredigende verklaring.447 3.5.3.2 Na de prepositie n-mrw.t (doelgericht) De prepositie n-mrwt kan ook door een subjunctief gevolgd worden. In ons corpus hebben we vier attestaties van n-mrw.t gevolgd door een prospectief wnn (zie §3.4.3.2 op pagina 72) en slechts één (mogelijk) geval waarin n-mrw.t gevolgd zou worden door een subjunctief wn. In dit geval is de tekst vlak vóór wnn immers verloren, zodat de herstelling door de uitgever gesuggereerd448 misschien incorrect is. 1) adverbiaal predicaat: Fragment van de noordelijke kant van de façade van de mastaba van xnt(y)-kA (ixxi) in Saqqara:449 CCCCCCC CCC CCC CCC B CCC / E F D10 CCC E 4 $ CCCC CCC CCC CCC B 4 D9 CCC B ←→ CCC ←→ CCC CCC CCCC CCC CCC CCC CCC CCC " CCC CCCC & CCC M CCC B 0 $ 4 , 2 B CCC CCC CCC 0M%009 CCC < D11 CCC CCC CCC 4B ←→ iw tri(=i) mnx r(=i) [... n-mrw.t] wn CCC CCC F B0 4'J=,4 CCC CCC 88 D8 iS.t(=i) xr rmT(=i) m tA pn aA(.w) wrt [...] r wnn imAx(=i) xr nTr aA nb imn.t xr rmT(=i) [...] “(Ik) respecteerde degene die voortreffelijker was dan (ik) [... opdat] (mijn) bezittingen in zeer hoge mate bij (mijn) mensen in dit land zouden zijn [. . .] zodat (mijn) verzorging bij de grote god, heer van het westen en bij de mensen zou 443 Correct vertaald in R OCCATI, Littérature, p. 184 (“s’il vous est cher que”); M/W, GREC, p.630, voorbeeld 1757 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 268. In S AINTE FARE G ARNOT, BIFAO 37 (1937–1938), p. 9 iets vrijer, maar toch nog correct vertaald. D UNHAM, JEA 24 (1938), p. 6 vertaalt de objectszin wnn imAx=Tn xr foutief als “and that ye shall be in honour”. In C LÈRE, ASAE 40 (1940), p. 116–117 wordt m abw=Tn vrijer vertaald als “’à votre période d’impureté”. In L ICHTHEIM, Autobiographies, p. 14 wordt het einde van de zin vrij vertaald als “profanely, uncleanly”. Voor de vertaling van de term zbi als ‘onrein’, zie C LÈRE, ASAE 40 (1940), p. 113–121. 444 S ILVERMAN, Interrogative constructions, p. 81. 445 Zie ook de opmerking in voetnoot 590 op pagina 126. 446 Zie §3.6.3.1 op pagina 119 voor een uitgebreide bespreking van het patroon ir wnn sDm=f. 447 Zie verder de verschillende opmerkingen op pagina 134. 448 JAMES en A PTED, Khentika, p. 41 opm. 15. 449 Voor een bespreking van het tweede deel van de zin, zie voorbeeldzin 46 op pagina 75. (JAMES , Khentika, 6, D8–11) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f 99 zijn [. . .] ”450 Zoals reeds vermeld bij de bespreking van zinnen 43 en 44 op pagina 73 is mogelijk dat het verschil tussen n-mrw.t + prospectief en n-mrw.t + subjunctief dat tussen een objectief (vaststaand) en een subjectief (onzeker) futurum is. 3.5.3.3 Na de prepositie r (doelgericht) De prepositie r gevolgd door een subjunctief, prospectief (zie §3.4.3.3 op pagina 75) of infinitief (zie §3.10.3.4 op pagina 184) drukt een doel of een gevolg uit.451 Bij gebruik van de subjunctief lijkt er eerder een gevolg i.p.v. een doel uitgedrukt te worden, wat reeds bij de bespreking van zin 46 op pagina 75 beargumenteerd is. 1) pseudoverbale constructie (subject + Hr + infinitief): Naast één voorbeeld waarin de prepositie r duidelijk gevolgd wordt door een prospectief (zie voorbeeldzin 46 op pagina 75), is er in de volgende zin (uit de autobiografie van Hr-xwi=f ) duidelijk sprake van een subjunctief: 89 3 ? #" 1 B 6 M 4 4 B B ) ! O # - # ' ' ' = B 0 A M 6 & sHtp.n(=i) sw r wn=f Hr dwA nTr.w nb(.w) n ity “Het is zodat hij alle goden voor de heerser aan het prijzen zou zijn dat ik hem tevreden gesteld heb.”452 3.5.3.4 Als doelzin (finalis) Een bijzin van doel of gevolg kan ook door een subjunctief zonder de prepositie r ingeleid worden.453 In de meeste gevallen is het moeilijk vast te stellen of er sprake is van een (ondergeschikte) zin van doel of gevolg óf van een (onafhankelijke) wenszin. De enige constructie waarin duidelijk sprake is van een doelzin zijn die waarin een sDm.n=f van het werkwoord iwi/ii gevolgd wordt door een sDm=f die het doel uitdrukt waarvoor het subject van de sDm.n=f is gekomen.454 In de vertalingen van de verschillende attestaties wordt soms voor een bijzin van doel (‘opdat’) en soms voor een bijzin van gevolg 450 Zo ook vertaald in ibid., p. 40. R OCCATI, Littérature, p. 167 vertaalt het begin van de zin weliswaar anders, maar de hier relevante constructie niet. Het laatste deel van de zin wordt anders vertaald in K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 72, zie hiervoor de bespreking van zin 46 op pagina 75. 451 M/W, GREC, §955. Zie ook §3.6.3.5 op pagina 130 voor de constructie r + nom sDm=f, die een vergelijking uitdrukt. 452 B REASTED, Ancient Records, p. 153 vertaalt niet emfatisch en ook niet als doel- of gevolgzin, maar met ‘totdat’; idem in KADISH , G.E., Old Kingdom Egyptian Activity in Nubia: Some reconsiderations, in: JEA 52 (1966), p. 29 en L ALOUETTE, Textes sacrés et textes profanes, p. 171. Niet-emfatisch vertaald in E RMAN , A., Zu den Inschriften des Hr-xwf, in: ZÄS 30 (1892), p. 80; E DEL, AG, §932; B RESCIANI, Letteratura, p. 25; L ICHTHEIM, AEL 1, p. 25; R OCCATI, Littérature, p. 205 (bovendien enigszins vrij vertaald: “de façon qu’il pria tous les dieux”) en K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 197. Emfatisch, maar doelgericht vertaald in D ORET, NVS, p. 72, vb. 114 en S IMPSON, Literature, p. 410. Correct vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 331. De enige andere vertaling waarin de nuance van de pseudoverbale constructie iw=f Hr sDm correct wordt weergegeven is F ECHT, G., Die Berichte des Hrw=xwi.f über seine drei Reise nach iAm, in: G ÖRG , M. en P USCH , E. (red.), Festschrift Elmar Edel, 12. März 1979 (ÄAT 1), Bamberg 1979, p. 123 (“so-daß-er-anhaltend alle-Götter-pries”, uit een metrische vertaling). 453 E DEL, AG, §478–479; D ORET, NVS, p. 42–44; A LLEN, Inflection, §289–292 en M/W, GREC, §610. 454 A LLEN, Inflection, §229. Gelijkaardige constructies met een infinitief i.p.v. sDm.n=f vinden we in onze voorbeeldzinnen 92, 93 en 94. (Urk I, 126, 3–4) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f 100 (‘zodat’) gekozen, maar men moet er zich bewust van zijn dat die keuze vaak niet beter verantwoord kan worden dan de andere optie en dus in zekere zin arbitrair is. 1) adverbiaal predicaat: De eerste twee voorbeelden (uit de inscripties in de piramidentempel van koning sAH.wra ) lijken sterk op elkaar qua formulering: B B B 10 ; << A B = = 90 9 * N (>D K ? \ =G=*= B B > 2 < D D D = E A 0 ! 3 , $0 * Dd mdw: Di.n(=i) n=k anx nb wAs nb snb nb Aw.t-ib nb Dd.t nb(.t) wn=k xnt kA.w anx.w nb(.w) xai.ti Hr ns.t Hr D.t “Het zeggen van woorden: ‘Hierbij geef (ik) u al het leven, alle kracht, elke gezondheid, elke vreugde, elke duurzaamheid, opdat je vóór de kA.w van alle levenden zou zijn, verschenen op de Horustroon voor eeuwig.’”455 CCC B CC CC CCCCCCCC = CCC = = G A = B ) 3 CC<CCCC CC<CCCCCCCCCCCCCCCCCC Hr TmA 91 ! , E # 2 E 0 )0 0 ( D * CCC CCC ? \ B CCCCCC CC< CC CCCCCCDCCCCDCC D M * iri m a(.wy)=f nb tA.wy Di(.w) anx Dd[.t] nb(.t) snb nb Aw.t-ib nb.t wn=f xnt kA.w anx.w D.t “Horus, sterk van arm, die met zijn (beide) arm(en) handelt, heer van de beide landen, (aan wie) leven gegeven is, elke duurzaamheid, elke gezondheid en elke vreugde, opdat hij vóór de kA.w van alle levenden zou zijn, voor eeuwig.”456 (Urk I, 168, 9–10) (B ORCHARDT, S’aahu-re 2, 8) In die twee voorbeelden kan de zin ingeleid door wn inhoudelijk zowel een doel (‘opdat’) als een gevolg (‘zodat’) uitdrukken. Daarnaast zijn er nog een aantal zinnen met de uitdrukking wn imAx=f xr X, die verder nog aan bod zal komen in §3.5.3.5 en §3.5.3.6. In enkele attestaties lijkt een vertaling als bijzin van gevolg meer voor de hand te liggen dan een wenszin.457 De volgende drie voorbeelden komen van de schijndeuren van ptH-Htp, nfr-sSm-ra (SSi) en van mrri :458 "$E " " B !4 10 < # F9B 4)B* 2 0 2 "B4 B 0 F ) 4 / 3 ?,2 ( ) 4 3 2 11 " # hAi.t r pr=f D.t m Htp F B < ) 6 4 ? < 0 F ?:)0B M;\ 46B J ? ; " 928 # nfr wrt wn imAx=f xr inpw m-xt pri.t-xrw n=f Hr-tp qrr.t m-xt nmi.t S m-xt sAx.t=f in Xr.yw-Hb.t n imAx=f aA wr.t xr nsw.t wsir Xry-tp nsw.t ptH-Htp(.w) “Het afdalen naar zijn huis van eeuwigheid in zeer goede vrede, opdat zijn verzorging bij Anoebis zou zijn na de aanroepingsoffers voor hem op de offerplaats, na het oversteken van 455 Zo vertaald in R OCCATI, Littérature, p. 60. 456 Zie A LLEN, Middle Egyptian, §23.15 voor een verklaring van de uitdrukking di anx (waarin volgens hem een datief n=f weggevallen is bij het passief participium di ). 457 Al is dit laatste syntactisch even goed mogelijk. 458 Zo vertaald door D ORET, NVS, p. 44, vb. 54; KANAWATI en A BDER -R AZIQ, TetiCem 3, p. 36. H ASSAN , S., Mastabas of Princess Hemet-Re and Others (Excavations at Saqqara 1937–1938 III), Caïro 1975, p. 31 vertaalt kennelijk als een toestandsvorm (“being an Honoured One by Anubis”), waarvoor de prepositie m (om de identiteit uit te drukken) benodigd zou zijn. In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 210, p. 213 en p. 302 worden een aantal zinnen m.i. incorrect vertaald: de subjunctief wn wordt vertaald als een bijzin van oorzaak (“for his state of imaku exists . . . ”, wat de constructie n + perf sDm=f uitdrukt, zie §3.2.3.2 op pagina 40 voor twee attestaties met wnn); in ibid., p. 210 wordt dezelfde zin vertaald als “for indeed he is an imakhu” (waarvoor m.i. de prepositie m benodigd is na wn, al klopt het dat in die tekst (voorbeeldzin 94) er een M uitgeschreven staat bij imAx en er een suffix =f ontbreekt); de uitdrukking n imAx=f aA wr.t wordt vertaald als “for his state of imakhu is very great” (wat een vertaling is van *n aA imAx=f wr.t, nl. n + perfectieve sDm=f van het kwaliteitswerkwoord aA met imAx=f als subject). G RUNERT, S. in: TLA vertaalt als een existentiële zin (“seine Versorgung existiert bei Anubis”), hoewel op andere plaatsen deze uitdrukking door dezelfde auteur als een wenszin vertaald wordt. (Urk I, 189, 8–11) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f 101 het meer, na het verheerlijken van hem door de voorleespriesters, wegens zijn zeer grote verzorging bij de koning en Osiris, de bediende van de koning Ptahhotep.” CCCC B! < 14 = # F 13 B " ! & 7 CCCC 4)* CCCC CCCC ) 4 0 2 "B4 B 0 F)4/3 , /N2 4 3 2 " $E " 15 F B0 F)<4 < ; ?\ 4 ' J S hAi.t r pr=f D.t m Htp nfr 2 ?:)0B 93 12 # (Urk I, 199, 12–15) wrt wn imAx=f xr inpw m-xt pri.t-xrw t Hnq.t [n=f] Hr-tp qrr.t m-xt nmi.t S m-xt sAx.t=f in Xr.y(w)-Hb.t n imAx=f aA wr.t xr nTr aA “Het afdalen naar zijn huis van eeuwigheid in zeer goede vrede, opdat zijn verzorging bij Anoebis zou zijn na de aanroepingsoffers van brood en bier voor hem op de offerplaats, na het oversteken van het meer, na het verheerlijken van hem door de voorleespriester(s), wegens zijn zeer grote verzorging bij de grote god.” = " B C2 ! < " E " # / B 0 "BF B 0 F M4/N2 ( ) 4 %2 $ 2 ? 4) B* ) 4 : ) 0B< ; ?\ MB0 F < % 4 0 hAi.t r pr=f n D.t [m] Htp nfr wrt wn imAx[=f] 94 C1 # (H ASSAN , Hemet-Ra, 30, 17b, C1–2) xr inpw nb tA Dsr m-xt pri.t-xrw n=f Hr-tp qrr.t m-xt nmi.t S m-xt sAx.t=f in Xr.y(w)Hb.t wt n imAx=f aA mrri “ Het afdalen naar zijn huis van eeuwigheid [in] zeer goede vrede, opdat [zijn] verzorging bij Anoebis zou zijn na de aanroepingsoffers voor hem op de offerplaats, na het oversteken van het meer, na het verheerlijken van hem door de voorleespriester(s) en de balsemer, wegens zijn grote verzorging, Mereri.”459 Het overgrote deel van doel- of gevolgzinnen ingeleid door de subjunctief van wnn komt uit de Piramidenteksten, met maar liefst 12 attestaties met adverbiaal predicaat. De eerste twee voorbeelden –hier vertaald als een bijzin van gevolg– komen uit spreuk 214: b 4 > " cB > 4 , 95 §137a 0 B 0 2 " $ > M E \ > 0 4 > 666>\ $$$' ,,,. B 0 ? , ' 0 ) > 4 > B I > i-zbi m-xt ra=k wab=k ir=k qs.w=k bik.wt nTr.wt imy.wt p.t wn=k ir-gs nTr i-fx=k pr=k n zA=k “Volg (lett.: ga achter) uw zon en moge u uw botten reinigen, valkgodinnen die zijn in de hemel, zodat u aan de zijde van de god zal zijn en zodat u uw huis aan uw zoon zal laten.”460 B c < 4 IX0>04\M?0>04\M?\H ()>02 #$?>02??M 2>0 d 2? B B > 0 2 ? 3 , # iAq ir=k ir bw Xr(.y) it=k ir bw Xr(.y) gbb Di=f n=k im.yt- 96 §139b 0 HA.t Hr bA=k im=s smx=k im=s wn=k im=s xnt imnt.yw “Klimt u omhoog naar de plaats waarin (lett.: die onder) uw vader is, naar de plaats waarin Geb is, opdat hij In deze tekst zijn een aantal tekens weggevallen, o.a. de 2 voor Htp nfr wrt en het suffix ) bij imAx. Overigens is het niet helemaal zeker of de eigenaar van dit graf mrri heet, aangezien zijn naam steeds 4 uitgehakt is: 4 0 is het meeste wat ervan te lezen is in drie gevallen. Volgens KANAWATI laat dit drie mogelijkheden over: rri (kennelijk zonder nog een teken ervoor in de beschadingen), iri (met # ) of (wat hij het meest waarschijnlijk acht) mrri (met % ), zie KANAWATI en A BDER -R AZIQ, TetiCem 7, p. 30. 460 Zo ook vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 31. Pyr. §137d is hier niet opgenomen, omdat de interpretatie ervan onduidelijk is en dit stuk niet meer ter zake doet voor de besproken passage, zie verder FAULKNER, AEPT Suppl., p. 41, noot 4. In ibid., p. 41 wordt het eerste deel van de zin als doelzin bij de zin ervoor genomen, en met wn wordt een wenszin begonnen. Na de imperatief in Pyr. §137a lijkt een doelzin me echter meer voor de hand te liggen, nl. “doe dit . . . zodat dat gebeurt.” T OPMANN , D., in: TLA vertaalt de zin met wn als een hoofdzin. 459 (Pyr. §137a–cW (PT214)) (Pyr. §139b–dW (PT214)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f 102 aan u zou geven wat op Horus’ voorhoofd is, zodat u daardoor bA zal zijn, zodat u daardoor machtig zal zijn, zodat u daardoor aan het hoofd van de westerlingen zal zijn.”461 In de spreuken 447 en 450 komen twee gelijkaardige uitdrukkingen voor in een doelzin: B B B ? §829a B A > M O ? > >b0 E \ ) ? > 6 6 6 >c0 : ? > > 97 §828a ( 2 ? > M M ? @ M B 2 > > 3 " M @ @ @ Z Z > b 7 M > N M B 0 2 M " > Xnm=s kw xwi=s gAw=k wdi=s n=k tp=k iab=s n=k qs.w=k i-ini.t=s n=k ib=k m X.t=k wn=k xnt tp.yw rd.wy=k wD=k mdw n im.yw-xt=k “Ze zal zich voegen bij u, ze zal verhinderen dat u gebrek lijdt, ze zal uw hoofd aan u geven, ze zal uw botten verzamelen voor u, ze zal voor u uw hart in uw binnenste plaatsen, opdat u aan het hoofd zult zijn van uw ondergeschikten (lett.: degenen die onder uw (beide) benen zijn) en opdat u bevelen zult geven aan uw volgelingen.”462 B B B B B @ b E c O EK 98 §835a E B (2?,M M? M >O?>> 0 \ )?>666>82?> I2> 0: ?>A O b V > 2 ? > §836a B B >3 M Z Z > 7 M > N M B 0 . @ @ @ > Xnm=s kw xwi=s gAw=k (w)di=s n=k tp=k iab=s n=k qs.w=k dmD=s n=k a.wt=k i-ini.t=s n=k ib=k m X.t=k wn=k xnt tp.yw rd.wy=k wD=k mdw n im.yw-bAH=k “Ze zal zich voegen bij u, ze zal verhinderen dat u gebrek lijdt, ze zal uw hoofd aan u geven, ze zal uw botten verzamelen voor u, ze zal uw ledematen bijeenbrengen voor u, ze zal voor u uw hart in uw binnenste plaatsen, opdat u aan het hoofd zult zijn van uw ondergeschikten (lett.: degenen die onder uw (beide) benen zijn) en opdat u bevelen zult geven aan degenen die in uw aanwezigheid zijn.”463 (Pyr. §828a–829bP (PT447)) (Pyr. §835a–836bP (PT450)) Doelzinnen vinden we verder in spreuken 474, 520 en 650: B B B d O ! 99 §941c B : 0>'''04M" 8*?B>'''04M/ B B >;E?B0H2>4EM ? B ini=i n=k nTr.w ir.yw p.t dmD=sn n=k nTr.w ir.yw tA wn=k Hna=sn i-Sm=k Hr-a.w(y)=sn “Ik zal voor u de goden brengen die toebehoren aan de hemel, en zij zullen voor u de goden bijeenbrengen die toebehoren aan de aarde, opdat u met hen zult zijn en opdat u op hun (beide) armen zult gaan.”464 B c 1 4 " B X ? B 2P.35 B ; E # / ) ? < ) 0 4 , ? , " M A 0 0 2 D d I ) 2 2 ? B in Hqrr DAA s(y) n P. pn Hna mA-HA=f sDAi=f ir gs M?>---02 B 100 §1222b 0 B ; < 4 4%< 461 Zo vertaald in ibid. A LLEN, Pyramid Texts, p. 31 vertaalt de opeenvolgende subjunctieven niet als doelzin, maar als hoofdzin (“you shall . . . ”); idem door T OPMANN , D., in: TLA. 462 De @ na M ? is eigenlijk teken V96 (een teken dat sterk lijkt op de k, zie A LLEN, Middle Egyptian, p. 445 voor de vorm ervan). Dit is een oudere variant is van @ (V32) en o.a. de klankwaarde gA kan hebben, hier in het woord gAw ‘ontbreken, nodig hebben’ (H ANNIG, AW I, p. 1363a–b). Ongeveer hetzelfde als hier vertaald in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 149, terwijl de twee laatste subjunctieven (wn en wD) in A LLEN, Pyramid Texts, p. 108 ook als hoofdzin vertaald worden. Idem door T OPMANN , D., in: TLA, die de eerste werkwoorden als wenszinnen vertaalt. 463 In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 150; A LLEN, Pyramid Texts, p. 109 en door T OPMANN , D., in: TLA vertaald zoals in de vorige voetnoot vermeld. 464 Zo vertaald in ibid., p. 128 en FAULKNER, AEPT Suppl., p. 162, al meent FAULKNER het suffix =sn bij dmD te moeten verbeteren in =i. (Pyr. §941c–dP (PT474)) (Pyr. §1222b–dP (PT520)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f 103 pw nty i-xm.w-sk im wn=f m-m=sn “Het is ‘Hongerlijder’ die het overvaart naar deze P., samen met ‘Degene die achter zich kijkt’, opdat hij zich zou begeven naar deze kant waar de ‘Onvergankelijke Sterren’ zijn en opdat hij te midden van hen zou zijn.”465 CCCCCCCCCCC CCCCCC CCCCCCCC CCCCCC 1 4 I) 4 M " b H \ 0 ? 3 ' ' ' ' ' ' ' ' ' [wtT] 101 §1834a CCC CCC CCC M CCCC CCCC , CCCC CCCC : / 2N.35 B CCCC 3 ' ' ' CC CC0 CCCC tA N. wn=f xnt nTr.w [ir.]yw p.t gbb is xnt.y psD.t “De aarde [heeft] N. [voortgebracht?], opdat hij aan het hoofd zou zijn van de goden die toebehoren aan de hemel, zoals Geb die is aan het hoofd van de Enneade.”466 (Pyr. §1834a–bN (PT650)) In spreuken 572, 600, 677 en 694 is er mogelijk sprake van een bijzin van gevolg i.p.v. doel: BB d A $ 4 " 1 4 " B B 102 §1477c " 4 1 * B 2P.35 B 3 ? B D 0 2P.35 B 0 4 ? 2 0 B 0 M ? ! @ @ @ B xpr P. pn ir=sn m imnw n smA.w wn P. xnt=sn anx(.w) nxx(.w) D.t “Deze P. wordt tegen hen de triomfantelijkste van de wilde stieren, zodat P. aan hun hoofd zal zijn, levend en duurzaam voor eeuwig.”467 B b c 4< B < < M \ B C > 2 C B \ B 8 2 % C 2 ; P9 0 * N / " 4 > 2 B §1653a E B E I = > 0 2 ? B Dd O>E B % >/?B2E<B E9>2 %M) B 9>2) 103 §1652a (Pyr. §1477c–dP (PT572)) (Pyr. §1652a–1653aN (PT600)) mdw: (i)tmw-xprr qA.n=k m qAA wbn.n=k m bnbn m Hwt-bnw m iwnw iSS.n=k m Sw tf.n=k m tfn.t (w)di.n=k a.wy=k HA=sn m a kA wn kA=k im=sn “Het zeggen van woorden: O Atoem-Chepri, u bent hoog geworden uit de oerheuvel, u bent opgestaan als de bnbn-steen in het Hw.t-bnbn in Heliopolis, u hebt Sjoe uitgehoest en Tefnoet uitgespuwd. U hebt uw beide armen rond hen geplaatst zoals de arm(en) van een kA (-symbool), zodat uw kA in hen zou zijn.”468 B d 1 4c 4 B 0 (i)tmw I = B1 104 §1653b / O > E % > / 2N.35 2 E < B 2N.35 0 2 ) 4 7 / * * (w)di n=k a.wy=k HA N. HA kA.t tn HA mHr pn m a kA wn kA n N. im=f rwD n D.t D.t “O Atoem, plaats uw beide armen rond N., rond deze constructie, rond deze piramide, zoals de arm(en) van een kA (-symbool), zodat de kA van N erin zou zijn, versterkt voor eeuwig (lett.: het lichaam van de eeuwigheid).”469 465 sDAi=f als hoofdzin vertaald in ibid., p. 194. De vertaling van Hqrr als ‘hongerlijder’ komt uit A LLEN, Pyramid Texts, p. 161, die het woord relateert aan de wortel Hqr ‘honger’ (zie H ANNIG, AW I, p. 893b–894a). 466 Zo vertaald in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 650; terwijl A LLEN, Pyramid Texts, p. 264 S ETHE ’ S herstelling niet gebruikt in zijn vertaling. 467 In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 227 iets vrijer vertaald; in A LLEN, Pyramid Texts, p. 180 wordt de zin met wn als hoofdzin i.p.v. doelzin geïnterpreteerd. nxx wordt door FAULKNER en A LLEN vertaald als “enduring”; in H ANNIG, AW I, p. 649a daarentegen als “erneuern”’. 468 Correct vertaald in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 246 en A LLEN, Pyramid Texts, p. 269. Deze passage biedt overigens twee interessante voorbeelden van lijdend voorwerp dat onmiskenbaar ingeleid wordt door de prepositie m, vermoedelijk om het –als adverbiaal gedeelte in een emfatische zin– te benadrukken. Die verklaring vinden we nog niet pp bij FAULKNERS commentaar op de tekst, maar hij wees op de gelijkenis met het gebruik van de n vóór een lijdend voorwerp in het Koptisch. Een andere mogelijke verklaring van de m is die van M/W, GREC, §229, die wijzen op het gebruik van de prepositie m vóór een lijdend voorwerp wanneer dit als partitief beschouwd B 4 4 ! wordt, bv. in Shipwrecked, 142–143: ? * O !) ! 2 # ! 2 @ ) sDd(=i) r=f xpr.t Hr=i m mAA.t.n=i m bAw=f ‘Ik zal je eens vertellen wat er gebeurd is met mij en wat ik heb kunnen zien van zijn macht’. 469 Correct vertaald in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 246 en A LLEN, Pyramid Texts, p. 269. (Pyr. §1653b–dN (PT600)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f 104 4 " , , bI B ? ; > # B N.3 # 1 " CCCC > ECC? 0 BB>CC'CC' 'CCCC ''''''''''''''' 2 CCCC CCCC CC B 5 M A I Mb CCCC B CC §2021a CCCC CCCC CCCC CC CCCC CC4 CC CCCC CCCC CC CC F I CCCC I > ) CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC CC CC CC ! . " CCCC > 4 CCCC ! ) hA N. pw Tsi Tw B 3 , # 2 A 3 , CCCCCCCC > CC? CCM CCCCCCCCCC 105 §2020a (Pyr. §2020a–2021bN (PT677)) Szp n=k saH=k i-iri.n n=k psD.ty wn=k Hr ns.t wsir m s.ty xnty imn.tyw [iTi n=k sxm=f Szp n=k wr]r.t=f “O N, heft uzelf op, ontvangt voor uzelf uw edelheid die de beide Enneades voor u gemaakt hebben, zodat u op de troon van Osiris zou zijn als opvolger van de meest vooraanstaande der westerlingen. [Neemt voor uzelf zijn kracht, ontvangt voor uzelf] zijn [kro]on.”470 B B CCC B CCC b CCC ii n=k imy.w I > 2 $ CCC 106 §2147a 1 > 0 . M 999 M B E 2 B E 2 > ;B CCC !22 ' B CCC←→ CCC CCC nnw nmnm n=k Hnmm.t wn=k m Hr [...] “Degenen die in de oeroceaan zijn komen naar u en het zonnevolk beweegt naar u, zodat u (als) Horus zult zijn . . . ”471 (Pyr. §2147a–bN (PT694)) 2) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm): Het enige voorbeeld van een pseudoverbale constructie ingeleid door wn als een bijzin van gevolg komt ook uit spreuk 306 van de Piramidenteksten: d $ $ 4$ B I >1 i-mn 107 §481c 0 $ B0B0B9M! B M:::* 0 2W.35 B A 0 3 A 0 ? 3 A 0 i-mn imnw wn=k W. mn.ti xnty=sn xnty Ax.w D.t “Wees gevestigd, wees gevestigd, gevestigde stier, zodat u, W., gevestigd zal zijn aan het hoofd van hen en aan het hoofd van de zielen voor eeuwig.”472 B B 3) onduidelijk predicaat: In het voorbeeld uit spreuk 642 van de Piramidenteksten dat we verderop bespreken (zie voorbeeldzin 123 op pagina 108) drukt de subjunctief van wnn mogelijk ook een doelzin uit, maar helemaal zeker is dit niet vast te stellen. 3.5.3.5 Als wenszin Een subjunctief in onafhankelijk gebruik drukt een wil of een wens uit. Dit kan de betekenis hebben van een beleefd bevel of een aansporing: zo wordt bv. voor een bevel aan een hogergeplaatste een subjunctief i.p.v. een imperatief gebruikt.473 Zulke zinnen kunnen ingeleid worden door het proclitisch partikel / ! HA,474 wat bij het werkwoord wnn echter niet schijnt voor te komen in het Oudegyptisch. Wenszinnen ingeleid door een subjunctief van wnn zijn vrij frequent in ons tekstcorpus met een twintigtal attestaties, al moet dit enigszins genuanceerd worden. 75% van de voorbeelden komt immers uit stereotiepe formuleringen in grafinscripties. 1) adverbiaal predicaat: De meeste attestaties van een wenszin ingeleid door wn zijn een variatie op de uitdrukking wn imAx=f xr X ‘moge zijn eerbiedwaardigheid bij X zijn’ en komen voor in de 470 I.p.v. ? staat er in de tekst een hiëroglief van enkel de halsband van de geit. Vertaald zoals hier in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 291 en A LLEN, Pyramid Texts, p. 277. 471 Idem vertaald in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 303 en A LLEN, Pyramid Texts, p. 194. 472 Zo vertaald in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 94 en A LLEN, Pyramid Texts, p. 58. T OPMANN , D., in: TLA vertaalt hier een wenszin. 473 E DEL, AG, §475; M/W, GREC, §608 en A LLEN, Middle Egyptian, §19.5.1. 474 E DEL, AG, §866; A LLEN, Inflection, §300. (Pyr. §481c–dW (PT306)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f 105 zgn. Htp di nsw.t-formules. Omdat de verschillende zinnen met deze uitdrukking vaak zeer sterk op elkaar lijken, worden gelijkaardige zinnen samen besproken. pri.t n=f xrw t H(n)q.t ... m Hb nb m Aw.wt(-D.t) wn imAx(=f) xr msw=f komt voor in drie inscripties uit Saqqara, afkomstig van een linteel van de funeraire kapel van dsi en van de architraven boven de ingang van de mastaba’s van mHi (mHns) en mrri :475 CCC CCC A !B CCC > $ 108 2 CCC CCC ! B 0 F 4 > M O ? 0 T [...] zkr m Hb nb m CCC 4 2 ; \ # = 2 G ! CCC←→ CCC Aw.wt wn imAx xr msw=f dsi “ [. . .] [op] het Sokarfeest en op elk feest tot in de eeuwigheid, moge de verzorging bij zijn kinderen zijn, Desi.” ) !B 17 $ 109 2 6 # ( J ( !) ... 2;\#= ) Htp Di nsw.t 2G! ! B 0 F)4>M wsir pri(.t)-xrw t H(n)q.t n=f ... m Hb nb m Aw.wt wn imAx=f xr msw=f “Een offer dat de koning geeft en Osiris: moge een aanroepingsoffer van brood en bier voortkomen . . . op elk feest tot in de eeuwigheid, moge zijn verzorging bij zijn kinderen zijn.” # ! B = &7 ... F B Htp Di nsw.t wsir 110 2 6 # ( J ( ") $ 2G! !* 0 B0 )4>M ) 2;\#= pri.t-xrw t H(n)q.t n=f ... m Hb nb m Aw.wt-D.t wn imAx=f xr msw=f “Een offer dat de koning geeft en Osiris: mogen er aanroepingsoffers van brood en bier uitgaan voor hem . . . op elk feest tot in de lengte der eeuwigheid, moge zijn verzorging bij zijn kinderen zijn.” # (ASAE 43, 506, 2) (KANAWATI , ExcSaqq II.2, 6, 2) (KANAWATI , TetiCem7, 44, 2) qrs.t(i)=f m Xr(.t)-nTr m zm.yt imnt.t iAwi(.w) nfr wrt wn imAx=f xr nTr aA is een andere gebruikelijke formulering, die we terugvinden in inscripties op de architraaf van de tombe van n(y)-kA(=i)-anx in Saqqara, op het linteel boven de ingang van de mastaba van dbH.n(=i) in Giza en op een schijndeur aan de westelijke muur van de zuidelijke kapel van de mastaba van kA-dbHn in Giza:476 A = 4 % / < F 2 111 1 6 ( / # '4N4?6)2& ? 28 & 4B4B B 0 F ) ' S Htp Di nsw.t inpw xnt(y) zH-nTr nb tA Dsr qrs.t(i)=f m Xr(.t)-nTr m zm.yt imnt.t iAwi(.w) nfr wrt wn imAx=f 475 Als wenszin vertaald in KANAWATI, E L -K HALOULI en T HOMPSON, ExcSaqq II.2, p. 15 en KANAWATI en A BDER -R AZIQ, TetiCem 7, p. 38. In KANAWATI , N., New Evidence on the Reign of Userkare, in: GM 83 (1984), p. 32 wordt de zin wn imAx=f xr msw=f als circumstantiële bijzin vertaald (“his honour being before his children.”) G RUNERT, S. vertaalt als een existentie-uitdrukking en translitereert zelfs wnn, wat in geen geval correct kan zijn! Correct vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 223. 476 H ASSAN , S., Excavations at Giza 1932–1933: Excavations of the Faculty of Arts, Fouad I University (vol. 4), Caïro 1943, p. 163 vertaalt qrs.t(i)=f wel correct als wenszin, maar wn imAx=f xr nTr aA als een circumstantiële bijzin “while he is honoured by the Great God”, wat moeilijk te verklaren valt. In H ASSAN , S., Excavations at Giza 1933–1934: Excavations of the Faculty of Arts, Fouad I University (vol. 5), Caïro 1944, p. 218 wordt dezelfde zin dan weer gewoon als een substantief vertaald en wordt wn schijnbaar genegeerd: “the Honoured by the Great God”. G RUNERT, S., in: TLA vertaalt wn éénmaal als een toestandsvorm (analoog aan iAwi(.w), “indem seine Würde existiert bei dem Großen Gott”), maar op een andere plaats wordt exact dezelfde uitdrukking vertaald als een wenszin F (waarbij B B dan nog foutief getranslitereerd is als wnn). In de uitdrukking 4 B 4 hebben we niet te maken met het substantief iAw.t (‘(na) een (zeer) goede ouderdom’), maar wel met een toestandsvorm van het IVae inf. werkwoord iAwi ‘oud zijn/worden’: zo enkel vertaald door G RUNERT, S., in: TLA. (HTBM, 1275, 1) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f 106 xr nTr aA “Een offer dat de koning geeft en Anoebis, meest vooraanstaande van de godenhal: moge hij begraven worden in de westelijke necropool, nadat hij op een zeer mooie wijze oud geworden is, en moge zijn verzorging bij de grote god zijn.” A <4 FB 2 112 1 6 ( / F ) ' , S '? Htp Di nsw.t inpw xnt(y) zH-nTr # '4 % )?28 , 4B4 B 0 qrs.t(i)=f m zm.yt imnt.t iAwi(.w) nfr wrt wn imAx=f <xr > nTr aA Xr(.t)-nTr “Een offer dat de koning geeft en Anoebis, meest vooraanstaande van de godenhal, moge hij begraven worden in de westelijke woestijn, nadat hij op zeer mooie wijze oud geworden is en moge zijn verzorging <bij> de grote god van de necropool zijn.”477 #2 < 113 E 6 ( / ' 4 4 6 ? % ) 2 '? 4 B B B 0 F ) 4 ' S Htp Di nsw.t inpw xnt(y) zHnTr qrs.t(i)=f m Xr(.t)-nTr iAwi(.w) nfr wn imAx=f xr nTr aA “Een offer dat de koning geeft en Anoebis, meest vooraanstaande van de godenhal, moge hij begraven worden in de necropool, nadat hij op mooie wijze oud geworden is en moge zijn verzorging bij de grote god zijn.”478 (H ASSAN , Giza 4, 114, 1) (H ASSAN , Giza 5, 70, E) De inscriptie op de offertafel van snb-nb=f en op de architraaf van het graf van prins nb-m-Ax.t lijkt hier ook sterk op: CCC 4 B ) 4 = 2 114 1 6 # ( / . . . CCC CCC CCCCC CC 0 4 & B B B 0 F B 4 ' S ? \ ) Htp Di nsw.t inpw xnt(y) # 4 zH-nTr [...]ri iAwi(.w) (m) imn.t nfr.t wn imAx=f xr nTr aA snb-nb=f “Een offer dat de koning geeft en Anoebis, meest vooraanstaande van de godenhal: [. . .] nadat hij oud geworden is, (in) het mooie westen, moge zijn verzorging bij de grote god zijn, Senebnebef.” CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC < F 115 1CCC CCC 0 G ) B CC CCC CCC CCC 6 CCC CCC CCC CCC % 4 2 A CC&?CC CC 8 4 4 B B 0 F ) 4 ' S [...] [n]swt [...] qrs m iz=f n [Xr(.t)]-nTr iAwi(.w) wrt wn imAx=f xr nTr aA “ . . . begraven in zijn graf van de necropool, nadat hij op mooie wijze oud geworden is, moge zijn verzorging bij de grote god zijn.” (B ORCHARDT, Denkmäler 1, 17, 1) (L EPSIUS , Denkmäler 1, 31, 1) qrs.t(i)=f m Xr(.t)-nTr m zm.yt imnt.t iAwi(.w) nfr wrt wn imAx=f x[r] tti m Htp m Htp xr nTr aA m nb imAx is een iets uitgebreidere versie van de vorige formulering die voorkomt op de architraven boven de ingang van de mastaba’s van mHi (mHns) en mrri in Saqqara:479 A 4B < 116 1 6 # ( / # 4 6 ? % ) 2 '? 2 8 , 4 B F B0 477 1 CC F) CC2 4 # # 0 35 2 " 2 " 4 ' J S G RUNERT, S., in: TLA vertaalt wn hier als toestandsvorm. 478 Door G RUNERT, S., in: TLA foutief getranslitereerd als wnn en vertaald als wenszin. 479 In KANAWATI, E L -K HALOULI en T HOMPSON, ExcSaqq II.2, p. 15 wordt iAwi als substantief vertaald en wordt m Htp m Htp xr nTr aA m nb imAx als eerste deel van een tweede ‘zin’ beschouwd, echter geen duidelijk predicaat heeft; voor de rest is de vertaling correct. In KANAWATI en A BDER -R AZIQ, TetiCem 7, p. 38 wordt dezelfde vertaling gegeven, al wordt wnn daar vrijer vertaald door “remain”. Dezelfde auteur vertaalt de zin in KANAWATI, GM 83 (1984), p. 32 helemaal anders (“having been honoured before Teti”). G RUNERT, S., in: TLA translitereert ook hier foutief wnn i.p.v. wn en vertaalt deze zin hetzelfde als voorbeeldzin 112, waar ze een wn beschouwde als een toestandsvorm. Verder beschouwt ze xr tti als een bepaling bij imAx en m Htp m Htp als het adverbiale predicaat van de zin: “indem [. . .] seine Versorgung durch Teti sehr friedlich existiert”. Correct, maar iets vrijer vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 223. (KANAWATI , ExcSaqq II.2, 6, 1) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 2=0 3.5. Het subjunctieve wn=f 107 F Htp Di nsw.t inpw qrs.t(i)=f m Xr(.t)-nTr m zm.yt imnt.t iAwi(.w) nfr wrt wn imAx=f x[r] tti m Htp m Htp xr nTr aA m nb imAx “Een offer dat de koning geeft en Anoebis: moge hij begraven worden in de necropool van de westelijke woestijn, nadat hij op zeer mooie wijze oud geworden is, en moge zijn verzorging bij Teti zijn –in vrede, in vrede– en bij de grote god, als bezitter van verzorging.” A 4B )1 4 # # < 117 1 6 # ( / # 4 6 ? % ) 2 '? 8 , 4 B F B 0 F 4 2 0 35 2 " 2 " 4 ' J S 2 = 0 F Htp Di nsw.t inpw qrs.t(i)=f m Xr(.t)-nTr zm.yt imnt.t iAwi(.w) nfr wrt wn imAx=f xr tti m Htp m Htp xr nTr aA m nb imAx “Een offer dat de koning geeft en Anoebis: moge hij begraven worden in de necropool van de westelijke woestijn, nadat hij op zeer mooie wijze oud geworden is, en moge zijn verzorging bij Teti zijn –in vrede, in vrede– en bij de grote god, als bezitter van verzorging.” (KANAWATI , TetiCem7, 44, 1) Overige Tot slot zijn er nog een aantal teksten met unieke formuleringen: Inscriptie op de schijndeur in de offerkapel van de mastaba van sxm-anx-ptH in Giza:480 CCC CCC B 8 CCC " ! 118 CCC CCC 2<(= CCC←→ CCC CCC M 4 ? B B B 0 F)4#J4 6B?7 <6"E ! ;?M 2D [... xw Hr=sn] wn imAx=f xr wsir (i)m(y)-r(A) kA.(w)t nb(.t) n.t nsw.t smHr-wa.ty pr-aA zS a (n) nsw.t sxm-anx-ptH “ [. . .] moge zijn verzorging bij Osiris zijn, de opzichter van alle werken van de koning, enige hoveling van het paleis en schrijver (van) het koninklijk document, Sechemanchptah.”481 (B ADAWY, Iteti, 19) Inscriptie op het linteel bovenaan een muur (E) met twee schijndeuren in de mastaba van wr-iri.n-ptH in Saqqara: # = O ) ! >> 4 J*M P 0 " X 4> B " # F Htp Di F ) B = '' B B46B ; B 119 3 (#" " " X0 / O # # ! FM04 ?2 "2 "4/ =N4 J*M P 4' B # = (HTBM, 718, 3) wsir nb Ddw i-xpi=f Hr wA.wt nfr.t xpp.t imAxw(.w) Hr=sn m Htp m Htp xr inpw nb tA Dsr xr wsir nb Ddw xr nTr.w nb(.w) wn imAx=f nfr xr nsw.t wr-iri.n-ptH “Een offer dat Osiris geeft, heer van Boesiris: moge hij wandelen op de mooie wegen waarop de verzorgden wandelen, in vrede, in vrede bij Anoebis, heer van het heilige land, bij Osiris, heer van Boesiris, bij alle goden. Moge zijn goede verzorging bij de koning zijn, Werirenptah.”482 Inscripties op de schijndeur in kamer IV van de mastaba van nfr-sSm-ra (SSi) in Saqqara: 120 1 6 # ( 480 # O 2 J * MP ( B ) !&7 ) !A 4 B '' , () E B '= ? : ! 0 B ; ?\ B B0 ) F4'JS Htp Als de herstelling correct is die G RUNERT, S., in: TLA voorstelt, zou er nog een tweede formulering zoals deze voorkomen aan de andere kant van de schijndeur, zie H ANNIG, AW I, p. 935a–c voor de herstelde uitdrukking. Aangezien de buitenste tekstkolommen van de schijndeur –voor zover bewaard– vrijwel identieke formuleringen vertonen, is het goed mogelijk dat we rekening moeten houden met nog een extra attestatie van wnn, maar we hebben dit niet apart opgenomen omdat het toch om twee identieke zinnen uit dezelfde bron gaat. 481 B ADAWY, A., The tombs of Iteti, Sekhem’ankh-Ptah, and Kaemnofert at Giza, Berkeley 1976, p. 17 vertaalt als een toekomstgerichte hoofdzin (m.a.w. alsof er een prospectief zou staan). G RUNERT, S., in: 482 ! B lijkt TLA translitereert B De 0 in 0 FM04 B alweer als wnn en vertaalt als een existentiële zin. ? erop te wijzen dat er hier een dualis-vorm van imAxw staat (zie E DEL, AG, §287), wat mij inhoudelijk toch wel vreemd lijkt. (KANAWATI , TetiCem3, 32, 1) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f 108 Di nsw.t wsir xnt(y) Ddw pri-xrw n=f t pA.t H(n)q.t mAa Hr-ib n nTr.w nb(.w) imnt.t rDi(.w) n=f sAx in Hr(y)-Hb(.t) wn imAx=f xr nTr aA “Een offer dat de koning geeft en Osiris, meest vooraanstaande van Boesiris: moge een aanroepingsoffer van brood, cake en bier uitgaan voor hem, vol welgevallen van alle goden van het westen, moge aan hem een sAx gegeven worden door de voorleespriesters, moge zijn verzorging bij de grote god zijn.”483 Inscriptie op de architraaf boven de toegang van het graf van koningin nb.ty-nbw in Saqqara: = 4 = =B 9 / ( " 7 121 6 ( / F?B4E $ B0 #3'4).M!NB ?#2#= $ & : : Htp di inpw xnt(y) zH-nTr tp(y) Dw=f imy wt nb tA Dsr pri-xrw n=s t H(n)q.t m Hb nb ra nb wn imAx=s nfr xr ra nb Ax.t “Een offer dat de koning geeft en Anoebis, de meest vooraanstaande van de godenhal, die is op zijn berg, die is in de balsemingsruimte, heer van het heilige land: moge voor haar een aanroepingsoffer uitgaan van brood en bier op elk feest en op elke dag, en moge haar goede verzorging bij Ra zijn, heer van de horizon.” (M ARIETTE , Mastabas, 225) Inscriptie op de schijndeur in kamer A van de mastaba van anx-bA.w-ptH: = # /B 4 % 4 F X 4 4 "X ! 122 6 ( / 4 0 " ) ,B " 0 FM4?B B 0 F) ! ( 2 ' 4 . M N ) D 4 ) 4 B CCCCC CCC CCC CCC 4 ' CCS CCC CCCCCC CCC Htp Di nsw.t Di inpw xnt(y) zH-nTr imy wt nb tA Dsr zbi=f anx(.w) r mrr=f iAwi(.w) nfr wrt i-xpi=f r imn.t nfr.t xpp.t imAxw(.w) Hr=sn wn imAx=f xr nTr [aA ...] “Een offer dat de koning geeft en dat Anoebis geeft, meest vooraanstaande in de godenhal, die is in de balsemingsruimte, heer van het heilige land: moge hij levend gaan waarheen hij wilt, nadat hij op zeer goede wijze oud geworden is, moge hij gaan naar het mooie westen, waarlangs verzorgden gaan, moge zijn verzorging bij de [grote] god zijn [. . .] ” (M ARIETTE , Mastabas, 295) 2) onduidelijk predicaat: Dit voorbeeld uit spreuk 642 van de Piramidenteksten is helaas te fragmentair bewaard om een definitieve uitspraak te doen over de aard van het predicaat na wn:484 CCC CCC B CCC CCCCCC c CCC B CCCCCC ! > b I > CCC 123 §1818aCCC )4 CCC CCC← ca. 4CCCtekens → CCC CCC / ; B B CCC CCC← ca. 6 tekens → CCC CCCCCC CCC =) CCC CCC← ca. 6 tekens → CCC CCC M > 6 M 2 E CCC CCC CCC [...] n (i)tmw Hnn=f Hr=k wn=k [... kA]=f xwi=k sw m-a [...] “ [. . .] van Atoem, zijn fallus is op u; moge u [. . .] zijn [kA], moge u hem beschermen van [. . .] ”485 Zoals reeds onder punt 3) op pagina 104 vermeld, kan de subjunctief in dit voorbeeld misschien eerder gebruikt zijn om een doelzin uit te drukken, maar door de lacune vlak na wn=f kan dit onmogelijk vastgesteld worden. 483 Zo vertaald in KANAWATI en A BDER -R AZIQ, TetiCem 3, p. 32 (afgezien van mAa Hri ib n nTr.w “the pleasing one to the heart(s) of the gods”) en door G RUNERT, S., in: TLA. 484 Overigens is het evengoed mogelijk dat we hier te maken hebben met een doelzin i.p.v. een wenszin ingeleid door wnn, maar de voorbeeldzin moet natuurlijk ergens opgenomen worden. 485 Zo vertaald in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 265. Vertaling als doelzin in A LLEN, Pyramid Texts, p. 263 (die het eerste deel ook iets anders vertaalt, nl. “he used his penis on you”). (Pyr. §1818a–cM (PT642)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5.3.6 3.5. Het subjunctieve wn=f 109 Als objectszin bij werkwoorden In het Middelegyptisch kan de subjunctief een objectszin inleiden met een zekere modale nuance die de prospectief niet heeft. Deze objectszinnen kunnen afhankelijk zijn van het werkwoord rDi (‘zorgen dat’) of van een aantal andere werkwoorden (bv. wD, mri, gmi). De tegenstelling tussen de subjunctief en de prospectief wordt echter vrij snel geneutraliseerd.486 In het Oudegyptisch is de normale constructie daarentegen rDi + subjunctief.487 In ons tekstcorpus is er geen duidelijk voorbeeld bekend van een prospectief na rDi.488 Er zijn ook enkele voorbeelden van een subjunctief van wnn afhankelijk van het werkwoord mri, maar dit is een minder courante constructie dan mri + nominale sDm=f van wnn (die besproken wordt in §3.6.3.7 op pagina 132). Na rDi ‘zorgen (dat)’ 1) adverbiaal predicaat: Het eerste voorbeeld van deze constructie uit ons tekstcorpus vinden we in de inscripties van qAr (mry-ra-nfr): B 9 4 O 124 8 0 M ( B B B 0 # ! M 7 B !B " 2 < M 2 # 9 4 8 + ) iw rDi.n(=i) iwA.w nw zpA.t tn r-Hr-n iwA.w m wDA m-HA.t Sma mr-qd=f “(Ik) heb gezorgd dat de runderen van deze nome talrijker waren dan de runderen in de stal vooraan geheel Opper-Egypte.”489 4 De vier overige attestaties komen uit de Piramidenteksten en vertonen sterk gelijkaar486 M/W, GREC, §611. 487 D ORET, NVS, p. 39–40. Ook in de zin uit Urk I, 233, 11 komt volgens S ETHE ’ S tekstuitgave de constructie rDi [wn]=f voor. Dit is echter een incorrecte herstelling, zie voorbeeldzin 304 op B 4 pagina 273. 488 Ook in voorbeeldzin 49 op pagina 78, waar de groep ( B vlak voor een lacune staat, B ) is er geen sprake van een prospectief na rDi. 489 Voor de vertaling r-Hr-n ‘meer dan’, zie H ANNIG, AW I, p. 859b en E DEL, AG, §792, die enkel de letterlijke vertaling “in das Gesicht” vermeldt. De precieze vertaling van deze zin is niet voor de hand liggend: hier is de vertaling van R OCCATI, Littérature, p. 179 en K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 146 gevolgd. D ARESSY, M.G., Inscriptions du mastaba de Pepi-Nefer à Edfou, in: ASAE 17 (1917–1918), p. 8 vertaalt gelijkaardig, zij het iets vrijer en bijgevolg minder correct. D ORET, NVS, p. 40, vb. 41 verdeelt de objectszin in twee en veronderstelt een ellips van het werkwoord wnn: “I had caused oxen of this nome to be foremost among oxen (and) my cattle stables (to be) at the head of all Upper-Egypt.” Hij translitereert bovendien 2 < M als één woord mDA.w : er is wel een woord 4 mD.t ‘stal’, zie WB II, p. 185, maar dat wordt toch wel heel anders geschreven. Een gelijkaardige vertaling wordt gegeven in S IMPSON, Literature, p. 412. Als er toch sprake zou zijn van een ellips van wn, lijkt ons een vertaling “ik heb gezorgd dat de runderen van deze nome talrijker waren dan de runderen in de stal en (dat zij) vooraan geheel Egypte (waren)” grammaticaal beter verklaarbaar. G ARCÍA, RdÉ 49 (1998), p. 154 translitereert zoals D ORET, maar vertaalt net als R OCCATI. EL K HADRAGY, SAK 30 (2002), p. 209–211 interpreteert de prepositie met Hr als een voorbeeld van de prepositie Hrw-r + substantief WB III, p. 146,7), wat de n tussen deze prepositie en het substantief iwA.w erachter (dat hij trouwens als iH.wt translitereert) nog niet verklaart. De vertaling die hij geeft luidt “I caused the oxen of this province to exist beside the cows (in) the cattle-yards of the entire front of the South”. In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 343–344 tenslotte vertaalt het tweede deel van de verglijking als “than the cattle in the stables of the foremost part of the whole of Upper-Egypt”. Hoe de objectszin uiteindelijk vertaalt dient te worden, is niet zo relevant voor ons onderzoek: in alle gevallen blijft er sprake van een subjunctieve sDm=f van wnn die een niet-verbale zin met adverbiaal predicaat als objectszin afhankelijk maakt van het werkwoord rDi. (Urk I, 254, 8–9) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f 110 dige formuleringen:490 4 4 B 4 4b B 9 I > 125 §25a # 1 B 2 ' B )+ > 2 B > B ' wsir N. m n=k 2N.35 > ( > ' > ( snTr=k nTry=k rDi.n nwt wn=k m nTr n xfty=k m rn=k n nTr “Osiris N., neem voor uzelf uw wierook zodat u goddelijk bent, aangezien Noet gezorgd heeft dat u een god bent zonder een vijand van u, in uw naam van ‘god’.”491 4 E" b B B> 4 9 ! 126 §638a " E P ( ? B 2'&D)00>24 EXB?/> 4>2 B ?B B> B ' & psS.n s(y) mw.t=k nwt Hr=k m rn=s n St-p.t rDi.n=s wn=k m nTr n xfty=k m rn=k n nTr “Uw moeder Noet heeft zichzelf uitgespreid over u in haar naam van ‘Sjetpet’ en ze heeft gezorgd heeft dat u een god bent zonder een vijand van u, in uw naam van ‘god’.”492 4 4 4c 9 I> B (4 127 §765b > 2 ' B )@ > 2 B > B ' m n=k snTr=k nTr=k >'> ( B/> B rDi.n mwt=k nwt wn=k m nTr n xfty=k m rn=k n nTr “Neem voor uzelf uw wierook zodat u goddelijk bent, aangezien Noet gezorgd heeft dat u een god bent zonder een vijand van u, in uw naam van ‘god’.”493 4 E" b B I > 4 1 4 "EB 9 ! 128 §1607a * P ( ? B 2 ' D )+ > 2 ?/> 4>2 B ?B N # 2M.35 E 4 > B Dd mdw: wsir M. psS.n s(y) mw.t=k nwt Hr=k m rn=s n St-p.t rDi.n=s B ' wn=k m nTr n xfty=k m rn=k n nTr “Uw moeder Noet heeft zichzelf uitgespreid over u in haar naam van ‘Sjetpet’ en ze heeft gezorgd heeft dat u een god bent zonder een vijand van u, in uw naam van ‘god’.”494 4 (Pyr. §25a–bN (PT33)) (Pyr. §638a–bT (PT368)) (Pyr. §765b–cN (PT423)) (Pyr. §1607a–bM (PT588)) 2) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm): CCC CCC B b CCC B 0 I > ; E A 0 0 . ' ' ' [...] in it=k (i)tmw Di=f wn=k 129 §2146a CCC CCC CCC←→ CCC CCC 0 > / ( ) B Hnt.ti imy nTr.w “ [. . .] door uw vader Atoem, zodat hij zorgt dat u toegewezen (?) De afwisseling tussen B en D vóór het woord xfty kan verklaard worden door schrijffouten onder invloed van het hiëratisch. In vele teksten is B immers duidelijk een schrijfwijze van de negatie D (MidD delegyptische B ), zie verder §4.3.1 op pagina 199. Van de negen versies van deze zin in S ETHE ’ S publicatie vertonen zes een B en drie een D , nl. Pyr. §638bT,N en §1607bM . 491 Correct vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 82. FAULKNER, AEPT Suppl., p. 7 verkiest een vertaling met de datief B . 492 Met de prepositie n vertaald in ibid., p. 121 en door T OPMANN , D., in: TLA. A LLEN, Pyramid Texts, p. 82 verkiest –net als wij– hier de versies met D te volgen en vertaalt “without an opponent of yours”. 493 In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 140 vertaald met de prepositie n en hij leest hier het woord bd ‘natron’ i.p.v. snTr ‘wierook’. bd lijkt m.i. minder logisch, omdat zo de 4 niet meer als fonetisch complement beschouwd kan worden. Desnoods kan r=k nog als prepositie verklaard worden, maar dit wordt toch wel heel omslachtig (“neem voor uzelf de 4 natron tot jou”). FAULKNER vertaalt ( > overigens als ‘jouw natron’ zonder meer. Gelijkaardig vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 101 (“natron-water”). In tegenstelling tot de vorige zin vertaalt hij hier de prepositie n (er zijn van deze zin immers geen voorbeelden met D bewaard): wij verkiezen hier echter de uitdrukking consequent met de negatie D te vertalen. Ook zo vertaald door T OPMANN , D., in: TLA, die verder in het midden laat of hier wierook of natron bedoeld wordt. 494 Zo vertaald in ibid., p. 213; in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 241 vertaald met de prepositie n. 490 (Pyr. §2146a–dN (PT694)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f 111 bent (als) iemand onder de goden.”495 B Door de lacunes in de zin en het onduidelijke woord ; E A 0 496 is de interpretatie van dit voorbeeld allesbehalve conclusief, maar er zou hier sprake kunnen zijn van een toestandsvorm tweede persoon enkelvoud van een werkwoord met de betekenis ‘toewijzen’497 of ‘(goed) voorzien’.498 Een toestandsvorm is immers geattesteerd na de subjunctief van wnn in een doelzin (zie voorbeeldzin 107 op pagina 104). 3) onduidelijk predicaat: In de zin die reeds besproken is als voorbeeldzin 49 op pagina 78 wordt wellicht ook de subjunctief van wnn gebruikt om een adverbiale of pseudoverbale zin afhankelijk te maken van het werkwoord rDi, maar door de lacune na wn n=f is het onduidelijk met welke constructie we precies te maken hebben. na mri ‘willen (dat)’ 1) adverbiaal predicaat: Er zijn drie voorbeelden te vinden van een objectszin ingeleid door een subjunctief van wnn afhankelijk van het werkwoord mri. Geen enkele van de drie attestaties is volledig ongeschonden bewaard, maar niettemin is de gebruikte constructie duidelijk. Hier wordt de formulering wn imAx(=i) xr rmT (en varianten) gebruikt als objectszin,499 afhankelijk van een afhankelijke sDm=f van mri met i-prefix: ‘aangezien (ik) wilde dat . . . ’500 . Het eerste voorbeeld komt uit de inscripties van Hnqw :501 BCC CCC CCC CCCC CCCCCCC 4 4 CC 6CC CCC CCC CC CCCCCCC 9 I B ' J P 4 ) 5 4 ( M ? 7 CC 130 4 > ) 7 0 CC CC CCC CCC CC CC CC CC F CC * X ; 2%M CC CC CCC M CCC CC < CC % CC D CC B B 0 CCCC CCCCCCC CCC CCC CCC 8 CCC CCC B ink Hm wab.w n nTr niwt r(A)=f rDi.w snD r ← ca. 5 tekens → CCC CCC 4 ? 2 \ M CCC CCC [...]=f i-mri(=i) wn i[mAx(=i)] xr=sn m bw [...] “Ik ben voorwaar iemand die de priesterdienst uitvoert voor de stadsgod en wiens mond het is die vrees plaatst bij 495 In ibid., p. 303 vertaald als “He causes you to be well-provided (?)”. A LLEN, Pyramid Texts, p. 194 daarentegen vertaalt “that he might have you be assigned as one of the gods”. in kan ook geïnterpreteerd worden als het citeerconjugatiepatroon (zoals FAULKNER doet) of ter inleiding van een participial statement: in dat laatste geval luidt de vertaling “Het is uw vader Atoem die zorgt dat . . . ” In tegenstelling tot latere teksten komen in de Piramidenteksten immers nog constructies voor waar een sDm=f -vorm gebruikt wordt voor een tegenwoordige tijd (waar men een imperfectief participium verwacht) en een sDm.n=f voor een verleden tijd (later vervangen door een perfectief participium), zie A LLEN, Inflection, §221–222. Dit maakt echter weinig uit voor de hier besproken constructie. 496 Slechts viermaal geattesteerd in de Piramidenteksten. 497 Zo A LLEN. 498 Zo FAULKNER. Overigens vertaalt hij elders het woord Hn.ty als een substantief “Lake-dweller” (FAULKNER, AEPT Suppl., p. 154), “waterway-traveller” (ibid., p. 189) of “swamp-dweller” (ibid., p. 305), wat ook de vertaling is die opgenomen is in H ANNIG, AW I, p. 838c. Het gaat dan om een nisbe van Hn.t ‘moeras, waterloop’. 499 Die formulering komt meestal onafhankelijk voor als wenszin (zie §3.5.3.5 op pagina 104. De constructie als objectszin bij mri komt ook in de Eerste Tussenperiode nog enkele keren voor, nl. in de teksten opgesomd onder g op pagina 16 in §2.1.1.2), maar er zijn ook enkele attestaties waarin er duidelijk sprake is van een doelzin (zie §3.5.3.4 op pagina 99). 500 Voor die vorm, zie E DEL, MDAIK 13 (1944), §27E/4; D ORET, NVS, p. 21, noot 61 en A LLEN, Inflection, §61–64. 501 Omdat in S ETHES publicatie dit deel van de tekst in twee kolommen gepubliceerd is, worden hier niet de volledige regels 4 t.e.m. 8 weergegeven, maar enkel de regels 26a, 27a en 28a uit het origineel. S ETHE heeft in de lacune nog een ) -suffix hersteld na imAx, maar uit voorbeeldzinnen 131 en 132 blijkt dat dit incorrect is. S ETHE heeft i-mri ongetwijfeld als een aanspreking met een participium geïnterpreteerd, wat dan een suffix =f vereist. (Urk I, 79, 4–8) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f 112 zijn [. . .] , aangezien (ik) wil dat (mijn) ver[zorging] bij hen is in de plaats [. . .] ”502 De twee volgende voorbeelden tonen aan dat de herstellingen in het vorige voorbeeld correct zijn. Ze komen respectievelijk uit de inscripties van kA(=i)-gmi.n(=i) (mmi) en uit een inscriptie op de zuidmuur van de grafkapel van het rotsgraf van nhwt-dSr (mry) in El-Hawawish:503 131 CC CC CC 9CC CC CC >* O 4 F4, 11 CCC ) 12 13 4 4 4 4 CC CCCCCCC CCCC CCCC E 8 B 2 % 4 6 B 0 < % D B B 0 2 4 6 B 4 ' J S 0 < CCC CCC % CCCC CCCC DB BCC 0 [in]k Dd mAa(.w) wHm nfr(.w) m (i)x.t mrr.t nsw.t i-mri(=i) ' J 4< (Urk I, 195, 11–13) nfr n(=i) im xr nsw.t xr nTr aA i-[mri(=i) w]n imAx(=i) xr rmT xr nTr aA “[I]k was iemand die rechtvaardig sprak en die goed rapporteerde in de zaken die de koning liefhad, aangezien (ik) wenste dat het daardoor goed ging met (mij) bij de koning en bij de grote god, aan[gezien (ik) wenste dat] (mijn) verzorging bij de mensen en bij de grote god [zou zi]jn.”504 CCCC CCCC CCCCCCC B CCC 4 CC 4 CC 4 CC 4 CCCC 4 CCCC CCCCCC CCCC CCCCCCC CCCC CCCCCC CCCC CCCCCC CCCC 4 CCCC CCCCCC CCCCCC CCCC CCCCCC CCCCCC CCCCCC CCCC 9 CCCC B CC 132 3 CCCC CC CCCC CCC . CCC * CC CCCC CCCC CCB CCCC CCCC 4 CCC CCC % CCCC CCCC D CC CCB CCCC CCCC B CC CC0 CCCC CCCC 2 4'SB CCCC > CCCC CCCC O CCB CCCC CCCCCC CC8 CCCC CCCC 2 CC CCB CCCC CCCCCCCC CCCC CCCCCCC B 0 F024, [ink Dd nfr.t wHm nfr.t iTi (i)x.t n tp-nfr mri(=i) nfr n(=i) im] xr nTr aA wn imAx(=i) im xr rmT “[Ik was iemand die het goede zei, het goede rapporteerde en zaken op rechtmatige wijze nam, aangezien (ik) wenste dat het daardoor goed met (mij) ging] bij de grote god en dat (mijn) verzorging daardoor bij de mensen was.”505 3.5.3.7 Als toekomstgericht hoofdzinspatroon De subjunctief van wnn kan in de Piramidenteksten gebruikt worden als een toekomstgericht hoofdzinspatroon met modale nuance. In tegenstelling tot de prospectief van wnn heeft de subjunctief in die constructie geen emfatische betekenis.506 Er is ook één mogelijk 502 Correct vertaald in E DEL, AG, §482; E DEL, MDAIK 13 (1944), p. 35; B ARTA, GM 132 (1993), p. 17, vb. 23 en K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 68–69. Zo ook vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 368, die in de eerste lacune het woord “neighbors” vertaalt in de lacune na bw iets als *nty=k im herstelt (“in the place [where you are.]”). Voor een uitgebreide bespreking van de hele formulering, zie E DEL, MDAIK 13 (1944), §27. 503 Voor de eerste tekst wordt de verbeterde versie van E DEL gebruikt, zie E DEL, MIO 1 (1953), p. 217 en afb. 2 (achter p. 224). 504 Correct vertaald in ibid., p. 213; D ORET, NVS, p. 31, vb. 20 en K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 68–69. R OCCATI, Littérature, p. 140 vertaalt i-mri(=i) als een hoofdzin (“J’ai désiré que . . . ”). S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 286 vertaalt mAa en nfr als substantieven i.p.v. bijwoorden (waarvoor men eerder nog een .t-uitgang verwacht, ook R OCCATI verkiest die vertaling). Hij geeft wn imAx(=i) xr rmT incorrect weer als “that I might be imakhu” (wat een vertaling is van *wn(=i) m imAxw ) en hij lijkt de afhankelijke sDm=f -vormen als een soort benadrukkende constructies te vertalen (“For I it is who desires . . . ”). 505 Correct vertaald in K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 68–69 en door B URKHARDT, A. in: TLA (al wordt wn daar letterlijk weergegeven als “existierte”). In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 361 wordt de zin ingeleid door wn niet vertaald als objectszin afhankelijk van mri, maar als een bijzin op hetzelfde niveau als de zin ingeleid door mri (“as I want . . . for I am imakhu . . . ”, waarbij de constructie wn imAx(=i) op zich ook foutief vertaald is, zie de opmerking in de vorige voetnoot). In KANAWATI, El-Hawawish 7, p. 12 wordt de uitdrukking nfr n(=i) im geïnterpreteerd als nfr rn(=i) im “dat (mijn) naam daardoor goed was”. Voor de vertaling van n tp-nfr als ‘rechtmatig’, zie H ANNIG, AW I, p. 1422c. 506 Zie verder de bespreking in 6 op pagina 66. (KANAWATI , El-Hawawish 8, 3b, 3–4) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f 113 voorbeeld van zulke constructie te vinden in de autobiografische teksten uit het Oude Rijk (zin 138 op pagina 115), maar die kan niet helemaal bevredigend verklaard worden. 1) adverbiaal predicaat: De eerste twee voorbeelden komen uit spreuk 77:507 , , & & 133 §52a 4 ; @ @ @ 4 ; @ @ @ B 0BI , 0 2 # $ B 0BI , mrH.T mrH.t Tn(i) i-wn=T imy.t HA.t Hr Tn(i) i-wn=T “Olie, olie, waar moet je zijn? Jij die (lett.: datgene dat) op het voorhoofd van Horus bent, waar moet je zijn?”508 , , & & 134 §52a 4 ; @ @ @ 4 ; @ @ @ B 0BI , 0 2 # $ B 0BI , mrH.T mrH.t Tn(i) i-wn=T imy.t HA.t Hr Tn(i) i-wn=T “Olie, olie, waar moet je zijn? Jij die (lett.: datgene dat) op het voorhoofd van Horus bent, waar moet je zijn?” Het 0 -teken vóór wn hoort wellicht nog bij het bijwoord Tni 509 en is dus geen i-prefix van de subjunctief.510 Toch is hier waarschijnlijk geen sprake van een perfectieve sDm=f van wnn, maar van een subjunctief.511 Na deze twee zinnen volgt immers onze voorbeeldzin 19 op pagina 46, waarin een perfectieve sDm=f van wnn gebruikt wordt. Als ook de eerste twee vormen van wnn een perfectieve sDm=f (of een sDm.n=f ) zouden zijn, betekent dit dat na de twee vragen hier onmiddelijk een antwoord op wordt gegeven: “Olie, Olie, waar ben je geweest? Jij die op het voorhoofd van Horus bent, waar ben je geweest? Je was op het voorhoofd van Horus, maar het is op het voorhoofd van deze N. dat ik je zal plaatsen.” Een vertaling met een subjunctief is mogelijk logischer. Omdat door de aanwezigheid van een vraagwoord de zin moeilijk als een wens (of een beleefd bevel) geïnterpreteerd kan worden, drukt de subjunctief dan waarschijnlijk een toekomstgerichte hoofdzin met modale nuance uit. De vraagzinnen informeren dan niet naar een situatie in het verleden,512 maar krijgen een element van een mogelijkheid: “Olie, olie, waar moet je zijn? [. . .] je was op A (daar moest je niet zijn), maar het is op B dat ik je zal plaatsen (want daar moet je wel zijn).” Volgens A LLEN kan in deze constructie immers evengoed een prospectief als een subjunctief gebruikt worden. Het enige verschil tussen beide vormen is dat de prospectief objectief en emfatisch is en de subjunctief modaal en niet-emfatisch.513 Een gelijkaardige constructie komt voor in spreuk 223: 507 Een spreuk die gereciteerd moest worden bij het aanbrengen van olie. 508 In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 18 wordt de uitdrukking Tn i-wn=T vertaald als “where are you?”, terwijl A LLEN de modale nuance van de subjunctief in zijn vertaling weergeeft (“where should you be?”), zie A LLEN, Pyramid Texts, p. 22. T OPMANN , D. in: TLA beschouwt wn blijkbaar als een perfectieve sDm=f en vertaalt tweemaal met een voltooid tegenwoordige tijd, zoals in voorbeeldzin 19 op pagina 46. 509 Die lectuur wordt bevestigd door varianten met een uitgebreide spelling. Voor de plaats van het adverbiaal vraagwoord vóór de sDm=f -vorm, zie A L LEN , Inflection, §219A en de opsomming van een aantal andere attestaties in FAULKNER , AEPT Suppl., p. 18, opm. 1. 510 IIae gem. werkwoorden vertonen immers geen prefix in de suffixconjugatievormen, zie A LLEN, Inflection, §42. 511 De verklaring als een perfectieve sDm=f is gebaseerd op een gelijkaardige passage in de Sarcofaagteksten waarbij in het antwoord een sDm.n=f -vorm ii.n=i gebruikt wordt, zie ibid., p. 531, noot 309. 512 Zoals bv. wordt aangenomen in V ERNUS, Future at issue, p. 51. De passage zou dan een parallel trekken tussen een archetypische actie die is uitgevoerd voor Horus en een toekomstige actie die voor de koning zal uitgevoerd worden. 513 Zie voor een meer uitgebreide bespreking hiervan punt 6. op pagina 66. (Pyr. §52aW (PT77)) (Pyr. §52aW (PT77)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f B 114 > b " 4 1 4 135 §217a # 1 B > 2 E hA W. aHa Szp 2W. 35 & E J > " > B 2 E # 2W. 35 B n=k t=k pn m-a(=i) hA W. wn(=i) n=k m (i)aA(w) “O W., richt uzelf op, ontvang voor uzelf dit brood van u uit (mijn) hand. O W., ik zal een bediende voor u zijn.”514 (Pyr. §217a–bW (PT223)) Overigens translitereert FAULKNER515 B B > als wn(n)=i n=k : hij veronderstelt dat er sprake is van een haplografie van de tweede n van wnn en de prepositie n o.w.v. de opeenvolging van n-klanken. In dat geval is deze zin een voorbeeld van een prospectieve sDm=f van wnn en wordt m (i)aA(w) benadrukt. Hoewel in de Piramidenteksten drie identieke fonogrammen achtereen inderdaad vermeden werden om geen verwarring te creëren met meervoudsvormen,516 betekent dit nog niet dat een groep van slechts twee B -tekens per definitie verdacht is. Er staat dus waarschijnlijk een subjunctief van wnn, gevolgd door een prepositie n. In spreuk 269 tenslotte komen twee voorbeelden van de subjunctief wn voor die wellicht op dezelfde wijze verklaard kunnen worden: B B B B , 4 1 4 I1 I, 136 §377b B B ; E 2W.35 ' ' ' wn W. Hna=Tn nTr.w wn=Tn Hna W. 2W.35 ; E B ' ' ' B nTr.w “Als W. samen met jullie is, o goden, dan zijn jullie samen met W., o goden.”517 , 4 1 4 I, I1 137 §377b B B ; E 2W.35 ' ' ' wn W. Hna=Tn nTr.w wn=Tn Hna W. 2W.35 ; E B ' ' ' B nTr.w “Als W. samen met jullie is, o goden, dan zijn jullie samen met W., o goden.” Hier is voor de vertaling als een spiegelzin gekozen, omdat dit een constructie is die in de Piramidenteksten niet enkel door een opeenvolging van twee nominale sdm=f - of sDm.n=f -vormen uitgedrukt kan worden. A LLEN onderscheidt in zijn bespreking van de spiegelzinnen maar liefst vier constructies: ‘marked/marked’, ‘marked/unmarked’, ‘unmarked/unmarked’ en ‘unmarked/marked’, waarbij ‘marked’ voor een gegemineerde vorm staat (bv. irr, wnn) en ‘unmarked’ voor een ongegemineerde vorm (bv. iri, wn).518 In dit geval is er sprake van de derde constructie en die kan op twee manieren geïnterpreteerd worden: ofwel hebben beide vormen een nominale functie ofwel zijn het eigenlijk twee opeenvolgende onafhankelijk zinnen, die door hun sterk gelijkaardige inhoud ook als spiegelzin vertaald kunnen worden.519 2) pseudoverbale constructie (subject + r + infinitief): In de volgende zin uit inscriptie A2 van snDm-ib (inti) komt een constructie voor waarvan men reeds voorgesteld heeft dat er een subjunctief van wnn als converter gebruikt wordt in een iw=f r sDm-hoofdzinspatroon:520 514 Zo vertaald in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 52; A LLEN, Pyramid Texts, p. 28 en door T OPMANN , D., in: TLA. De term (i)aA(w) wordt door T OPMANN als “Dolmetscher” vertaald, terwijl A LLEN het als “attendant” weergeeft (wat in de context van de vorige zin logischer lijkt: iemand die brood geeft aan iemand anders is nu niet direct een tolk). 515 FAULKNER, AEPT Suppl., p. 52, opm. 5. 516 Aangezien de tekst in kolommen staat, zouden drie B -tekens achter elkaar bovendien foutief als het C -teken (mw) begrepen kunnen worden, zie A LLEN, Inflection, §17. 517 In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 77 en door T OPMANN , D., in: TLA wordt wn tweemaal als een wenszin vertaald. A LLEN vertaalt beide vormen van wnn letterlijk als een subjectieve toekomende tijd als hoofdzinspatroon (“you/Unas shall be”). De parallel gevormde zinnen in Pyr. §377a en §377c vertaalt hij op dezelfde wijze. 518 A LLEN, Inflection, §224A–D. 519 ibid., §224C. De constructie met twee onafhankelijke zinnen is het best geattesteerd voor adverbiale, adjectivische en ontkende verbale zinnen. 520 Gebruikte herstellingen uit B ROVARSKI, Senedjemib complex, afb. 1 (na p. 90). (Pyr. §377bW (PT269)) (Pyr. §377bW (PT269)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5. Het subjunctieve wn=f CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC A CCCCCCCCCC 115 CCCC E CCC 4 1 CCCC CCC CCCC CCCCCCC CCC CCCCC CCCC " [in 4 7 4 CC B CC /B , CCC B 4 CC 4 CCCC 138 6CC CC CCCC CC CCCC CCC CC CC I CCCC CCCC CC; CCC CCC CCCC B CCCC CCCC CC" CCC CCCCCCC CCCC CCCC CCC M CCC CCC* O % 4 2 0 A 0 35 CC0 CCCC CC? CC CC; CCC CCC ' CCC CCC = " 2 CCCC CCCC Hm wn r xpr Twt] Dd mrr.t izzi r [saH] nb xpr m [tA] pn “[Zal het nog gebeuren? Jij] bent iemand die zegt wat Izezi graag heeft, meer dan elke edele in dit land.”521 Voor de passage 0 B ; I B B 4 " 4 zijn reeds verschillende verklaringen gegeven: a) E DEL heeft 0 B als een schrijfwijze voor ii n(=i) gelezen en vertaalt dit als een imperatief: “Komm doch zu mir”.522 De vorm B M erachter ziet hij ook als een imperatief (van het werkwoord wni ‘haasten’) met r + prosp sDm=f (zonder subject) om het doel uit te drukken: “Eile, so dass (es) ausgeführt wird!”523 b) S ILVERMAN heeft aangetoond dat er een aantal problemen verbonden zijn met E DELS interpretatie: eerst en vooral is 1 een zeldzame vorm voor de imperatief van het werkwoord ii 524 en bovendien komt het partikel F vooral in twee andere zinstypes voor, nl. voor een nominaal subject in een participial statement ingeleid door in (in Hm X sDm) en voor een vooropgeplaatst nominaal subject (ingeleid door in) gevolgd door een sDm=f -vorm (in Hm X sDm=f). 0 B kan ook het vraagpartikel in zijn, maar er zijn slechts drie andere voorbeelden bekend van vraagzinnen waarin het partikel Hm voorkomt. Naast twee voorbeelden met in iw Hm is er nog één zin waarin Hm onmiddellijk volgt op het vraagpartikel in (zoals hier) en waarin sprake lijkt te zijn van een retorische vraag die een negatief antwoord verwacht. Als er in deze zin sprake is van een retorische vraag moet het verwachte antwoord eerder positief zijn, maar S ILVERMAN denkt niet dat we hier te maken hebben met een vraagzin. Hij heeft geen definitief voorstel voor de interpretatie van de zin en hij geeft er ook geen vertaling van.525 c) volgens A LLEN is de vorm wn r xpr de subjunctieve tegenhanger van de constructie iw=f r xpr (hier zonder uitgedrukt subject) en hij vertaalt de zin als “Is it yet to happen?”. Iets vrijer kan dit gecombineerd worden met de volgende zin als een conditionele zin (“Als het nog moet gebeuren, dan ben jij iemand . . . ”). Helaas geeft hij niet meer uitleg over die constructie, die uniek zou zijn in het Oudegyptisch.526 Bovendien ontbreekt er eigenlijk ook een subject bij wn als wn een subjunctieve sDm=f zou zijn. De reden waarom men hier in de toekomstgerichte constructie iw=f r sDm het partikel iw zou vervangen door de subjunctief wn is me evenmin duidelijk, zodat A LLENS verklaring m.i. niet echt bevredigend is. 521 W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 19 vertaalt als (retorische) vraag “Will it in fact get accomplished?”. H AFEMANN , I., in: TLA vertaalt “[Wenn es aber] so geschehen wird, dann (deshalb), weil Du einer bist . . . ”. In R OCCATI, Littérature, p. 125 en E ICHLER, SAK 18 (1991), p. 124 hetzelfde vertaald als door EDEL (bovendien vertaalt R OCCATI de nominale zin Twt Dd incorrect als “tu dis”). Slechts zeer gedeeltelijk vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 122–123. 522 E DEL, AG, §609 en §839. 523 ibid., §622. 524 De gebruikelijke vorm is 2 X mi, zie ibid., §609–610. 525 S ILVERMAN, Interrogative constructions, p. 89, noot 515. 526 B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 92–93. Voor vraagzinnen die als conditionele zin vertaald kunnen worden, zie S ILVERMAN, Interrogative constructions, p. 105–108. (Urk I, 61, 6–7) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.5.4 3.5. Het subjunctieve wn=f 116 Conclusie: de subjunctieve converter wn=f In het Oudegyptisch wordt de subjunctieve sDm=f van wnn in de volgende constructies gebruikt: 1) om een adverbiale zin om te zetten tot een doelzin die niet ingeleid wordt door een prepositie (17 attestaties). In verschillende zinnen kan er zowel sprake zijn van een doel als een gevolg: de scheiding tussen beide is niet altijd even duidelijk. 2) om de pseudoverbale constructie subject + toestandsvorm om te zetten tot een doelzin zonder prepositie (1 attestatie). 3) om de pseudoverbale constructie subject + Hr + infinitief om te vormen tot een bijzin van gevolg, afhankelijk van de prepositie r (1 attestatie). 4) om een adverbiale zin om te vormen tot een wenszin (16 attestaties).527 5) om een adverbiale zin om te vormen tot een objectszin, afhankelijk van rDi (5 attestaties). 6) om een adverbiale zin om te vormen tot een objectszin, afhankelijk van mri (3 attestaties). 7) om een adverbiale zin expliciet als toekomstig te markeren (zoals de prospectief), maar dan zonder emfatische betekenis en/of met een modale nuance (5 attestaties). 8) om een adverbiale zin in te bedden in de protasis van een conditionele zin ingeleid door ir. Uit het Oude Rijk zijn er geen voorbeelden te vinden van die constructie, maar we hebben ter illustratie een zin uit de 11e dynastie aangehaald. Aangezien de ontkende variant van die constructie (nl. ir nfr n wnn + adverbiaal predicaat) wél meermaals geattesteerd is in ons tekstcorpus, is het wellicht slechts toeval dat er geen voorbeelden bewaard zijn van de positieve variant vóór de 11e dynastie. Het bestaan van de volgende constructies is niet helemaal zeker, omdat er telkens slechts één –deels beschadigde– attestatie van bewaard is: 1) om een adverbiale zin om te vormen tot doelzin, afhankelijk van de prepositie n-mrw.t (1 mogelijke attestatie). 2) om de pseudoverbale constructie subject + toestandsvorm om te vormen tot een objectszin, afhankelijk van rDi (1 mogelijke attestatie). Het is onduidelijk of de subjunctieve sDm=f van wnn gevolgd kan worden door een adjectivisch predicaat: het enige mogelijke voorbeeld hiervan vinden we in de uitdrukking ir wn mry (n=)Tn Hzy Tn nsw.t en de verklaring van die zin is niet evident. Een andere problematische constructie is die waarin wn gevolgd wordt door de pseudoverbale constructie subject + r + infinitief. Hiervan is één mogelijk voorbeeld bewaard, maar in dat geval ontbreekt er een subject (wn r xpr) en het geheel wordt voorafgegaan door de partikels in en Hm, wat een zeldzaam fenomeen is. 527 Waarvan één te beschadigd is om met zekerheid vast te stellen of wn een wenszin of een doelzin introduceert. Het predicaat nà wn is ook beschadigd, maar gezien de 32 attestaties van doel- en wenszinnen met een adverbiaal predicaat (tegen slechts 1 met een pseudoverbale constructie met toestandsvorm) stond hier naar alle waarschijnlijkheid ook een adverbiaal predicaat. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6 3.6.1 3.6.1.1 3.6. Het nominale wnn=f 117 Het nominale wnn=f Algemene betekenis Vorm van de nominale sDm=f In deze werkwoordsvorm gebruiken de IIae gem. werkwoorden de stamvorm, dus de 528 Hoewel deze werkwoordsvorm traditioneel als een afzononverkorte vorm B B wnn. derlijke vorm in het suffixconjugatiesysteem beschouwd wordt,529 heeft A LLEN hier een andere visie op.530 A.d.h.v. een aantal voorbeeldzinnen die niet zomaar in de Standaardtheorie passen,531 herbekijkt hij het systeem van de verschillende nominale vormen. De finiete werkwoordsvormen kunnen globaal verdeeld worden in attributieve vormen en niet-attributieve vormen: 1) de nominale attributieve werkwoordsvormen (participia en relatiefvormen) zijn genominaliseerd m.b.t. een (al dan niet uitgedrukt) antecedent en zijn gemarkeerd door uitgangen die afhangen van het geslacht en getal van het antecedent. 2) de nominale niet-attributieve werkwoordsvormen weerspiegelen ook een nominale transformatie van een werkwoordelijke groep, zodat deze als een naamwoord(zin) kan functioneren. Uit het feit dat de geslachts- en getaluitgangen bij de attributieve vormen weggelaten worden in predicatief gebruik en ook in attributief gebruik reeds in het Oudegyptisch optioneel zijn,532 heeft P OLOTSKY afgeleid dat dit slechts secundaire kenmerken zijn.533 Door de sterke gelijkenissen tussen attributieve en niet-attributieve nominale werkwoordsvormen is het niet onwaarschijnlijk dat beide vormen dezelfde nominale transformatie weerspiegelen. Een niet-nominale werkwoordsvorm wordt in eerste instantie omgezet in een nominale werkwoordsvorm voor niet-attributief gebruik, en door toevoeging van uitgangen kan deze vorm ook attributief gebruikt worden. Het klassieke voorbeeld om dit te illustreren is deze zin uit een brief van koning Dd-kA-ra (izzi) aan ra-Spss: 0 M ; I 2 F 4 4 4 iw Hm Hm(=i) rx mrr=k Dd (i)x.t nb(.t) mrr.t Hm(=i) “(Mijne) %4>* O = %4 F majesteit weet voorwaar dat jij ervan houdt alle dingen te zeggen die (mijne) majesteit liefheeft.” De ‘nominale’ sDm=f mrr=k en de relatiefvorm mrr.t zijn dus één en dezelfde vorm.534 De morfologische gelijkaardigheid van de nominale sDm=f en de imperfec528 A LLEN, Middle Egyptian, §24.3.1 en M/W, GREC, §546. 529 Bv. in P OLOTSKY, PIASH II/5 (1965), §47 (waar de vorm “emphatic mrr=f ” genoemd wordt) en in P OLOTSKY, IOS 6 (1976), §2.1.3 (“forme substantive personelle”). In navolging van P OLOTSKY spreekt men meestal over een ‘substantivische’ of ‘nominale’ sDm=f. 530 De discussie betreft enkel de vorm; de bekende nominale en emfatische gebruikstoepassingen worden niet in vraag gesteld, zie A LLEN, Middle Egyptian, 25.2. 531 Hoofdzakelijk –maar niet exclusief– uit de Piramidenteksten. Achtereenvolgens vermeldt hij zinnen waarin de (volgens de ST steeds nominale) sDm.n=f van een bewegingswerkwoord voorafgegaan wordt door iw en zinnen die duidelijk emfatisch in functie zijn, maar hiervoor geen emfatische vorm gebruiken, zie A LLEN, LingAeg 1 (1991), p. 1–3. 532 Al is dit ook weer niet zo’n frequent fenomeen: van getalcongruentie wordt wel geregeld afgeweken, maar afwijkingen van geslachtscongruentie zijn wel heel zeldzaam in het Oudegyptisch, zie E DEL, AG, §982–990. 533 P OLOTSKY, IOS 6 (1976), §2.3.2. 534 A LLEN, LingAeg 1 (1991), p. 3–6 en p. 9–10. Dezelfde analyse is ook mogelijk voor de prospectieve sDm=f /participia/relatiefvormen, zie ibid., p. 6–7 en ibid., p. 6, noot 21 voor verwijzingen naar verdere literatuur over het al dan niet bestaan van de prospectieve participia en relatiefvormen. Of en in hoeverre dezelfde transformatieregel ook van toepassing is op de passieve vormen is minder duidelijk, zie ibid., p. 8–9. (Urk I, 180, 1) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 118 tieve relatiefvorm ondersteunt alvast deze hypothese. Het actief participium vervolgens is afgeleid van de nominale, niet-attributieve werkwoordsvorm door toevoeging van de geslachts- en getalsuitgangen én door het coreferentieel subject te verwijderen. Op basis van enkele voorbeelden uit de Piramidenteksten meent A LLEN dat ook dit slechts een secundair proces is.535 Omdat de perfectieve relatiefvormen en participia wellicht volgens dezelfde transformatie tot stand gekomen zijn, vermoedt A LLEN dat er ook een perfectieve, niet-attributieve nominale werkwoordsvorm moet bestaan hebben. Deze vorm zouden we dan terugvinden in de zeldzame passages waarin een ongegemineerde vorm duidelijk een nominale of emfatische functie heeft.536 De aspectuele tweedeling perfectief – imperfectief komt dus niet enkel voor bij de synthetische, attributieve vormen, maar ook bij de (traditioneel als) sDm=f (beschouwde) vormen door het mechanisme dat A LLEN ‘nominale transformatie’ noemt:537 1) perfectieve iri=f → nominale iri=f → attributieve iri (participium) / iri=f (relatiefvorm) 2) imperfectieve iri=f 538 → nominale irr=f → attributieve irr (participium) / irr=f (relatiefvorm) Dit alles leidt A LLEN ertoe de zgn. ‘nominale sDm=f ’ niet als een aparte vorm in het suffixconjugatiesysteem te beschouwen, maar als een speciaal gebruik van de relatiefvormen: “non-attributive use of the relative forms”.539 Deze theorie is misschien niet algemeen aanvaard, maar omdat A LLENS argumenten ook niet zomaar ontkend kunnen worden, blijft het een interessante theorie om in het achterhoofd te houden. 3.6.1.2 Betekenis van de nominale sDm=f De nominale sDm=f is een onvoltooide vorm die op zich geen temporele waarde heeft, maar afhankelijk van de context op het verleden, het heden of de toekomst betrekking kan hebben.540 De nominale sDm=f wordt gebruikt om een werkwoord syntactisch de functie van een substantief te laten vervullen, waarvan het bekendste gebruik natuurlijk het benadrukken van het adverbiale gedeelte in de zin is. In A LLENS theorie is wat de meeste andere egyptologen de ‘nominale sDm=f ’ noemen het niet-attributief gebruik van de imperfectieve relatiefvorm, die een actie als onvoltooid, herhaald of nog bezig zijnde beschrijft. De perfectieve relatiefvorm wordt volgens hem gebruikt om een actie te beschrijven zonder speciale aanduiding van tijd of aspect.541 3.6.1.3 De nominale converter wnn=f De nominale sDm=f van wnn wordt gebruikt om non-verbale (incl. pseudoverbale) constructies te nominaliseren, zodat die de verschillende functies van een substantief kunnen 535 ibid., p. 5, noot 13. 536 Naast de voorbeelden waarnaar reeds verwezen werd in voetnoot 531 op de pagina hiervoor, zie ook nog ibid., p. 5. 537 ibid., p. 5 en p. 30–31. 538 Dit is geen fout: met imperfectieve iri=f bedoelt A LLEN de vorm die wij hier afhankelijke sDm=f noemen. 539 A LLEN, Middle Egyptian, §25.1. 540 M/W, GREC, §612. 541 A LLEN, Middle Egyptian, §25.2. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 119 innemen in een zin: subject, object, bijwoordelijke bepaling, afhankelijk van preposities, in een genitief of als predicaat van een nominale zin. Daarnaast kan de converter ook dienen om in non-verbale zinnen een adverbiale bepaling te benadrukken542 of in een zgn. ‘spiegelzin’.543 Van die constructies zijn er echter geen voorbeelden terug te vinden in ons tekstcorpus.544 Volgens D ORET werd de nominale sDm=f in de narratieve teksten uit het Oude Rijk enkel gebruikt als object van bepaalde werkwoorden en preposities,545 wat voor het werkwoord wnn ook bevestigd wordt in ons tekstcorpus. 3.6.2 Mogelijke constructies In het Middelegyptisch kan het nominale wnn=f als converter gevolgd worden door een: 1) adverbiaal predicaat: om een adverbiale zin syntactisch de positie van een substantief te laten innemen, leidt men deze in door een nominale sDm=f van wnn, bv. B B 4) / B B - 40) 6 wnn.xr=f wDA(.w) mi wnn=f tp tA “Hij zal welvarend zijn zoals hij op 546 aarde was.” Vaak echter gebruikt men wnn om het adverbiale gedeelte van de zin te benadrukken, maar in die gevallen is er misschien eerder een prospectieve sDm=f gebruikt, omdat de betekenis meestal toekomstig is.547 2) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm of subject + Hr/m/r + infinitief): ook pseudoverbale constructies kunnen d.m.v. de nominale wnn=f genominaliseerd worden, met eventueel emfase op het adverbiale predicaat.548 In het Oudegyptisch komen dezelfde constructies voor. Bovendien is er één voorbeeld waarin het nominale wnn=f waarschijnlijk gevolgd wordt door een (eveneens nominale) sDm=f -vorm. 3.6.3 Syntactische posities van deze constructies In deze constructies verschijnt het nominale wnn=f in de volgende syntactische posities: 3.6.3.1 Na het partikel ir (conditioneel) Het partikel ir –dat de conditionele zin inleidt– kan door de prospectief (zie §3.4.3.1 op pagina 72)549 of de subjunctief (zie §3.5.3.1 op pagina 96) van wnn gevolgd worden om een adverbiale of pseudoverbale zin in te bedden in de protasis. De constructie ir wnn gevolgd door een sDm=f -vorm is bij de bespreking van de werkwoordsvormen nog niet aan bod gekomen. Omdat al is voorgesteld dat er in die constructie een nominale sDm=f van wnn gebruikt wordt, gaan we er hier dieper op in. 542 Zie hiervoor de opmerkingen in voetnoot 303 op pagina 69. 543 M/W, GREC, §436. Zie J UNGE , F., “Emphasis and sentential meaning in Middle Egyptian” (GOF IV/20), Wiesbaden 1989 voor meer informatie over emfaserende constructies met een nominale sDm=f. 544 Zie voor enkele voorbeelden uit het Middelegyptisch echter A LLEN, Middle Egyptian, §25.2 545 D ORET, NVS, p. 49. 546 M/W, GREC, §525. 547 Zie de voorbeeldzin in §3.4.1.4 op pagina 70. 548 ibid., §774. 549 Hiervan zijn geen voorbeelden te vinden in ons tekstcorpus, maar het is een bekende constructie in het Middelegyptisch. (BD, 72, 14 Nu) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 120 1) nominale sDm=f : Het patroon ir wnn sDm=f –dat vooral in brieven uit het Oude Rijk en vroege Middenrijk voorkomt–550 is reeds door verschillende onderzoekers uitgebreid bestudeerd. Omdat die er zeer uiteenlopende verklaringen voor gegeven hebben, zullen die eerst kort voorgesteld worden.551 Daarna trachten we de verschillende theorieën te toetsen aan de vier attestaties van het patroon die vóór het Middenrijk te dateren zijn.552 a) S ILVERMAN heeft in zijn studie van de vraagpartikels in en in-iw de volgende opmerkingen gemaakt over de constructie ir wnn sDm=f : de verklaring dat wnn na ir de syntactisch ondergeschikte variant van iw is,553 is in het geval van ir wnn sDm(.n)=f niet bevredigend. Het hoofdzinspatroon iw sDm.n=f wordt immers gewoon ir sDm.n=f in een protasis, dus moeten de zeldzame voorbeelden van ir wnn sDm.n=f een andere betekenis hebben, nl. die van een “future perfect”.554 De constructie ir wnn sDm=f kan ook onmogelijk de conditionele tegenhanger zijn van iw sDm=f, omdat de gewoontematige nuance van die constructie nooit aanwezig is in conditionele zinnen ingeleid door ir wnn sDm=f : die drukken immers een hypothetische (en geen gewoontematige) situatie uit.555 Een verklaring van het precieze betekenisverschil tussen ir sDm=f en ir wnn sDm=f geeft S ILVERMAN echter niet.556 b) D EPUYDT onderscheidt (door vergelijking met het Koptisch) twee types ‘conditionele’ zinnen in het Middelegyptisch: type A (ir sDm=f) en type B (ir wnn sDm=f). De werkwoordsvorm nà wnn beschouwt hij als een circumstantiële sDm=f.557 Een opvallend kenmerk is dat in type A slechts één werkwoordsvorm gebruikt wordt in de protasis (een prospectieve sDm=f), terwijl in type B verschillende vormen mogelijk zijn. Gecombineerd met het feit dat type B vaak in brieven voorkomt,558 concludeert hij dat een protasis van type B deictisch is, d.w.z. dat de voorwaarde wordt gerelateerd aan het ogenblik van de uitspraak. De voorwaarde is dus niet universeel en tijdloos (zoals ir sDm=f : “(telkens) wanneer . . . ”), maar wordt expliciet als voor-, gelijk- of natijdig t.o.v. het standpunt van de spreker aangeduid en kan vertaald worden met “indien het het geval is dat . . . ”.559 Tot slot beargumenteert D EPUYDT dat protases van type A en type B de pragmatische categorieën van een voorwaarde en een premisse vertegenwoordigen.560 ir sDm=f drukt een voorwaarde uit (die louter hypothetisch is) waarvan men geen enkele zekerheid heeft dat 550 Zie C OLLIER, LingAeg 13 (2005), p. 2, 7, 14–18 voor een overzicht van de attestaties uit brieven en andere documenten. Enkele andere voorbeelden (o.a. uit de Sarcofaagteksten) die in M/W, GREC, §992 vermeld worden, zijn helaas niet opgenomen in C OLLIERS overzichtsartikel. 551 Omdat het boek JAMES , T.G.H., The Hekanakhte Papers and other early Middle Kingdom Documents, New York 1962 gedurende lange tijd uitgeleend was in de bibliotheek tijdens de laatste revisie van deze thesis, heb ik helaas JAMES’ verklaring van de ir wnn sDm.n=f -constructies in de Hekanakhte-brieven niet meer kunnen opnemen. 552 Twee uit de 6e dynastie en twee uit de 11e dynastie, die uitzonderlijk toch zijn opgenomen in het onderzoek, omdat het unieke voorbeelden zijn van een constructie ir wn sDm=f, met een verkorte vorm van wnn, zie §2.1.1.3 op pagina 16 voor de teksten uit de Eerste Tussenperiode die in dit onderzoek betrokken zijn. 553 Zo in E DEL, AG, §973 en G ARDINER, EG3 , §150 en §474.1. 554 Een analyse die ook A LLEN maakt, cfr. infra. 555 S ILVERMAN, Interrogative constructions, p. 107–108. 556 Maar dat is dan ook niet het primaire onderwerp van zijn studie. 557 D EPUYDT, RdÉ 39 (1988), p. 204–205. 558 Niet uitsluitend, zo bv. CT V, 203g–j, ook vermeld in M/W, GREC, §992. 559 D EPUYDT, JEA 77 (1991), p. 72–77. 560 D EPUYDT, RdÉ 46 (1995), p. 84–86. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 121 het gebeurd is, gebeurt of zal gebeuren: vandaar dat de tijdswaarde van zo’n zin niet expliciet wordt aangegegen. ir wnn sDm=f (en varianten) drukt een premisse uit, d.w.z. dat de inhoud als waar wordt beschouwd, men veronderstelt dat de voorwaarde gebeurd is/gebeurt/zal gebeuren. In deze zinnen kan de tijdswaarde dus wel uitgedrukt worden door de keuze van de werkwoordsvorm na wnn. c) K RUCHTEN verklaart het verschil tussen ir en ir wnn op een heel andere manier: het element wnn is een nominale sDm=f die gebruikt wordt om een zelfstandige zin de syntactische positie van een substantief te laten innemen zodat deze zin afhankelijk van ir kan gebruikt worden in de protasis van een conditionele zin. ir wnn kan gevolgd worden een nominale sDm=f, een prospectieve sDm=f of een nominale sDm.n=f : alledrie vormen die nominaal kunnen gebruikt worden dus. Een ander opvallend kenmerk in de zinnen die genominaliseerd worden door wnn is dat er steeds een adverbiaal gedeelte aanwezig is. Ook komen conditionele zinnen ingeleid door ir wnn wel eens per twee voor, waarbij beide zinnen twee alternatieven formuleren. De oppositie door beide protases uitgedrukt heeft daarbij geen betrekking op de actie zelf (door het werkwoord uitgedrukt), maar wel op de modaliteiten van de actie (door het adverbiaal gedeelte uitgedrukt). Dit alles heeft K RUCHTEN doen besluiten dat ir wnn gevolgd wordt door een emfatische zin,561 die wordt genominaliseerd door wnn.562 De opbouw van zo’n emfatische zin is volgens sommigen immers niet anders dan die van een gewone adverbiale zin (substantief/pronomenS + adverbiaal gedeelte P ) genominaliseerd door wnn: het enige verschil is dat het subject hier een nominale werkwoordsvorm is.563 Om een emfatische zin afhankelijk van het partikel ir te maken moet die dus wel ingeleid worden door wnn. In de vertaling van de protasis moet het adverbiaal gedeelte 4B BB@ 4 uiteraard benadrukt worden, bv. 0 4 B "J B F>: 5)0?!GE\ @ ir wnn rdi.n=k ini.t(w) n=i it-mH is r ab.t pA it-mH mA xy Dd.t=i 5 %* O “Indien het om het nieuwe graan te bewaren is dat je oud graan hebt laten brengen naar mij, wat kan ik dan zeggen?” De hypothese die in deze zin wordt uitgedrukt heeft dus geen betrekking op de actie zelf (dat die gebeurd is, staat vast) maar wel op de manier waarop de actie plaatsvond. De keuze van de werkwoordsvorm die na ir volgt kan de conditionele zin een voltooide, onvoltooide of toekomstige waarde geven. De verklaring van K RUCHTEN is in een recente referentiegrammatica overgenomen.564 = d) in zijn publicatie van de Hekanakhte-brieven vertaalt A LLEN de constructie ir wnn sDm.n=f als een voltooid toekomende tijd (bv. “if you will have brought . . . ”). In P OLOTSKY ’ S terminologie: nom sDm=f S + adverbiaal gedeelteP . 562 K RUCHTEN, JEA 80 (1994), p. 102–107. 563 De grammaticale structuur van ir wnn sDm=f zinnen is dan net hetzelfde als zinnen van het type ir wnn + adverbiale zin, zie voorbeeldzin 86 op pagina 97 (waar ir weliswaar gevolgd wordt door een subjunctieve sDm=f van wnn). 564 M/W, GREC, §992. De aanwezigheid van wnn in een conditionele zin en het betekenisverschil tussen beide constructies is volgens M ALAISE en W INAND niet enkel semantisch gemotiveerd, zoals D EPUYDT meent: het betekenisverschil is slechts een neveneffect van de constructie. Ook S ATZINGER beschouwt de functie van wnn in deze constructies als puur syntactisch gemotiveerd, zie S ATZIN GER , H., Die Protasis ir sDm.f im Älteren Ägyptisch, in: LingAeg 3 (1993), p .121–135; S ATZINGER , H., “Die Protasis ir sDm.f. . . ” – some afterthoughts, in: LingAeg 4 (1994), p. 271–274. 561 (Hekanakhte, I, verso 3–4) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 122 Hij beschouwt de wnn na ir als een prospectieve sDm=f, die in combinatie met een sDm.n=f een “future perfect” uitdrukt. De keuze voor de vorm ir wnn sDm.n=f i.p.v. ir sDm.n=f is volgens hem niet louter syntactisch gemotiveerd: in Hekanakhte, I, verso 3–4 (cfr. supra) is er wel sprake van een emfatische constructie565 maar de volgende zin kan niet op dezelfde wijze verklaard worden:566 ir grt wnn Sd.n=sn Sa.t m dbA n nA n bty nt(y) m pr-hAA dd=sn st im gr “Indien ze daarentegen de overeenkomstige waarde verzameld zullen hebben van dat emmerkoren dat in Per-Haä is, dan moeten ze het daar ook gebruiken.” In dit geval kan Hekanakhte onmogelijk weten of zijn mensen het graan bijeengebracht zullen hebben of niet, en dus kan de voorwaarde ook geen betrekking hebben op de modaliteiten van de actie. Wat beide zinnen echter gemeen hebben, is de relatie tussen het referentiemoment en het ogenblik waarop de conditionele zin ‘opgelost’ kan worden, m.a.w. het ogenblik waarop duidelijk wordt of de protasis waar was of niet. In beide zinnen is dit ogenblik t.o.v. Hekanakhte’s perspectief in de toekomst gesitueerd, wat de keuze voor een toekomstgerichte constructie met een prospectief verklaart.567 e) C OLLIER stelt een andere oplossing voor en introduceert het onderscheid tussen een “projective conditional” en een “evidential conditional”.568 Het verschil tussen beide types is dat bij een “projective conditional” de protasis in de toekomst (of in de verbeelding van de spreker) gesitueerd is en dus niet verifieerbaar is op het ogenblik van spreken. De protasis van een “evidential conditional” daarentegen karakteriseert een stand van zaken die in principe wél verifieerbaar is op het ogenblik van spreken, wat in de vertaling omschreven kan worden als “indien het het geval is dat” of “indien het zo is dat”. Bovendien kan de relatie tussen de protasis en apodosis ook in het ‘nu’ geactiveerd worden: als de protasis als waar geaccepteerd wordt, kan de apodosis onmiddellijk uitgevoerd worden (bv. een bevel dat opgevolgd wordt, een vraag die gesteld wordt, . . . ). Een ander opvallend kenmerk van “evidentials” is dat ze meestal gebruikt worden in een situatie waarin er een (echt of ingebeeld) verschil in kennis is tussen beide gesprekspartners. In het geval van een brief gaat het bv. om de zender die onzeker is over de gang van zaken van een gebeurtenis, maar een bepaalde mogelijkheid voor ogen heeft en bovendien denkt dat de ontvanger zich in een betere positie bevindt om de protasis op te lossen.569 In de Hekanakhte-brieven meent C OLLIER de twee reeds vermelde conditionele zinnen met ir wnn sDm=f als “evidential conditionals” te kunnen lezen, 565 Waarin de voorwaarde niet op het werkwoord zelf slaat (het staat nl. vast dat het oud graan gebracht is naar Hekanakhte), maar op de prepositionele groep r ab.t pA it-mH mA (Hekanakhte vraagt zich af waarom dat gebeurd is). 566 O.w.v. praktische problemen heb ik van deze tekstpassage de hiërogliefen niet meer op tijd kunnen invoegen. 567 A LLEN , J.P., The Heqanakhte Papyri, New York 2002, p. 92–93. 568 C OLLIER, LingAeg 13 (2005), p. 1–29. Beide soorten conditionele zinnen behoren tot de zgn. “open” of “indicative conditionals” (in tegenstelling tot de “remote” of “subjunctive conditionals’), zie ibid., p. 9. Voor C OLLIERS bedenkingen bij A LLENS weergave van Hekanakhte, I, recto 4–5, zie ibid., p. 3–4 en p. 18–19. Ik ga hier niet verder op in, omdat een en ander ook afhangt van de (inhoudelijke) interpretatie van Hekanakhte’s brieven en het patroon wnn sDm.n=f bovendien niet voorkomt in ons tekstcorpus. 569 ibid., p. 5 en p. 10. Zie ibid., p. 8–10 voor meer theoretische achtergrondinformatie en verwijzingen naar algemeen taalkundige studies over conditionele zinnen. (Hekanakhte, I, recto 4–5) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 123 en alle conditionele zinnen met ir sDm=f als “projective conditionals”.570 Ook de zinnen met ir wnn uit andere Oud- en Middelegyptische bronnen verklaart hij op dezelfde wijze.571 Bij non-verbale zinnen is het onderscheid tussen een “evidential” en “projective” protasis (als het al bestaat) echter niet te zien in de gebruikte werkwoordsvorm, omdat deze enkel m.b.v. wnn na het partikel ir kunnen voorkomen. We hebben dus te maken met een onderscheid dat in het oudere Egyptisch slechts deels gegrammaticaliseerd is, een proces dat pas in het Nieuwegyptisch voltooid is door het systematische gebruik in brieven van inn voor “evidentials” en ir iw voor “projectives”.572 Uit het Oudegyptisch573 zijn slechts twee attestaties bekend van de constructie ir wnn sDm=f, beide uit dezelfde brief (pBerlijn 8869, van mri-ra-nxt aan zekere irw , over de misdaden van de gouverneur sAb.n(=i)):574 139 4 0 4 B B# \X0?" 5 > B> CC CCBCC CC 9 02 (" CC CC CC B 4 CC CC CC E CCCC # 4 CCC CCC > CC CC ? ! # CCCC 9 0 0 9 CCC CCC > ir wnn hAb is Di zS=k srx.t awAi iry r s[n]=k im x.t m s.t “Indien 02 ! 2 het is opdat jij zou zorgen dat de beroving die tegen mij gedaan is bekend gemaakt zou worden, dat jij naar mij geschreven hebt, (dan) is dat in orde (lett.: de zaak is op (zijn) plaats).”575 570 ibid., p. 1–29. 571 ibid., p. 14–18. 572 ibid., p. 28. 573 Volgens E DEL , E., Die Felsengräber der Qubbet el Hawa bei Assuan. II. Abteilung: die althieratischen Topfaufschriften. 1. Band: die Topfaufschriften aus den Grabungsjahren 1960, 1961, 1962, 1963 und 1965. 2. Teil: Text, Wiesbaden 1970, p. 104 moet de brief waarin de twee attestaties voorkomen overigens in de 8e dynastie gedateerd worden. 574 Deze sAb.n(=i) is mogelijk dezelfde persoon als de sAb.n(=i) van de bekende autobiografie (hier geciteerd in voorbeeldzin 169 op pagina 150), zie S MITHER , P.C., An Old Kingdom letter concerning the crimes of count Sabni, in: JEA 28 (1942), p. 10 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 178, al meent E DEL van niet, cfr. E DEL, Qubbet el Hawa II.1.2, p. 117, noot 104. In deze brief worden steeds de beleefdheidsuitdrukkingen zS=k ‘uw schrijver’ (wat meermaals voorkomt in brieven uit het archief van Elephantine) en sn=k im ‘uw broeder daar’ (een unieke vorm voor deze brief) gebruikt voor de geaddresseerde (‘jij’) en de briefschrijver (‘ik’). Dit impliceert echter niet dat beide personen van een zeer uiteenlopende sociale positie hadden, zoals blijkt uit de inhoud en de titels in deze brief. Volgens E ICHLER wordt de geaddresseerde hier mogelijk ‘uw schrijver’ genoemd omdat beide personen de brieven niet zelf schreven, maar hen dicteerden aan iemand die de brief neerschreef voor hen. De zender van de brief richt zich dus tot de schrijver van de geaddresseerde, die de brief dan voorlas voor de ontvanger. Ook de uitdrukking sn=k im duidt aan dat beide personen op gelijke voet stonden met elkaar, in tegenstelling tot het nederige bAk im dat gebruikt wordt in correspondentie met hogergeplaatsten. Volgens E ICHLER betekent sn in deze uitdrukking niet zozeer ‘broeder’ (aangezien beide personen zeker niet verwant zijn met elkaar) maar eerder ‘collega’, zie ook H ANNIG, AW I, p. 1152b. Om de vertaling niet complexer te maken dan ze al is, heb ik beide uitdrukkingen vervangen door de persoonlijke voornaamwoorden ‘jij’ en ‘ik’. Zie verder S MITHER, JEA 28 (1942), p. 18, noot c. en E ICHLER , E., Zwei Bemerkungen zu den hieratischen Briefen des Alten Reiches, in: SAK 123 (1991), p. 25–26. 575 In de vertaling van S MITHER, JEA 28 (1942), p. 16 komt het element wnn niet tot uitdrukking: de protasis is weliswaar inhoudelijk correct vertaald, maar zonder enige benadrukking. Idem in R OCCATI, Littérature, p. 289; door H AFEMANN , I., in: TLA en in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 178. Vertaald met benadrukking van de doelzin di zS=k srx.t awAi iry r sn=k im in W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 58, al volgt W ENTE ook niet letterlijk de originele tekst (“If the purpose of your writing to me is that . . . ”). Ik moet toegeven dat het quasi onmogelijk is om een grammaticaal correcte én vlot leesbare vertaling van deze constructie te maken, wat mogelijk de vrijere vertalingen van eerder genoemde auteurs verklaart. Zie IV op pagina 275 voor enkele opmerkingen bij de vertalingen van Oudegyptische teksten in deze studie. De zin is correct vertaald in K RUCHTEN, JEA 80 (1994), p. 104. (JEA 28, 17, 4–5) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 124 CC CCC CCCCCC CCC CCC CC CC B CCCC CCC CC CCC CCCC CCCC CCC CCC CC 8 B CCC > CC > CC > 5 5 4 ? *, B 9 ! # CCC CC CCC CCCC CC CCC CCC CC CC CCC CC 9 CCC CCCC CC0 CCCC CCCC 2 CCC " CCC CC CC 8 CCCC CC CC CCCC CCC CC B B 8 4 4 4 8 CCC CC CCCC CC CCCC CC & # ! 3 CC 4 > > > CC CCCC CC CC CCCC CCC CC 2 CC ) 9 0 2 2 4 D ) " CCCC E CC? CC7 CCCCCCC' 4 F?;\ CC9 02 # 6 140 5 0 4 6 M B B 4 0B? " CCC CCC CC O 7CCC CCC CCC CCC CCC CCC # ir swt wnn irr is zS=k nn r sD aHA Hr mAA [zS]=k xAs.ty n [... sn=k im...]dt [mA]A r=f sn=k im m mrr r=f zS[=k] HA.ty-a xtmw-bi.ty [smHr-wa.ty (i)m(y)-r(A)] Hm.wnTr sAb.n(=i) r sn=k im “Indien het daarentegen is om het gevecht af te breken dat jij dat gedaan hebt, omdat jij de beide vreemde landen gezien hebt van [...ik...], dan zal ik zien of jij de gouverneur, zegelbewaarder des konings, [enige hoveling en opzichter van] de priesters Sabni meer liefhebt dan ik.”576 Het is jammer dat in die twee voorbeelden de gebruikte werkwoordsvorm na wnn weinig informatief is: het sterke # \ X kan eender welke sDm=f vorm verbergen en # is niet helemaal ondubbelzinnig. Een schrijfwijze # is duidelijk ook de vorm 4 # # een stamvorm van iri en 4 4 duidelijk een gegemineerde vorm, maar een spelling 4 kan voor beide vormen gebruikt worden: dit hangt ervan af of de 4 als verdubbeling van de laatste radicaal of als fonetisch complement geïnterpreteerd wordt. De # 577 zodat irr meestal als # wordt schrijfwijze 4 4 komt echter slechts zelden voor, 4 geschreven.578 Zoals nog zal blijken uit voorbeeldzinnen 141 en 142, kunnen we er dus van uitgaan dat er hier twee nominale sDm=f -vormen gebruikt zijn. Daardoor is het mogelijk dat de originele zin die in de protasis ingebed is, een emfatische zin met nominale sDm=f was. Het contrasterende partikel swt maakt bovendien duidelijk dat zin 139 niet loshangt van zin 140, die daarom op dezelfde wijze kan geïnterpreteerd worden.579 Bovendien wordt in deze twee zinnen ook nog het enclitische partikel is gebruikt. Dit dient om aan te duiden wat het ‘comment’ (de nieuwe informatie) in de zin is en kan zodoende ook gebruikt worden in emfatische zinnen.580 Als we kijken naar de verschillende mogelijke verklaringen die reeds geuit zijn voor de constructie ir wnn sDm=f,581 kunnen we a.d.h.v. de twee bovenstaande zinnen de volgende zaken opmerken: a) D EPUYDT beschouwt de werkwoordsvorm nà wnn als een circumstantiële sDm=f, # ), maar in de context wat in beide gevallen formeel mogelijk is ( # \ X en 4 van de beide zinnen toch niet waarschijnlijk lijkt (cfr. infra). De protasis in deze zinnen is inderdaad deictisch en ir wnn sDm=f kan hier misschien een premisse 576 Ook hier neutraal vertaald in S MITHER, JEA 28 (1942), p. 16; R OCCATI, Littérature, p. 289; door H AFEMANN , I., in: TLA en in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 178; correct (maar iets vrijer) vertaald in W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 58. Reeds E DEL heeft door de aanwezigheid van de “emphatische Form” van het hoofdwerkwoord de mogelijkheid geopperd dat het adverbiaal gedeelte in de protasis benadrukt moet worden, zie E DEL, AG, §495 en §899. Correct vertaald in K RUCHTEN, JEA 80 (1994), p. 104. 577 Een fenomeen dat enkel in de seculiere teksten voorkomt: in de Piramidenteksten is iri steeds # en irr steeds # §63. 578 E DEL, AG, §491 en A LLEN, Middle Egyptian, §23.7 en §24.3.2. 579 M/W, 4 , zie A LLEN, Inflection, 580 GREC, §321 en 983. ibid., §313. Volgens die grammatica kan de plaats van is in de zin als volgt verklaard worden: als is enkel betrekking heeft op een nominaal syntagma, volgt het partikel daar onmiddellijk op. Als is betrekking heeft op de hele propositie staat het partikel na de eerste accentuele eenheid van de zin, wat hier ir wnn hAb en ir swt wnn irr blijkt te zijn. 581 Zie de uitleg op pagina’s 120–123 hierboven voor verdere verwijzingen. We gaan niet dieper in op S ILVERMANS bedenkingen bij de meningen van G ARDINER en E DEL, omdat dit al algemeen aanvaard wordt en S ILVERMAN zelf verder geen verklaring geeft voor het patroon ir wnn sDm=f. (JEA 28, 17, 5–8) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 125 uitdrukken, maar dat dàt nu de essentiële reden is waarom men die specifieke vorm gebruikt heeft i.p.v. ir sDm=f lijkt me onwaarschijnlijk. b) de verklaring van K RUCHTEN lijkt m.i. voor bovenstaande zinnen zeer plausibel: er is sprake van twee opeenvolgende protases waarin hetzelfde werkwoord582 gebruikt wordt, maar andere adverbiale bepalingen. Bovendien worden de twee protases expliciet tegenover elkaar gesteld door het partikel swt. De essentie van de protases ligt dus niet in de actie van het schrijven zelf (die is nl. onomstreden), maar wel in de manier waarop die actie plaatsvond. We hebben hier dus te maken met de nominalisatie van een emfatische zin om die in te bedden in een protasis ingeleid door ir. Of de gebruikte vorm van wnn hier dan een nominale sDm=f is zoals K RUCHTEN meent, is betwistbaar, zoals voorbeeldzinnen 141 en 142 aanduiden. c) de verklaringen van A LLEN en C OLLIER zijn vooral gericht op de constructie ir wnn sDm.n=f, die niet geattesteerd is in ons tekstcorpus. Volgens C OLLIER drukt de constructie ir wnn sDm=f een protasis uit die verifieerbaar en onmiddellijk uitvoerbaar is en waarbij er een verschil in kennis tussen de gesprekspartners is. Dit zijn allemaal elementen die van toepassing zijn op de twee zinnen uit pBerlijn 8869, maar de vraag is of dit dé essentie is van de gebruikte constructie of dat het slechts om nevenverschijnselen gaat. Als er twee alternatieve protases geformuleerd worden waarvan slechts één waar kan zijn, lijkt het me het evident dat de protasis verifieerbaar en onmiddellijk uitvoerbaar is. De bedoeling van de briefschrijver is net om meer informatie te verkrijgen van de ontvanger: het heeft weinig zin voor hem om vragen te stellen waarvan hij weet dat de ontvanger ze niet kan beantwoorden. Daarnaast zijn er nog twee gelijkaardige voorbeelden uit de 11e dynastie, waarin echter de vorm B B voorkomt i.p.v. het te verwachten B B . Hiervoor heeft C OLLIER geen verklaring trachten te geven in zijn overzichtsartikel over de ir wnn-zinnen.583 Omdat deze unieke voorbeelden584 mogelijk informatief kunnen zijn voor de interpretatie van de constructie ir wnn sDm=f, worden ze hier uitzonderlijk toch opgenomen. Het gaat om twee zinnen uit de dodenbrief op de zgn. ‘Berlin Bowl’, die gericht is aan een vrouwelijke overledene wier naam helaas niet helemaal bewaard is:585 4B#4 F 2? , CC ir wn irr.t(w) nn < M F4 4 141 1 0 B 4 55?4! 2 2, E O G ! , M , CC CC#CC sqr.w m-di rx=T m=T pr m-a Xrd.w=T wgg mA “Indien het met jouw medeweten is dat men deze verwondingen toebracht, zie, het huis en jouw kinderen zijn opnieuw 582 Ook al is het hAb van de eerste zin vervangen door de uitdrukking iri nn. 583 “I do not investigate this level of detail here”, C OLLIER, LingAeg 13 (2005), p. 12, noot 24. Ook over de gebruikte sDm=f -vormen in de constructie ir wnn sDm=f doet C OLLIER helaas geen enkele uitspraak. 584 Reeds door de uitgevers opgemerkt (“the writing B B instead of B B after ir is abnormal and unparalleled”), G ARDINER en S ETHE, LettDead, p. 21. Zij geven echter geen verklaring voor dit fenomeen, noch voor het gebruik van ir wnn i.p.v. ir, dat ze CCCCCC CCC vertalen als “if it be that . . . ”. 585 Nl. CCC . De enigszins rare ordening van de eerste tekens CCC CCCCCC CCC Q in de twee voorbeeldzinnen komt door de manier waarop de tekst oorspronkelijk geschreven is, nl. in twee cirkelvormige kolommen. (LettDead, 5, 1) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 126 in ellende.”586 < 4B44 142 2 0 B !E # 2>* * , ) T , ?' 8 ir wn irr=t(w) m msDD=T aA it=T m Xr.t-nTr “Indien het in jouw niet willen is dat men handelde, dan is jouw vader (nog) invloedrijk in de necropool.”587 Ook in dit voorbeeld is er sprake van twee opeenvolgende protases met inhoudelijk tegengestelde adverbiale bepalingen: m-di rx=T “met jouw medeweten” en m msDD=T # 4 –als hier sprake is van “in jouw niet willen”. In de protases wijst de spelling 4 een sDm=f -vorm– op een nominale sDm=f met het passiveringsmorfeem tw en nn n sqr.w als subject.588 De passieve vertaling levert hier in ieder geval goede zin op in de context van de dodenbrieven.589 De enige andere morfologisch denkbare interpretatie # 4 –nl. als een zelfstandig gebruikt vrouwelijk imperfectief participium– lijkt van 4 onwaarschijnlijk. Voorbeeldzin 142 kan zo misschien nog verklaard worden (‘Indien er iets is dat (gewoonlijk) gedaan werd in jouw niet willen’), maar voor zin 141 is dit al moeilijker doordat het participium dan direct gevolgd wordt door het object nn sqr.w.590 Omdat het partikel ir in het algemeen zowel door een prospectieve als door een subjunctieve sDm=f gevolgd kan worden en we nu bovendien twee duidelijke gevallen hebben van een subjunctief wn na ir, moet de werkwoordsvorm B B in voorbeeldzinnen 139 en 140 misschien eerder als een prospectieve sDm=f i.p.v. een nominale 586 Adverbiaal gedeelte niet benadrukt in ibid., p. 7 en W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 214 (waar de klassieke vertaling “if it is the case that” nog gebruikt wordt, die de exacte betekenis van de constructie niet beter weergeeft dan een eenvoudig “if”). Correct vertaald in K RUCHTEN, JEA 80 (1994), p. 104; M/W, 4 4 is GREC, p. 626, vb. 1744 en E DEL, AG, §899 (zij het slechts voorgesteld als mogelijkheid). 587 # # 4 duidelijk een schrijffout voor 4 , zie G ARDINER en S ETHE, LettDead, afb. 5a, opm. d. Zie H ANNIG, AW I, p. 596b voor de vertaling van msDi als “niet willen”. Adverbiaal gedeelte niet benadrukt in G ARDINER en S ETHE, LettDead, p. 7 en W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 214. Correct vertaald in K RUCHTEN, JEA 80 (1994), p. 104. In G ILULA , M., Two New Conjunctions in Middle Egyptian, in: JNES 28 (1969), p. 122–123 wordt het bestaan een uitdrukking n-msDw.t als negatieve tegenhanger van n-mrw.t, dus ‘opdat . . . niet’ voorgesteld op basis van een viertal voorbeelden uit de Sarcofaagteksten. In deze zin lijkt die interpretatie onwaarschijnlijk door de verdubbeling van de D, het =T-suffix achter het ! -determinatief (ervoor zou het nog beschouwd kunnen worden als een hypercorrectie voor de uitgang t van het substantief msDw.t) en het feit dat de protasis dan a.h.w. doodloopt (“Indien men handelde opdat jouw vader niet invloedrijk zou zijn in de necropool” wordt dan onmiddellijk gevolgd door een nieuwe protasis, nl. onze voorbeeldzin 86 op pagina 97). 588 Althans in de eerste zin; in de tweede zin wordt het neutraal suffixpronomen tw met de betekenis ‘men’ gebruikt. 589 In tegenstelling tot bv. een vertaling met suffix =T, wat theoretisch gezien ook mogelijk is aangezien de brief aan een vrouw gericht is. De bedoeling van de dodenbrieven was immers om een bepaalde overledene te overtuigen het leven van een persoon op aarde te beïnvloeden. Vaak had men ook de gedachte dat als men in een negatieve situatie verkeerde, dit wel eens het gevolg zou kunnen zijn van de acties van overledenen. Daarom schreef men een brief naar een overleden familielid om te vragen waarom die toeliet dat andere overledenen zulke slechte daden begingen tegen hen. 590 Al kan het participium natuurlijk ook slaan op een vrouwelijke persoon: ‘Indien er iemand (vr.) is die (gewoonlijk) deze verwondingen toebrengt’, maar dit lijkt wel vergezocht. Bovendien zou men dan eerder de uitdrukking ir wnn wn X verwachten, aangezien de existentie-uitdrukking iw wn na het partikel ir wordt omgevormd tot wnn wn (M/W, GREC, §534 en p. 625, vb. 1742–1743), al zijn er ook voorbeelden te vinden waarin ir enkel gevolgd wordt door een suffixconjugatievorm van wnn, bv. een subjunctieve sDm=f in voorbeeldzin 86, uit dezelfde bron als de voorbeelden die hier ter sprake zijn. Volgens K RUCHTEN, JEA 80 (1994), p. 100, voetnoot 19 heeft wnn hier nog zijn volle betekenis ‘bestaan’. (LettDead, 5, 2) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 127 sDm=f geïnterpreteerd worden. Het feit dat de enige twee voorbeelden met een subjunctief verder in de ontwikkeling van het Oud- en Middelegyptisch voorkomen, pleit ook voor deze interpretatie.591 Samenvattend kunnen we dus stellen dat in de constructie ir wn(n) sDm=f een subjunctieve of prospectieve sDm=f van wnn gevolgd wordt door een nominale sDm=f 592 en die constructie de adverbiale bepaling in de protasis benadrukt. Dit blijkt duidelijk uit het feit dat de constructie meestal tweemaal na elkaar voorkomt, waarbij in de protases hetzelfde werkwoord, maar een verschillende adverbiale bepaling gebruikt wordt (K RUCHTEN ). Of er sprake is van een premisse i.p.v. een voorwaarde (zoals D EPUYDT meent) en of de protasis verifieerbaar is of niet (C OLLIER ) zijn waarschijnlijk slechts secundaire elementen.593 3.6.3.2 Na nfr n als ontkenning van de subjunctieve of nominale sDm=f Na het partikel ir (conditioneel) zoals in §3.10.3.2 op pagina 181 verder wordt uitgelegd, wordt voor de ontkenning van de subjunctieve sDm=f in ondergeschikt gebruik de constructie nfr n + infinitief of nominale sDm=f gebruikt. De verschillende voorbeelden met een infinitief van wnn na nfr n worden in §3.10.3.2 besproken, maar er is ook één voorbeeld van een nominale sDm=f in die constructie. Het is een variant op de courante formule ir nfr n wnn m-a=Tn waarin het subject van wnn uitzonderlijk wél wordt uitgedrukt, nl. t H(n)q.t mw. 1) adverbiaal predicaat: De zin komt uit een inscriptie op de noordelijke deurpost van de ingang van de tombe van kA-apr in Saqqara: " ,4 > , 4 , O E 4 ! < 7 42 BB 2 " , * B 7C2 B O B 2 B M B 2 B + 2 ! ; + K + , A 4 , $ K + 2 K + 2 ? K + 2 9B K + 2 < + 2 ? 4 ( % ir nfr n wnn t H(n)q.t mw 143 3 0 4 B m-xt=Tn Dd.kA=Tn m r(A)=Tn wdn m a=Tn xA m t H(n)q.t xA m r(A) xA m Trp xA m z.t xA m sr xA m mnwt xA m mA-HD xA m kA snTr wab “Als er geen brood, bier of water in jullie bezit is, zeg dan met jullie mond en offer met jullie arm: ‘duizend brood en bier,duizend wilde ganzen, duizend kolganzen, duizend pijlstaarteenden, duizend grauwe ganzen, duizend tortelduiven, duizend oryxen, duizend stieren en reine wierook’.”594 De nominale sDm=f van wnn wordt in dit geval gebruikt om een ontkende adverbiale zin in te bedden in de protasis van een conditionele zin. 591 Zie voetnoten 289 op pagina 67 en 290 op pagina 67. 592 In onze voorbeeldzinnen, ook een nominale sDm.n=f of een prospectieve sDm=f zijn mogelijk. 593 Omdat we hier slechts dieper zijn ingegaan op de vier attestaties voor het Middenrijk, verwijzen we nog de bespreking van andere voorbeelden uit het Middelegyptisch: ibid., p. 105–107; M/W, GREC, §992 en C OLLIER, LingAeg 13 (2005), p. 15–17. 594 Voor de vertaling van de verschillende termen i.v.m. ganzen en eenden, zie H ANNIG, AW I, p. 532a, 696a, 1030b, 1170b en 1452a. Zo ook vertaald (afgezien van de terminologie i.v.m. dieren) in KANAWATI en H ASSAN, TetiCem 1, p. 44 en door G RUNERT, S., in: TLA. (KANAWATI , TetiCem1, 49b, 3–4) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6.3.3 3.6. Het nominale wnn=f 128 Na de prepositie mr (vergelijkend) Deze prepositie wordt gebruikt om een vergelijking in te leiden (‘zoals’) en kan gevolgd worden door een nominale, prospectieve of subjunctieve sDm=f of een infinitief.595 Soms kunnen zulke zinnen beter vertaald worden als conditionele zinnen (‘indien’ of ‘zowaar’) of plechtige verzekeringen.596 Adverbiale en pseudoverbale constructies worden steeds ingeleid door de nominale converter wnn=f, zie de voorbeeldzin BD, 72, 14 Nu op pagina 119. 1) adverbiaal predicaat: in de inscripties op oostelijke muur van de façade van de tombe van mr=f-nb=f in Saqqara, ten noorden van de ingang: B CCCC 2 4 4 4 ) 3 / " CCCCCC B CC$CCCCCCCC 144 1 % 4 B CC&CCCC2 : 4 6 N "M % 4 D ) % 4 < M ) "M % 4 B 2 B* 0CCCC4CC B mrr nsw.t pw mrr anx=f mrr wDA=f pw mrr wnn=f m tA pn D.t mr wnn ra m : Ax.t “Degene die de koning (steeds) liefheeft is degene die (steeds) wil dat hij leeft; diegene die (steeds) wil dat hij welvarend is, is degene die (steeds) wil dat hij in dit land is voor eeuwig zoals Ra in de horizon is.”597 (M Y ŚLIWIEC , SaqqaraI, F7B, 1–3) Een fragment van dezelfde uitdrukking vinden we terug in het graf van Ty in Saqqara:598 CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC B CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC 11 4 CCC 4 CC 4 CCCC 4 CC CC"CCC CCCCCCC CCCC CCCCCCC CCCCCCC CCCC CCC / CCCC CCCCCCCC B B 14510CCC ) CCC ) CC ) CCCC 6 CCCC CCC CCCC CCC CCC CC CCC CCCC "CCC " * CCC % CCCC CCCC 4 CC CC CCCC N CC CCM CCCCCC CCC % CCCC CCCC 4 CCC CCC D CCCC CCCCCCCC CCCC CCC % CCCC CCCC 4 CC CC < CCC CCC M CCCC CCCC CCM CCCCCC CCC % CCCC CCCC 4 CCCC CCCC B CCCC CCCC CCCC 2 CCC CCC B 0 4 B $&2 : : [mrr nsw.t pw mrr anx=f mrr wDA=f pw mrr wnn=f m] tA pn D.t mr wnn ra m Ax.t “[Degene die de koning (steeds) liefheeft is degene die (steeds) wilt dat hij leeft; diegene die (steeds) wilt dat hij welvarend is, is degene die (steeds) wilt dat hij in] dit land is voor eeuwig zoals Ra in de horizon is.” (Urk I, 174, 10–11) wnn zou in bovenstaande zinnen in theorie ook een infinitief of een prospectieve sDm=f kunnen zijn, al is dat laatste semantisch onwaarschijnlijk. Een heel ander voorbeeld komt uit een brief (pBerlijn 8869), uit het archief van Elephantine (van mri-ra-nxt aan zekere irw ), die handelt over de misdaden van de gouverneur sAb.n(=i):599 CC CC B ! CC CCCC CC B > CC CCCC CC B CC CC9CC CC CCCC0 2 2 CC CC ,B ; CC CC 4 CC & 4 B B 0?" " > B CC / sbAqq.n swt zS=k 11 4 CCCC > " E CCCC # 4 # CCCC 0 2 2 8 B B # ; < E B CCCC # 9 ) 6 146 9 ? \ ? << B 6 M CCBCC 10 CCCC CCCC CCCC > CC9CC CCCC CCCC n sn=k im m wsx.t n.t Hr mr ntt wnn is zS[=k sn]=k im m (i)x.t wa(.t) nfr n wAH HA.ty-a pn a[w]Ai iri.n=f r TA “Jij hebt daarentegen gepleit voor mij in de zaal van Horus, 595 M/W, GREC, §946 en §973. Voor gevallen waarin de prepositie mr een causale betekenis kan hebben, zie ibid., §947. 596 E DEL, AG, §1037. 597 Incorrect vertaald in M Y ŚLIWIEC, Merefnebef , p. 80: de tweede pw komt totaal niet tot uitdrukking. De gelijkaardige opbouw van de twee zinsdelen suggereert nochtans duidelijk een interpretatie als twee nominale zinnen van het type A pw B, zoals vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 440. 598 Eigen herstelling, op basis van de sterke gelijkenis met voorgaande zin. 599 Zie voetnoot 574 op pagina 123 voor de vertaling van zS=k en sn=k im, alsook een opmerking over de identiteit van deze sAb.n(=i). (JEA 28, 17, 9–11) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 129 zoals (het feit) dat jij en ik het eens zijn, zodat deze gouverneur de beroving die hij gedaan heeft niet neer zal leggen.”600 Naast de inhoudelijke interpretatieproblemen is ook de grammaticale verklaring van deze zin niet eenvoudig: de prepositie mr wordt gevolgd door het voegwoord ntt (dat een objectszin markeert), een nominale (?) sDm=f van wnn én het enclitische partikel is (dat ook dient om een objectszin te markeren),601 zodat hier op het eerste zicht teveel van het goede aanwezig is. 3.6.3.4 Na de prepositie n (causaal) De prepositie n (‘omdat’) kan als voegwoord niet enkel gevolgd worden door een perfectieve sDm=f (zie §3.2.3.2 op pagina 40), maar ook door een prospectieve of nominale sDm=f.602 Het enige voorbeeld hiervan komt uit de autobiografie van wni : 1) nominale sDm=f : B D 9 10 O B8B " B ,> B B 4 8 + ? 2 3 # T ? ? 4 11 1 4 E @ 6 ! 2 $ % B 35 D * 4'''= BB 0 B " 4 = ) ; M & 7 M = & ) iw B , # 147 6 0 M 4 ?*?GB* # 7 gr iri(.w) snDs n aH m xnty.w 5 (i)pn mr-qd=sn n Spss n TtAA n wAS bA.w nsw.tbi.ty mri.n-ra anx(.w) D.t r nTr.w nb(.w) n wnn xpr (i)x.t nb(.t) xft Hw wD kA=f “Bovendien werd er een binnenweg gemaakt naar het paleis d.m.v. deze 5 kanalen in hun geheel, omdat de macht van de koning van Opper- en Neder-Egypte Merenre –hij leve eeuwig– voortreffelijker, verhevener en aanzienlijker is dan (die van) alle 600 wnn m (i)x.t wa(.t) wordt in S MITHER, JEA 28 (1942), p. 16 vertaald als “to act together (lit. be as one thing)”, maar het voorstel van W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 58 (“you and I are in agreement”) lijkt zinvoller: de afzender van de brief brengt in herinnering dat in het verleden de ontvanger hem heeft verdedigd in de rechtbank, en dit is volgens hem omdat beide dezelfde mening hebben over de misdaden van de gouverneur sAb.n(=i). Deze interpretatie wordt ook gevold door H AFEMANN , I., in: TLA en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 179. Afgezien van S MITHER vertaalt iedereen de zin ingeleid door nfr n als een objectszin (“het eens zijn dat deze gouverneur . . . ”), maar zo’n constructie komt enkel voor na bepaalde werkwoorden zoals wD, mAA, gmi en Dd, zie E DEL, AG, §1138–1140 en D ORET, NVS, p. 44–45. Daarom verkiezen we hier S MITHERS vertaling als een ontkende doelzin (‘opdat . . . niet’), aangezien nfr n (o.a.) gebruikt wordt ter ontkenning van de subjunctief in ondergeschikt gebruik. Voor de term sbAqq, die afgeleid is van de wortel bAq, zie G ARDINER en S ETHE, LettDead, p. 15; S MITHER, JEA 28 (1942), p. 19; E DEL, MDAIK 13 (1944), p. 35, noot 2 en W ILLEMS, JNES 50 (1991), p. 186. 601 Zie E DEL, AG, §1045. 602 M/W, GREC, §950. Volgens die grammatica is de vorm wn na de prepositie n overigens geen perfectieve, maar een subjunctieve sDm=f. (Urk I, 109, 6–11) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 130 goden, en omdat het volgens de uitspaak is die zijn kA beveelt dat alles gebeurt.”603 Volgens E DEL wordt hier een vorm van wnn gebruikt omdat iw niet afhankelijk van een prepositie kan zijn: iw sDm=f → prepositie + wnn sDm=f.604 Maar dit is geen afdoende verklaring van het fenomeen, omdat men voor dat doel de eenvoudige constructie n + nom sDm=f kan gebruiken. D ORET beschouwt deze zin als een voorbeeld van de samengestelde constructie wn=f sDm=f afhankelijk van een prepositie en vertaalt de zin dus gewoontematig.605 De –op het eerste zicht vreemde– constructie n wnn xpr (i)x.t nb.t kan men echter eenvoudig op dezelfde wijze verklaren als de constructie ir wnn sDm=f uit §3.6.3.1 op pagina 119.606 De nominale sDm=f 607 van wnn wordt hier gebruikt om de hele zin xpr (i)x.t nb(.t) xft Hw wD kA=f te nominaliseren en afhankelijk te maken van de prepositie n. In die zin is xpr zelf ook al een nominale sDm=f, zodat het adverbiale gedeelte xft Hw wD kA=f benadrukt is. Door nu gebruik te maken van de constructie met wnn i.p.v. xpr direct afhankelijk te maken van n, kan deze emfase bewaard blijven in ondergeschikt gebruik. Dat wnn hier een nominale sDm=f is, blijkt uit de vorm Spss in één van de drie analoog opgebouwde bijzinnen die ervoor staan. We kunnen dus vaststellen dat het Oudegyptisch een emfatische zin met nominale sDm=f in zijn geheel kon nominaliseren (door gebruik van een nominale, prospectieve of subjunctieve sDm=f van wnn) om hem in ondergeschikte posities te gebruiken. In ons tekstcorpus komen zulke emfatische zinnen voor na het partikel ir in de protasis van een conditionele zin en na de causale prepositie n. 3.6.3.5 Na de prepositie r (vergelijkend) Wanneer de prepositie r gevolgd wordt door een werkwoordsvorm uit het suffixconjugatiesysteem drukt dit meestal een doel uit (met prospectief of infinitief, zie §3.4.3.3 op pagina 75 en §3.10.3.4 op pagina 184) of een gevolg (met subjunctief, zie §3.5.3.3 op pagina 99). In ons tekstcorpus zijn er echter drie voorbeelden waarin zulke interpretaties onmogelijk zijn. Inhoudelijk is er duidelijk sprake van een vergelijkende betekenis, wat teruggaat op het gebruik van r om de comparatief uit te drukken.608 Ook in het Middel603 Zonder enige nadruk vertaald in E RMAN, ZÄS 20 (1882), p. 26; B REASTED, Ancient Records, p. 150; S TRACMANS, AIPHO 3 (1935), p. 515; L ICHTHEIM, AEL 1, p. 22; L ALOUETTE, Textes sacrés et textes profanes, p. 168; B RESCIANI, Letteratura, p. 23; R EINTGES, Weni, p. 52 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 357. Vertaald met “wegens het feit dat . . . ” in D ONADONI, Letteratura2 , p. 50. Gewoontematig vertaald (zoals D ORET voorstelt) in R OCCATI, Littérature, p. 197. Correct vertaald in O SING, OrNS 46 (1977), p. 179; H OFMANN, LingAeg 10 (2002), p. 232 en S IMPSON, Literature, p. 407. Inhoudelijk is het eerste deel van de zin niet helemaal duidelijk: de meeste vertalers interpreteren de term snDs als een “binnenweg” (nl. een verkorting van de scheepvaartsroute door de aanleg van een kanaal, wat ook in H ANNIG, AW I, p. 1168b is opgenomen). S TRUDWICK vertaalt het echter als “savings” (maar hij merkt op dat de exacte betekenis eigenlijk onbekend is) en R EINTGES denkt dat Weni geen kanalen heeft aangelegd voor het paleis, maar dat hij vijf verkleinde kopiëen van het paleis aan de monding van de verschillende kanalen heeft aangelegd. Alle vertalingen zijn duidelijk geïnspireerd door de causatiefafleiding met s van de wortel nDs ‘klein (zijn)’. 604 E DEL, AG, §895. 605 Die verklaring wordt slechts terloops vermeld, zie D ORET, NVS, p. 112, noot 1452. De zin wordt wel in een andere context geciteerd en vertaald, zie ibid., p. 109, vb. 199. 606 K RUCHTEN, JEA 80 (1994), p. 103–104 en O SING, OrNS 46 (1977), p. 179. 607 Volgens O SING: sDm.n=f. 608 M/W, GREC, §116. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 131 egyptisch is dit een bekend –zij het zeldzaam– fenomeen. In die gevallen wordt r gevolgd door een nominale sDm=f.609 1) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm): De drie voorbeelden van deze constructie lijken inhoudelijk zeer sterk op elkaar en komen allemaal uit bijschriften bij afbeeldingen van dragers van een draagstoel waarop de grafeigenaar zit, respectievelijk op de westelijke muur van kamer A6 van de mastaba van mrr.w-kA) in Saqqara, op de oostmuur van kamer B in de kapel van ppy-anx (Hni km) te Meir en op de zuidelijke muur van de tombe van Daw in Deir el-Gebrawi: 4 148 2 % D B ? % mri(=i) s(y) mH.t(i) r wnn=s Sw.t(i) “(Ik) houd vol meer ?254B van hem dan wanneer hij leeg is. ”610 (D UELL , Mereruka 1, 53, 2) & mri(=i) s(y) mH.t(i) r wnn=s Sw.t(i) “(Ik) houd vol 149 1 4 B ?E%M ?254B meer van hem dan wanneer hij leeg is.”611 (B LACKMAN , Meir 5, 31, 1) B ) O ? # 150 4 5 B B ? E % M hrw Xr.yw xwd.t nfr s(y) mH.(ti) r !4M M !B4?24 wnn=s Sw.t(i) “Blij zijn degenen die onder de draagstoel zijn. Vol is hij beter dan wanneer hij leeg is.”612 3.6.3.6 (D AVIES , Deir el-Gebrawi II, 8, 4) Om een adverbiaal predicaat te benadrukken Van deze uit het Middelegyptisch zeer bekende constructie613 is er in het Oudegyptisch slechts één mogelijk voorbeeld met het werkwoord wnn te vinden, nl. in spreuk 346 van de Piramidenteksten:614 1) adverbiaal predicaat: b " " " 4 I < < < 2 P" = B 1 151 §561a * B N <<<2P<<<2P0? 2N.35 2 P Dd mdw: kA.w m p kA.w m p is A wnn kA.w m p kA n N. m p “Het zeggen van woorden: De kA.w zijn in Pe, de kA.w zijn in Pe. Kijk, de kA.w zijn in Pe en dus is de kA van N. in Pe.”615 A LLEN heeft wnn in deze zin verklaard als een nominale sDm=f, waarbij kA n N. m p als circumstantiële bijzin het benadrukt adverbiaal gedeelte vormt, letterlijk: “dat de ka’s in Pe zijn is terwijl de ka van N. in Pe is.”616 Vrijer vertaald is de betekenis van 609 ibid., §233 en §957. 610 Zie 1 op pagina 27 voor dit gebruik van de perfectieve sDm=f, dat ook in het Middelegyptisch nog blijft bestaan. 611 Correct (maar iets vrijer) vertaald in B LACKMAN , A.M., The rock tombs of Meir 5: The tomb-chapels A, No. 1 (that of Ni-’ankh-Pepi the Black), A, No. 2 (that of Pepi’onkh with the Good Name, of Heny the Black), A, No. 4 (that of Hepi the Black), D, No. 1 (that of Pepi), and E, Nos. 1-4 (those of Meniu...) (ASE 28), Londen 1953, p. 39. 612 Correct vertaald in E DEL, AG, §944 en B ARTA, GM 132 (1993), p. 17, vb. 24; idem (maar iets vrijer) in D AVIES , N. DE G., The rock tombs of Deir el-Gebrawi (vol. 2) (ASE 12), Londen 1902, p. 11 en W RESZINSKI , W., Atlas zur Altägyptischen Kulturgeschichte. Teil III: Gräber des Alten Reiches, Leipzig 1936, p. 15. 613 Zie o.a. M/W, GREC, §622 en A LLEN, Middle Egyptian, §25.7ff. 614 Voor het proclitisch partikel is (niet te verwarren met het enclitisch partikel is) dat enkel in de Piramidenteksten voorkomt, zie E DEL, AG, §858a. Hier wordt het gecombineerd met het enclitisch partikel A, dat een versterkende functie heeft (zie ibid., §819). 615 Ook zo vertaald in A LLEN, Inflection, p. 75, zij het iets vrijer (“since kas are in Pe, the ka of Teti is in Pe”). In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 111 wordt dit vertaald als “the spirits will continue to be in Pe”: hij ziet wnn dus –net zoals E DEL– als een imperfectieve converter. 616 A LLEN, Inflection, §299. (Pyr. §561a–bN (PT346)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 132 deze zin dan ‘aangezien de ka’s in Pe zijn, is de ka van N. (ook) in Pe.’ E DEL analyseert deze zin overigens anders, zie daarvoor de bespreking op pagina 63. 3.6.3.7 Als objectszin bij werkwoorden Objectszinnen na werkwoorden kunnen ingeleid worden door een prospectief (zie §3.4.3.5 op pagina 78), een subjunctief (zie §3.5.3.6 op pagina 109) of nominale sDm=f. Van de prospectief van wnn is er geen duidelijk voorbeeld in ons tekstcorpus. Van de subjunctief zijn er meer voorbeelden bekend, meestal afhankelijk van het werkwoord rDi, al zijn er ook drie voorbeelden te vinden met het werkwoord mri. De nominale sDm=f tenslotte is in ons tekstcorpus de meest courante werkwoordsvorm om een objectszin in te leiden. De objectszin is hierbij steeds afhankelijk van het werkwoord mri. Het verschil tussen de subjunctief en de nominale sDm=f (die bv. beide na het werkwoord mri voorkomen), is dat de subjunctief de actie in de toekomst situeert en een element van mogelijkheid of onzekerheid uitdrukt, terwijl de nominale sDm=f de actie als gelijktijdig met de hoofdzin markeert en een indicatieve betekenis heeft.617 na mri 1) adverbiaal predicaat: Het eerste voorbeeld, uit de inscripties van ptH-Spss, bevat een predicaat ingeleid door de prepositie Hna CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC CCCC B 3 4B ) ; CCCC CCCC CCC CC CCCCCCCC CC I A CCC 4 ()F)I 6 4 )EE 152 1 CC ) 2 CCCC CCCC CCC CCC CC CCCC CC CCCC CC CC CCCC / CC CCCC CCC 6 CCC M CC F CCCC CC0 CCCC CCCC 4 CCCC CC ; CC / % D F CCCC T 2 ) B " B B ? ; E ) 4 = ; T ? ? [ixr Hzi sw Hm=f r]di n=f Hm=f zA.t-nsw.t wr.t xai-mAa.t m Hm.t=f mri.n Hm=f wnn=s Hna=f r z nb ptH-Spss “[Toen zijne majesteit hem prees, g]af zijne majesteit de oudste koningsdochter, Chaima’at, aan hem als zijn vrouw, omdat zijne majesteit liever had dat zij samen met hem was dan (met) enig (ander) man, Ptahshepses.”618 (Urk I, 52, 1–3) De volgende attestatie, uit het graf van mn-anx-ppy (mni), bevat een predicaat ingeleid door de prepositie m: CCCC CCC 13 B , CCC " 12 CCC 4 4 CCCC 4,B CCC CCCC CCCC CCC ←→ CCC CCC CCCC CCCC CCC CCC * <DM " M / % 4CCCC M CCCC D CC>CCCC *CCM / 4 CCC % CCCC 4 4 % 4BB CCCC B CCC CCC CC CC CC CC CCC CC , P P 14 CCCC , E X , CC 4 i anx.w tp.yw tA mrr.w CCCC CC CC CC CC CC CC CC CCC CC CCCC CCCC CC CC CC CC CC CC CC CC CCC CC ! 7 * B2 ?5B'JB / CCCC O CCCC B CC+ CCCC+ CCCC+ CCCC+ CCCCCCC+ = B 153 11 anx msDD.w xp.t mr [mrr=Tn ...] mr mrr=Tn wnn=Tn m Sms n nTr=Tn niw.ty tp tA [Dd=Tn xA t xA H(n)q.T xA kA.w xA Apd.w ... xA] (i)x.t nb(.t) nfr.t “O levenden die op aarde zijn, die het leven liefhebben en het overlijden haten, zoals [jullie ... liefhebben ...], indien jullie willen dat jullie in het gevolg zijn van jullie stadsgod op aarde, [dan zullen jullie zeggen: ‘Duizend brood, duizend bier, duizend runderen, duizend vogels ... duizend] van alle mooie dingen.’”619 617 D ORET, NVS, p. 39 en 49. 618 Correct vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 118; E DEL, AG, §482; R OCCATI, Littérature, p. 106 (weliswaar iets vrijer, met “blijven” i.p.v. “zijn”); D ORET, NVS, p. 50, vb. 73; A SSMANN, Schrift, Tod und Identität, p. 180; K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 132 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 304. Voor de ellips van wnn=s Hna voor z nb, zie E DEL, AG, §999. 619 Correct vertaald in ibid., §482. (Urk I, 268, 11–14) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 133 Eenzelfde constructie vinden we in de inscripties op oostelijke muur van de façade van de tombe van mr=f-nb=f in Saqqara, ten noorden van de ingang: CC B CC CC CC CCCC 4 4 CC CC CC CC ) 3 / " CC CCCC B CC$CC CCCC 154 1 % 4 ) " MCC ) 2% 4 CC&CC B 0CC CC4CC B 4 6 N "M % 4 D CC 4 < M CC CC CC % CC CC 4B 2 B* CC mrr nsw.t pw mrr anx=f mrr wDA=f pw mrr wnn=f m tA pn D.t mr wnn CC CC2 : : ra m Ax.t “Degene die de koning (steeds) liefheeft is degene die (steeds) wil dat hij leeft; diegene die (steeds) wil dat hij welvarend is, is degene die (steeds) wil dat hij in dit land is voor eeuwig zoals Ra in de horizon is.”620 (M Y ŚLIWIEC , SaqqaraI, F7B, 1–3) De overgrote meerderheid van objectszinnen ingeleid door wnn na mri heeft echter een predicaat met de prepositie xr, in de uitdrukking wnn imAx=f xr X (en varianten). Die kunnen we verder groeperen volgens het element waarvan wnn afhankelijk is. n mrr(=i) wnn imAx(=i) Het eerste voorbeeld hiervan vinden we in de boustrophedisch geschreven inscriptie boven de ingang van het graf van idw : A 4 = M 10 B % 4 155 9 D " Q * ) E\ 4 4 4# \? B B 0 F4'J4 O = 9M , 4 , !0 * n zp Dd(=i) (i)x.t iw(.t) Dw(.t) XAb(.t) r rmT nb.w n mrr(=i) hrw.t bAq.t wnn imAx(=i) xr nTr xr rmT D.t “Nooit heb (ik) iets slecht, kwaad of zondig gezegd tegen enig mens, omdat (ik) verlangde tevreden te zijn en onschuldig te zijn en (omdat ik verlangde) dat (mijn) verzorging bij de god en bij de mensen zou zijn voor eeuwig.”621 (Urk I, 204, 9–10) Een tweede –mogelijk– voorbeeld van dezelfde uitdrukking komt voor in de inscripties van nfr-sSm-ptH (wDa-HA-tti) 622 CCCCCCCCCCCCCCCCC CCCC CC CCCC CC CC 4 CC CCCC CCCC CCCC CCFCC CC # CCCC B CCC B % CCCC = [sHtp.n(=i) sn n mr]r(=i) wnn 156 7 CC CC CCC CCCC ? CCCC CCCC" CCCC CCCC CCC B CCCC CCCC 4B BCC CC 0 CCCC CCCC CC 4 ' J 4 CC? CCCC i[mA]x(=i) xr nTr xr rmT nb “[Ik heb hen tevreden gesteld omdat (ik)] wilde dat (mijn) ver[zorg]ing bij de god en bij alle mensen is.”623 620 In M Y ŚLIWIEC, Merefnebef , p. 80 vertaald als “the one who loves that he may be”, wat eerder een vertaling van een subjunctief is. De rest van de zin wordt in dezelfde publicatie ook anders vertaald, zie voetnoot 597 op pagina 128. Correct vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 440. 621 R OCCATI, Littérature, p. 144 vertaalt de infinitieven hrw.t en bAq.t tesamen als “le bonheur”. G RÜNERT, S., in: TLA beschouwt wnn niet als afhankelijk van mri maar van n en vertaalt vrij als “weil . . . und ich geehrt werde durch Gott”. Vrij accuraat (zij het metrisch) vertaald in M UNRO, P., Die Inschriften auf dem Architrav des Idw (G7102), ein Standard-Text in ungewöhnlicher Gliederung, in: A LTENMÜLLER , H., G ERMER , R. en H ELCK , W. (red.), Miscellanea Aegyptologica: Wolfgang Helck zum 75. Geburtstag, Hamburg 1989, p. 140. E DEL, MDAIK 13 (1944), p. 35, noot 2 beschouwt beide werkwoorden als een gepassiveerde sDm=f en vertaalt “weil ich wollte, daß man zufrieden und unangefochten sei”, wat overgenomen is in S IMPSON , W.K. en D UNHAM , D., The Mastabas of Qar and Idu (Giza Mastabas 2), Boston 1976, p. 20. Correct vertaald in D ORET, NVS, p. 51, vb. 77, al voegt hij tweemaal het suffix =i toe aan de infinitieven, wat m.i. onnodig is (een infinitief wordt immers net gebruikt voor ondergeschikte zinnen waarvan het subject gelijk is aan dat van de hoofdzin; K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 72 voegt een suffix =i toe aan wnn en vertaalt wnn(=i) imAx.w als “dass ich geehrt sei”, wat moeilijk te verantwoorden is (met de prepositie m na wnn zou dit als vrije vertaling nog net kunnen). Gelijkaardig vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 278. 622 Zie E DEL , E., Hieroglyphische Inschriften des Alten Reiches (ARWAW 67), Opladen 1981, p. 79, afb. 29 voor de hier gebruikte tekstherstellingen. 623 Zo vertaald in ibid., p. 79 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 300. (Urk I, 201, 7) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 134 in-iw mry (n)=Tn . . . wnn imAx=Tn Van deze constructie zijn er vier voorbeelden bewaard gebleven. De eerste twee gelijkaardige voorbeelden komen uit inscripties op de sarcofagen van anx-ma-Hr (zzi) en xnt(y)-kA (ixxi) en hebben geen prepositie n:624 5 , ,B> " B < B 4 ( ( B B 6 4 ,7 4 #, # A $ " < B A B in-iw mry=Tn Hzy ) ! ?6%B /) 2\M B 4 B :044/ = 4 3 4 , , 157 2 B 0 M % 0 0 , B0 B ; / A 0 0 B 6 B ( !17 B 2 '? B FBB4'S (Urk I, 205, 2–7) Tn nsw.t pri(.ty)-xrw (n=)Tn m Xr.t-nTr wnn imAx=Tn nfr xr nTr aA DiDi=Tn n(=i) aA pn n qrsw pn Hr mw.t=f m bw mnx n rx.t=Tn mr irr.t(y) n Ax iqr irr Hzz.t n nb=f “Indien jullie willen dat de koning jullie prijst, dat aanroepingsoffers gebracht worden (voor) jullie in de necropool en dat jullie goede verzorging bij de grote god is, dan zullen jullie voor mij dit deksel (lett.: deze deur) van deze sarcofaag op zijn kist (lett.: moeder) plaatsen in voortreffelijkheid en volgens jullie kennis, zoals gedaan wordt voor een voortreffelijke Ax die geprezen dingen doet voor zijn meester.”625 4, 13 14 , , , < 0B0M%0 0B;/AB6B B B 0 F B B 4 ' S = 4 ? 6 % 2 '? ( ( B B > $ " B B ! / ) 2 \ M B in-iw mry=Tn Hzi Tn nsw.t wnn imAx=Tn nfr xr nTr aA nb 158 12 (Urk I, 205, 12–14) qrsw m Xr.t-nTr DiDi=Tn n(=i) aA pn Hr mw.t=f m bw mnx n<rx.t=Tn> “Indien jullie willen dat de koning jullie prijst en dat jullie goede verzorging bij de grote god is, heer van de sarcofaag in de necropool, dan zullen jullie voor mij dit deksel (lett.: deze deur) op zijn kist (lett.: moeder) plaatsen in voortreffelijkheid en volgens <jullie kennis.>”626 De volgende twee voorbeelden (uit de autobiografie van mri-ptH-anx-mry-ra (nxbw)) bevatten wél de prepositie n voor het persoonlijk voornaamdwoord Tn: CC 16 17 , = , 4 B, A, B0M%D T B 159 217,15 0 ! ? CC! M 0 F M ! FB4)!B 0 0 0 B ; / B 6 B B 0 CC # 218,1 , CCCC , i Hm.w-kA imAx.w in-iw mry CCCC ! CCCC CCCC CCC CCC CC CCCCCCCC CCCC < 4 ! 7 , CCCC * 2 '? ( 1 B CCCC CCCC 2 1 CCCC CCCC; 2 CCC CCC 7 4B B ) CC CCCC CCCC CCBCC CCCCCC CCCC ? CCCC CCCC B n=Tn Hzi Tn nsw.t wnn imAx=Tn xr nb.w=Tn it.w=Tn m Xr.t-nTr pri-xrw=Tn [m] t [m H(n)]q.t mr [iri].t.n(=i) n it.w=T[n Ds=Tn] “O kA -priesters van de verzorgden, indien het gewenst is voor jullie dat de koning jullie prijst en dat jullie verzorging bij jullie meesters en voorouders is in de necropool, voer dan aanroepingsoffers uit [van] De B in het begin van de eerste voorbeeldzin is uiteraard een verkorte schrijfwijze voor 0 B , zie F IRTH , C.M en G UNN , B., Excavations at Saqqara. Teti Pyramid Cemetries, Caiïro 1926, p. 100, opmerking VIII en E DEL, AG, §844 en §1005. 625 F IRTH en G UNN, Teti Pyramid Cemeteries, p. 98 vertaalt de objectszin met wnn als “that you honour shall be good with the Great God”. In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 424 wordt wnn imAx=Tn nfr vertaald als “and that you become imakhu in the perfect manner”, wat grammaticaal incorrect is. 626 Correct vertaald in JAMES en A PTED, Khentika, p. 65 en R OCCATI, Littérature, p. 168. S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 424 vertaalt nb qrsw m Xr.t-nTr ook als afhankelijk van mri “and that you become the owner of a burial in the necropolis”, wat inhoudelijk zeer aannemelijk klinkt, maar dan moet er wel een ellips van wnn=Tn m verondersteld worden vóór nb. 624 (Urk I, 217, 15–218, 1) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 135 brood en [van] bier zoals hetgeen (ik) heb gedaan voor jul[lie eigen] voorouders.”627 A 17 , , " 16 & 160 218,15 0 ! D M !CC CC M / ? # > ? B ! 0 G BB 0 B 0 M 4 0 0 B B ; / A B 6 B B BA0 219,1 2 4 E , , , " B ; 1 F F B4'S * O B+2 ! +2< 7 \&MT0 B B ? B DB = 20G B i anx.w tpy.w tA swA=sn Hr iz pn in-iw mry n=Tn Hzi Tn nsw.t wnn imAx=Tn xr nTr aA Dd=Tn xA m t xA m H(n)q.t n nxbw imAxw nfr-n sSn=Tn (i)x.t nb(.t) m iz pn “O levenden die op aarde zijn en die langs dit graf passeren, indien jullie willen dat de koning jullie prijst en dat jullie verzorging bij de grote god is, dan zullen jullie zeggen: ‘Duizend van brood en duizend van bier voor Necheboe’ en jullie zullen niets vernietigen in dit graf.”628 De interpretatie van deze constructie is niet onproblematisch en daarom gaan we hier even dieper op in:629 a) in zijn commentaar bij de inscriptie van nxbw stelt D UNHAM voor mry als een participium te lezen, dat functioneert als een adjectivisch predicaat en gevolgd wordt door een datief. De zin is dus opgebouwd volgens het patroon van de adjectivische zin nfr sw : in-iw mry P n=Tn D Hzi Tn nsw.t S “Is (het feit) dat de koning jullie prijst wenselijk voor jullie?”630 b) E DEL heeft in zijn grammatica D UNHAMS verklaring overgenomen en vertaalde de uitdrukking als ‘Wenn es von euch gewünscht wird, (dass euch der König belohne)’.631 De schrijfwijze / A 0 0 , die in één van de vier gevallen gebruikt is, kan volgens hem erop wijzen dat dit werkwoord in de prospectieve sDm=f staat.632 Een verklaring voor het verschil tussen de constructies mét en zonder de prepositie n geeft hij echter niet. Van het voorgestelde zinspatroon iw + participium (als predicaat) + substantief (als subject) zijn er geen andere voorbeelden dan deze constructie, al citeert E DEL enkele andere zinnen waar een participium vóór een substantief staat, maar die niet ingeleid worden door iw. c) E DELS verklaring vertoont toch een aantal gebreken, zoals aangetoond door S ILVER MAN .633 Zoals reeds in voetnoot 346 op pagina 77 vermeld, is het onwaarschijnlijk dat iw een adjectivische zin inleidt, zodat hier misschien eerder sprake is van het samengesteld vraagpartikel in-iw. Het normale patroon voor een vragende adjectivische zin in het Oudegyptisch is echter in + adjectivische zin, zodat we ook in dit 627 Correct vertaald in D UNHAM, JEA 24 (1938), p. 5; L ICHTHEIM, Autobiographies, p. 13 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 268. De betekenis van de passage is immers duidelijk, al is de grammaticale verklaring dat niet. S AINTE FARE G ARNOT, BIFAO 37 (1937–1938), p. 64 vertaalt het tweede deel van de zin met pri-xrw ook als onderdeel van de protasis, zodat er geen apodosis schijnt te volgen. R OCCATI, Littérature, p. 184 vertaalt de uitdrukking na mr als “conformément à ce qu’il faut accomplir pour moi et pour vos [propres] pères.”, wat m.i. minder logisch is in de huidige context (de grafeigenaar benadrukt dat ook hij aanroepingsoffers heeft uitgevoerd voor de voorvaderen van de kA -priesters, zodat het dus hun plicht is om hetzelfde te doen voor hem). 628 Correct vertaald in D UNHAM, JEA 24 (1938), p. 6; S AINTE FARE G ARNOT, BIFAO 37 (1937–1938), p. 64; L ICHTHEIM, Autobiographies, p. 14; R OCCATI, Littérature, p. 184; M/W, GREC, p. 630, vb. 1758 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 268. 629 Voor dezelfde constructie afhankelijk van de prepositie Dr, zie de bespreking van voorbeeldzin 48 op pagina 77. 630 D UNHAM, JEA 24 (1938), p. 5, waar G ARDINERS suggestie dat deze passage ervoor pleit dat de sDm.n=f -vorm is afgeleid van een passief participium + een datief wordt afgewezen. 631 E DEL, AG, §951. 632 ibid., §509 en §516,1. 633 S ILVERMAN, Interrogative constructions, p. 80–82. (Urk I, 218, 15–219, 2) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 136 geval met een unieke zin te maken hebben waarvoor geen parallellen te vinden zijn. Een andere mogelijke oplossing is de gebruikte werkwoordsvorm van mri als een passieve sDm=f (zonder subject), een prospectieve sDm=f of als een sDm.n=f te beschouwen, maar ook hier zijn steeds verschillende problemen mee verbonden.634 Voorlopig lijkt de verklaring van S ILVERMAN te verkiezen, al is die nog niet helemaal bevredigend.635 Overigens is de constructie formeel wel die van een vraagzin, inhoudelijk leunen de zinnen sterker aan bij een conditionele zin, wat blijkt uit het vervolg van de zinnen (“indien jullie dit willen, doe dan dat en dat”).636 De volgende zin (op het deksel van de sarcofaag uit de tombe van kA-apr in Saqqara) is wellicht ook een voorbeeld van de constructie: CCCCCCCCCCCCC CCCC , ,> 4 3 3 3 3 2 CCCCCC CCCCC CC CCCC B 161 1 0 ! ; ?\ M ! 4 , ^ , 3 3 3 3 CCC B B" ! / CCCCCC CCCCCC CCCCC CC0 CC CC0 6 B B 0 F B B 4 ' < ( ( B < i Xr.y-Hb.t wt.y rmT wab.t rmT 80 [... ii] nsw.t wnn imAx=Tn nfr xr nTr aA )04 DiDi=Tn n(=i) aA pn Hr mw.t=f iqr(.w) “O voorleespriester, balsemer, man van de balsemingsruimte, 80 mannen [. . .] van de koning dat jullie goede verzorging bij de grote god is, dan moeten jullie op voortreffelijke wijze dit deksel (lett.: deze deur) op zijn kist (lett.: moeder) plaatsen.”637 ir wn mry=Tn . . . wnn imAx=Tn van mri-ptH-anx-mry-ra (nxbw): Dit patroon komt éénmaal voor in de autobiografie CCCCC 9 CC B ! A " 8 4 B 4 , A , CCC / CCC M ! M / ?A CCC X CC CC? 0 G CCCC BCCCC 0 CCCB % E 0 0 B ; / B 6 B B B0 F 11CCC 10 , 4 , , , CCCC CCCC " A B CCC CCCC # CCCC CCCC B 4 ' S E B M 0 G B \ ! CCCC CCC B B ! \ / M B i anx.w tpy.w tA 162 7 0 ! D B swA.t(y)=sn Hr iz(=i) pn ir wn mry (n=)Tn Hzi Tn nsw.t wnn imAx=Tn aq=Tn w r iz(=i) pn zbi.tyw [...] n=Tn Hr abw=Tn “O levenden die op aarde zijn en die langs dit graf (van mij) zullen passeren, indien jullie willen dat de koning jullie prijst en dat jullie verzorging bij de grote god is, treed dan niet binnen in dit graf (van mij) als jullie onrein zijn [. . .] voor jullie, in jullie onreinheid.”638 De hier gebruikte constructie is gelijkaardig aan de voorgaande, alleen is ze hier ingebed in de protasis van een conditionele zin m.b.v. het subjunctieve wn. Voor de verklaring van het eerste deel van de zin, zie voorbeeldzin 87 op pagina 97. i anx.w tpy.w tA mrr.w wnn imAx=sn Hiervan zijn drie voorbeelden bekend: op de architraaf van tti uit Naqada, op de stèle van Hknw en in een klein fragment uit Dendera (die laatste attestatie dateert mogelijk uit de Eerste Tussenperiode): 634 (KANAWATI , TetiCem1, 55a, 1–2) Passieve sDm=f : dit kan enkel de twee voorbeelden met de prepositie n verklaren; prospectieve sDm=f : inleiding door iw kan niet; sDm.n=f : verklaart enkel de voorbeelden met een n, maar de schrijfwijze van mri met 0 0 is dan abnormaal. 635 Deze verklaring wordt ook gevolgd in M/W, GREC, p. 630, vb. 1757/8, waarin bij een zin zonder n die prepositie wel wordt verondersteld. 636 E DEL, AG, §1038 en M/W, GREC, §996. 637 Zo vertaald in KANAWATI en H ASSAN, TetiCem 1, p. 29. De herstelling is ook gesuggereerd in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 425. 638 Voor verwijzingen naar verschillende vertalingen van deze zin, zie voetnoot 443 op pagina 98. (Urk I, 218, 7–11) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC B B 137 B CCCCCC CCCCCC CCCCCC CCCCCCC / 4 [i anx.w tp.yw tA] mrr.w 1635CC CC CC0 CCC CCC < CCC CCC D CCC CCC M CCC CCCCCC CCCCCC CCC " CCC CCC M CCCC CCCC% 4MBB0 F?4'J?PP* O M wnn imAx=sn xr nTr=sn niw.ty Dd.w “[O levenden die zijn op aarde] en die willen dat hun verzorging bij hun stadsgod is, zegt: [. . .] ”639 F i (anx.w) tpy.w tA mrr.w wnn 164 3 0 4 0 % M B M4 O M" 7C B 0 F?B4) ?B* imAx=sn xr it(.w)=sn Dd.w Di t H(n)q.t mw “O (levenden) die zijn op aarde en die willen dat hun verzorging bij hun (voor)vader(en) is, zegt: ‘Geef brood, bier en water’.”640 4 CCC CCCC CCC CCCCCCCCC CCC CC CC CCC CCC←→ CCC CCC % B 165 CCC CCC CCC CCC CCC F CCC ? CCC CCC imAx.w tpy.w tA mrr.w [w]nn CCC←→ CCC CCC 0 F M / M 4 4M B 0 CCC CCC B CCC imA[x=sn...] “ [. . .] verzorgden die zijn op aarde en die willen dat [hun] verzorging [. . .] ”641 (F ISCHER , Coptite nome, 4, 5) (Z IEGLER , Stèles Ancien Empire, 204, |3–4) (P ETRIE , Dendereh, 7a) Overige Tot slot is er nog één uniek voorbeeld van de constructie uit een inscriptie op de schijndeur van de mastaba van rmn.w-kA : CCC CCC CC CCC #B % B 4 CCCA CC = CCC $ 4 B 4 166 CCC CCC F B 4 ' S1 I ) CCC CCC←→ CCC 4M B0 B CCC CCC2 2 $ < < < 35 ? " ' F ) S I 9M < [...] rmT nb n [...] m iri=f n mrr.w wnn imAx nfr xr nTr aA sHD Hm.w-nTr mn-kA.w-ra rn=f aA rmn.w-kA “ [. . .] elke mens [...] terwijl hij handelt voor degenen die willen dat de goede verzorging bij de grote god is, de opzichter van de priesters van Menkaure wiens grote naam Remenoeka is.”642 3.6.4 4 Conclusie: de nominale converter wnn=f In het Oudegyptisch wordt de nominale sDm=f van wnn in de volgende constructies gebruikt: 1) om een adverbiale zin om te vormen tot een objectszin, afhankelijk van mri (15 attestaties). 2) om een adverbiale zin om te vormen tot een bijzin van vergelijking, afhankelijk van de prepositie mr (3 attestaties). 3) om de pseudoverbale constructie subject + toestandsvorm om te vormen tot een bijzin van vergelijking, afhankelijk van de prepositie r (3 attestaties). 4) voor de constructie ir wnn sDm=f (2 attestaties) zijn heel wat verschillende verklaringen gegeven. Mogelijk wordt wnn daar gebruikt om een emfatische zin met een 639 Dd.w is een imperatief meervoud, de tekst breekt helaas af hierna, maar het is duidelijk dat hier een stereotiepe formulering in de aard van xA t xA H(nq.t)... heeft gestaan. Dit blijkt immers uit het tweede deel van het vervolg, waar een aantal soorten ganzen worden opgesomd. Zo ook vertaald in F ISCHER, Coptite nome, p. 16. 640 Ook hier met imperatief meervoud. Zo vertaald in Z IEGLER, Stèles Ancien Empire, p. 204. S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 345 vertaalt de groep die hier (en in de uitgave van Z IEGLER weergegeven is als " 7 C met ‘food and water’). 641 Geen vertaling in P ETRIE en G RIFFITHS, Dendereh wegens te fragmentair. 642 H ASSAN , S., Excavations at Giza 1930–1931: Excavations of the Faculty of Arts, Fouad I University (vol. 2), Caïro 1936, p. 174 vertaalt wnn imAx als “being well honoured”, wat –ondanks de niet geheel duidelijke context– m.i. toch niet echt waarschijnlijk lijkt (achter mrr.w is een objectszin immers veel evidenter). G RÜNERT, S., in: TLA vertaalt mrr.w als “Geliebten” en laat met wnn een nieuwe zin beginnen: “Vollkommene Würde existiert . . . ”, wat echter geen correcte vertaling kan zijn van wnn (voor de gegeven vertaling zou er een existentie-uitdrukking zoals iw wn moeten staan). (H ASSAN , Giza 2, 208, A) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.6. Het nominale wnn=f 138 nominale sDm=f in te bedden in de protasis van een conditionele zin met behoud van de emfase (in tegenstelling tot het gebruik van een eenvoudige subjunctief). In een document uit de 11e dynastie komt tweemaal de schrijfwijze B B voor in een gelijkaardige constructie, zodat de gebruikte vorm van wnn misschien eerder een prospectief (wnn) respectievelijk subjunctief (wn) is. 5) een gelijkaardige constructie kan ook gebruikt worden in causale bijzinnen, afhankelijk van de prepositie n (1 attestatie). 6) om een ontkende adverbiale zin in te bedden in de protasis van een conditionele zin (1 attestatie). Hiervoor wordt de constructie nfr n + nominale sDm=f van wnn gebruikt, die de negatieve tegenhanger is van de subjunctieve sDm=f van wnn na ir. 7) als emfatisch hoofdzinspatroon, om een adverbiaal predicaat te benadrukken (1 attestatie). II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.7 3.7.1 3.7.1.1 3.7. De sDm.t=f -vorm van wnn 139 De sDm.t=f -vorm van wnn Algemene betekenis Vorm van de sDm.t=f Formeel is de sDm.t=f -vorm in theorie gemakkelijk te herkennen aan de t-uitgang die in alle werkwoordsklassen voorkomt.643 In de praktijk is hierdoor vaak verwarring mogelijk met andere vormen die een -uitgang hebben, m.n. de infinitief van zwakke werkwoorden. De t-uitgang kan –indien de stam van het werkwoord eindigt op een d of een t– in zeldzame gevallen wegvallen.644 De IIae gem. werkwoorden gebruiken de stamvorm (onverkort), bv. # , maar het werkwoord wnn zou hier volgens sommigen een uitzondering op zijn.645 Overigens is het omstreden of er een sDm.t=f -vorm van wnn bestaat.646 3.7.1.2 Betekenis van de constructie Dr sDm.t=f Voor de publicatie van Z ONHOVENS monografie over de sDm.t=f -vorm647 hadden verschillende auteurs hun eigen visie op de betekenis van de constructie Dr sDm.t=f. In de oudere literatuur vindt men vaak de vertalingen ‘voordat/totdat hij hoorde/hoort/zal horen’ en/of ‘sinds/vanaf het ogenblik dat hij hoorde/hoort/zal horen’ en ook A NTHES (die de vorm uitvoeriger heeft bestudeerd)648 concludeerde dat beide vertalingen mogelijk zijn.649 Aangezien ‘sinds hij hoort’ en ‘totdat hij hoort’ eigenlijk compleet het tegenovergestelde uitdrukken (natijdigheid vs. voortijdigheid), lijkt het onwaarschijnlijk dat één en dezelfde constructie beide betekenissen kan weergeven. Z ONHOVENS uitgangshypothese is dan ook dat slechts één van die vertalingen correct kan zijn. Hij veronderstelt dat de verschillende constructies met een sDm.t=f -vorm650 in essentie allemaal een gelijkaardige betekenis hebben (nl. ‘voordat/totdat’)651 en dat de sDm.t=f -vorm geen absolute tijdsreferentie heeft, maar een relatieve toekomende tijdsreferentie. D.w.z. dat het referentiepunt t.o.v. waarvan de actie uitgedrukt door de sDm.t=f -vorm in de tijd gesitueerd wordt een tijdstip is dat door de context bepaald wordt, en dus niet per se identiek is aan het tijdstip van de uitspraak. De sDm.t=f -vorm drukt dus een actie uit die als toekomstig gesitueerd wordt t.o.v. het (contextueel bepaald) referentiepunt en komt meestal in ondergeschikte positie voor. De absolute tijdsreferentie ervan is dan afhankelijk van de absolute tijdsre643 De t wordt een uitgang en geen suffix genoemd omdat hij gewoonlijk geschreven wordt als deel van de stam, nl. vóór eventuele determinatieven (in tegenstelling tot bv. de suffixen n, in, xr en kA van resp. de sDm.n=f, sDm.in=f, sDm.xr=f en sDm.kA=f ), zie A LLEN, Middle Egyptian, §22.12. 644 ibid. 645 M/W, GREC, §542 en A LLEN, Middle Egyptian, §22.12. In M/W, GREC, p. 364, vb. 827 en p. 603, vb. 1667 wordt de vorm wn.t verklaard als een sDm.t=f, zonder stil te staan bij de afwijkende stamvorm voor de IIae gem. 646 Cfr. infra, §3.7.1.3. 647 Z ONHOVEN, sDm.t=f Verb Form. 648 A NTHES, Präpositionen und Konjunktionen m und Dr , p. 1–13. 649 Z ONHOVEN, sDm.t=f Verb Form, I/§2, vooral noten 11 en 12 voor verdere verwijzingen en ibid., I/§7. Deze twee basisbetekenissen gaan terug op G ARDINERS beschrijving van de constructie in G ARDINER, EG3 , §407. 650 Naast Dr sDm.t=f ook nog n sDm.t=f ‘hij heeft nog niet gehoord/voordat hij gehoord heeft’ en r sDm.t=f ‘totdat hij hoort’. Omdat er in ons tekstcorpus enkel een –mogelijk– voorbeeld van de eerste constructie voorkomt, gaan we op die twee laatste hier niet dieper in. 651 De vertaling ‘sinds/vanaf’ is dus in geen geval correct, cfr. infra. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.7. De sDm.t=f -vorm van wnn 140 ferentie van de hoofdzin en daarom moet de vorm –afhankelijk van de context– vertaald worden met verleden, heden of toekomende tijd. Een werkwoordsvorm met relatieve tijdsreferentie kan syntactisch afhankelijk zijn van van een woord of uitdrukking die zelf ook geen enkele absolute tijdsreferentie bezit, zoals bv. ‘op het ogenblik dat’ of ‘sinds’. In theorie is er dus een verschil tussen het referentiepunt als een ‘leeg’ ankerpunt en de referentiesituatie die de absolute tijdsreferentie in de context bepaalt, maar de twee kunnen samenvallen. Eén van beide moet in ieder geval de tijdsreferentie bevatten.652 Op basis van de zeldzame voorbeelden van de constructie Dr sDm.t=f uit het Oud- en Middelegyptisch653 heeft Z ONHOVEN aangetoond dat in alle gevallen een vertaling met ‘voordat’ (‘op een bepaald ogenblik vóór’) mogelijk is en dit in sommige gevallen de nuance ‘totdat’ (‘heel de tijd vóór’) krijgt. Er zijn geen voorbeelden van Dr sDm.t=f voor werkwoorden met een zgn. mannelijke infinitief waar A NTHES ’ vertaling ‘sinds’ correct is en alle vormen met een t-affix die overduidelijk de betekenis ‘sinds’ hebben, kunnen verklaard worden als vrouwelijke infinitieven.654 Een opvallend kenmerk van de Dr sDm.t=f constructie is dat op één na alle voorbeelden een aansporing uitdrukken in de hoofdzin, zodat er dus sprake is van een relatieve toekomstige tijdsreferentie in een absolute (nabije) toekomstige tijdsreferentie.655 Het is niet duidelijk of dit toeval is of niet, maar het kan wel een mogelijke verklaring bieden voor de zeldzaamheid van de constructie in de vroegere fases van het Egyptisch en de volledige verdwijning ervan in de latere fases.656 Hoe de constructie Dr sDm.t=f aan de betekenis ‘voordat hij hoort’ (terwijl alle andere constructies met Dr een betekenis ‘sinds’ hebben) gekomen is, verklaart Z ONHOVEN als volgt:657 de prepositie/het voegwoord Dr is afgeleid van een substantief met de (ruimtelijke) betekenis ‘grens’ en heeft snel een exclusieve temporele betekenis gekregen, die omschreven kan worden als ‘uiterste tijdstip’. Het gebruik van Dr als voegwoord gaat wellicht terug op een substantief dat absoluut gebruikt wordt als bijwoord.658 Aangezien Dr in alle gevallen –met als enige uitzondering de sDm.t=f – vertaald kan worden als ‘sinds’ moet de basisbetekenis van Dr zoiets zijn als ‘(op) het uiterste tijdstip’ en dat tijdstip is altijd gesitueerd aan de linkerkant van de tijdslijn, wat gewoonlijk de afgeleide betekenis ‘sinds/vanaf het ogenblik dat’ heeft. De letterlijke vertaling ‘voordat hij hoort’ voor de Dr sDm.t=f -vorm lijkt moeilijk te verenigen met de basisbetekenis van Dr, maar de zin ‘A Dr B’ kan zowel vertaald worden met ‘A voor B’ als met ‘B na A’, afhankelijk van het perspectief van waaruit men de temporele relaties bekijkt.659 De hoofdzin bepaalt de absolute refe652 Voor meer uitleg over de basisbetekenis van de sDm.t=f en het verschil tussen relatieve en absolute tijdsreferentie, zie Z ONHOVEN, sDm.t=f Verb Form, I/§3–4. 653 Zes voorbeelden uit de Piramidenteksten (waarvan twee onbetwistbaar), zes uit Ouderijks grafinscripties (waarvan één onbetwistbaar); negen uit de Sarcofaagteksten (waarvan drie onbetwistbaar) en één uit de Leer van Ptahhotep, zie ibid., I/§8–12 en §I/14. 654 ibid., I/§15. 655 ibid. 656 De betekenis ‘voordat hij hoort’ kon immers ook uitgedrukt worden door n sDm.t=f, die in elke absolute tijdsreferentie kan voorkomen. Een andere mogelijke reden is het feit dat Dr sDm.t=f de enige constructie met Dr was die de betekenis ‘totdat’ en niet ‘sinds’ heeft en in ongebruik geraakte door het overgewicht van de andere betekenis, zie ibid., I/§18. 657 ibid., I/§16–17. 658 Vergelijk bv. de uitdrukking * 0 ‘voor eeuwig’ of in het Nederlands ‘het ogenblik dat’. 659 Nl. of men de hoofd- of de bijzin als uitgangspunt neemt, zie ibid., I/§17. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.7. De sDm.t=f -vorm van wnn 141 rentiesituatie in de context, de prepositie Dr (die een ‘leeg’ tijdstip aanduidt) functioneert als referentiepunt en de sDm.t=f -vorm drukt een relatief toekomstige tijd uit, wat volgens Z ONHOVEN in deze (letterlijke) vertaling van de constructie Dr sDm.t=f resulteert: “It is asserted that the Event of ‘hearing’ is located in a future relative to a Reference point (devoid of any absolute time reference, but located at the starting point of the time situations within the sentence), which is coincidental with a reference situation in the main clause (providing the absolute time reference).”660 3.7.1.3 Bestaat de converter wn.t=f in de constructie r/Dr sDm.t=f ? Uit het Oud- en Middelegyptisch is er een drietal zinnen bekend waarin mogelijk een sDm.t=f -vorm van wnn na de preposities r of Dr voorkomt. Die zou dan gebruikt worden om een nonverbale of pseudoverbale zin in een syntactische positie van een sDm.t=fvorm te plaatsen. In de grammatica van M ALAISE en W INAND wordt hiervan het volgende voorbeeld gegeven, dat volgens hen bovendien met ‘sinds’ vertaald moet worden:661 662 di n=T s(y) m-Xnw a.wy=T Dr E4 1 C B * I B ? 2 99 E , % M,4B ?1 : " 22 B &&P wn.t=s ii.t(i) Ax.t(i) apr.t(i) m iw nsrsr “Neem haar in jouw armen, sinds zij verheerlijkt en uitgerust gekomen is van het Vuureiland.”663 De bedoeling van deze constructie (tegenover het eenvoudige Dr ii.t=s) is om de betekenis van de toestandsvorm (de situatie die het resultaat is van een voorafgaande actie) te combineren met de uitdrukking Dr sDm.t=f “voordat/sinds664 hij hoorde/hoort/zal horen”.665 Toch kan men zich afvragen of dit wel een plausibele verklaring is, aangezien a) de vertaling ‘sinds’ ingaat tegen Z ONHOVENS bevindingen, maar een vertaling ‘nadat’ in deze context ook ongepast lijkt. Een causale betekenis lijkt meer voor de hand te liggen; b) de gebruikelijke vorm voor de IIae gem. niet de verkorte vorm is, maar de stamvorm.666 Het werkwoord wnn zou hier dan de enige uitzondering op zijn, een fenomeen dat we bij geen enkele andere vorm van het suffixconjugatiesysteem hebben kunnen vaststellen. In dit geval CB lijkt 4 B m.i. eerder het voegwoordd Dr-wnt (voorloper van het Middelegyptische Drntt) te zijn.667 De betekenis ervan is –zoals bijna alle voegwoorden samengesteld met ntt– causaal. Indien gevolgd door een adverbiale of pseudoverbale zin met pronominaal onderwerp staat dit steeds vlak na het voegwoord. Dit wordt dan meestal uitgedrukt door het afhankelijk pronomen, maar voor de tweede en de derde persoon kan ook het suffixpronomen gebruikt worden.668 De voorbeeldzin CT I, 141eB3Bo (Sp. 36) kan dus beter geïnterpreteerd worden als Dr-wnt=s ii.t(i) Ax.t(i) apr.t(i) m iw nsrsr of eventueel 660 ibid. 661 Al vermelden de auteurs elders dat in het algemeen de gevallen van Dr + werkwoordsvorm met .t-uitgang eerder als infinitief beschouwd moeten worden, aangezien het steeds om zwakke werkwoorden gaat, zie M/W, GREC, §584. Dit voorbeeld beschouwen zij als een uniek geval waarin Dr sDm.t=f ‘sinds’ betekent. 662 I.p.v. het I -teken staat in deze tekst eigenlijk een arm met dat teken in de hand, maar die hiëroglief is niet beschikbaar in de software die gebruikt is om de hiërogliefen weer te geven. 663 Vertaling (in het Nederlands omgezet) van ibid., §965, vb. 1667. De zin wordt op dezelfde wijze vertaald/verklaard in A LLEN, Middle Egyptian, §22.15. 664 Volgens M ALAISE en W INAND is de vertaling ‘sinds’ hier ook mogelijk, maar dit is incorrect, zie §3.7.1.2 op pagina 139. 665 M/W, GREC, §584. 666 Zie §3.7.1.1 op pagina 139 voor verdere referenties. 667 Zie E DEL, AG, §1054. In ibid., §1043 wordt Dr wnt in onze voorbeeldzin 167 op pagina 144 niet verklaard als het samengestelde voegwoord Dr-wnt, maar als de causale prepositie Dr gevolgd door een objectszin ingeleid door wnt. 668 M/W, GREC, §291 en §967. (CT I, 141eB3Bo (Sp. 36)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.7. De sDm.t=f -vorm van wnn 142 Dr-wnt s(y) ii.t(i)... “ . . . aangezien/omdat zij verheerlijkt en uitgerust gekomen is van het Vuureiland.” Omdat de sDm.t=f -vorm van wnn in welk Egyptisch taalstadium dan ook uitermate zeldzaam is, beperken we ons hier niet tot de (mogelijke) attestaties uit het Oudegyptisch en de Sarcofaagteksten:669 dan zouden we slechts twee (bovendien vrij gelijkaardige) voorbeelden hebben om conclusies uit te trekken. Naast de hierboven vermelde zin uit CT spreuk 36 zijn er bij mijn weten nog slechts twee andere andere voorbeelden die in de literatuur als een sDm.t=f -vorm van wnn beschouwd worden. Het eerste voorbeeld komt uit de London Medical Papyrus (te dateren aan het einde van de 18e dynastie) en bevat een Dr sDm.t=f -constructie van wnn: * CC ? CCC 4 CC CCC C B B CC % B # X;E 4 CC 9 CC CC CC " D C & CC B 9( 4 249 B 4 0 CCC CCC 4 B B A 0 CC 8 670 mXt.w n pH.wyt X.t mi [...] 4 CC 9 ! F R40 2 4 9 . ( ! P ! < CC CC < 7 40 249 B 0 B 8 7 ? R ! ! 2 CC E CC ( R B 5 ( 0 0 Dr wn.t wn.ti m hAi.t Hapy r-[X]nw r xtm r(A) n Hm.t mi xtm mHw Hr tA DADA.t rsy mi xtm r(A) n in.t “De ingewanden van het onderlichaam en de buik zijn als [windsels?] voordat hetgeen dat moet bestaan, bestond door het afdalen van de overstroming naar binnen om de opening van de vagina te verzegelen, zoals het noorden verzegeld is tegenover de zuidelijke rechtbank, zoals de opening van de vallei verzegeld is.”671 Hoewel de zin niet helemaal ongeschonden bewaard is,672 lijkt hier volgens Z ONHOVEN een Dr sDm.t=f -constructie van wnn te staan, gevolgd door een vrouwelijk-onzijdig prospectief participium en hij vertaalt Dr wn.t wn.ti als “before that which was destined to exist existed”. Dit is ook de oplossing die de meeste vertalers kiezen.673 De onderliggende gedachte van de passage is dat de maandstonden van een vrouw (hier gelijkgesteld met het water van de overstroming) tijdens een zwangerschap naar binnen stromen i.p.v. naar buiten. Die omkering wordt veroorzaakt door de ingewanden (mXt.w) die de opening van de vagina afsluiten: die worden vergeleken met wat in de lacune stond (verstopte kanalen? verband?).674 In die context klinkt Z ONHOVENS vertaling aanne669 Waarin bepaalde constructies nog door archaïsme verklaard zouden worden. 670 In de lacune wn.ti zijn mogelijk sporen van B te zien, maar de uitgevers suggereren dat dit misschien eerder een 2 moet zijn. 671 Het hier relevante deel wordt vermeld in Z ONHOVEN, sDm.t=f Verb Form, I/§13 als Pap. (med.) BM 100059 14, 7, dit moet 10, 7 zijn. Vertaald als Dr sDm.t=f met ‘aangezien/sinds’ (“since” of “seit”) in W ESTENDORF, W., Beiträge aus und zu den medizinischen Texte, in: ZÄS 92 (1966), p. 145–146 (die de zinnen beginnend met hAi.t Hapy en xtm r(A) als hoofdzinnen vertaalt); V ON D EINES , H., G RAPOW, H. en W ESTENDORF, W., Ergänzungen: Drogenquanten, Sachgruppen, Nachträge, Bibliographie, Generalregister (Grundriss der Medizin der alten Ägypter vol. 9), Berlijn 1973, p. 145 en L EITZ , C., Magical and Medical Papyri of the New Kingdom (Hieratic Papyri of the British Museum 8), Londen 1999, p. 71. Hetzelfde vertaald, maar dan correct met “voordat” in W ESTENDORF, Grammatik, p. 194 (deze vertaling heeft W ESTENDORF dus later –wellicht o.i.v. A NTHES’ artikel– veranderd). De problematische passage is helaas helemaal niet vertaald in B ARDINET, T., Les papyrus médicaux de l’Égypte pharaonique, Parijs 1995, p. 491. 672 W ESTENDORF, ZÄS 92 (1966), p. 145–146, voetnoot 1 leest in de lacune “verstopfte Kanäle” en stelt voor Tz.t of Say.t te herstellen. Volgens L EITZ, HPBM 8, p. 71, voetnoot 190 stond hier misschien eerder wt.w ‘verband, windsels’ 673 Al vertalen ze de Dr sDm.t=f -constructie vaak foutief als “since . . . ”. 674 Zie de hiervoor de opmerking in de vorige voetnoot en ibid., p. 71, voetnoot 192. (P. Brit. Mus. 10059, 10, 7–8) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.7. De sDm.t=f -vorm van wnn 143 melijk:675 de mXt.w sluiten de vagina af voordat het embryo676 bestaat. Het is immers door het afsluiten van de vagina dat het bloed naar binnen stroomt en het embryo kan bestaan. Een verklaring met het voegwoord Dr-wnt lijkt in dit geval onmogelijk, aangezien er dan ofwel een subject ontbreekt in de objectszin (als die een pseudoverbale constructie met de toestandsvorm wn.ti is) ofwel een predicaat (als het prospectief participium wn.ti het subject is). Opvallend is wel dat –bij een interpretatie als sDm.t=f – wnn hier niet gebruikt wordt als converter voor een non-verbale of pseudoverbale zin, maar het is het werkwoord zelf dat in zijn oorspronkelijke betekenis van ‘bestaan’ het betekenisvolle element van de zin is.677 Bovendien is dit slechts het enige voorbeeld uit het gehele Egyptische tekstcorpus dat moeilijk anders geïnterpreteerd kan worden dan als een Dr sDm.t=f -vorm van wnn—en hij staat chronologisch vrij ver van ons tekstcorpus. Omdat de zin inhoudelijk ook niet helemaal duidelijk is, moet men voorzichtig zijn om al te voorbarige conclusies te trekken op basis van deze ene attestatie. Het volgende voorbeeld komt uit een klassieke Middelegyptische tekst, nl. de Leer van Ptahhotep: BA BA 4>D * ;;X> " Q=$ B ) M G 0 2 ) HHi n=k zp nb mnx r wn.t B 4 4B sxr=k nn iw im=f “Zoek jij elke nuttige daad totdat jouw plan zonder kwaad is! (lett.: totdat jouw plan bestaat, niet bestaande is het kwaad erin)”678 Deze zin is een voorbeeld van het werkwoord wnn in de constructie r sDm.t=f ‘totdat hij hoort/hoorde/zal horen’. M ALAISE en W INAND gebruiken de zin als voorbeeld van een existentiële zin die tot doelzin omgevormd is door het existentiële predicaat wn in de sDm.t=f -vorm wn.t=f afhankelijk te maken van de prepositie r.679 A LLEN verklaart de zin op gelijkaardige wijze, hij merkt op dat wnn hier niet letterlijk als ‘bestaan’ maar als ‘zijn’ vertaald moet worden en vervolgens stelt hij dat wnn in zulke constructies meestal gebruikt wordt om een adverbiaal of pseudoverbaal predicaat als een r/Dr sDm.t=f -vorm te vervoegen.680 Omdat er in deze zin strikt genomen geen predicaat volgt op wn.t sxr=k (maar een ontkende existentie-uitdrukking die als bijzin functioneert), is er hier zoals M ALAISE en W INAND veronderstellen eerder sprake van een existentie-uitdrukking dan van het werkwoord wnn als converter. Het bewijsmateriaal voor het bestaan van een sDm.t=f van wnn na de preposities r en Dr kunnen we dus als volgt samenvatten: 1) in CT I, 141eB3Bo (Sp. 36) is het door de causale betekenis meer waarschijnlijk dat we te maken hebben met het voegwoord Dr-wnt gevolgd door een suffixpronomen i.p.v. 675 Z ONHOVEN geeft de tekst weliswaar minder volledig weer dan in de tekstpublicatie van L EITZ, die pas na het afronden van zijn studie verschenen is. 676 Als dat tenminste hetgene is wat bedoeld wordt met wn.ti ‘datgene dat moet bestaan’. In W ESTENDORF, ZÄS 92 (1966), p. 146, voetnoot 2 wordt trouwens gewezen op het bestaan van een woord 2 wnw ‘embryo’ in P. Ebers, 206a, zie ook E RMAN , A. en G RAPOW, H., Wörterbuch der aegyptischen Sprache vol. I–VII, Berlijn 1971, I, 315, 10. 677 Zie hier verder §4.2.5 op pagina 195 voor een overzicht van existentie-uitdrukkingen met een vervoegde vorm van wnn. 678 Geciteerd in Z ONHOVEN, sDm.t=f Verb Form, II/§3; A LLEN , Middle Egyptian, 22.15 (die niet vermeldt dat de voorbeeldzin die hij geeft het enige bekende voorbeeld van de constructie is) en M/W, GREC, §584. 679 ibid. 680 “In most such cases” laat uitschijnen dat dit een redelijk courante constructie is, terwijl in A LLEN, Middle Egyptian, §22.15 reeds de helft (2/4) van de bekende voorbeelden uit het Oud- en Middelegyptisch opgesomd worden. (Ptahhotep, 86–87) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.7. De sDm.t=f -vorm van wnn 144 een Dr sDm.t=f -constructie . 2) in P. Brit. Mus. 10059, 10, 7 komt er waarschijnlijk een sDm.t=f van wnn voor na de prepositie Dr. In dit geval functioneert wnn echter niet als converter, maar drukt het louter het bestaan van het subject uit. 3) in Ptahhotep, 86–87 wordt duidelijk een sDm.t=f van wnn gebruikt na de prepositie r, maar ook hier is wnn geen grammaticale converter. In de enige twee voorbeelden waarin overduidelijk een sDm.t=f -vorm van wnn gebruikt wordt, is wnn geen converter, maar een existentie-uitdrukking. De twee voorbeelden waarin sprake lijkt te zijn van een sDm.t=f van wnn als converter (CT I, 141e (B3Bo) en voorbeeldzin 167), kunnen m.i. dan ook beter verklaard worden m.b.v. het causale voegwoord Dr-wnt, dat in die zinnen immers ook inhoudelijk aannemelijker lijkt. Er bestaat dus geen converter wn.t=f na Dr of r om adverbiale/pseudoverbale zinnen in die syntactische positie in te bedden. Wel kan in die syntactische posities het werkwoord wnn op zich gebruikt worden om het bestaan van het subject uit te drukken.681 Voor de mogelijkheid dat het element B B n B in de negatieve existentie-uitdrukking D B wnt een sDm.t=f -vorm is, zie §4.3.3 op pagina 201. 3.7.2 Mogelijke constructies Het enige duidelijke, in de literatuur voorgestelde voorbeeld van een sDm.t=f van wnn na Dr wordt gevolgd door een pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm): zie de eerdere bespreking van CT I, 141eB3Bo (Sp. 36). 3.7.3 Syntactische posities van deze constructies In het Oudegyptische tekstcorpus is één voorbeeld bewaard waarin een Dr sDm.t=f (“voordat hij hoorde/hoort/zal horen”) van wnn lijkt te staan. Ook in dit voorbeeld kan de duidelijk causale betekenis –zoals in §3.7.1.3 op pagina 141 reeds uitgelegd– beter verklaard worden door het voegwoord Dr-wnt:682 1) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm): Het enige voorbeeld van deze constructie in het Oudegyptisch komt uit de inscripties van kA(=i)-gmi.n(=i) (mmi):683 CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC B , CCCC 4 O D CCC CCC CC CCCC CCCC , 1 10 C B D CCCC 49MB6B24 167 9 0 < CCC CCC CCC CCC CC CCCC CCCC CCCC CCCC B 0A6 * CCC CCC CCC CC 0 CCCC 2 CCCC CCCC B CCCC O )0? ! 4 8 + ? 2 CCCC CCCC B CCCC 4 4 CCCC CCCC CCCC CC " [i ... im=Tn Dd] n=f is (i)x.t r(=i) Dw n " A CC / = ) ) CC CC CCCC CC CCCC CCCC CCCCCCCC B CCF CCCCCCCC? 4 7 " 2 B nsw.t m grg Dr-wnt ity rx(.w) qd(=i) sSm(=i) nx[t-ib n Hm=f r(=i) r] sr=f nb xpr m tA pn “[O . . . mogen jullie] tegen hem [niets] kwaads [zeggen] over (mij), tegen 681 De conclusie in Z ONHOVEN, sDm.t=f Verb Form, I/§13 en I/§15.5 is vager: hij stelt nl. enkel dat het C B afhangt van de constructie die volgt op 4 B of er sprake is van het voegwoord Dr-wnt of de sDm.t=f van 682 wnn, maar specificeert dit niet verder. Voor deze zin reeds voorgesteld in E DEL, AG, §1043. 683 Hier wordt de verbeterde versie gebruikt uit E DEL, MIO 1 (1953), p. 217 en afb. 2 (achter p. 224). (Urk I, 195, 9–10) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.7. De sDm.t=f -vorm van wnn 145 de koning als leugen, aangezien de vorst (mijn) karakter en (mijn) gedrag kent en aangezien [het hart van zijne majesteit meer op (mij)] vertro[uwt dan op] enige hoveling van hem die in dit land ontstaan is.”684 3.7.4 Conclusie: de sDm.t=f -vorm van wnn als converter A.d.h.v. alle ons bekende attestaties van de sDm.t=f van wnn uit verschillende taalstadia hebben we vastgesteld dat er weliswaar een sDm.t=f -vorm van wnn bestaat, maar dat die enkel gebruikt wordt als existentie-uitdrukking. In de twee voorbeelden waarin een (schijnbare) Dr wn.t=f -constructie gevolgd wordt door een pseudoverbale constructie wordt dan ook het redengevend voegwoord Dr-wnt (voorloper van het Middelegyptische Dr-ntt) gebruikt. Er bestaat dus geen converter wn.t=f om non-verbale of pseudoverbale zinnen in te bedden in de drie constructies waarin de sDm.t=f -vorm voorkomt (na de preposities r en Dr en na de negatie n). 684 Correct vertaald in E DEL, AG, §1043; E DEL, MIO 1 (1953), p. 213; R OCCATI, Littérature, p. 140 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 286; Z ONHOVEN, sDm.t=f Verb Form, I/§13 en K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 155. S TRUDWICK vertaalt nxt ib(=i) n Hm=f als “and I am firmer of purpose for his majesty”, maar in de huidige context lijkt de vertaling ‘vertrouwen’ logischer (Kagemni waarschuwt de grafbezoekers dat het nutteloos is leugens over hem te vertellen, omdat de koning hem kent en hem vertrouwt), zie H ANNIG, AW I, p. 649C. Het eerste deel van de zin weliswaar anders (door gebruik van S ETHE ’ S uitgave), maar de rest toch correct vertaald in A NTHES, Präpositionen und Konjunktionen m und Dr , p. 10, vb. 9 en D ORET, NVS, p. 84, vb. 143. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.8 3.8.1 3.8.1.1 3.8. De sDm.in=f -vorm van wnn 146 De sDm.in=f -vorm van wnn Algemene betekenis Vorm van de sDm.in=f De sDm.in=f van IIae gem. bestaat uit de stamvorm B B wn gevolgd door het partikel of infix in dat verwant is met het werkwoord 0 B ‘zeggen’. Dit element in wordt steeds achter (eventuele) determinatieven geschreven.685 3.8.1.2 Betekenis van de sDm.in=f De sDm.in=f komt enkel in niet-initiële hoofdzinnen voor (als sequentiële vorm) en dient om een nieuwe etappe in het verhaal of de redenering weer te geven, die onmiddelijk volgt op het voorafgaande. De sDm.in=f wordt dus gebruikt om een keten van uit elkaar voortvloeiende gebeurtenissen te vertellen. De vorm wordt dan ook meestal vertaald met ‘en toen’ of ‘en dadelijk’.686 Het verschil met werkwoordsvormen ingeleid door aHa.n is niet altijd duidelijk, al worden die laatste eerder gebruikt voor louter opeenvolgende acties, terwijl de sDm.in=f opeenvolgende acties kan uitdrukken die het gevolg zijn van de voorgaande actie(s).687 Op zich heeft de sDm.in=f -vorm geen specifieke tijdswaarde, maar omdat hij bijna altijd in narratieve teksten gebruikt wordt, wordt hij gewoonlijk met een verleden tijd vertaald. In sommige contexten (m.n. in medische papyri), is een vertaling in het heden of de toekomst ook mogelijk.688 3.8.1.3 De converter wn.in=f De sDm.in=f -vorm van wnn wordt uiteraard gebruikt wanneer men de nuance van de sDm.in=f wenst over te brengen op nonverbale of pseudoverbale constructies, wat bv. in constructies als wn.in=f Hr sDm resulteert. In dit geval is er dus sprake van een sDm.in=f vorm van wnn die als converter voor een pseudoverbale constructie iw=f Hr sDm gebruikt wordt. Er zijn echter twee redenen om het element wn.in(=f) niet als een pure converter te beschouwen: a) er zijn in het Middelegyptisch voorbeelden van constructies die niet meer op bovenstaande manier verklaard kunnen worden, bv. wn.in nfr st (wn.in + adjectivische zin) of wn.in aHa=sn (wn.in + perfectieve sDm=f ).689 b) het element wn.in(=f) treedt in het Middelegyptisch op in een spel van tegenstellingen met andere hulpwerkwoorden die in narratieve context voorkomen, zoals bv. aHa.n en iw.690 Dit pleit ervoor het element wn.in(=f) als een soort hulpwerkwoord te interpreteren dat kenmerkend is voor narratieve contexten. Het is door grammaticalisatie ontstaan uit de sDm.in=f -vorm van wnn en in het Middelegyptisch zijn de constructies met wnn de meest 685 M/W, GREC, §547, §623 en §627 en A LLEN, Middle Egyptian, §22.2. 686 M/W, GREC, §626. Middle Egyptian, §22.4. Een mooi voorbeeld hiervan is Westcar 8, 17–22, geciteerd in ibid. 689 Zie §3.8.2 op de volgende pagina voor meer uitleg en referenties van de twee voorbeelden. GREC, §418. 687 A LLEN, ibid. 690 M/W, 688 II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.8. De sDm.in=f -vorm van wnn 147 frequente gebruikstoepassing van de sDm.in=f -vorm.691 Hoewel dit proces van grammaticalisatie niet ontkend kan worden voor het Middelegyptisch, is het twijfelachtig of er reeds sprake van was in het Oudegyptisch, aangezien voorbeelden zoals hierboven bij punt a) aangehaald nog niet voorkomen in het Oudegyptisch. 3.8.2 Mogelijke constructies Voor de sDm.in=f van wnn zijn in de literatuur over het Middelegyptisch de volgende constructies reeds voorgesteld: 1) adverbiaal predicaat: dit is volgens de grammatica van M ALAISE en W INAND een zeer uitzonderlijk constructie.692 2) adjectivisch predicaat: door een adjectivische zin in te leiden met wn.in wordt de eigenschap die het adjectief uitdrukt voorgesteld als een sequentiële eigenschap die op CC CCCCC ) CC een bepaald ogenblik inherent wordt aan het subject, bv. B )4 CCCC A CCCCCCC CCCC CC B 0 B B 4 ? ! CC = ! wn.in nfr st [Hr ib=f] r x.t nb.t “En toen was het aangenamer voor zijn hart dan alles.”693 Deze constructie is overigens ook vrij zeldzaam in het Middelegyptisch. 3) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm of subject + Hr/m + infinitief): vaak wordt de wn.in=f -vorm gevolgd door een pseudoverbale constructie, zoals bv. B +!9?% I 0 M!)ME 2$ in dit voorbeeld uit de autobiografie van Ahmose: B wn.in.tw Hr iwa=i m nbw Hr sn.nw-sy “En toen beloonde men mij opnieuw met goud.” De wn.in=f Hr sDm (en zijn passieve tegenhanger wn.in=f sDm.w) drukt een actie uit in een opeenvolging van gebeurtenissen die men begint te doen (“en toen begon men”), al wordt de inchoatieve betekenis na verloop van tijd afgezwakt.694 4) sDm=f : de constructie wn.in sDm=f bevat een perfectieve sDm=f. Het betekenisverschil tussen enerzijds een gewone sDm.in=f en anderzijds de vorm wn.in sDm=f is niet altijd duidelijk. Mogelijk is deze constructie ontstaan door grammaticalisatie van het element wn.in: dit werd dan niet meer geanalyseerd als een sDm.in=f van wnn, maar als een introducerend element om een volgende werkwoordsvorm als sequentieel te markeren. Bij een atelische propositie krijgt het geheel een inchoatieve betekenis.695 B E B Een voorbeeld van een perfectieve sDm=f vinden we in B B B0 & X ? ! F 2 ? ! ? ! ) wn.in aHa=sn Hmsi=sn xft(.w) “En toen stonden ze recht en zetten ze zich dienovereenkomstig neer.” A LLEN meent dat in deze gevallen de perfectieve sDm=f gebruikt is i.p.v. de sDm.n=f, m.a.w. wn.in sDm=f heeft exact dezelfde betekenis als wn.in sDm.n=f.696 Daarnaast zijn er ook gevallen waarin het subject –dat nominaal is– voorE opgeplaatst wordt, vlak achter het hulpwerkwoord, zoals bv. in B 0 F)MO!) B B B$ E: M * ) \ 0 1 = wn.in Hm=f wSd=f wi anD=f bi.t(=i) n.t ra nb “En toen begon 691 Naast uitdrukkingen met het werkwoord Dd om een directe reden te introduceren, zie A LLEN, Middle Egyptian, §22.4. 692 M/W, GREC, §1042. Zie A LLEN, Middle Egyptian, §22.4 voor een voorbeeld, nl. Neferti, 11-12. 693 M/W, GREC, §500. 694 ibid., §822 en 1043. 695 ibid., §822. 696 A LLEN, Middle Egyptian, §18.9 en §20.4. (Peas., B2, 131–132) (Urk IV, 5, 10) (Kagemni, 2, 7) (HTBM, 574, 3–4) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.8. De sDm.in=f -vorm van wnn 148 zijne majesteit mij aan te spreken, omdat hij mijn karakter697 van elke dag kende.” Volgens A LLEN en M ALAISE -W INAND wordt in zulke gevallen een afhankelijke sDm=f gebruikt na wn.in=f, omdat de betekenis van de zin de herhaling van een proces lijkt te impliceren.698 In die gevallen wordt de constructie wn.in + afh. sDm=f gebruikt om het begin van een serie gebeurtenissen te verhalen.699 5) afhankelijke sDm.n=f : mogelijk wordt de wn.in in enkele zeldzame gevallen gevolgd door een afhankelijke sDm.n=f. Dit komt niet aan bod in de grammatica van M ALAISE ) en W INAND, maar A LLEN geeft het volgende voorbeeld: B B B0 B B K X O? \ > ! C wn.in xni.n sdb=f Hr mw “En toen belandde zijn zoom op het water.” Hier wordt de afhankelijke sDm.n=f volgens hem niet zozeer gebruikt om een voltooide actie aan te duiden, als wel een gebeurtenis in het verleden 6) sDm.xr=f : de ietwat vreemde constructie wn.in=f sDm.xr=f is ook behoorlijk zeldzaam in het Middelegyptisch en wordt slechts terzijde vermeld –zonder een voorbeeld– in §1042 van de grammatica van M ALAISE en W INAND. Van al die constructies komt enkel de pseudoverbale constructie subject + Hr + infinitief voor in ons tekstcorpus. 3.8.3 Syntactische posities van deze constructies In deze constructies verschijnt de wn.in=f in de volgende syntactische positie: 3.8.3.1 Als sequentiële vorm in niet-initiële hoofdzinnen Zoals reeds in §3.8.1.2 op pagina 146 vermeld, drukt de sDm.in=f een handeling in een aaneenschakeling van gebeurtenissen uit. Zinnen met een sDm.in=f -vorm zijn steeds hoofdzinnen (dus ze kunnen onmogelijk in een ondergeschikte positie zoals bv. afhankelijk van preposities of als circumstantiële bijzin voorkomen), maar komen nooit tekstinitieel voor. Ze drukken de verschillende opeenvolgende fases van een voorgaand proces uit en kunnen dus niet gebruikt worden zonder dat ze voorafgegaan worden door een autonome propositie. In die zin behoren ze dus tot de categorie van de niet-autonome proposities.700 De enige voorbeelden van de sDm.in=f -vorm van wnn in ons tekstcorpus worden gevolgd door een pseudoverbale constructie: 1) pseudoverbale constructie (subject + Hr + infinitief): Dit patroon komt slechts drie keer voor in ons tekstcorpus.701 Volgens E DEL drukt een 697 Dit is de vertaling die M ALAISE en W INAND geven in hun grammatica (vb. 1323 in §822), waarin zij de lectuur van G ARDINER , A.H., The Admonitions of an Egyptian Sage (Papyrus Leiden 344 recto), Leipzig 1909, p. 81 volgen. A LLEN vertaalt (in §20.9) het tweede deel van de zin als een doelzin en voegt geen suffix =i toe aan bi.t (“zodat hij zou leren van het karakter van elke dag”). Dit doet weinig ter zake voor de interpretatie van de sDm=f -vorm na wn.in: hij beschouwt deze immers ook als een afhankelijke sDm=f. 698 Deze auteurs menen immers dat de de afhankelijke sDm=f op zich een een algemeen geldende waarheid, een gewoontematig of een herhaald handelen uitdrukt, zie §3.3.1.2 op pagina 60 voor een uitgebreide bespreking van de verschillende visies hierop. 699 M/W, GREC, §822. 700 ibid., §381. 701 Een vierde schijnbaar voorbeeld is Urk I, 65, 17. In die tekst heeft S ETHE –incorrect –wn.in hersteld aan het begin van de zin, zie verder voorbeeldzin 302 op pagina 273. (Peas., Bt, 34–35) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.8. De sDm.in=f -vorm van wnn 149 pseudoverbale constructie ingeleid door wn.in of wn een verleden tijd uit (in tegenstelling tot de pseudoverbale constructie zonder inleiding, of ingeleid door m=k/sk/iw ), maar een preciezere omschrijving van de betekenis geeft hij niet.702 Ook D ORET merkt wel het bestaan van de vorm op, maar blijft vaag in zijn beschrijving ervan.703 In al deze voorbeelden is een inchoatieve betekenis (“beginnen te . . . ”) goed mogelijk, zodat de verklaring van het patroon door M ALAISE en W INAND ook lijkt te kloppen voor het Oudegyptisch.704 De volgende zin uit de autobiografie van Hr-xwi=f bevestigt immers ons vermoeden: CC CC CCCC 4 8 9 CCCC CC " $ CCBCC 9 9 ! ( BV $<$ !D B !4BCC\ X 2 B # > 98$ CC CCCC CCCC E 10 11 # # V CC CC CCCC CCCC < C 4 ?724G =# \X40 2 8 4 ! wn.in CCCC 04 , 8 B 0 4 ? 0 CCCC CCCC B CCCC B CC 168 7 B CC B 0 CCI B [HqA] pn Hr zbi.t(=i) Hr rDi.t n(=i) kA.w anx.wt Hr sSm(=i) n wA.wt [n].t Tz.wt n.t irT.t n iqr(=i) rs-tp [iri.n(=i) r] smHr (i)m(y)-r(A) iaA.w nb hAb r iAm Dr-bAH “En toen begon deze [heerser] (mij) te vergezellen, hij gaf (me) stieren en geiten en hij leidde (me) langs de bergwegen van Irtjet, omdat (ik) een veel [grotere] efficiëntie en waakzaam[heid vertoonde dan] elke hoveling of opzichter van de vreemtaligen die voordien naar Iam gezonden was.”705 Deze zin komt uit het verhaal van Hr-xwi=f over zijn veldtochten in Nubië en vlak voor de hier besproken passage verhaalt Hr-xwi=f dat de heerser van irTT, zATw en wAwA.t (waartegen Harchoefs expeditie gericht is) de grootte van het Egyptische leger (en hun Nubische bondgenoten) gezien had. wn.in=f Hr zbi.t(=i) drukt in deze context dan ook uit dat de heerser op dat ogenblik (en als gevolg van de voorgaande actie) begon met het (langdurig) vergezellen van Harchoef: *zbi.in wi HqA pn drukt enkel uit dat dit een gevolg is van de voorgaande actie en *iw HqA pn Hr zbi.t(=i) benadrukt enkel het onvoltooide en progressieve karakter van de actie. 702 E DEL, AG, §931. 703 D ORET, NVS, p. 114: “wn.in=f Hr sDm also functions as a past narrative”. 704 Zie hiervoor M/W, GREC, §822 en §1043. 705 D ORET meent hier een uitdrukking zbi Hr ‘beschermen’ te zien, maar zijn vertaling “(then) this [Ruler] supported me” strookt dan niet met zijn transliteratie wn.in [HqA] pn Hr zbi.t(=i), zie D ORET, NVS, p. 32, voetnoot 221. Het werkwoord zbi betekent in transitief gebruik < 4 kan op twee ‘(bege)leiden, vergezellen’ of ‘zenden’, zie H ANNIG, AW I, p. 1093c–1094a. B 0 4 ? 0 manieren begrepen worden: de prepositie n + daarvan afhankelijk de substantieven iqr en rs-tp: “wegens de efficiëntie en de waakzaamheid (die ik vertoonde)” of de samengestelde prepositie n-iqr(-n) + het substantief rs-tp: “omdat ik zó waakzaam was”. Volgens M/W, GREC, §247, §952 en §970 wordt de prepositie n-iqr-n echter steeds gevolgd door een nominale sDm=f of een infinitief van een werkwoord dat een graduele actie of eigenschap uitdrukt. rs-tp ‘waakzaamheid’ is inderdaad zo’n woord, maar volgens H ANNIG, AW I, p. 733a is dit enkel een substantief en géén werkwoord. De eerste interpretatie (die ook wij verkiezen) wordt gevolgd in D ORET, NVS, p. 32, vb. 22; S IMPSON, Literature, p. 410. In L ICHTHEIM, AEL 1, p. 27 wordt rs-tp als genitief bij het substantief iqr vertaald, idem in K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 199. De tweede interpretatie wordt gevolgd in F ECHT, Berichte des Hrw=xwi.f , p. 124; E DEL , E., Inschriften des Alten Reiches V. Die Reiseberichte des Hrw-xwif (Herchuf), in: F IRCHOW, O. (red.), Ägyptologische Studien, Berlijn 1955, p. 73; G OEDICKE , H., Harkhuf’s Travels, in: JNES 40 (1981), p. 9; R OCCATI, Littérature, p. 205 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 331. Incorrect vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 154; L ALOUETTE, Textes sacrés et textes profanes, p. 171 en B RESCIANI, Letteratura, p. 26. In geen van de hiervoor vermelde vertalingen komt het inchoatieve aspect van de constructie tot uiting. In T HACKER, Compound tenses, p. 167 wordt de zin vertaald als “Then this prince kept sending”. Voor de term iaA.w, zie H ANNIG, AW I, p. 260b en de opmerkingen hierbij in M EEKS, LingAeg 13 (2005), p. 241. (Urk I, 127, 7–11) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.8. De sDm.in=f -vorm van wnn 150 Een tweede voorbeeld vinden we in de inscripties van de inscripties van sAb.n(=i): CCC < B A CCCC CC 10 11 CC CCC CCCC > BE 169 9 B - @'&B6 B 0 B ? > 0 2 ! CCC CCC CC0 B 0 6 M E ; / CC CCCC CC CCCC CCCC ? 0 2 CC ? 5 wn.in bAk im Hr [dwA] nTr n nsw.t n aA.t n.t Hzi.[t bA]k im in Sms.w [i]ty “En toen begon de dienaar daar de koning te [bedanken], omdat de [diena]ar daar zo uitbundig geprezen werd [do]or de volgelingen van de vorst.”706 (Urk I, 139, 9–11) Ook in dit geval is er sprake van een onvoltooide, progressieve handeling (dienaar bedankt de koning) die het gevolg van een voorgaande actie is (de koning prees de dienaar uitbundig). In de inscripties van wAS-ptH tenslotte komt mogelijk een gelijkaardige formulering voor, als berust wn.in hier berust op een herstelling en is de context van de zin niet helemaal duidelijk:707 CCCCCCCCCCCCCCCC B CCCCCCCCCC CCCC CCCCCCC CCCCCC B CC <4 B 170 11CCCC ) ! O # - $ & ! E 12CCC F = [wn.in Hm=f] Hr dwA n(=sn) ra CC CCC CCCC CCCC CCCC CCF CCCC CCCCCC CCCCCCC CCCC CCCC B CC CC0 CCCC Hr S [...] aA(.w) wr r (i)x.t nb(.t) “[En toen begon zijne majesteit] Ra voor (hen) te prijzen op het S [. . .] meer dan wat ook.”708 3.8.4 Conclusie: de sDm.in=f -vorm van wnn als converter In het Oudegyptisch wordt de sDm.in=f van wnn enkel gebruikt in de constructie wn.in=f Hr sDm (3 attestaties), die handeling in het verleden uitdrukt die voortvloeit uit de voorgaande handelingen met een inchoatieve betekenis (“en toen begon . . . ”) 706 Het einde van de zin is al op verschillende manieren geïnterpreteerd. S ETHE suggereerde A i.p.v. 6 in het laatste woord te lezen, wat dan het woord ity ‘vorst’ oplevert. Zo vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 168–169; D ORET, NVS, p. 30, vb. 17; K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 167 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 337. R OCCATI volgt S ETHE ’ S verbetering niet en leest de uitdrukking m isw n ‘als beloning voor’, waarbij toch eerder het determinatief K moet staan (H ANNIG, AW I, p. 218b), zie R OCCATI, Littérature, p. 219. Overigens herstelt D ORET na de prepositie n-aA.t-n een gepassiveerde nominale sDm=f van Hzi i.p.v. een infinitief. 707 De passage die vóór deze zin komt, is vertaald als voorbeeldzin 272 op pagina 219. 708 Het toegevoegde suffix =sn verwijst terug naar de artsen in de vorige zin, zie de vorige voetnoot. Voor dwA-nTr als ‘bedanken’, zie H ANNIG, AW I, p. 1486a. Correct vertaald in R OCCATI, Littérature, p. 110; K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 150 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 319. Wegens de fragmentiare staat van bewaring niet volledig vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 112. (Urk I, 42, 11–12) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9 3.9.1 3.9.1.1 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 151 Participia en relatiefvormen van wnn Algemene betekenis Vorm van de participia/relatiefvormen De verschillende mogelijke vormen van de participia van wnn kunnen als volgt samengevat worden:709 Stam IIae gem. werkwoorden gebruiken voor perfectieve participia de verkorte stam B B wn en voor het imperfectief participium en de sDm.t(y)=f(y)-vorm de onverkorte stam 710 In ons tekstcorpus is er één voorbeeld van een perfectief participium met de B B wnn. schrijfwijze B zonder fonetisch complement B , zie voorbeeldzin 181 op pagina 157. Verbuigingsuitgangen Het actief imperfectief participium heeft meestal geen verbuigingsuitgang, maar kan in het mannelijk enkelvoud de uitgangen 0 / 0 0 (of M in het Middelegyptisch) vertonen en in het mannelijk meervoud 0 M / 0 0 M (soms verkort tot 711 Het actief perfectief participium vertoont zelden een verbuigingsuitgang, enkel M ). de uitgang -w komt in het Middelegyptisch af en toe voor in het mannelijk enkelvoud en meervoud, meestal als het participium zelfstandig (dus niet attributief) gebruikt wordt.712 De sDm.t(y)=f(y)-vorm heeft de kenmerkende uitgang ty. Alle verbuigingsuitgangen worden vóór eventuele determinatieven geschreven, behalve de ty-uitgang van het prospectief participium als deze voluit wordt weergegeven: staat voor het determinatief, maar % erachter.713 Omdat bovenstaande uitgangen in het schrift vaker weggelaten dan geschreven worden, voegt men deze meestal niet toe in transliteraties.714 Deze gewoonte wordt hier ook gevolgd, temeer daar die verbuigingsuitgangen voor IIae gem. werkwoorden niet zo relevant zijn: het onderscheid tussen imperfectief en perfectief participium blijkt duidelijk uit de stamvorm en de sDm.t(y)=f(y)-vorm heeft een zeer kenmerkende uitgang. Getal en geslacht Na de stam en eventuele verbuigingsuitgangen volgen nog de bekende aanduidingen van het geslacht en getal: ø voor mannelijk enkelvoud, .w voor mannelijk meervoud, .t voor vrouwelijk enkelvoud en .wt voor vrouwelijk meervoud (in attributief gebruik als .t geschreven).715 Het is niet altijd eenvoudig om te beslissen of een M op het 709 De passieve participia worden hier buiten beschouwing gelaten, omdat een passieve vorm van het werkwoord “zijn” semantisch onmogelijk is. Het –zeldzame– actief prospectief participium dat in het Middelegyptisch bijna volledig verdrongen is door de sDm.t(y)=f(y)-vorm en waarvan ook uit het Oudegyptisch weinig voorbeelden bekend zijn, wordt hier niet behandeld. Zie verder M/W, GREC, §852 en E DEL, AG, §652. A LLEN beschouwt de voorbeelden van het zgn. actief prospectief participium als verkorte vormen van de sDm.t(y)=f(y)-vorm, nl. zonder suffix =f(y), =s(y) of =sn en met een voluit geschreven verbuigingsuitgang 710 % of A 0 , zie A LLEN, Middle Egyptian, §23.8. 711 E DEL, AG, §628 en §630; A LLEN, Middle Egyptian, §23.6 en §23.8 en M/W, GREC, §847, §849 en §852. E DEL veronderstelt dat in het Oudegyptisch ook de vrouwelijke vormen steeds de verbuigingsuitgang 0 voor de geslachtsaanduiding hebben, al komt dit nooit tot uitdrukking in het schrift. 712 Volgens E DEL, AG, §627 komt dit fenoneem nog niet voor in het Oudegyptisch, maar onze voorbeeldzin 186 op pagina 160 spreekt dit mogelijk tegen. 713 ibid., §627 en §629; A LLEN, Middle Egyptian, §23.5 en M/W, GREC, §843, §847, §849 en §852. 714 A LLEN, Middle Egyptian, §23.5. 715 ibid., §23.2. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 152 einde van een participium een verbuigingsuitgang is of de aanduiding van een mannelijk meervoud. Met name bij werkwoorden zonder determinatief stelt dit probleem zich, omdat men dan niet op basis van de plaats van de M t.o.v. het determinatief kan vaststellen om welke van de twee morfemen het gaat.716 3.9.1.2 Betekenis van de participia/relatiefvormen De verschillende participia hebben de volgende betekenis:717 1) het imperfectieve participium (wnn) drukt geen grens uit voor de handeling. De handeling wordt daardoor als gewoontematig of herhaald voorgesteld, afhankelijk van de Aktionsart van het gebruikte werkwoord.718 Vaak zijn imperfectieve participia vergezeld van algemene of onbepaalde argumenten (bv. het adjectief nb) of zijn er geen argumenten aanwezig. Volgens A LLEN zijn de imperfectieve participia ook zeldzamer dan de perfectieve participia,719 al kan dit moeilijk perfect gecontroleerd worden omdat voor vele werkwoorden het onderscheid tussen perfectief en imperfectief vaak niet te zien is. De exacte vertaling van imperfectieve participia hangt ook af van de context. In verhalende teksten kunnen ze meestal vertaald worden met een onvoltooid verleden tijd, in het discours met een onvoltooid tegenwoordige tijd. In beide gevallen kan eventueel een verdere omschrijving gebruikt worden om het gewoontematig of herhaald karakter van de handeling weer te geven. Een voorbeeld met wnn is het $ volgende: \ M B B % ! ( 0 2 = bw wnn Hw.t-Hr im ra nb “de plaats waarin Hathor elke dag is” 2) het perfectieve participium (wn) kent een grens toe aan de uitgedrukte handeling, waardoor het affiniteiten vertoont met telische (doelgerichte) proposities. In verhalende context drukt het meestal een actie uit die plaatsvond vóór de actie van de hoofdzin (punctueel aspect in het verleden). In het discours kan hij meestal vertaald worden met een voltooid tegenwoordige tijd. Een voorbeeld met een relatiefvorm met wnn is " BB dit: 1 6 B 0 2 ) iw pn wn=i im=f “dit eiland waarin ik was.” 3) de sDm.ty=fy-vorm drukt een handeling uit die nog moet gebeuren. Dit wordt meestal vertaald met een toekomende tijd (“zal”), eventueel met een modale nuance (“zou kunnen”). De vorm drukt op zich geen absolute toekomende tijd uit: in een narratieve context kan hij gebruikt worden om een –t.o.v. de lezer verleden– actie uit te drukken die op dat ogenblik nog moest gebeuren. Een voorbeeld van een sDm.t(y)=f(y)-vorm 4 % van wnn is: E ... B 003 B ) ! 5 ? X 6 B & rSi ... wnn.ty=f(y) Hr Sms nsw.t “Blij is . . . degene die de koning zal begeleiden.” 716 M/W, GREC, §853. 717 Zie A LLEN, Middle Egyptian, §23.10 en M/W, GREC, §844–846. De aspectuele beschrijving van de betekenis van de verschillende participia berust in hoofdzaak op de theorie van M ALAISE en W INAND. 718 In telische proposities drukt het een herhaling uit, terwijl atelische proposities als gewoontematig gekarakteriseerd worden. 719 A LLEN, Middle Egyptian, §23.10. (CT VI, 80gB3L (Sp. 498)) (Shipwrecked, 125–126) (Neferti, 70) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9.1.3 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 153 De converter wnn als participium of relatiefvorm Proposities met adverbiaal of pseudoverbaal predicaat kunnen omgezet worden in restrictieve betrekkelijke bijzinnen m.b.v. een participium of relatiefvorm van wnn. Hierdoor kunnen aspectuele of temporele nuances weergegeven worden die het relatiefwoord nty niet kan onderscheiden: gewoontematig (imperfectief), voortijdig (perfectief) of natijdig (sDm.t(y)=f(y)).720 Voor een aantal voorbeelden van de verschillende participia van wnn gevolgd door een adverbiaal of pseudoverbaal predicaat, zie de vorige paragraaf. 3.9.2 Mogelijke constructies Het is bekend dat de participia (inclusief de sDm.ty=fy-vorm) en relatiefvormen van wnn in het Middelegyptisch gevolgd kunnen worden door een: 1) adverbiaal predicaat: een voorbeeld is reeds hierboven gegeven: de zin CT VI, 80gB3L (Sp. 498), waar bw wnn Hw.t-Hr im de neutrale constructie *bw nty Hw.t-Hr im vervangt om het gewoontematige aspect van de handeling expliciet weer te geven. 2) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm of subject + Hr/m + infinitief): zie de voorbeeldzin Neferti, 70 op de pagina hiervoor, waar wnn.ty=f(y) Hr Sms de constructie nty Hr Sms expliciet in de toekomst situeert. Een voorbeeld van een pseudA ,B overbale constructie met toestansdsvorm is 0 M A ?/ M CCCB B > 0 0 iw Tz.n(=i) sA.wt wn ski.w “Ik heb de muren hersteld die verwoest waren.” In het Oudegyptisch komt er daarnaast nog één andere constructie frequent voor die in het Middelegyptisch verdwenen lijkt te zijn, nl. een participium gevolgd door een sDm=f.721 3.9.3 Syntactische posities van deze constructies Wat betreft de syntactische posities van deze constructies zijn de zaken heel eenvoudig: overal waar een betrekkelijke bijzin ingeleid door nty kan voorkomen, kunnen bijzinnen ingeleid door een participium of relatiefvorm van wnn voorkomen. Hieronder worden alle attestaties dan ook niet verder onderverdeeld op basis van de syntactische posities, maar wel op basis van de aard van het predicaat dat volgt en op basis van de gebruikte vorm: perfectief of imperfectief participium, perfectieve of perfecte relatiefvorm, sDm.T(y)=f(y)vorm. 1) adverbiaal predicaat: Dit is een zeer gebruikelijke constructie in het Oudegyptisch met maar liefst 31 attestaties. In ongeveer 40% van de gevallen (12 of 13 zinnen) bevat het adverbiaal predicaat de prepositie m, maar ook m-a, HA, Hna, Hr, Xr en het bijwoord im komen meermaals voor. Daarnaast zijn er nog een aantal preposities die slechts éénmaal geattesteerd zijn na een participium van wnn (imitw, n, r, Xr). Hieronder worden de attestaties gegroepeerd volgens de vorm van het participium van wnn: 720 ibid., §23.17M/W, GREC, §1019. 721 Op één mogelijke uitzondering na lijkt dit patroon niet meer voor te komen in het Middelegyptisch, zie verder voetnoot 796 op pagina 171. (G RIFFITH , Siut, I, 235) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 154 Perfectief participium: De eerste twee (gelijkaardige) voorbeelden vinden we in de inscripties in het graf van wAS-ptH:722 CCCC B 17 CCCC ixr ms.w-nsw smHr.w B 171 16 0 4 / 6> ? 7 CCCC = B 2 5 / ? 4 2 ? B 4 = ! A ? B 4 CCCC wn m stp-zA sDm=sn nrw Hr-ib=sn r [(i)x.t nb(.t)] “Toen de koningskinderen en de vrienden die in het paleis waren (het) hoorden, was er vrees in hun midden, meer dan [wat ook.]”723 CCC CCC < CCCC 8CCC CCCC ! B 4 = [...] ms.w nsw.t smHr.w wn.w 172 7CCC CCC B M 2 5 / E A ? B CCCC CCCC CCC←→ CCC CCC 6> ? 7 m stp-zA aA Hr-ib=sn [r] (i)x.t nb(.t) “ [. . .] de koningskinderen en de vrienden die in het paleis waren, de ... was groter in hun midden [dan] wat ook.”724 (Urk I, 41, 16–17) (Urk I, 45, 7–8) Het perfectief partipium wn situeert de betrekkelijke bijzin expliciet in het verleden. Bovendien drukt het door zijn tegenstelling met het imperfectief partipium geen gewoontematige maar éénmalige handelingen uit. Dat wn de bijzin in het verleden situeert, blijkt duidelijk uit het volgende voorbeeld uit de inscripties van qAr (mry-ra-nfr) (uit Edfoe), waar het bijwoord tp-a.w(y) in de bijzin staat: 173 9 10 D>2B0?"M2E! 11 $ " B B B 27BEM B4?0: B 4I $ B9 n gmi.t.n=(i) is pw m-a Hr(y)-tp wn m spA.t tn tp-a.w(y) n rs(=i)-tp n mnx xrp(=i) (i)x.wt n Xnw “Het is niet iets dat (ik) (gedaan) gevonden heb door een nomarch die vroeger in deze nome was, wegens (mijn) waakzaamheid en omdat (mijn) leiderschap van de zaken van de residentie voortreffelijk was.”725 (Urk I, 254, 10–11) De twee volgende voorbeelden komen uit de dodenbrief Cairo JdE 25975 (‘Cairo Text on Linen’, geschreven door de vrouw (irti ) en de zoon (ii ) van de overledene). In de tweede zin staat de prepositie in de status pronominalis met een suffix =f : " 174 7 2 E >0?!. X 722 ! =BF>4 B = 2 > m=k i(w)=s Hr iTi.t xty.w nb(.w) / .B Voor een verbeterde uitgave van deze fragmentarische tekst (op basis van nieuwe fragmenten die zich momenteel in Aberdeen bevinden), zie K LOTH, Autobiographischen Inschriften, afb. 4a en 4d. 723 Correct vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 112; R OCCATI, Littérature, p. 109; K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 210 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 318. 724 R OCCATI, Littérature, p. 111 vertaalt in deze zin het werkwoord ‘verheugen’, idem in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 320. Niet vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 113. 725 D ORET, NVS, p. 40, voorbeeld 41 vertaalt mnx xrp(=i) als “de voortreffelijkheid van mijn bestuur”, wat uiteraard ook kan. EL K HADRAGY, SAK 30 (2002), p. 211 voegt de prepositie m in tussen mnx en xrp en vertaalt “omdat ik voortreffelijk was in het besturen . . . ”, een optie die m.i. enkel te verkiezen is als de tekst zonder emendatie niet verklaard kan worden. D ORET, NVS, p. 40, voorbeeld 41; R OCCATI, Littérature, p. 179 en G ARCÍA, RdÉ 49 (1998), p. 154 voegen ook nog een suffix =i toe aan tp-a.w(y), wat weliswaar mogelijk, maar inhoudelijk niet per se vereist is. K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 147 vertaalt “Das ist etwas, was ich nicht . . . ”, wat grammaticaal incorrect is: het is immers de ontkenning van een nominale zin (volgens het patroon n A is (pw)) en géén positieve zin met negatieve inhoud (waarvoor het ontkenningswerkwoord tm gebruikt zou moeten worden), zie E DEL, AG, §824cc en §964. Correct vertaald in S IMPSON, Literature, p. 413; L OPRIENO, A., Egyptian Linguistics in the Year 2000, in: H AWASS , Z. (red.), Egyptology at the Dawn of the Twenty-first Century (Proceedings of the Eighth International Congress of Egyptologists Cairo, 2000 (Vol. 3: Language, Conservation, Museology), Caïro 2002, p. 83 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 344 (zij het iets omslachtiger). (LettDead, 1, 7) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 155 n Hm=k r-zA iTi.t wn.t nb(.t) m pr=k “Kijk, ze is alle bedienden van jouw persoon aan het wegnemen, na het verwijderen van al wat in jouw huis was.”726 B A B B 5 175 4 2 E B 02)4? " 9 I2^\M > ; 1 0 0 ; E 0 A 0 0 0 M %? 9 B > . ? = B A m=k Hm wabwt ii.t(i) Hna izzy iw bA.n(=y) pr=k iTi.n=s (i)x.t nb(.t) wn.t 0A00 im=f r snxt izzy “Kijk eens aan, Waboet is warempel gekomen samen met Izezi en (ze) hebben jouw huis verwoest, en zij heeft alle zaken meegenomen die erin waren om Izezi te verrijken.”727 (LettDead, 1, 4–5) Ook hier wordt het perfectief participium gebruikt om de betrekkelijke bijzin expliciet als voortijdig t.o.v. de hoofdzin te markeren. In alle volgende voorbeelden wordt het perfectief participium van wnn steeds om die reden gebruikt: we gaan dan ook niet verder in op alle afzonderlijke zinnen, tenzij er iets opvallends bij op te merken valt. In volgende inscriptie van DAty (kA-nfr) in de Wadi Hammamat moet wellicht de prepositie m toegevoegd worden om tot een correcte vertaling te komen:728 149,1 17 # B ! BU 6I4'324+< 0 0 B 0 ? <B> B B !B% 2 2 3 , 4 # # wpw.t iri.n zA-nsw.t smsw 4 M $ B 9 CC CCCC CC ? 4 ; X M 4 M $ B ? " 9 2 * 7 176 148,16 , (Urk I, 148, 16–149, 3) xtmw-nTr (i)m(y)-r(A) mSa DAty nis kA-nfr wn (m) Hr(y) n xAmw hrw aHA sr iwi.t hrw n sTp m nDwt-r(A) “De opdracht die de oudste koningszoon uitgevoerd heeft, de godszegelbewaarder, de opzichter van het leger Djaty, die Kanefer genoemd wordt, die de overste van de troepen was op de dag van de strijd, die voorspelde dat de dag van het recruteren in de krijgsraad zou komen.”729 In de biografische inscriptie van ra-wr , waarin verhaald wordt hoe Rawer ooit per ongeluk door de koning is aangeraakt geweest, komt de prepositie m-a voor: 4 177 6 ? > ? 2 E F 8 7 ! Z Z F ) 2 ;E? ? ) B ? 2 4 4 E > ? B ) 2 ? O B B 2E 4 B sk sm ra-wr tp-rd.wy Hm=f m saH=f n sm (i)r(y) Hr-a xsf F)4Z ?2EF Ams wn m a Hm=f r rd n sm ra-wr “Toen de sm-priester Rawer vóór zijne majesteit was in zijn hoedanigheid (lett.: waardigheid) van sm-priester en bewaker van de uitrustingen, raakte de Ams-staf die in de hand van zijne majesteit was een been van 726 Correct vertaald in G ARDINER en S ETHE, LettDead, p. 6; W ILLEMS, JNES 50 (1991), p. 185; W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 211; S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 182; V ERNUS, Future at issue, p. 174–175 en door H AFEMANN , I., in: TLA. 727 Correct vertaald in G ARDINER en S ETHE, LettDead, p. 6; W ILLEMS, JNES 50 (1991), p. 184; S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 182 en door H AFEMANN , I., in: TLA. W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 211 vertaalt bA.n als een dualis-vorm, zie verder E DEL, AG, §992 voor deze schrijfwijze voor de 3e persoon van een sDm.n=f (door E DEL getraslitereerd als bAnj). 728 Volgens VON B ECKERATH, Königsnamen, p. 90 moet de hier genoemde koning Imhotep in de 8e dynastie gesitueerd worden, maar voor de rest lijkt de tekst toch een product van het Oude Rijk te zijn, zie S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 143. 729 Zo vertaald in R OCCATI, Littérature, p. 258. In B REASTED, Ancient Records, p. 175 wordt vanaf wn een nieuwe zin begonnen, vertaald als “I was at the front of the people”, een betekenis die niet door Hr n, maar eerder door m HAt of xnt wordt uitgedrukt. S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 143 vertaalt wn Hr n als “who is concerned for his subordinates”, wat inhoudelijk ongeveer hetzelfde is als onze vertaling, maar alleszins verleden moet worden vertaald. (Urk I, 232, 6–8) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 156 de sm-priester Rawer.”730 Er zijn twee voorbeelden van de prepositie Hna : In rotsinscriptie N117 (van de priester Htpw en zijn vier zonen Htp, anw=s, frri en Htp-nDs) in de Wadi Hilâl: B5 3 4 B 6# 8 ;/A00B ?7 %<? QM ;E'F!B B M;E ) I)%00) " 9# " G Xry-tp-nsw.t sHD Hm(.w)-nTr (i)m(y)-r(A) Hmw.t Htpw 2 1781 6 ? ? " ' F 4 29 ; " M 7 E99 B 9 ? 8 ) 4 40 (VANDEKERCKHOVE , Elkab 6, 88, 1–6) Hzy n smHr wa.ty DAs.ti mniw Hna Hm.w-nTr wn.w Hna=f zA=f mry=f Htpw anw=s frri htp-nDs “De ondergeschikte van de koning, onderopzichter van de priesters, opzichter van de handwerklieden Hetepoe, geprezene van de enige hoveling Djasti Menioe samen met de priesters die met hem waren, zijn geliefde zoon Hetep, Anoës, Fereri en Hetep de jongere.”731 In Hatnoebgraffiti nr. 3, geschreven door een zekere iwi : B 9 4 > 8 #4 E < 4 179 3 0 M 4 X 4 2 B00D;E ! %+4M; E\0F / ?4+ M? B B B ; E iw(=i) pri.k(i) r Hw.t-nbw r wHA bit Htp.w 4 r-sA sarq(=i) wsx.t 2 #2 B m r(A)-xny Hna Tz.wt n.t apr-Haw wn.t Hna(=i) “Ik ben afgedaald naar Hatnoeb om vier altaars van calciet te houwen, nadat (ik) twee transportschepen voltooid heb in Racheny, samen met de groepen scheepslui die bij (mij) waren.”732 (A NTHES , Hatnub, 10a3, 3–4) Een interessant voorbeeld (met de prepositie n) vinden we in de inscripties van Hnqw (uit het einde van het Oude Rijk of mogelijk het begin van de Eerste Tussenperiode):733 , , /BPP , 4 F 5 180 4 0 M 4 4 P ? \ 2 B 2CCC: CC CC M 7 CCC 6 0 2 ? B # K K K ? B 2 ? 4 CCC CCC CCC CC CCC CCBCC CC > F F 6 B & CCC CCC M F P B M0M?BB4 iw gr grg.n(=i) niw.wt bAgb r(A) m spA.t tn m sAb.w [n]w k.t spA.wt wn.w iw=sn n(=i) <m> mr.w im=sn iri(=i) iA.wt=sn m sr “Verder heb ik de vermoeide steden in deze nome hersticht met behulp van de arbeiders van andere nomes. (Wat betreft) degenen die daarin <als> ondergeschikten voor (mij) waren, (ik) heb hen aangesteld tot (lett.: hun ambten 730 Zie H ANNIG, AW I, p. 737c en E DEL, AG, §789 voor de samengestelde prepositie tp-rd.wy ‘voor’ (in ruimtelijke zin). Correct vertaald in D ORET, NVS, p. 61, vb. 95; R OCCATI, Littérature, p. 102; A LLEN , J.P., Rē‘wer’s Accident, in: L LOYD , A.B. (red.), Studies in Pharaonic Religion and Society in honour of J. Gwyn Griffiths, Londen 1992, p. 15; K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 209; S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 305 (iets vrijer vertaald met ‘de weg blokkeren’ i.p.v. ‘het been raken’) en door G RUNERT, S., in: TLA. De precieze vertaling ! E verschilt wel bij bovengenoemde auteurs (D ORET: “keeper of the (royal) van de uitdrukking 4 4 > insignia”; R OCCATI : “chargé du bandage”; A LLEN : “keeper of accoutrements”; K LOTH : “einem, an dem das Ornat ist”; S TRUDWICK : “keeper of ritual equipment”; G RUNERT: “Verwalter des Taschentuchs”), hier wordt de vertaling van A LLEN gevolgd. 731 Zo vertaald in VANDEKERCKHOVE , H. E . A ., Elkab VI, p. 88. 732 Correct vertaald in A NTHES , R., Die Felsinschriften von Hatnub (UGAA 9), Leipzig 1928, p. 20 ; D ORET, NVS, p. 107, voorbeeld 194; R OCCATI, Littérature, p. 251 en E ICHLER , E., Untersuchungen zum Expeditionswesen des ägyptischen Alten Reiches (GOF IV/26), Wiesbaden 1993, p. 43 en 122. S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 147 splitst deze zin in twee op en vertaalt Hna Tz.wt n.t apr.w-wiA wn.t Hna(=i) als “with me were the crews of the boats which were with me”. 733 Lees in regel 4 1 i.p.v. / . Voor een beknopte bibliografie i.v.m. de datering van de inscriptie, zie S CHENKEL, MHT, p. 41. (Urk I, 78, 4–7) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 157 gemaakt als) magistraten.”734 E DEL heeft de uitdrukking B % M B B M0M?BB4 0 2 ? B als volgt verklaard: B 735 gevolgd wn.w is een zelfstandig gebruikt actief perfectief participium meervoud, M door een adverbiale zin ingeleid door iw : iw=sn n(=i) <m> mr.w im=sn “degenen die daarin (nl. in de vermoeide steden) voor (mij) ondergeschikten zijn”.736 Die adverbiale zin drukt dan een begeleidende toestand uit bij het perfectief participium wn: “degenen die waren, terwijl ze . . . ”.737 Toch lijkt dit een behoorlijk omslachtige formulering, omdat iw=sn volstrekt overbodig is.738 Om een betrekkelijke bijzin *nty.w m mr.w “degenen die ondergeschikten zijn”739 in het verleden te situeren, volstaat een uitdrukking als *wn.w m mr.w. De zin die aan de oorsprong ligt van zowel een betrekkelijke bijzin ingeleid door nty als een betrekkelijke bijzin ingeleid door het participium wn is de adverbiale zin *iw=sn m mr.w “zij zijn ondergeschikten”. In dit geval is die zin omgezet tot een betrekkelijke bijzin in het verleden m.b.v. het participium wn, maar is men blijkbaar vergeten het element iw te verwijderen. Een voorbeeld met een interessante schrijfwijze van het participium (gevolgd door de prepositie Xr ) vinden we in een decreet van koning nfr-iri-kA-ra kAkAi uit Abydos:740 " 7E 8 ! =6# 181 27 ? 4 5 = 6 4 = % )2 557MBF 4) ?< ; 6 = 4 ? O CC sr nb rx-nsw.t nb Hr(y)-sqr nb iri.t(y)=f(y) m-xt nn wD.n Hm=f Di r CC B) E 0 0 CC E CC Hw.t-wr.t sDA(.w) pr AH.(w)t rmT (i)x.t nb(.t) wn Xr=f (w)di.w (m) r-[a]-qni “(Wat betreft) elke magistraat, elke rx-nsw.t en elke Hry-sqr die zal handelen tegen dit, dat zijne majesteit bevolen heeft en dat geplaatst is naar de rechtbank, zijn velden, zijn mensen en alle dingen die hij bezat zullen weggenomen worden en hij zal in dwangarbeid geplaatst worden.”741 Opvallend is hier de schrijfwijze B zonder fonetisch complement B , iets dat in ons 734 Zo vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 127 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 367. S CHENKEL, MHT, p. 43 voegt geen suffix (=i) toe aan n en vertaalt bijgevolg “degenen die tot de dienaars daarin behoorden”. Voor bAgb ‘uitgeput, vermoeid’, zie H ANNIG, AW I, p. 413a, gelijkaardig vertaald door B REASTED (“feeble”) en S TRUDWICK (“which had lost their spirit”). In S CHENKEL, MHT, p. 43, opm. h wordt voorgesteld bAgb r(A) te lezen: “erschlafft in Bezug auf die Rede”, wat volgens hem betekent dat de mensen die gewoonlijk voor een drukte in de straten zorgden, afwezig waren. De precieze betekenis van de term sAb.w om personen aan te duiden is niet duidelijk (S CHENKEL : “Arbeitern”; S TRUDWICK : “specialists (?)”). 735 E DEL, AG, §628bb. 736 ibid., §650, vreemd genoeg behandeld in de paragraaf over de omschrijving van een participium met wnn + sDm=f. Verder wordt deze zin besproken in ibid., §873, o.w.v. de vooropgeplaatste genitief (waarnaar het suffix =sn bij iA.wt terugverwijst). 737 ibid., §919. 738 Wat ook E DEL reeds opmerkte, zie ibid., §650. 739 Voor alle duidelijkheid wordt de zin hier ontdaan van alle irrelevante elementen. 740 Zie G OEDICKE, KDAR, p. 23 en L EPROHON , R.J., Stelae I: The Early Dynastic Period to the Late Middle Kingdom, CAA2, Museum of Fine Arts Boston, Mainz 1985, p. 52 voor een verbeterde tekstpublicatie. Lees op regel 7 F i.p.v. & in ) . 741 Zo vertaald (afgezien van enkele terminologische verschillen) in G OEDICKE, KDAR, p. 24; L EPROHON, Stelae I, p. 49 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 101. In W ILSON, Egyptian Historical Texts3 , p. 212 wordt di r Hw.t-wr.t vertaald alsof het betrekking heeft op sr nb: “shall [be removed] and turned over to law”. In P IRENNE, Droit égyptien, vol. 2, p. 253 incorrect vertaald, die ook suggereert om nb n spA.t tn aan het einde van de regel toe te voegen. Het is onduidelijk of in regel 6 de titel Hry-wDb (H ANNIG, AW I, p. 864b) of Hry-sqr (ibid., p. 874b) gelezen moet worden. Voor een bespreking van de laatste term in regel 8, zie G OEDICKE, KDAR, p. 26–27, vgl. met H ANNIG, AW I, p. 698b voor de hier gebruikte vertaling en de eigenlijke vorm van het teken dat hier als E wordt weergegeven. (Urk I, 172, 6–8) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 158 corpus niet enkel voor het perfectief participium uniek is, maar voor alle vormen waar de verkorte stamvorm wn gebruikt wordt. Tenslotte zijn er ook twee attestaties waarin het bijwoord im ‘daar’ het predicaat vormt, uit de autobiografie van wni en uit een decreet uit de dodentempel van koning mnkA.w-ra :742 B 8 B 182 7 ( M F ) 2 ? 7 8 < 4 23E 23E8 E2B<4 B M 0 2 iw rDi w(i) Hm=f m smHr-wa.ty pr-aA (i)m(y)-r(A) xnt.yw-S nS(.w) n(=i) (i)m(y)-r(A) xnt(yw)-S pr-aA 4 wn.w im “Zijne majesteit stelde mij aan als enige hoveling van het paleis en opzichter van de pachters, nadat vier opzichters van de pachters van het paleis die daar waren, voor (mij) verdrongen werden.”743 4 CCC CCC B CCC CCC CCCCC CCC 44 CCC [...] Hr=k CCC←→ CCC CCCCC CCC ! > B 183 12CCC CCC CCC 0 4 B 0 2 ; E & CCC CCC CCC4 B 6 ; CC CC; CCC CCC←→ CCC CCC CCC←→ CCC CCC 4 7 * D.t mr wn.t im Hna [...] mitt r=T r nH[H...] “ [. . .] jouw grafcomplex voor eeuwig, zoals hetgeen daar was samen met [. . .] het gelijke voor eeuw[ig...]”744 (Urk I, 100, 7–8) (Urk I, 276, 12) Voor zover de verstoorde context het mogelijk maakt enige uitspraak te doen over het element B B in voorbeeldzin 183, lijkt hier een zelfstandig gebruikt perfectief participium te staan. In de volgende twee gelijkaardige voorbeelden (uit de inscripties op oostelijke muur van de façade van de tombe van mr=f-nb=f in Saqqara, ten zuiden van de ingang) komt de eigenaardige vorm B B 0 0 voor, gevolgd door een adverbiaal predicaat ingeleid door de prepositie m. Wellicht moeten deze vormen geïnterpreteerd worden als zelfstandig gebruikte perfectieve participia: A CCCC CCCC CCC 4 = < CCCC E 5 CCCC ! E 6 B CCC n zp StA HkA 184 4 D CC % CC CC CC"CC CC > ;=(404B B 0 0 CCCC CCCC 2 4? > 6B2 = 4 CC ) CC CCC CCC nb r iqr wny [m] Hr(y)-sStA n nsw.t m (i)x.t nb(.t) mrr[=f ...] “Nooit was enige voortreffelijke magie verborgen voor (mij). Degene die Hry-sStA van de koning was 742 Zie G OEDICKE, KDAR, afb. 6 (na p. 80) voor een verbeterde tekstpublicatie van de tweede zin, die helaas niet veel informatiever is voor dit fragment. 743 Zo vertaald in O SING, OrNS 46 (1977), p. 174; D ORET, NVS, p. 25, voorbeeld 6 en p. 93, voorbeeld 164; S IMPSON, Literature, p. 403; H OFMANN, LingAeg 10 (2002), p. 229 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 353. De eerste die erop gewezen heeft dat we hier te maken hebben met een passieve sDm=f is O SING: het is onwaarschijnlijk dat Weni’s bevordering (waarbij vier vroegere ambtenaren gedegradeerd werden) enkel van zijn kant uitging. Zo’n bevordering moet door de koning bewerkstelligd zijn, waardoor een passieve formulering te verkiezen is boven een actieve formulering met Weni als subject. R OCCATI, Littérature, p. 192 interpreteert nS als een sDm.n=f met subject =i en vertaalt het werkwoord als “inhalen, voorbijgaan”; gelijkaardig in L ICHTHEIM, AEL 1, p. 19, die nS vertaalt als “vervangen”; L ALOUETTE, Textes sacrés et textes profanes, p. 164; B RESCIANI, Letteratura, p. 19; D ONADONI, Letteratura2 , p. 47; G AR DINER , Egypt, p. 95 en S TRACMANS , AIPHO 3 (1935), p. 510. K LOTH , Autobiographischen Inschriften, p. 137 verkiest de interpretatie als passieve sDm=f, maar beschouwt de andere optie ook als mogelijk. Onvolledig vertaald in E RMAN, ZÄS 20 (1882), p. 8 en B REASTED, Ancient Records, p. 141, waar het hier relevante gedeelte wel correct wordt weergegeven. 744 Zo vertaald in G OEDICKE, KDAR, p. 78. Niet volledig vertaald in P IRENNE, Droit égyptien, vol. 2, p. 267. (M Y ŚLIWIEC , SaqqaraI, F7A, 4–6) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 159 in alle dingen die hij (steeds) liefheeft [. . .] ”745 CCCC CCCCCCCC CCCC CCCC CCCC ) CCCC CCCC 8CCCC CCCC <CC7 E CC ! E B 1856 # 0 CC CCCC 9 9 4 M CCCC CCCCCCCC CCCC7 2 N = CCCC CCCC0 B 0 2 4 ? CC CCCC CC > B 6 BCC CC2 E iri iqr StA 4 > CC CC2 CC m Xnw rr.wt m wD.t-mdw nb [wn]y m Hr(y)-sS[tA] n n[sw.t] mAa “degene die doet wat voortreffelijk en verborgen is in het poortgebouw betreffende elk bevel, (dat is) degene die een waarlijke Hry-sStA van de koning was.”746 Dit zijn de enige twee attestaties uit ons hele tekstcorpus van een schrijfwijze B B 0 0. Voor de interpretatie van deze schrijfwijze heeft de auteur van de tekstpublicatie enkele verschillende grammaticale vormen voorgesteld, die m.i. geen van allen overtuigend klinken:747 a) de 0 0 -uitgang is geattesteerd voor de imperatief van IIIae inf. werkwoorden, maar wnn behoort niet tot die werkwoordscategorie.748 Voor de imperatief van IIae gem. zijn geen speciale uitgangen geattesteerd, maar enkel een afwisseling (zonder speciale reden) tussen de oorspronkelijke en de verkorte stam.749 Bovendien is het vreemd dat midden in een narratieve passage een imperatief zou staan. b) ook de passieve sDm(.w)=f kan een 0 0 -uitgang hebben, maar de IIae gem. behouden dan de stamvorm.750 Bovendien is een passieve vorm van wnn ‘zijn’ semantisch wel heel onwaarschijnlijk. c) M Y ŚLIWIEC stelt de mogelijkheid voor om de vorm als een actieve sDm=f -vorm te interpreteren, hij translitereert dan wnj.j (sic.!) en vertaalt dit als “I was”. Dit is echter onzin, aangezien de stam van wnn natuurlijk niet op een i eindigt en het suffix voor de eerste persoon enkelvoud nooit uitgeschreven wordt in de nietreligieuze teksten uit het Oude Rijk.751 745 In M Y ŚLIWIEC, Merefnebef , p. 76–78 wordt vanaf wn.y vertaald als een nieuwe zin, die enkel uit een opsomming van titels lijkt te bestaan: “The one who was as a privy to the secrets . . . who has made success secretly inside and outside the endowment . . . ” (dit is reeds de vertaling van het begin van onze voorbeeldzin 185. S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 439 vertaalt de zin als een tweeledige nominale zin van het type A B met wn.y m Hry-sStA als element A en mrr=f als element B: “He who is a keeper of secrets . . . is him who he loves”. Voor de plaats van de prepositie r tussen nb en het adjectief iqr in deze uitdrukking die meermaals geattesteerd is, zie E DEL, MDAIK 13 (1944), §60. 746 iqr en StA kunnen ofwel beide als bijwoorden beschouwd worden bij iri (“degene die voortreffelijk en geheim handelt”) ofwel is iqr een substantief ‘succes’ (“degene die succes bewerkstelligde in het geheim”), zie M Y ŚLIWIEC, Merefnebef , p. 78, voetnoot 60 ofwel zijn beide woorden substantieven (wat de vertaling is die S TRUDWICK verkiest). In ibid., p. 78 wordt ook hier met wn.y een hoofdzin begonnen (die strikt genomen geen zin is, aangezien er enkel een omschrijving van een titel met een participium staat). In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 439 op gelijkaardige wijze geïnterpreteerd, al wordt er kennelijk een element pw verondersteld zodat er een tweeledige nominale zin ontstaat: “(dit is) degene die een waarlijke Hry-sStA van de koning is”. ‘Dit’ verwijst dan terug naar de opsomming van omschrijvingen in vorige zinnen, wat een aannemelijke interpretatie is. 747 M Y ŚLIWIEC, Merefnebef , p. 78, voetnoot 58. Overigens somt de auteur enkel alle op morfologische gronden mogelijke vormen op, zonder ook te beweren dat die vormen in deze syntactische positie kunnen voorkomen. 748 Ofwel veronderstelt M Y ŚLIWIEC dat we te maken hebben met het werkwoord wni ‘haasten’, wat in combinatie met het predicaat m Hry sStA inhoudelijk vrij zinloos is. 749 Zie E DEL, AG, §601. 750 ibid., §554–555. 751 In de Piramidenteksten wordt het suffix eerste persoon enkelvoud wel geregeld geschreven als 0 . In de niet-religieuze teksten komt dit fenomeen enkel voor bij werkwoorden waarvan de stam zelf al op een i eindigt, wat meestal resulteert in de schrijfwijze 0 0 , al komt ook enkel 0 voor of kan de hele tekengroep wegvallen, zie ibid., §160. In ieder geval is dit niet van toepassing op het werkwoord wnn. (M Y ŚLIWIEC , SaqqaraI, F7A, 6–8) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 160 d) de laatste mogelijkheid die M Y ŚLIWIEC voorstelt (en uiteindelijk verkiest in zijn vertaling) is dat de vorm een toestandsvorm is in de functie van een participium: dit vertaalt hij letterlijk als “the one who was being”. Voor de derde persoon enkelvoud heeft de toestandsvorm echter de uitgang 0 of M : 0 0 daarentegen is een mogelijke uitgang voor de derde persoon meervoud.752 De stamvorm is in dit geval wel correct: toestandsvormen van wnn gebruiken de verkorte stam.753 Geen van bovenstaande interpretaties geeft een afdoende verklaring voor de 0 0 -uitgang en bovendien zijn ze allemaal syntactisch onwaarschijnlijk. Een verklaring als zelfstandig gebruikt perfectief participium lijkt m.i. het meest logisch (‘degene die Hry-sStA was’), maar ook in dat geval is de 0 0 -uitgang een uniek fenomeen. Die is immers wel betuigd bij imperfectieve participia, maar er is slechts één mogelijk voorbeeld van een perfectief participium enkelvoud van wnn met een verbuigingsuitgang te vinden in ons tekstcorpus (nl. in voorbeeldzin 186, uit de Piramidenteksten) en dat is dan nog een M i.p.v. 0 0 . Perfectieve relatiefvorm: Als in constructies zoals hierboven opgesomd het antecedent niet gelijk is aan het subject van de betrekkelijke bijzin wordt een relatiefvorm van wnn gebruikt i.p.v. een participium. Zowel de perfectieve relatiefvorm wn(.t)=f als de perfecte relatiefvorm wn(.t).n=f zijn geattesteerd in ons tekstcorpus. Het enige voorbeeld van een perfectieve relatiefvorm met een adverbiaal predicaat komt uit spreuk 580 van de Piramidenteksten, met de prepositie Hr : B BB B B> , I M > ! / ) 2 ! / ! ngA.n(=i) n=k ngA , M 2 , !dB 186 §1544c , Tw m ngA wn.w=k Hr sA=f m Hry-sA “Ik heb voor u als een rund (met lange horens) degene neergeslagen die u neergeslagen heeft. Degene op wier rug u was is een rund dat op zijn rug ligt.”754 I een M -uitgang Het is interessant om te zien dat er bij de perfectieve relatiefvorm B geschreven staat. Die M kan op twee manieren verklaard worden: a) de meest voor de hand liggende verklaring is dat dit een meervoudsuitgang is en de relatiefvorm dus naar meerdere personen of zaken verwijst. Het resumptief pronomen bij Hr sA is echter =f en dus enkelvoud. Dit suggereert dat het antecedent wn.w=k ook een enkelvoud is, al is het in het Oudegyptisch niet ongewoon dat voor een antecedent in het meervoud suffixpronomina in het enkelvoud gebruikt worden.755 b) als ngA Tw (dat kennelijk enkelvoud is) uit de eerste zin naar dezelfde persoon verwijst als wn.w=k Hr sA=f, zou die tweede uitdrukking ook een enkelvoudsvorm 752 Naast 0 M , M 0 0 en M , zie ibid., §572. 753 Zie ibid., §578 en voorbeeldzinnen 252 op pagina 198 en 253 op pagina 198. 754 Zo vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 185 en A LLEN, Inflection, §281B1. In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 234–235 wordt het geheel als één zin vertaald met de relatiefvorm wn.w=k in attributief i.p.v. zelfstandig gebruik. De interpretatie als twee afzonderlijke zinnen is echter te verkiezen door de gelijkaardige formuleringen in de zinnen voor en na de hier besproken passage. In H ANNIG, AW I, p. 866b wordt gesuggereerd dat de term Hry-sA misschien slaat op een rund in zijn tweede levensjaar, al vraag ik me af wat de redenering hierachter is. 755 Zie E DEL, AG, §982–984 voor enkele voorbeelden hiervan. (Pyr. §1544c–dP (PT580)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 161 kunnen zijn. In dat geval moet de M moet hier dus een verbuigingsuitgang zijn, wat volgens E DEL niet voorkomt.756 Perfecte relatiefvorm: Hiervan zijn drie voorbeelden bekend, respectievelijk uit de inscripties van idw , op stèle T104A van een zekere DADAy uit Hamra Dom (beide met de status pronominalis van m) en in een decreet van koning mry-ra ppy uit Dashoer (met de prepositie Xr ): CCC CCC CCC CCC E CCC←→ CCC CCC B 187 15CCC CCC CCC CCC←→ CCC CCC2 B B ) ) ) T T T 0 2 " M CCC CCC CCC [...] m wn.t.n it.w(=i) im tp.yw-a.wy [...] “ [. . .] in datgene waar (mijn) ouders waren en de voorouders [. . .] ”757 A (Urk I, 270, 15) = 188 6 D " Q B ? < S B ) 2K B B B 0 2 ? n zp n(i)s aA n nb=f m iA.t wn.t.n(=i) im=s “Nooit in het verleden heeft een voornaam iemand zijn heer geroepen met betrekking tot een ambt waarin (ik) was.”758 (S ÄVE S ÖDERBERGH , Hamra Dom, 46, 6) 189 5 0 M 7 M B F 6 B 4 B .28 (Urk I, 211, 5–11) ?B 0B 9 = B M P 7 7 "B 7 1 M 4 " ! ? B 8 X M ? B 4 " ! B E = 10 0 B ; ? #" = 11 B B B M B ? B 4 ? B D 0 0 ! ? B 4 ? B iw wD.n Hm nfr n iTi.t(i) xnt.yw-S nb(.w) nw niw.ty (i)ptn ii.w r s.t-xt=sn iwi.t(y)=sn r s.t-xt=sn in rmT nb(.w) in nHsy.w Htp(.w) nb(.w) n wn.w.n=sn xr=sn ny a=sn r=sn “Zijne majesteit beval dat alle pachters van die twee (piramiden)steden die gekomen zijn of die zullen komen naar de plaats van hun kadaster niet weggenomen zullen worden door enig man (=Egyptenaar) of enige vredelievende Nubiër naar degenen waarbij zij geweest zijn (=hun vroegere oversten), zonder dat zij (de oversten) een (schriftelijke) rechtsaanspraak tegen hen hebben.”759 De perfecte relatiefvorm drukt hier steeds een betrekkelijke bijzin in het verleden uit. In voorbeeldzin 187 wijst het substantief tp.yw-a.wy hierop en in voorbeeldzin 188 is de uitdrukking n zp sDm=f “nooit in het verleden heb ik gehoord” een indicatie van de verleden context. Die tekst vertelt wat de grafeigenaar in zijn leven gedaan heeft, 756 ibid., §627. 757 Zo vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 348. 758 De prepositie m wordt vertaald als “in” in S ÄVE -S ÖDERBERGH, Hamra Dom, p. 63 en K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 137. De precieze betekenis van deze –in het Oude Rijk unieke– formulering is voor beide auteurs niet helemaal duidelijk. K LOTH vergelijkt deze passage met onze voorbeeldzin 182 op pagina 158 en meent dat de uitdrukking wn m/im gebruikt wordt i.v.m. het ontheffen van iemand uit een ambt, maar wat wilt DADAy hier dan duidelijk maken? S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 350 interpreteert m als ‘met betrekking tot’, wat m.i. een heldere vertaling oplevert, maar zijn vertaling van wn.t.n(=i) im (“when I was doing it”) is wel heel vrij. De bedoeling van DADAy is uiteraard om te benadrukken dat iedereen tevreden over hem was bij alle ambten die hij uitgeoefend heeft. 759 Correct vertaald in W EILL , R., Les decrets royaux de l’ancien empire égyptien, Parijs 1912, p. 46–47; G OEDICKE, KDAR, p. 56 en D ORET, NVS, p. 44, vb. 55. G OEDICKE beschouwt de prepositie n vóór wn.w.n=sn als epigrafisch twijfelachtig en vertaalt de uitdrukking dan ook niet als datief, maar als bijstelling bij rmT nb(.w) nHsi(.w) Htp(.w) nb(.w), zie G OEDICKE, KDAR, p. 64, opmerking 26. De zin ny a=sn r=sn vertaalt hij ook als hoofd- i.p.v. bijzin. Behoorlijk vrij en incorrect vertaald in P IRENNE, Droit égyptien, p. 255. In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 104 wordt n wn.w.n=sn xr=sn vertaald als “(just) because they were with them before”. Zo’n vertaling zou correct zijn als er een perfectieve sDm=f volgde op n (zie §3.2.3.2 op pagina 40), wat hier duidelijk niet het geval is. De meervoudsuitgang M vóór het n-morfeem en het suffix =sn laat geen andere interpretatie toe dan als een perfecte relatiefvorm. Voor de term nHsi Htp, zie G OEDICKE, KDAR, p. 62–63, opm. 24. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 162 wat voor de bezoekers van zijn graf uiteraard verleden tijd is. In zin 189 tenslotte is wn.w.n=sn xr=sn een aanduiding voor de personen onder wiens bevel de xnt.yw-S in het verleden stonden: de xnt.yw-S mogen dus niet zomaar door hun vroegere oversten opgeroepen worden. Dat betekent uiteraard niet dat ze hun huidige oversten niet moeten gehoorzamen: vandaar het gebruik van de perfecte relatiefvorm van wnn i.p.v. een betrekkelijke bijzin ingeleid door nty. Imperfectief participium: Het imperfectief participium van wnn kan gebruikt worden om een adverbiale zin om te zetten in een betrekkelijke bijzin met een gewoontematige nuance. De eerste twee voorbeelden zijn deels beschadigd en daardoor niet helemaal duidelijk. Het eerste voorbeeld komt uit de inscripties op de westelijke muur van de zuilenhal van de mastaba van nb-kA.w-Hr (idw) in Saqqara: CCC CCC CCC 4 ! 24 , 25 CCC CCC CCC←→ CCC CCC CCC CCC←→ CCC " CCC CCC CCC CCC CCC CCC B MCCC CCC←→ CCC CCC A I M B 2 , CCC CCC CCC B I 9 B = ( M B CCC CCC 26 CCC CCC B , ←→ ir Hm.w-kA (i)pn [...] Tsi.w n(=i) m wpw.t [...] n zA sn.w CCC CCC CCC 4 B 2? CCC 190 23 0 4 ? nb rDi.w n(=i) [...] wpw-r wnn m Hm-kA [...] “Wat betreft deze dodenpriesters [. . .] die voor (mij) verplicht zijn in een opdracht [. . .] aan elke zoon en alle verwanten (lett.: broeders) die gegeven worden aan [. . .] behalve degenen die dodenpriester zijn [. . .] ”760 (H ASSAN , Neb-Kaw-Her, 39, 18, 23–26) De samengestelde prepositie wpw-r (die overigens enkel in het Oudegyptisch voorkomt en later vervangen is door wpw-Hr ) volgt steeds op een ontkend zinsdeel en kan gevolgd worden door een (voor)naamwoord of door een volledige zin met een eigen subject (bv. infinitief + subject).761 In het eerste geval luidt de vertaling ‘behalve’, in het tweede geval ‘maar, veeleer’. Omdat in deze zin de prepositie m onmiddellijk op wnn volgt, is wnn hier waarschijnlijk een zelfstandig gebruikt participium.762 Het tweede voorbeeld komt uit het decreet Koptos D van koning nfr-iri-kA-ra kAkAi :763 CCCCCCCCCCCCCCCCCC B B CCCCCCCCCCC 9 10 ? E CCCCCC CCCC CC " CCCC B 4E 6 2 CC 1918 0 M B F # CCCC O CCCC O 047M! 4 CCCC CCCC CC CCC CCCC CC P 4 A CCC E CCCCCC CC7 CCCC CCCC CCCC B CCCC CCCC0 B 0 F " 4 M CC CCC \ CCCC # CC B2 CCCC CC CCCCCC 11 B = A CCCCCC CCCC CC " B B B iw wD.n Hm(=i) iri.t CCCC CC CCCC CC 2 2 P P ; 4 B4-B ;EI I CCCC B CC\ CCCC # CC [a (w)di.]w r wD n inr HD r arr.t n.t pr-mnw m [gbtyw] Xr wnn m (i)m(y)-r(A) aH.t n niwt.t tn (i)m(y)-r(A) pr-Sna n niw.t tn n pr-Sna pn Hna zA n zA [nb n gbtyw] “(Mijne) majesteit heeft [bevolen] een [kopie van dit bevel] te maken dat geplaatst wordt op een stèle van kalksteen bij het poortgebouw van de tempel van Min in [Koptos] 760 H ASSAN, Neb-Kaw-Her, p. 43 vertaalt de uitdrukking niet als participium, maar als toekomstige hoofdzin zonder subject (“but shall be ka-servants”), wat de passage zeker niet duidelijker maakt. In G OEDICKE, PR, p. 82 wordt wnn als een infinitief (zonder subject) vertaald (“sondern zu sein unter den Totenpriestern”), wat theoretisch gezien misschien ook mogelijk is (zie ook voetnoot 762). Zie ibid., p. 89–90 voor de vertaling van Tsi.w (n=i) m wpw.t, die overigens niet helemaal duidelijk is ( , kan immers ook het begin van een ander woord zijn). 761 E DEL, AG, §815. 762 Infinitief + subject zou enkel mogelijk zijn met een onuitgeschreven =i -suffix, wat niet past in een context waarin verder steeds in de derde persoon gesproken wordt. Een infinitief zonder subject is misschien ook mogelijk (het subject van de infinitief is dan gelijk aan het subject van de hoofdzin), maar dit is moeilijk uit te maken in de beschadigde context van de zin. 763 Na de eerste iw is duidelijk het werkwoord 7 M weggevallen. De herstellingen in de lacunes zijn die van S ETHE, behalve in de eerste lacune, zie G OEDICKE, KDAR, p. 144, opm. 34. (Urk I, 292, 8–11) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 163 onder het toezicht van degene die de opzichter van de velden van deze stad is of opzichter van het pr-Sna van dit pr-Sna en de zoon van [elke] zoon [van Koptos.]”764 Aangezien wnn hier afhankelijk is van de prepositie Xr en er geen speciale constructies bestaan met Xr + werkwoordsvorm (bv. sDm=f -vorm of een infinitief), moet wnn hier wel een participium zijn, m.n. actief imperfectief participium enkelvoud: ‘degene die (gewoonlijk) opzichter van deze stad is . . . ’. Volgens G OEDICKE is Xr wnn... dan afhankelijk van wdi aan het begin van de zin, net zoals r wD n inr.... Een duidelijker voorbeeld vinden we in de inscriptie op de architraaf van de porticus van de mastaba van Ttw in Giza (G2001), met de prepositie m-a : CC B B A 4# 4 CC <= " B E 192 1 % 4 40"M%4 J"M%4M6B'?B* O M ! ;7 B0G B2B 2, B mrr(.w) inpw pw mrr(.w) wsir pw mrr.w nsw.t nTr=sn Dd.w t H(n)q.t n nb n iz pn m wnn.t m-a=Tn “Geliefden van Anoebis, geliefden van Osiris en geliefden van de koning en jullie (lett.: hun) goden zijn jullie die aan de eigenaar van dit graf brood en bier geven (lett.: zeggen) van hetgeen in jullie handen is.”765 (S IMPSON , GizaMast4, 12, 1) De verschillende imperfectieve participia in deze zin (mrr.w, Dd.w en wnn.t) drukken uit dat het feit dat latere bezoekers van het graf offers zullen brengen geen éénmalige, maar een herhaalde handeling is. Andere voorbeelden van gelijkaardige constructies worden hieronder opgesomd, maar niet steeds afzonderlijk besproken. In de autobiografie van Hr-xwi=f vinden we de prepositie HA : 193 6 0 4 # E O X )2>4" 7 #4 , CC CC <8 CC CC0 4 M B B M/ )!+ + 9 AQM4/ ) 2 C ir hAi=f m-a=k r dp.t iri rmT [i]qr.w wnn.w HA=f Hr gs.wy dp.t zAw xr=f m mw “Indien hij afdaalt met jou naar een schip, plaats dan [be]kwame mensen die nabij hem plegen te zijn aan beide kanten van het schip en belet dat hij in het water 764 Correct vertaald in H AYES , W.C., Royal Decrees from the Temple of Min at Coptos, in: JEA 32 (1946), p. 8 en G OEDICKE, KDAR, p. 138. S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 113 vertaalt de titels iets anders en gebruikt een andere herstelling aan het einde van de zin. Bovendien vertaalt hij Xr wnn m (i)m(y)-r(A) incorrect, aangezien het element wnn in zijn vertaling niet tot uiting komt (“under the control of the overseer of fields of this town . . . ”). De prepositie Xr (letterlijk: ‘onder’) kan ook de betekenis ‘dragen, bevatten’ hebben of metaforisch gebruikt worden (bv. Xr rSw.t ‘in vreugde’), zie M/W, GREC, §241, A LLEN, Middle Egyptian, §8.2.15 en E DEL, AG, §770. De vertaling die H AYES voorstelt (“available to”), klinkt inhoudelijk het beste, maar is natuurlijk al iets vrijer, zie ook H AYES, JEA 32 (1946), p. 11, opmerking 17. 765 Ik heb de participia vertaald als aanspreking, omdat dit uiteraard de bedoeling van de formule is en het ook beter past met het suffix =Tn op het einde van de zin. Een letterlijke vertaling van de hele passage is verwarrend, omdat er afgewisseld wordt tussen vormen van de 3e en van de 2e persoon meervoud (participia en pw in het begin van de zin, suffix =sn in het midden en suffix =Tn op het einde). In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 234 en p. 238, noot 8 is ervoor gekozen Dd te vertalen als ‘geven’, wat inderdaad de bedoeling van deze zin is in contrast met de volgende zin, hier besproken als voorbeeldzin 192. Bovendien kan men moeilijk iets ‘zeggen’ van wat men in handen heeft. (Urk I, 130, 6–9) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 164 valt.”766 De betekenis van het imperfectief participium in deze context is vrij duidelijk: Harchoef moet van de koning bekwame mannen aanstellen die de gewoonte hebben om naast de dwerg in kwestie te staan, zodat hij zeker niet overboord zal vallen. In het decreet Koptos D van koning nfr-kA-ra ppy komt de prepositie Hr voor:767 194 2 D 4 " B F # ? B AAA B B ( /MB "CC CCCCCC CCCCCC CCC = * A CC CCC CCC "#7 CCBCC 3 CCC ! CC CCCC CC CCC CCC 1 CC-CC CCC CCCCCC CCCCCC CCC O - Q CC B 4 CCCCCC CCCCCCCC CCCC ' 4 2 CC CC % CCCC CCCCCCCC CCCC 6 ! & 2 A \ # P 2 G M ! !0 * n rDi.n Hm=f iri=sn sSr.w (i)pn HAw wnn.t Hr [sTp.t (Urk I, 290, 2–4) ...] Htp.t t n pr-[Sna ...] Sdi.t Abd zAw xtm.t nTr m [Hw.t n.t] mnw m gbtyw m Aw.wt D.t “Zijne majesteit heeft niet toegelaten dat zij deze zaken doen, behalve de dingen die zijn op [...] offers en brood voor het [arbeids]huis [...] het uitoefenen van de maandelijkse tempeldienst, het bewaken van het godsverdrag in [de tempel van] Min in Koptos tot in de eeuwigheid.”768 Het volgende voorbeeld (met de prepositie xr ) komt uit spreuk 685 van de Piramidenteksten: B B b 4 4 " BE B I M4/0#;V 195 §2065a 2 > 0 1 %M&? 2N.35 B 0 9 2 A O Z Z ) 0 C ^ E \ M B ) < 4 m=k N. pn i-sn.ti rd.wy=f in mw(.w) wab.w wnn.w xr (i)tmw i-iri I " 9 & Hnn Sw sxpr kA.t tfn.t “Kijk, deze N., zijn (beide) voeten zullen gekust worden door de zuivere waters die zijn bij Atoem, die Sjoe’s fallus gemaakt heeft en die Tefnoets vagina heeft doen ontstaan.”769 (Pyr. §2065a–bN (PT685)) De prepositie imitw vinden we in spreuk 519 van de Piramidenteksten: A $ 4" 4 B , # $" B B Z Z 3 %% b 4 196 §1211a 1 " M B E " . ) ! c4 P.3 ; ! M M M 9 M B 0 . M 5 2 A B P. pw nw wnn imitw mn.ty xnt.y-ir.ty grH pw n zSp=f t hrw ?; *** pw n zni.t tp.w sAb.wt “P. is datgene wat is tussen de dijbenen van Chenty-Irty in 766 Correct (zij het niet gewoontematig) vertaald in R OCCATI, Littérature, p. 207 en B RESCIANI, Letteratura, p. 27. Vrijer, maar niettemin correct vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 161; S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 333. L ICHTHEIM, AEL 1, p. 27 vertaalt het participium als een soort objectszin (“get worthy man to be around him”), waarvoor m.i. toch eerder een constructie als *m (imperatief van rDi ) wn rmT iqr.w HA=f gebruikt zou worden. Zie §3.5.3.6 op pagina 109 voor de constructie rDi + subjunctieve sDm=f van wnn. Hetzelfde gebeurt in L ALOUETTE, Textes sacrés et textes profanes, p. 172. In W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 21 wordt het participium als een soort doelzin vertaald (“assign able man so as to be around him”), wat ook grammaticaal incorrect is. In S IMPSON, Literature, p. 411 wordt het participium wnn toekomstig vertaald, wat uiteraard kan, maar niet de primaire betekenis van het imperfectief participium is. 767 De hier weergegeven tekst is een combinatie van de tekst uit S ETHES Urkunden en G OEDICKE, KDAR, afb. 11 (na p. 144). 768 Vertalingen in ibid., p. 137–138 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 112. Voor Sdi-Abd als ‘maandelijkse tempeldienst uitvoeren’, zie H ANNIG, AW I, p. 7a–b. In het begin van de grote lacune meent G OEDICKE nog het woord pzn ‘brood(koek)’ (ibid., p. 475a) of stp.t ‘(uitgekozen) vleesstukken’ (ibid., p. 1254c) te kunnen lezen, maar dit is onzeker en voegt bovendien m.i. weinig toe aan de vertaling. In zijn commentaar bij de tekst stelt G OEDICKE dat wnn een imperfectief participium is dat afhankelijk is dan sSr.w, wat onmogelijk kan met de prepositie HAw ‘behalve’ die tussen beide woorden staat, zie G OEDICKE, KDAR, p. 140. S TRUDWICK vertaalt deze zin als “except where they are in place for the needs of . . . ”. 769 In A LLEN, Pyramid Texts, p. 291 wordt het participium wnn vrij letterlijk vertaald: “that exist with”: ziet A LLEN dit hier niet als een converter maar als een existentie-uitdrukking? In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 295 wordt de werkwoordsvorm i-sn.ty niet toekomstig vertaald. (Pyr. §1211a–cP (PT519)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 165 die nacht toen hij het het brood platstreek en op die dag van het afsnijden van de hoofden van de bontgekleurde slangen.”770 In de autobiografie van wAS-ptH is er een voorbeeld van de prepositie r :771 CCCC B < CCCCCCCCCCCC 10CCCC 11 CCCCCC CCCCCC ! 6 197 9 0 4 # CC ? 4= 0BB ? E F 4 CCC B 4 E M CC CC>CC CC > CC? CC CC7 # B CCCCCC CCCCCC CCCCCC CCC B ixr mAA ms.w-nsw.t [smHr.w] mAA=sn nri.in=sn aA.(w) wr [...] wnn r Hr-a “Toen de koningskinderen [en de vrienden] (het) zagen, zij zagen en ze waren zeer erg bevreesd [...] die zich bij het noodverband bevonden.”772 (Urk I, 41, 9–11) Door fragmentarische staat van de hele tekst is de interpretatie van wnn niet helemaal zeker, maar het kan hier om personen te gaan die zich bij een noodverband bevinden. Het gebruik van het imperfectief participium wnn i.p.v. het relatiefwoord nty voegt dan een gewoontematige nuance toe. sDm.t(y)=f(y)-vorm: De sDm.t(y)=f(y)-vorm van wnn kan gebruikt worden om betrekkelijke bijzinnen expliciet in de toekomst te situeren. De enige drie voorbeelden hiervan bevatten een adverbiaal predicaat en komen allemaal uit grafinscripties waarin de overledene alle mogelijke mensen aanspreekt die in de toekomst zijn graf zullen bezoeken. Het eerste voorbeeld komt uit een inscriptie op de grafsteen van n(y)-ppy: 7 > 6B B 198 5 0 < D M " / ? ! O ? B + ! + 7 + + i anx.w tp.yw tA bAk.w 4A0 B ? 52?'& * mity.w wnn.t(y)=sn (m) Smsw nTr Dd.t(y)=sn: xA t xA Hnqt xA kA.w xA Apd.w “O levenden die zijn op aarde, dienaren en gelijkrangigen, degene die zullen zeggen: ‘Duizend brood, duizend bier, duizend runderen, duizend vogels . . . ’ zijn degenen die in het gevolg van de god zullen zijn.”773 In dit voorbeeld wordt de sDm.t(y)=f(y)-vorm van wnn niet attributief gebruikt, maar als predicaat in een nominale zin. In de volgende inscriptie aan de rechterkant van de façade van het graf van mTTi wordt 770 Zo vertaald in ibid., p. 193. In A LLEN, Pyramid Texts, p. 160 wordt wnn vertaald als ‘bestaan’: hier niet als converter beschouwd door A LLEN? In A LLEN, Inflection, §671 wordt het participium wel als een converter, maar dan verleden vertaald (“that which was between . . . ”). 771 Zie de opmerking in voetnoot 722 op pagina 154. Enkele herstellingen in de lacunes zijn eigen voorstellen. 772 WB I, 309,3 geeft voor wnn r de vertaling ‘zich bevinden bij’: de prepositie r kan inderdaad de connotatie ‘in de buurt van’ hebben. Zo ook vertaald in K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 149, zie ibid., p. 149, voetnoot 497 voor een bespreking van het woord Hr-a ‘noodverband’, een vertaling die overgenomen is in H ANNIG, AW I, p. 863c–864a. In K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 210 wordt deze passage ook in transliteratie geciteerd, maar enkel de zin ervoor wordt vertaald. Incorrect vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 112 en R OCCATI, Littérature, p. 109, omdat die zich nog baseren op S ETHES foutieve herstellingen. 773 In B ARTA, GM 132 (1993), p. 17 wordt wnn.t(y)=sn attributief vertaald bij bAk.w mity.w, wat inhoudelijk enigszins vreemd lijkt. De bedoeling van de grafeigenaar is immers de bezoekers te overtuigen om voor hem te offeren, dus benadrukt hij dat als ze dat doen, ze in het gevolg van de god zullen zijn. De zinsstructuur is die van een tweeledige nominale zin zonder pw, waarbij zowel subject als predicaat door een participium (in dit geval: sDm.t(y)=f(f)-vorm) uitgedrukt worden. Een iets vrijere en inhoudelijk duidelijkere vertaling zou zijn: “O dienaren . . . jullie die in het gevolg van de god zullen zijn als jullie zullen zeggen . . . ” Correct vertaald in E DEL, AG, §957 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 237. (Urk I, 112, 5–7) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 166 de sDm.t(y)=f(y)-vorm gebruikt in een uitdrukking waarin ook het imperfectief participium kan voorkomen:774 CCC B CCCC CCCC 4 CC , E CCCC 199 3 CCC CCC A CC, CCC * CC CC< CC B CC CC?CC CC 2 , B ( 0 2 B : J [nDm ib=T]n CC B 2/&=, ( B2 = B m inpw nb imn.t pri-xrw=Tn m (i)x.t nb(.t) wnn.t(y)=s(y) m-a=Tn pri.t-xrw im n Ax “[Moge jul]lie [hart verblijd zijn] over Anoebis, heer van het westen, wanneer jullie aanroepingsoffers uitvoeren met alle dingen die in jullie handen zullen zijn waarmee (gewoonlijk) geofferd wordt aan een Ax.”775 (Methethi, 33, 3–4) Het laatste voorbeeld komt uit een inscriptie rechts van de ingang van de tombe van anxw in Saqqara en bevat de prepositie HA : CCC CCC 1 B 200 CCC ←→ CCC CCC CCC CCC CCC B B )/ B ) 4'SB)4 " M0 3 =2<* + )T 2 B # 4 4 'JS04) 9 M0M4( : wnn.t(y)=f(y) HA rmT nb m DADA.t tf Sps.t n.t nTr-aA i-iri.t(y)=f(y) nw iw(=i) r rDi.t Ax.n=f xr nTr aA nfr xr tp.yw-tA “Degene die achter elke man zal zijn in die edele rechtbank van de grote god –degene die dàt doet– (ik) zal zorgen dat hij Ax geworden is bij de grote god dat hij goed geworden is bij degenen die op aarde zijn.”776 2) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm): Naast de talrijke voorbeelden van een participium van wnn gevolgd door een adverbiaal predicaat, zijn er mogelijk drie attestaties in het Oudegyptisch te vinden van een In de meeste vertalingen wordt 0 B 0 M B B 0 F , hersteld in de lacune aan het einde van regel 3 en het begin van regel 4 en dit wordt dan vertaald als “zal jullie imAx bij Anoebis zijn?”. Dit is echter een vrij lange tekengroep voor zo’n korte lacune en bovendien een nogal vreemde constructie (een existentie-uitdrukking iw wn kan weliswaar ingeleid worden door het vraagpartikel in, zie hier voorbeeldzin 241 op pagina 192, maar dit heeft geen toekomstige betekenis). Om uit te drukken dat de grafbezoekers een offer moeten brengen als ze willen dat hun imAx bij een bepaalde god zal zijn, is (i)n-iw mry (n)=Tn wnn imAx=Tn de gebruikelijke formule (zie p. 134 voor een bespreking van die formule). Aangezien dit nog een stuk langer is dan in iw wn imAx=Tn, is het helemaal uitgesloten dat deze formule hier gestaan heeft. De hier voorgestelde herstelling gaat terug op de vertalingen van R OCCATI en S TRUDWICK (zie de volgende voetnoot), die duidelijk gemotiveerd is door een gelijkaardige uitdrukking eerder in de tekst (nDm ib=Tn m wsir nb qrsw Dd=Tn... in regel 3). 775 Ongeveer zoals hier vertaald in R OCCATI, Littérature, p. 145 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 298, die de prepositie m wel verschillend vertalen (“[Votre cœur sera plaisant] par”; “[May your heart be pleasant] to”): voor S TRUDWICKS vertaling lijkt de prepositie n meer voor de hand te liggen. In H ANNIG, AW I, p. 688c wordt nDm ib m vertaald als ‘verblijd zijn over’. Vertaald met een in-iw mry=Tn wnn imAx=Tn-formule in KAPLONY, P., Studien zum Grab des Methethi (Monographien der Abegg-Stiftung 8), Bern 1976, p. 37. Vertaald met in iw wn imAx=Tn in KAPLONY, OrNS 37 (1968), p 10. pri.t-xrw im zie ik als een passief imperfectief participium. 776 In H ANNIG, AW I, p. 756b wordt / geïnterpreteerd als een attestatie van het woord HAy ‘beschermer, raadsman’, maar dan moet worden verondersteld dat er een prepositie m is weggevallen na wnn.t(y)=f(y). Ook de vertaling in G OYON , G., Le tombeau d’Ankhmahor à Saqqarah, in: Kêmi 15 (1959), p. 15 (“qui serait à effectuer toute protection”) is incorrect. De correcte transliteratie is m.i. wnn.t(y)=f(y) HA rmT nb “Degene die achter elke man zal zijn . . . ”: de prepositie HA ‘achter’ (H ANNIG, AW I, p. 755a) heeft immers vaak een beschermende connotatie. G OYON, Kêmi 15 (1959), p. 15 vertaalt verder een suffix =f bij DADA.t (“dans son collège vénérable”), maar dit verklaart de nà het determinatief (zie H ANNIG, AW I, p. 1493b) niet. In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 217 wordt geïnterpreteerd als it.w, wat m.i. toch een vreemde ) tekenvolgorde is. Hoe Ax en nfr afhankelijk van rDi vertaald moeten worden (‘ . . . geven’ of ‘zorgen dat . . . ’) is me niet helemaal duidelijk, omdat in het eerste geval de prepositionele groep n=f normaalgezien vóór Ax moet staan en in het tweede geval nfr geen onderwerp heeft (en een sDm=f ook logischer lijkt dan een sDm.n=f ). S TRUDWICK verkiest de tweede oplossing in zijn vertaling. 774 (Kêmi 15, 1.2, 1–3) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 167 pseudoverbale constructie met toestandsvorm ingeleid door een participium van wnn. Perfectief participium: Het eerste voorbeeld komt uit een inscriptie van sAb.n(=i):777 < 201 5 0 M B( 1 " B;4 !;?> B; 00>0M< BB B ) M 2 ; M ! iw rDi.n(=i) t n Hqr Hbs n HAy iw DA.n(=i) wn iwi(.w) m Haw.w(=i) “(Ik) heb brood aan de hongerige gegeven en kleding aan de naakte, (ik) heb degene die bootloos was overgezet met (mijn) schepen.”778 4 E (H ABACHI , Obelisks, 16, 5) Het perfectief participium wn + toestandsvorm wordt hier gebruikt voor een betrekkelijke bijzin die een toestand in het verleden uitdrukt. In de tweede attestatie –uit een decreet van koning tti – aangaande landbezit van de tempels van Abydos– komt waarschijnlijk ook de constructie participium + toestandsvorm voor, al kan dit door de lacune moeilijk bewezen worden a.d.h.v. de inhoud:779 CCC CCC CCC B CCC CCC CCC←→ CCC CCC 17 4 " CCC B 202 16 B 6 M 7 CCC CCC CCC CCC 0 # CCC CCC 4 0 ! CCC CCC← uitgehakt → CCC CCC 0 5 5 * O > 4 F B 4 CCC < = wD nswt [...] ir nn Dd.n=k xr Hm(=i) wnt pri.t(i) [...] r ip iwA kA.t ' ( 02 nb(.t) im [...] “Een decreet van koning [. . .] Wat betreft deze dingen die jij gezegd hebt tegen (mijne) majesteit, die uitgegaan waren [. . .] om [. . .] , het vee en al het werk erin te berekenen.”780 (Urk I, 207, 16–18) pri.t(i) kan morfologisch een toestandsvorm 3e persoon vrouwelijk meervoud wn pri.t(i) drukt dan hetzelfde uit als in voorbeeldzin 201, nl. een toestand in het verleden. 4 zijn.781 Imperfectief participium: In het volgende voorbeeld uit de Piramidenteksten wordt het imperfectief participium van wnn waarschijnlijk ook gevolgd door een toestandsvorm: CCCC B B B CCCC > b " B 1P.4 B I 0 \ 0 0 0 Dd mdw 203 §1328a * N 1 4 > 0 ) 1 CCCC CCCC ) 4 # : B ) > = > "M B 2 35 ii.n P. pn [xr]=k it(=i) ii[.n=f] xr=k wsir ini.n=f n=k kA=k pw wnn i-biAi.w “Het zeggen van woorden: deze P. is bij u gekomen, (mijn) vader, [hij is] bij u gekomen, » 777 – Deze sAb.n(=i) is niet dezelfde persoon als die van de bekende autobiografie (zie voorbeeldzin 169 op pagina 150), maar volgens H ABACHI , L., Sixteen Studies on Lower Nubia (CASAE 23), Caïro 1981, p. 19 misschien de zoon van ppy-nxt (HqA-ib). 778 Volgens H ANNIG, AW I, p. 49c komt 1 M in deze passage het substantief iwi ‘bootloze’ voor i.p.v. het werkwoord iwi ‘bootloos zijn’, maar een participium van wnn gevolgd door een nominaal predicaat lijkt m.i. onwaarschijnlijk in deze context. In H ABACHI, Lower Nubia, p. 20 wordt wnn helemaal niet vertaald (“I ferried the boatless . . . ”), idem in L ICHTHEIM, Autobiographies, p. 17. Correct vertaald in K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 82. S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 340 vertaalt iets vrijer als “those who had no boat”. 779 Zie G OEDICKE, KDAR, p. 39, afb. 3 voor een verbeterde tekstuitgave. G OEDICKE ’ S voorstel om hier een defectieve schrijfwijze van het partikel wnt te lezen, is m.i. niet overtuigend. Zie hiervoor verder de bespreking op p. 219. 780 Correct vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 102 (die de prepositie r weliswaar niet doelgericht vertaalt, maar als “concerning”). G OEDICKE, KDAR, p. 37 vertaalt pri.t(i) als objectszin bij Dd en afhankelijk van wnt. Zeer vrij vertaald (met het partikel wnt i.p.v. een participium) in P IRENNE, Droit égyptien, p. 253. 781 Zie voor de vorm E DEL, AG, §572 en §579. (Pyr. §1328a–bP (PT540)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 168 Osiris. Hij heeft aan u deze kA van u gebracht die (gewoonlijk) verwijderd was.”782 Het imperfectief participium drukt een herhaalde of gewoontematige handeling uit, die –zoals hier het geval is– óók in het verleden kan gesitueerd zijn.783 Om uit te drukken dat de ka van Osiris van hem verwijderd was, zijn er theoretisch verschillende mogelijke constructies te bedenken: * kA=k pw biAi ‘deze verwijderde ka van jou’: attributief gebruikt passief imperfectief participium. * kA=k pw nty i-biAi.w ‘deze ka van jou die verwijderd is’: betrekkelijke bijzin ingeleid door het relatiefwoord nty, gevolgd door een toestandsvorm van het werkwoord biAi. * kA=k pw wnn i-biAi.w ‘deze ka van jou die (gewoonlijk) verwijderd is’: betrekkelijke bijzin ingeleid door het imperfectief participium van wnn, gevolgd door een toestandsvorm van het werkwoord biAi. Terwijl de eerste constructie de actie van het ‘verwijderen’ als imperfectief voorstelt (in dit geval: gewoontematig), ligt in de tweede constructie de nadruk op de toestand (het ‘verwijderd zijn’) die het gevolg is van de actie. De derde constructie tenslotte –die hier voorkomt– combineert de betekenisnuances van beide constructies: de ka bevindt zich gewoontematig in een toestand van verwijderd zijn. Dit patroon is op dezelfde wijze opgebouwd als het volgende patroon dat we gaan bespreken, nl. participium van wnn gevolgd door Hr + infinitief. 3) pseudoverbale constructie (subject + Hr + infinitief): Van dit uit het Middelegyptisch goed bekende patroon zijn er slechts één of twee voorbeelden terug te vinden uit het Oude Rijk. Perfectief participium: Het enige ondubbelzinnige voorbeeld komt uit de inscriptie van ppy-nxt (HqA-ib): CCCC BB EE 14 & CCCC CCCC BMFB=&48E 4 : ) ? 7 8 CCCC > E CCCC \ > 1 2 S CCCC O CCCC CCCC2 4 24 GB B B B 15 16 E " ?> ! B B B 4 > " ! B \ B CC0CC2 B8 ? ? 9 6M>12+++ M 4M D 2 BB ? B B 9 E 8 17 CC CC ) CC E ; E + + ; E CC CC CC iw gr hAb.n w(i) Hm n nb(=i) r xAs.t aAmw r ini.t ,# 20413 0 M 4 n=f smHr-wa.ty [mDHw-nxn k](A=i)-apr(.w) (i)m(y)-r(A) aAw an-anx.t wn Hr spi.t kbn.t im r pwn.t sk smA.n sw aAm.w n.w Hry.w-Sa Hna Tz.t n.t msA nt(y) Hna=f “Welnu, de majesteit van (mijn) heer zond mij naar het vreemde land van de Semieten om voor hem (het lichaam van) de enige hoveling en opzichter van de vreemdelingen Ananchet te halen, (de zoon van) de scheepstimmerman van Hiërakonpolis Kaïaperoe, die bezig was geweest daar een zeeschip te bouwen (bestemd) voor Poent toen de 782 Zo vertaald in A LLEN, Inflection, §98 en §586C en A LLEN, Pyramid Texts, p. 171 (al wordt het imperfectief participium daar verleden, maar niet gewoontematig vertaald). De term ibiAy wordt in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 209 niet vertaald (hij verwijst enkel naar S ETHES voorstel om dit als “frisch (oder lebenswahr)” te vertalen, in H ANNIG, AW I, p. 66a is het woord opgenomen zonder vertaling), terwijl A LLEN het vertaalt als “that used to be absent/that was away”, duidelijk in navolging van E DEL. Die interpreteerde de vorm immers als een toestandsvorm (met i-prefix) van het IVae inf. werkwoord biAi ‘verwijderen’, zie E DEL, AG, §581 en §650 en H ANNIG, AW I, p. 415c (waar het werkwoord weliswaar geschreven wordt als \ I / , maar een volledig fonetische spelling is goed mogelijk in de Piramidenteksten). 783 A LLEN, Inflection, §607C. (Urk I, 134, 13–17) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 169 Semistische nomaden hem doodden samen met de troep van het leger die bij [hem] was.”784 Dit patroon is reeds door E DEL opgemerkt en hij stelt vast dat de constructie met Hr + infinitief gebruikt wordt om de duur van de handeling te benadrukken.785 Uit de context van deze zin kan de betekenis van het patroon duidelijk afgeleid worden. Uit het verdere verloop van het verhaal blijkt immers dat Ananchet in het verleden vermoord was door de zgn. aAm.w.786 Het doel van Pepinachts reis was dan ook om zijn stoffelijk overschot te gaan zoeken, dus de bijzin die betrekking heeft op Ananchet moet voortijdig t.o.v. de hoofdzin vertaald worden: Ananchet was geen schip aan het bouwen op het ogenblik dat de koning Pepinacht uitstuurde, maar was in het verleden bezig geweest met het bouwen van een schip. Het perfectief participium wn wordt dus gebruikt om een betrekkelijke bijzin met een pseudoverbale constructie met Hr + infinitief voortijdig t.o.v. de hoofdzin te situeren. Zoals reeds eerder uitgelegd, drukt die pseudoverbale constructie een actie uit die reeds begonnen, maar nog niet beëindigd is, vandaar de vertaling “die bezig was geweest”. Imperfectief participium: Een ander mogelijk voorbeeld van de constructie participium van wnn + Hr + infinitief vinden we in de inscriptie over de hond abwtyw (Cairo JdE 67573), tenminste als de aanvulling Hr correct is:787 B 2 , 4 205 1 A ) CC 2 1 I B 5 / 4 F CC CC CC E \ M # 1 B ) Tzm wnn (Hr) stp-zA r Hm[=f] abwytw rn=f “De hond die [zijne] majesteit gewoonlijk aan het beschermen was, wiens naam Aboetioe was . . . ”788 784 Correct vertaald in en L ICHTHEIM, Autobiographies, p. 16. Wel voortijdig, maar als hoofdzin vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 335 (die overigens aAm.w n.w Hry.w-Sa als “Aämu and Sand-dwellers” vertaalt). In B REASTED, Ancient Records, p. 163; R OCCATI, Littérature, p. 210; D ORET, NVS, p. 91, voorbeeld 159 en B ARTA, GM 132 (1993), p. 17 wordt de betrekkelijke bijzin niet voortijdig, maar gelijktijdig met de hoofdzin vertaald (in het Engels: “who was building there” vs. “who had been building there”). kbn.t is duidelijk verwant aan het woord kbni ‘Byblos’ (zie H ANNIG, AW I, p. 1358a) en betekent letterlijk ‘Byblos-schip’, vandaar ‘zeeschip’ (een schip om over zee naar Byblos te varen, in tegenstelling tot schepen die enkel gebruikt worden op de Nijl). 785 E DEL, AG, §650 en §650,3, waar hij de hier besproken zin vertaalt als “N. [. . .] der dabei war, ein Byblosschiff zu bauen”. 786 Nl. in Urk I, 135, 3: smA.w im=sn “de moordenaars onder hen”. 787 wnn (Hr) stp-zA, voorgesteld in ibid., §650,3, alsook de mogelijkheid wnn stp(=f)-zA. Dit laatste is m.i. minder waarschijnlijk, omdat een suffix =f toch niet snel weggelaten wordt in het schrift, terwijl er wel meerdere gevallen zijn van een prepositie Hr die is weggevallen. Zie ook verder voor een verklaring van het gebruik van de pseudoverbale constructie wnn Hr stp-zA. 788 Dit is het begin van deze unieke inscriptie, waarin verteld wordt dat de koning bevolen had een graf voor hem te maken en de nodige grafgiften mee te geven. In R EISNER , G.A., The Dog which was Honored by the King of Upper and Lower Egypt, in: BMFA XXXIV/206 (1936), p. 97 wordt stp-zA als een substantief beschouwd (“the dog which was the guard”), maar het lijkt niet erg waarschijnlijk dat het participium wnn zonder meer door een nominaal predicaat gevolgd kan worden. Gewoontematig vertaald in F ISCHER , H.G., An Old Kingdom Monogram, in: ZÄS 93 (1966), p. 57 (“who used to keep watch”, met verwijzing naar E DELS emendaties), in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 425 (“who used to carry out guard duty”) en in E DEL, AG, §650,3. In R OCCATI, Littérature, p. 103 wordt de betrekkelijke bijzin gewoon verleden vertaald. Voor de het gebruik van de prepositie r bij het object van stp-zA, vergelijk de uitdrukking stp=f-zA r ra (zie H ANNIG, AW I, p. 1258b voor referenties). (ZÄS 93, 57, 1–3) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 170 Aangezien het werkwoord stp-zA ‘bewaken’ een duratieve actie uitdrukt, is het niet onlogisch dat er hier een geconverteerde iw=f Hr sDm-constructie zou gebruik zijn, aangezien die een onvoltooide, progressieve handeling uitdrukt.789 Het imperfectief participium dat de bijzin inleidt i.p.v. het relatiefwoord nty geeft de handeling een gewoontematig aspect: ‘de hond die zijne majesteit gewoonlijk aan het beschermen was’. 4) afhankelijke sDm=f : De constructie participium + afhankelijke sDm=f is met 14 attestaties zeer frequent in het Oudegyptisch. De sDm=f -vorm wordt hierin steeds voorafgegaan door een perfectief participium of een perfectieve relatiefvorm, m.a.w. nooit door een imperfectieve of toekomstgerichte vorm. Perfectief participium: De eerste twee voorbeelden –uit het graf van Htp-Hr-Ax.ty en uit de inscripties van het graf van mTTi –790 nemen we samen om te bespreken: 5 4 ! F 6# B B 4 =B ? 9M B M#?BB 02 #B?BO# -?BB'&4?S4 7 ! ! " ! <7 ! ! @ F ir rmT nb wn.w iri=sn n(=i) (i)x.t im $ % ; 4 4; 4;\> 44 4 AS4 206 3 0 4 (Urk I, 50, 3–7) iri(=i) n=sn dwA=sn n(=i) nTr Hr=s aA(.w) wrt iri.n=sn nw Hr t Hr H(n)q.t Hr Hbs Hr mrH.t Hr it bdt aA wrt “Wat betreft alle mensen die voor (mij) daarin plachten te werken, (ik) handelde (zo) voor hen zodat ze mij in hoge mate daarvoor bedankten (lett.: de god prezen voor mij). Ze hebben dit gedaan voor zeer veel brood, bier, kleding, olie, gerst en emmer.”791 CCC CCCCCCCC CCCCCC B CCC 34 CCC CCCCCCC CCCC CCCC CCCC 9 B = CCCC > CC 4 CCC CCCC CCCC CCCC CC ? M 2 \ CCC > % 0 0 CCC , = B M # B CCC M CCCC CCCC 2 CCCC CC0 CCCC CCCC CCC CCC CC CCC CCC CCC CCCC CCCC CCC CCC CCCC CCC CCCC CCCC CCC CCC CCCC B CC" CCC CCC CCCC CCCCCCC CCC CCC CCC CCCC CCCCCC CCCC 4 CCCC = ink imAxw xr rmT ink mry n aSA (i)r ) CCCC CCC CCC CCC CCCC CCC CCCC F CCC X CCC ? CCCC CCC CCC M CC CCCCC CCC M CCC CCC CCC M CCCC CCCC CCCC % 4 CCC M CCC CCCCCCC CCCC 4 CCC CCC B CCCC CCCC 2 CCC CCC \ CCC CCC M CCCC CCCC 9 207 2 > 0 FM4 rmT nb wnw mAA=sn w(i) m b[w nb m=k imAxw pw iwi=f n-mrw.t xr=sn r(=i) m bw nb] “Ik ben een verzorgde bij de mensen, geliefd bij velen. Wat betreft alle mensen die mij (gewoonlijk) in [elke plaats] zagen: [‘Kijk, deze geliefde verzorgde komt’, zo spraken zij over (mij) in elke plaats.]”792 789 Zie 3 op pagina 49. 790 Meer bepaald op de linkerdeurpost en op de rechterkant van de façade. Herstellingen uit E DEL, ZÄS 83 (1958), p. 11 en KAPLONY, OrNS 37 (1968), afb. 3. 791 im in de eerste zin slaat terug op iz pw in de zin ervoor. In L ICHTHEIM, Autobiographies, p. 10; K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 127 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 273 wordt wn.w iri=sn niet gewoontematig vertaald. S TRUDWICK interpreteert # B ? B als sDm.n=f (“they worked on it thanking the god for me . . . ”), maar m.i. lijkt het logischer dat de grafeigenaar benadrukt hoe goed hij de arbeiders (die aan zijn graf werkten) behandeld heeft en dat ze hem daarom dankbaar waren. Toekomstig vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 115 (“whosoever shall make offering to me therein . . . ”), wat niet past in de context (de grafeigenaar vertelt hoe zijn tombe gemaakt is en hoe hij zich tijdens zijn leven gedragen heeft). 792 Voor het attributief gebruik van n mrw.t met de betekenis ‘geliefd’, zie H ANNIG, AW I, p. 544c en E DEL, ZÄS 83 (1958), p. 12. pw beschouw ik hier als aanwijzend voornaamwoord bij het vooropgesteld subject imAxw pw n mrw.t, dat o.w.v. de lengte doorbroken wordt door het predicaat iwi=f. Correct (maar niet gewoontematig) vertaald in ibid., p. 3–18; K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 73 (die n mrw.t vertaalt als “(er kommt) in Beliebtheit”) en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 299 (die de lacune anders invult, maar dit doet niet ter zake). In G OEDICKE , H., Zwei Inschriften aus dem Grabe des mTTj aus Sakkara, in: ZÄS 83 (1985), p. 21 wordt pw als copula in een nominale zin vertaald en n mrw.t als een soort uitdrukking voor ‘welkom’. Vertaald met passé simple in R OCCATI, Littérature, p. 145 (Methethi, 28, 2–3) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 171 E DEL interpreteert de constructie als een perfectief participium van wnn, gevolgd door een sDm=f in een bijzin (m.a.w. een afhankelijke sDm=f ).793 De betekenis ‘degenen die zien’ wordt dan omschreven als ‘degenen die waren, terwijl ze zien’. Een andere vertaling dan louter verleden geeft E DEL echter niet voor de constructie.794 Dat we te maken hebben met een afhankelijke sDm=f, kunnen we afleiden uit de gebruikte stamvormen van de werkwoorden mAA en iri in de twee zinnen: # mAA en # 795 iri. G ARDINER vermeldt in zijn grammatica een schijnbaar uniek Middelegyptisch voorbeeld van de constructie part wn + afh sDm=f. Hij interpreteert die vorm als een participiale vorm van de iw(=f) sDm=f -constructie en meent dat de vorm dus gebruikt wordt om een gewoonte in het verleden uit te drukken.796 De voorbeelden uit het Oudegyptisch lijken die hypothese te bevestigen: in alle gevallen kan er sprake zijn van een gewoontematig handelen in het verleden. Bovendien wordt in de constructie participium + sDm=f enkel een perfectief participium (of een perfectieve relatiefvorm) gebruikt. Zeer opvallend is verder dat de constructie vaak gebruikt wordt bij uitdrukkingen met het adjectief nb (rmT nb, (i)x.t nb(.t), Ax nb). Door het gebruik van die onbepaalde uitdrukking kan de actie uitgedrukt door de sDm=f -vorm na part wn onmogelijk een éénmalig feit in het verleden zijn, maar moet er sprake zijn van een gewoontematig of herhaald handelen. Omdat het Oudegyptisch voor een gewoontematige handeling in het verleden het hoofdzinspatroon perf wn(=f) sDm=f gebruikt,797 menen we dat de hier besproken constructie eerder de attributieve tegenhanger van de wn=f sDm=f dan van de iw=f sDm=f is. In alle zinnen is de meervoudsuitgang -w van het participium steeds uitgeschreven.798 Twee andere voorbeelden uit autobiografische teksten (van mTTi 799 en wAS-ptH)800 zijn de volgende: CCCC B CCCCCCCC CCCCCCCCCCCCCCCCC A 6 CCCC # CCCCCC 4 ) CCCC CCCC CCCC & ! B 4 : =B 208 5 CCCC CCC CCCC 9 CCC CCCC B C 04,B CCCC D CC CC0 CC CC? CCCC CCCC B 0 M ! 7 ? \ 1 ) 4 ) 2 ?' CCCC CCCC ) CCC CCCCCC CCC CCC M CCCC [n is wn]t iw t H(n)qt n rmT sbi=f Hr=f m Xr.t-nTr [iri=f (i)x.t Dw(.t) r] Ax nb wn zmA=f-tA r imn.t nfr.t “[Er is geen] brood of bier voor de man die (lett.: terwijl hij)) rebelleert tegen hem in de necropool [of die iets slechts doet tegen] enige Ax die (gewoonlijk) begraven werd in het mooie westen.”801 B Het begraven van de doden in het ‘mooie westen’ is geen éénnmalige actie in het verleden, maar een gewoontematige actie die meermaals plaatsvond. 793 E DEL, ZÄS 83 (1958), p. 12, opm. c. 794 Ook niet bij de bespreking van het patroon in E DEL, AG, §650,1 en de vertaling van voorbeeldzin 206 in ibid., §1058. 795 Deze twee stamvormen kunnen weliswaar ook een prospectieve sDm=f voorstellen. In G OEDICKE, ZÄS 83 (1985), p. 22 wordt voorgesteld mAA als een nominale sDm=f te interpreteren, wat voorbeeldzin 206 toch duidelijk tegenspreekt. 796 G ARDINER, EG3 , §473,3. 797 Reeds besproken in punt §3.2.3.4 op pagina 50. 798 Dit is een indicatie dat het collectivum rmT hier als een meervoudsvorm beschouwd wordt. Eenzelfde fenomeen vindt men terug bij de sDm.t(y)=f(y)-vorm na rmT nb: zowel sDm.t(y)=f(y) als sDm.t(y)=sn zijn geattesteerd, zie E DEL, AG, §982. 799 Herstellingen uit E DEL, ZÄS 83 (1958), p. 11 en KAPLONY, OrNS 37 (1968), afb. 3. 800 Voor een verbeterde uitgave van deze fragmentarische tekst, zie K LOTH, Autobiographischen Inschriften, afb. 4d. 801 In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 298 wordt wn zmA=f-tA gewoon vertaald als “buried”, idem (maar iets letterlijker) in R OCCATI, Littérature, p. 146. In KAPLONY, OrNS 37 (1968), p. 10–11 wordt de zmA-tA als substantief vertaald (‘degene wiens begraving voltrokken is’). Voor het veelvuldige gebruik van zmA-tA met passieve betekenis (‘begraven worden’), zie H ANNIG, AW I, p. 1121b. Voor de verklaring van het eerste deel van de zin, zie voorbeeldzin 262 op pagina 207. (Methethi, 33, 5–6) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH CCC CCC B 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn CCCC 172 B CCC ( CCCC & CCCC 5 [...] Di.t n=f (i)x[.t] t H(n)q.t m 209 5 CCC CCC CCC←→ CCC CCC ) CCCC 7 2 = B B : 2FB/ (i)x.t nb(.t) wn.t ini.t(i) m Hm n stp-zA “ [. . .] geven aan hem van soorten (lett.: dingen) brood en bier van alle dingen die men placht te brengen uit de persoon van het paleis.”802 (Urk I, 45, 5) Er werd niet éénmaal allerlei voedsel naar het paleis gebracht, maar dit was een gewoontematige handeling. 4 De uitdrukking 4 B B* O 0 / –die driemaal voorkomt in Ouderijks grafinscripties– kan ook verklaard worden zoals de voorgaande zinnen. De eerste twee voorbeelden ervan vinden we op de schijndeur en op de architraaf boven de ingang de tombe van grf in Saqqara:803 4 3 9 . . . 4> 210 1 0 F 0 0 "M 2 = * B* O 0 / imAxw pw rmT Dd.t(y)=f(y) O ) 0?00 FM4B ... ink is imAxw mr wn.t Dd.t(i) ir(=i) tp tA “Een verzorgde is de man die zal zeggen . . . en dat ik een verzorgde ben zoals hetgeen gewoonlijk gezegd werd over (mij) op aarde.” 4 6 9 211 5 0 B % 4 FM4B B* O 0 / in mrr nsw.t ... Dd.t(y)=f(y) ink 46B ... * O )>0?0 is imAxw mr wn.t Dd.t(i) ir(=i) tp tA “Het is een geliefde van de koning . . . die zal zeggen dat ik een verzorgde ben zoals hetgeen gewoonlijk gezegd werd over (mij) op aarde.” (KANAWATI , TetiCem1, 65, 1–4) (KANAWATI , TetiCem7, 53, 5–6) Het derde voorbeeld komt uit de inscriptie op de architraaf van de mastaba van mHi (mHns) in Saqqara: , 9 4 212 7 * FM4B O B>0?0 B* O 0 / Dd=Tn ink is imAxw mr wn Dd.t(i) ir(=i) tp tA “mogen jullie zeggen dat ik een verzorgde ben zoals hetgeen gewoonlijk gezegd werd over (mij) op aarde.” Volgens K LOTH804 is de bij wn in de eerste zin een schrijffout, aangezien de gelijkaardige passage in de tweede zin die t niet vertoont. Ze vertaalt de uitdrukking als “wie (es) über mich auf Erde (schon) gesagt wurde”, maar legt niet verder uit hoe dit dan grammaticaal in elkaar zit. De prepositie mr moet alleszins gevolgd worden door een 802 S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 320 vertaalt wn.t ini.t als een voltooid verleden tijd (“which had been brought”), net zoals R OCCATI, Littérature, p. 111 (“qui était apportée”). Te fragmentarisch vertaald in B REA & vertaald (S TRUDWICK : STED , Ancient Records, p. 111-113. 7 2 = wordt ook op verschillende manieren “foodstuffs from everything . . . ”; R OCCATI : “des aliments de toute espèce . . . ”). 803 Correct vertaald, maar niet helemaal duidelijk getranslitereerd (wnt Dd.t) door G RUNERT, S. in: TLA. In KANAWATI en H ASSAN, TetiCem 1, p. 72 wordt wn Dd.t(i) slechts gewoon verleden vertaald en is er geen suffix =i toegevoegd aan ir (dat daar helemaal niet vertaald schijnt te zijn). Idem in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 273. In E DEL , E., Der vervollständigte Architrav vom Grab des mHj in Saqqara, in: B RYAN , B.M. en L ORTON , D. (red.), Essays in Egyptology in Honor of Hans Goedicke, San Antonio 1994, p. 63 wordt erop gewezen dat de uitdrukking voor ‘op aarde’ niet ir-tp tA luidt in de rest van de tekst, maar gewoon tp-tA, wat een aanwijzing is dat ir een apart element is en er dus wellicht een suffix =i moet toegevoegd worden. Wel een suffix =i, maar geen gewoontematige vertaling in K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 67–68. Voor het partikel is, zie de korte bespreking hiervan op pagina 214. 804 ibid. (KANAWATI , ExcSaqq II.2, 6, 7) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 173 werkwoordsvorm die een nominale functie kan hebben, zoals een infinitief, een nominale sDm=f of een prospectieve/subjunctieve sDm=f.805 Formeel kan wn weliswaar een subjunctieve sDm=f zijn, maar een constructie *subj wn + afh? sDm=f lijkt onwaarschijnlijk, omdat het subjunctieve wn=f (zowel in het Oud- als in het Middelegyptisch) enkel gevolgd wordt door een adverbiaal, adjectivisch of pseudoverbaal predicaat.806 Mogelijk interpreteert ze de vorm als een wn=f sDm=f, maar dan ontbreekt er een subject bij wn (wat mogelijk, maar toch zéér zeldzaam is)807 én moet verondersteld worden dat een perfectieve sDm=f kan voorkomen na de prepositie mr. Dit is overigens de verklaring die E DEL verkiest: hij ziet de drie voorbeelden van de uitdrukking als een wn=f sDm=f -vorm na mr met een neutraal subject t(i). In de laatste zin is er dan sprake van een wn sDm=f -vorm, een vorm waarvan hij het bestaan a.d.h.v. deze zin definitief bevestigd ziet.808 Het lijkt mij echter een eenvoudiger oplossing om de van wn.t wel degelijk te lezen en de vorm als een perfectief participium te beschouwen, gevolgd door een afhankelijke sDm=f met neutraal subject .t(i) ‘men’. Een zelfstandig gebruikt participium kan immers probleemloos afhankelijk zijn van een prepositie en we menen hierboven aangetoond te hebben dat het patroon perf part wn + afh sDm=f toch duidelijk geattesteerd is in het Oudegyptisch. In het laatste voorbeeld is de van wn.t dan niet uitgeschreven. Perfectieve relatiefvorm: Het gewoontematige patroon wn(=f) sDm=f kan niet omgezet worden tot een betrekkelijke bijzin door het perfectieve participium van wnn, maar er zijn ook een aantal voorbeelden van de perfectieve en perfecte relatiefvorm te vinden. Een eerste voorbeeld van de perfectieve relatiefvorm vinden we in de inscriptie op de westelijke muur van de zuilenhal van de mastaba van nb-kA.w-Hr (idw) in Saqqara:809 CCC 3 B CCC CCC 2 CCC 4 # CCC CCC CCC " CCC "17 CCC !?B 4/B ←→ CCC ←→ CCC ←→ CCC 213 1 ) CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC 7 N CCC CCC 0 CCC 4 2 ? CCC ? ( CCC 4 M B CCC CCC CCC CCC 5 CCC CCC CCC CCC B B # iri=f wD.t [...] ir zA pn Hm(.w)-kA [...] nts pri.t←→ ←→ CCC CCC CCC CCC CCC CCC 4 B ? B ? CCC CCC xrw [...] mr xr.w(t)=sn n.t(y) [...] mr wn.t=sn iri=sn [...] “Hij beval [. . .] wat betreft deze priesterafdeling van de dodenpriester(s) [. . .] aanroepingsoffers [. . .] zoals hun bezittingen van (die?) [. . .] zoals hetgeen zij gewoonlijk deden [. . .] ”810 (H ASSAN , Neb-Kaw-Her, 39, 18, 1–5) De volgende drie voorbeelden komen uit sterk op elkaar gelijkende formuleringen in de Piramidenteksten: B §624a # # 214 §623c E & E >!" >0>B B >0>2V : > 0 4 : : : = M aHa=k Hr nxt=k i-iri=k wn.t=k i-iri=k m-bAH Ax=k ir Ax.w nb.w “U zult rechtstaan wegens 805 M/W, GREC, §946. 806 Zie verder §3.5.2 op pagina 95. 807 De enige twee voorbeelden hiervan worden verder besproken als voorbeeldzinnen 40 en 39. 808 Zie E DEL, Grab des mHj , p. 63. Zie hier §3.2.3.5 op pagina 56 voor een bespreking van alle mogelijke attestaties van die vorm. 809 De tekst staat eigenlijk van rechts naar links geschreven in kolommen en de ? staat daar weliswaar vóór de ( B ? ), maar het is duidelijk dat hier de relatiefvorm wn.t=sn gevolgd door het afhankelijke iri=sn bedoeld wordt. 810 In H ASSAN, Neb-Kaw-Her, p. 41–42 wordt de vorm nogal vaag getranslitereerd als wnt sn iri sn, maar niettemin correct vertaald. (Pyr. §623c–624aT (PT365)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 174 uw kracht, u zult datgene doen wat u vroeger placht te doen en u zult meer Ax zijn dan alle Ax.w.”811 B b $ c #I 1 4 " B E&E > 2P.35 B * 7 A ; / I A 0 2 ' 2 A 0 2 0 # M # ! 3 , 3 0 B # 0 > B # > )) 2 2 : : : 0 2 D M ? - aHa=k P. pn nD.ti Htm.ti m nTr apr.ti m irw (Pyr. §759a–cP (PT422)) B B c #B I ># E & E I > ! 3 , > 2 4 2 0 # M >b) >2V3 A0DDDM 4 2 7 M * E $ ' < aHa zA=k Hr ns.t=k apr(.w) m irw=k iri=f wn.t=k iri=k m-bAH (Pyr. §760a–cP (PT422)) 215 §759a wsir Hr ns.t xnt.y imn.tyw i-iri=k wn.t=f iri=f m-m Ax.w i-xm.w-sk “U zult (uw) positie innemen (lett. rechtstaan) op de troon van de meest vooraanstaande der westerlingen, o P., beschermd en voorzien als een god, uitgerust met de vorm van Osiris, u zult datgene doen wat hij placht te doen te midden van de Ax.w en de i-xm.w-sk.”812 216 §760a xnt.y anx.w m wDD.t ra nTr aA “Uw zoon zal (zijn) positie innemen (lett.: rechtstaan) op uw troon, uitgerust met uw vorm, hij zal datgene doen wat u placht te doen in aanwezigheid van de meest vooraanstaande der levenden volgens hetgeen Ra, de grote god, bevolen heeft.”813 De werkwoordsvorm achter de relatiefvorm wn.t=k (vrouwelijk enkelvoud) wordt op een totaal van tien attestaties vier keer met i-prefix geschreven en zes keer zonder dat prefix.814 Dit strookt met de vaststelling hierboven dat die vorm een afhankelijke sDm=f is, aangezien de stam van de IIIae inf. zowel mét als zonder i-prefix voorkomt bij de afhankelijke sDm=f. Ook hier drukken de constructies ingeleid door de perfectieve relatiefvorm van wnn een gewoontematig handelen in het verleden uit.815 Perfecte relatiefvorm: Hiervan zijn drie voorbeelden te vinden, respectievelijk uit de autobiografie van mriptH-anx-mry-ra (nxbw) 816 (wn.w.n(=i)), in een korte inscriptie uit het graf van snDm-ib (inti) 817 (wn.n(=i)) en in inscriptie D1 van snDm-ib (inti) 818 (wn.t.n): 217 6 0 4 4 , 811 =02B BMB< B 7 9 # ?!;E?B02 >B B ? " ? B ir rmT nb im FAULKNER, AEPT Suppl., p. 120 vertaalt de twee eerste subjunctieven als een (beleefd) bevel, terwijl A LLEN, Middle Egyptian, p. 81 de eerste zin als een bijzin van tijd vertaalt. Beide auteurs zijn echter correct in hun vertaling van wn.t=k i-iri=k als een gewoontematige handeling in het verleden. Ook correct vertaald in T HACKER, Compound tenses, p. 166 en door T OPMANN , D., in: TLA. 812 In variant Pyr. §759cM staat een perfecte relatiefvorm wn.t.n=f i.p.v. een perfectieve relatiefvorm wn.t=f zoals in alle andere attestaties. Correct vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 101 en door T OPMANN , D., in: TLA; in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 139 gewoontematig, maar als wenszinnen vertaald. In A LLEN, Inflection, §607C wordt de gewoontematige constructie wn sDm=f duratief vertaald (“what he was doing”), wat incorrect is. Dit zou een correcte vertaling zijn voor *wn Hr iri, i.e. participium + pseudoverbale constructie met Hr + infinitief, zie voorbeeldzin 204 op pagina 168. In B ARTA, GM 132 (1993), p. 13 gewoon verleden vertaald. 813 Correct vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 101 en door T OPMANN , D., in: TLA; gewoontematig, maar als wenszinnen vertaald in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 139. 814 Mét i-prefix in Pyr. §623cT,M , §759cM,N ; zonder i-prefix in Pyr. §623cP,N , §759cP en §760bP,M,N . 815 Reeds opgemerkt in E DEL, AG, §677. 816 Zie ibid., §665 voor de relatiefvormen van wnn. 817 Naast de zgn. tekst B1 op de noordmuur van de portico. 818 Zie B ROVARSKI, Senedjemib complex, afb. 4 (na p. 110), de transliteratie in ibid., p. 108 en de opmerkingen in ibid., p. 109, opm. f voor de verbeteringen op S ETHES publicatie. Daar is ook de interpretatie van de constructie als wn.t.n wD.t(i) voorgesteld door A LLEN. (Urk I, 217, 6–7) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 175 wn.w.n(=i) DAis(=i) Hna=sn im ink wn(=i) sHtp(=i) sn “Wat betreft iedereen daar waarmee (ik) overleg gepleegd heb, ík stelde hen steeds tevreden.”819 CCC 4 CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC CCCCCCCC CCCCCCC B CCCCCCCCC B O CCCCC CCCC CCCC CCCCCC CCCC CCC ! = E B O ) 0 CCCCC CCCCCC B CCCC O CCCC ) 2CC = CCCC 218 CCC CCCC CCCC CCC CCCC CCCC CCCC CC CCC CCC = A CCC 1 Q CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC B CCCC CCCC 1 CCC CCC \ CC CC; CCC CCC M >B1 CC? CC CC<CCCC CCC * CCCC CCCC 2 CC CC CCC← CCC ( CC CCF CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC CCC CCC 3CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC 4 4 ) CCC CCCC 4 CCCC ca. 4 tekens → CCC F CCCC F CC CCCC CCCC 4 CCCC = [rDi Hm CCCC 4 CCC CCC 6 CCCC CCCC B CCCC CCCM B T ? ? ) 6 4 T ) = B CC CC 4 CCCCCC CCCC ) CCCC n nb(=i) Sdi.t(i) n(=i) dbHw] nb StA wn.n(=i) dbH(=i) n it(=i) tAyty zAb TA.ty [mAa snDm-ib...]w n Spss=f xr nsw.t r Sps=f nb n w[rr=f xr nsw.t] “[De majesteit van (mijn) heer zorgde dat voor (mij)] alle geheime [benodigdheden werden genomen] die (ik) gevraagd had voor (mijn) vader, de hoofdrechter en [ware] vizier [Senedjemib, ...] omdat hij edeler was bij de koning dan enige edele van hem en omdat hij bel[angrijker was bij de koning (dan enige magnaat bij hem)]”820 CCCC CCCC CCCC CCCCCCCC CCC CCC =CC CCC iri(.w) (i)x.t CCCCCC " 3 CCCC CCCC CC 9 4 CCC 219 2 # CC CCC CCC 0 2 2 9 B B CC CC7 CCC CCC M CCC CCC←→ CCC CCC B *** B 4B nb(.t) n mSa (i)pn mi [w]n[.t].n [wD.t(i)] im m Xnw [...] “[Alles] was gedaan voor deze troepen zoals hetgeen daar gewoonlijk be[volen wa]s in de residentie [. . .] ”821 (B ROVARSKI , GizaMast7, 2, 1–3) (Urk I, 66, 2–3) In de drie voorbeelden is de actie uitgedrukt in de betrekkelijke bijzin gewoontematig en voortijdig t.o.v. de actie van de hoofdzin. In zin 217 wordt in de hoofdzin het eveneens gewoontematige wn=f sDm=f -patroon gebruikt en in zin 219 wordt na de relatiefvorm een gepassiveerde afhankelijke sDm=f gebruikt, wat resulteert in de constructie wn.t.n wD.t(i) ‘hetgeen gewoonlijk bevolen was’. 5) passieve sDm(.w)=f : Het enige mogelijke voorbeeld van de constructie participium + passieve sDm(.w)=f is de uitdrukking wn.t Dd pw, die drie keer voorkomt in ons tekstcorpus. Hierin komt steeds een perfectief participium voor: Het enige onbeschadigde voorbeeld van die uitdrukking komt uit de inscriptie T6 op een architraaf van het graf van mHw in Saqqara: B A B B 4 4B D D # 9 ? !) I I # I 2 2 M +4? B2 M ) / M 2 B ) / E ( 4 B 4 9 F ! 9 < E B # 4 F M "M % 0 0 ' & 4 B* O "M 0 , ?> 004 B? 2 > 0 B? > : J 0 4 2 4 0 M > ; ) < < =04 ! M qrs.n(=i) iwty zA=f zmA.n(=i) tA m iwty mXn.t=f nHm.n=(i) mAr m-a < % 220 8 4 ?6B wsr rDi.n(=i) Xr.t it n zA=f wn.t Dd(.w) pw in rmT swAi(=i) Hr=sn m=k imAxw pw mry nTr xr=sn ink Ax iqr apr iw=(i) rx.k(i) HqA nb iqr “(Ik) heb degene begraven die geen zoon had, (ik) heb degene overgezet die geen schip had, (ik) heb de arme 819 Voor een bespreking van de verschillende reeds voorgestelde vertalingen, zie voetnoot 224 op pagina 53. dbHw StA is weliswaar enkelvoud, maar de vertaling ‘benodigheden’ kan in correct Nederlands enkel in het meervoud weergegeven worden, vandaar de iets vrijere vertaling. Correct vertaald in E DEL, AG, §676 en B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 41. 821 Correct vertaald in ibid., p. 108 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 315. G RUNERT, S. in: TLA vertaalt de gehele passage iets anders (m.n. door andere herstellingen voor de lacunes) en de uitdrukking wn.t.n wD.t(i) geeft hij weer als “was befohlene war”. Idem in R OCCATI, Littérature, p. 127 (“on avait ordonné”) en B REASTED, Ancient Records, p. 124 (“that which had been commanded”). De drie laatstgenoemde auteurs zien de n na (i)x.t nb(.t) als een defectieve schrijfwijze voor de prepositie in ‘door’ (zie E DEL, AG, §756), wat in dit geval zeker een mogelijkheid is. 820 (LingAeg 10, 222, 8–9) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 176 gered van de sterke, (ik) heb de bezittingen van de vader gegeven aan de zoon. Dit is hetgeen gewoonlijk gezegd werd door de mensen wanneer (ik) langs hen passeerde: ‘Kijk, het is een verzorgde en een geliefde van de god’, zo spraken zij. Ik ben een voortreffelijke en uitgeruste Ax, (ik) ken alle voortreffelijke magie.”822 De uitdrukking wn.t Dd pw in rmT wordt m.i. door de meeste vertalers verkeerd begrepen, wat blijkt uit hun vage vertalingen.823 De enige correcte vertaling is bij mijn weten die van S TRUDWICK uit de inscripties van Merefnebef.824 wn.t Dd pw... is een eenvoudige tweeledige nominale zin van het type A + B, waarbij op de plaats van B het subject pw staat. Omdat het eerste lid van de zin vrij lang is, wordt dit doorbroken door het element pw dat naar voren gehaald wordt:825 A wn.t Dd(.w) in rmT swAi=i Hr=sn “hetgeen gewoonlijk gezegd werd door de mensen wanneer ik langs hen passeerde” B pw “dit is” Na de zin “dit is . . . ”’ volgt dan uiteraard datgene waarop pw anticipeert, nl. de uitspraak van de mensen waarover de grafeigenaar het heeft (m=k imAxw pw mry nTr ), die wordt afgesloten met het citeerconjugatiepatroon xrw=sn “zo spraken zij”.826 De uitdrukking wn.t Dd doet sterk denken aan de formulering mr wn.t Dd.t (uit voorbeeldzinnen 210–212) die op p. 172 geanalyseerd is als een perfectief participium van wnn gevolgd door een afhankelijke sDm=f met neutraal subject t(i). Die constructie is de participiale tegenhanger van de wn=f sDm=f -vorm en drukt dus ook een gewoontematig handelen in het verleden uit: “zoals hetgeen gewoonlijk gezegd werd”. Dit lijkt een plausibele constructie om ook in de hier besproken zinnen gebruikt te worden, alleen staat er in geen van de drie gevallen duidelijk een -uitgang bij Dd. Mogelijk is Dd dan een passieve sDm(.w)=f, een vorm die immers zelden met een suffix voorkomt.827 Die vorm is de passieve tegenhanger van een sDm.n=f, een prospectieve of een subjunctie822 Ik heb zmA tA hier niet vertaald met ‘begraven’, omdat dat ervoor al vermeld is en er bovendien sprake is van een mXn.t ‘schip’ (zie H ANNIG, AW I, p. 555c), zodat ‘overzetten’ hier beter past. mXn.t is wel een term uit de funeraire context, zodat er wellicht op de begrafenis gealludeerd wordt (nl. het overzetten van het lijk naar de westelijke Nijloever voor de begrafenis), zie G RDSELOFF , B., Das ägyptischen Reinigungszelt, Caïro 1941, p. 4. Vertaald in H AWASS, LingAeg 10 (2002), p. 222 als “Because of it should be said by the people”, wat m.i. nogal vrij en behoorlijk incorrect vertaald is. (Hoe H AWASS tot deze vertaling komt is me helemaal niet duidelijk.) H AWASS interpreteert swAy bovendien als een participium dat terugslaat op de mensen en meent dat het suffix =sn bij de prepositie Hr verwijst naar de (funeraire) ‘monumenten’ van Mehoe. Dit impliceert dat de mensen die zijn graf bezoeken na zijn dood dus zouden (moeten) zeggen dat Mehoe een eerbiedwaardige is. Daarmee is echter het element wn.t nog niet verklaard. In de context van de voorgaande zinnen –waarin Mehoe de goede daden opsomt die hij tijdens zijn leven gedaan heeft– is het logischer dat ook deze zin verwijst naar zaken die tijdens Mehoe’s leven gebeurd zijn. In K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 49 wordt de zin vertaald als “Die Menschen pflegten über mich zu sagen”, wat niet helemaal letterlijk is, maar inhoudelijk toch vrij correct. S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 295 vertaalt de uitdrukking als “It so happens that men say when I pass them by”. G RUNERT, S. tenslotte vertaalt dit als een verleden tijd met Dd pw als onderwerp (“(Vorbeigehend an ihnen) war dieses Sagen seitens der Menschen”), wat mij een vreemde constructie lijkt en waarvoor de perfectieve converter wn (zonder ) vereist is.” 823 Zie voetnoot 822. 824 Zie voetnoot 829. 825 Zie E DEL, AG, §961 en M/W, GREC, §464. 826 Zie E DEL, AG, §748 en M/W, GREC, §627. 827 ibid., §668. IIae rad. hebben soms een i-prefix, maar het werkwoord Dd wordt niet vermeld bij het overzicht in ibid., §555. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 177 ve sDm=f. Door de sterke gelijkenis met de voorgaande tekst kan dezelfde constructie hersteld worden in de volgende passages (uit de architraafinscriptie T1 van het graf van mHw en op de oostelijke muur van de façade van de tombe van mr=f-nb=f in Saqqara): CCCCCCCCCCCCCCCCCCC CCCCCCCCCCCCCCCCCC CC" CCC CCCCCC CCCCC CCCC CCCCCCC CCC CCCCCCC B CC B 221 6 CC ? wn[.t Dd(.w) pw in * CCC % CC CC0 CC CC0 CC CC ' CCC CCC & CCCC CCCC 4 CCC CCC B CCCCC CCC M CC CC0 CCCC CCCC CCCC CC ? # ! 2 0 F M " M CCC CC BCC CC CCC CCCCCCC CCCC O CC rm]T swA(=i) Hr<=sn> m imAxw pw [mry nTr xr=sn] “[Dit is hetgeen] gewoonlijk [gezegd werd door de men]sen wanneer (ik) langs <hen> passeerde: ‘Kijk, het is een verzorgde [en een geliefde van de god’, zo spraken zij.]”828 CCCC CCCC CCCCCCCCCCCCCCC CC CC CC CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC CCCCCCCCCCCCC 26CCCCCCCCCCCCC 4 CCC CCCC CCC CCCC CCCC CCCC CC " CC CC0CC CCCC CCC CC CCCC CCCC CC ? B CCCC B CCCC 222 24 4 CC(CC B 4 ) 25 B CCCC CCCC CCCC CCC CCC CCCC CCC CCC CC CCCC CCCC CC CC ; CC B CC > CC * CCCC CCCC CCCC I CCC ! ) CC CC CCC 4 CC? CCCC CCCC CCCC 2 CC O M B CC CCCC , CCC CCC CC ? CCCC # CCCC CC 0 CC 0 CC CCC CC CCCC CCC CCCC CC CC CCCC CC CC F CCCCCCCC CCC CC CCCC CCC CCCC F CCCCCC r[D]i.n(=i) Xr.t i[t n zA=f] wn.t Dd(.w) pw [i]n [r(m)T CC CC CC CCC CC CCCC CCC CCCC CCCC " ? % CC ' CCCC 4 CCC B CCCC > 0 CCCC M CCCCMCCCCC swAi(=i) Hr=sn m=k] imAxw [p]w [mri nTr xr=sn] “(Ik) heb de bezittingen van de va[der aan zijn zoon] ge[ge]ven. Dit [is] hetgeen gewoonlijk ge[zegd werd] do[or de mensen wanneer (ik) langs hen passeerde: ‘Kijk, het is een ver]zorg[de en een geliefde van de god’, zo spraken zij.] ”829 (A LTENMÜLLER , Mehu, 88, 6) (M Y ŚLIWIEC , SaqqaraI, F7A, 24–26) 6) onduidelijk predicaat: Perfectief participium: De volgende attestatie (Hatnoebgraffiti nr. 1, geschreven door Ax.t-n en mrw ) is te beschadigd om de aard van het predicaat achter wn.w te bepalen: CCC CCC CCC CCC CCC9 CCC←→ CCC 223CCC CCC CCC CCC < < < D M B CCC←→ CCC B M CCC CCC CCC [...] gHs.w anx.w wn.w [...] “ [. . .] levende 830 gazellen, die [. . .] waren [. . .] ” 3.9.4 Conclusie: de participia en relatiefvormen van wnn als converter In het Oudegyptisch kunnen participia en relatiefvormen van wnn in de volgende constructies gebruikt worden: 1) om een adverbiale zin om te zetten in een (al dan niet zelfstandig gebruikte) betrekkelijke bijzin die: a) een éénmalige actie in het verleden uitdrukt m.b.v. het perfectief participium wn 828 In K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 74 wordt de uitdrukking alweer vrij (zij het inhoudelijk correct) vertaald. In A LTENMÜLLER, Grab des Mehu, p. 88 wordt een omslachtige en incorrecte vertaling gegeven: “Es ist doch so: [Es war ein Sagen seitens] [aller] Menschen . . . ”. 829 De herstellingen in r. 25 en 26 berusten op de context ervoor: de tekstpassage (die begint in r. 21, hier niet opgenomen) is bijna volledig identiek aan die van voorbeeldzin 220, zie M Y ŚLIWIEC, Merefnebef , p. 80, voetnoot 82. In ibid., p. 80 wordt pw als object van Dd beschouwd (“For the people passing by them should say it”). S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 440 vertaalt de constructie in deze tekst helemaal anders dan in de tekst van Mehoe (“For (the following) is what is said by [people who pass by]”), wat weliswaar een zeer correcte vertaling is. De vertaling van deze tekst is nog op het laatste ogenblik als bijlage toegevoegd aan het boek (zie ibid., p. 437), wat wellicht verklaart waarom S TRUDWICK zijn vertaling van Mehoe’s inscriptie hier niet meer heeft op kunnen afstemmen. 830 Correct vertaald in E ICHLER, Expeditionswesen, p. 41 en 121; idem (maar wel met de algemenere term ‘dieren’ of ‘vee’ i.p.v. ‘gazellen’) in A NTHES, Hatnub, p. 18; R OCCATI, Littérature, p. 249 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 146. (A NTHES , Hatnub, 9a1, 9) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 2) 3) 4) 5) 3.9. Participia en relatiefvormen van wnn 178 (13 attestaties)831 , de perfectieve relatiefvorm wn(.t)=f (1 attestatie) of de perfecte relatiefvorm wn(.t).n=f (3 attestaties). b) een gewoontematige handeling uitdrukt m.b.v. het imperfectief participium wn (8 attestaties). c) een toekomstige actie uitdrukt m.b.v. de sDm.t(y)=f(y)-vorm van wnn (3 attestaties). om de pseudoverbale constructie subject + toestandsvorm om te zetten in een (al dan niet zelfstandig gebruikte) betrekkelijke bijzin die: a) een toestand in het verleden uitdrukt m.b.v. het perfectief participium wn (2 attestaties). b) een gewoontematige toestand uitdrukt m.b.v. het imperfectief participium wnn (1 attestatie). om de pseudoverbale constructie subject + Hr + infinitief om te zetten in een betrekkelijke bijzin die een duratieve actie in het verleden uitdrukt m.b.v. het perfectief participium wn (1 attestatie). in de volgende drie constructies die de participiale tegenhangers zijn van de in §3.2.3.4 op pagina 50 besproken wn=f sDm=f -vorm. Deze constructies worden gebruikt voor betrekkelijke bijzinnen die een gewoontematige handeling in het verleden uitdrukken: a) het perfectief participium wn gevolgd door een afhankelijke sDm=f (7 attestaties). b) de perfectieve relatiefvorm wn(.t)=f gevolgd door een afhankelijke sDm=f (4 attestaties). c) de perfecte relatiefvorm wn(.t).n=f gevolgd door een afhankelijke sDm=f (3 attestaties). in de constructie perfectief participium wn.t + passieve sDm(.w)=f, die wellicht dezelfde betekenis heeft als de hierboven onder punt 4a) besproken constructie, maar dan passief geformuleerd is (3 attestaties). Het bestaan van de volgende constructie is niet helemaal zeker, omdat de verklaring berust op een aanvulling van de attestatie: 1) om de pseudoverbale constructie subject + Hr + infinitief om te zetten in een betrekkelijke bijzin die een gewoontematige duratieve actie uitdrukt m.b.v. het imperfectief participium wnn (1 mogelijke attestatie). 831 Er is daarnaast nog één voorbeeld van een perfectief participium wn waarin de tekst onmiddelijk na et participium afgebroken is en de aard van het predicaat dus niet vastgesteld kan worden. Mogelijk stond hier ook een adverbiaal predicaat, aangezien dit de meest frequente constructie is. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.10. De infinitief van wnn 3.10 De infinitief van wnn 3.10.1 Algemene betekenis 3.10.1.1 179 Vorm van de infinitief De normale vorm van de infinitief van de IIae gem. werkwoorden is de onverkorte stam 832 zonder t-uitgang, dus B B wnn. Bepaalde auteurs hebben gesuggereerd dat in sommige gevallen de verkorte stam gebruikt kan worden, maar over de details hiervan lopen de meningen sterk uiteen: a) E DEL833 verklaart –op basis van onze kennis van het Koptisch– het wegvallen van de laatste radicaal door de klinkerstructuur van de infinitief. Bij intransitieve werkwoorden werden de tweede en derde radicaal gescheiden door een beklemtoonde klinker en bijgevolg beide uitgeschreven (vgl. Koptische kmom).834 Bij de transitieve werkwoorden werden de twee laatste radicalen wellicht enkel gescheiden door een onbeklemtoonde klinker, waardoor de derde radicaal niet consequent werd geschreven (vgl. Koptische S /wn vs. A 2nan).835 Verder merkt hij op dat in de status pronominalis van het werkwoord mAA steeds de verkorte vorm gebruikt wordt. Aangezien wnn echter een intransitief werkwoord is, zou het steeds de onverkorte stam moeten hebben. b) A LLEN836 maakt geen onderscheid tussen transitieve en intransitieve werkwoorden en stelt dat de infinitief van de IIae gem. in de status pronominalis normaal gezien de verkorte stam gebruikt: abs wnn vs. pron wn=f. Hij verklaart het fenomeen ook door de klinkerstructuur van de vorm: in beide gevallen werd de lange stam (wnn) gebruikt, maar doordat de twee identieke medeklinkers niet door een klinker van elkaar gescheiden werden in de status pronominalis, werden ze slechts éénmaal geschreven: B B 837 *w VnV vs. B *w VnnVf. ) B c) M ALAISE en W INAND vermelden in hun grammatica enkel het bestaan van de verkorte vorm mA, zonder te specificeren in welke omstandigheden die vorm voorkomt.838 In ons tekstcorpus zijn in ieder geval geen ondubbelzinnige voorbeelden te vinden van een infinitief van wnn met een verkorte stam. Helaas hebben we ook geen duidelijke voorbeelden van een infinitief wnn gevolgd door een suffix, zodat A LLENS theorie over de verkorte stam in de status pronominalis van de infinitief niet kan ontkracht worden. 3.10.1.2 Betekenis van de infinitief De infinitief is een onpersoonlijke, nominale vorm van het werkwoord, die op zich geen actieve of passieve betekenis heeft en zowel temporeel als aspectueel ongemarkeerd is.839 832 E DEL, AG, §685b; A LLEN, Middle Egyptian, §14.3.1 en M/W, GREC, §690. 833 E DEL, AG, §685b. 834 Zie C RUM , W.E., Coptic Dictionary, Oxford 1939, p. 109b. 835 Zie ibid., p. 687a. 836 A LLEN, Middle Egyptian, §14.3.2b. 837 Overigens verklaart A LLEN ook het van deze regel afwijkende gedrag van het werkwoord mAA, dat in de status nominalis wél de verkorte stamvorm kan gebruiken of met een B als derde radicaal i.p.v. een geschreven wordt, zie ibid., §14.3.2c. In A LLEN, Inflection, §50 en §645–647 wordt er geen verklaring gegeven voor de afwisseling tussen verkorte en de oorspronkelijke stam, al merkt hij voor het werkwoord mAA op dat de verschillende vormen soms lijken te verwijzen naar verschillende aspecten van de verbale actie, zoals bv. ‘het zien’, ‘het zicht van’ of ‘voorkomen’. 838 “(le) verbe ‘voir’ [. . .] est parfois écrit mA ”, zie M/W, GREC, §690. 839 ibid., §689. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.10.1.3 3.10. De infinitief van wnn 180 De infinitief van wnn als converter In ons tekstcorpus zijn er een aantal voorbeelden van het werkwoord wnn die onmogelijk als een andere vorm dan een infinitief geïnterpreteerd kunnen worden (cfr. infra). Zoals verwacht treedt wnn als syntactisch hulpmiddel op om nonverbale of pseudoverbale zinnen in te bedden in een verbaal patroon, bv. de iw=f r sDm-constructie. Of dit ook nog mogelijk was in het Middelegyptisch, is niet duidelijk: in de grammatica’s van A LLEN en G ARDINER is het alleszins niet terug te vinden. Volgens M ALAISE en W INAND daarentegen kon de infinitief van wnn in het Middelegyptisch uitsluitend die functie vervullen840 en dus niet op zich (zonder adverbiaal of pseudoverbaal predicaat) gebruikt worden,841 maar een voorbeeld hiervan geven zij helaas niet. 3.10.2 Mogelijke constructies Omdat het gebruik van de infinitief wnn als converter in de Middelegyptische grammatica’s niet aan bod komt, kunnen we hier geen uitspraak doen over constructies die we op basis van het Middelegyptisch kunnen verwachten in het Oudegyptisch. Uit ons tekstcorpus blijkt dat de infinitief wnn enkel gevolgd kan worden door een adverbiaal predicaat of een pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm). 3.10.3 Syntactische posities van deze constructies In deze constructies verschijnt de infinitief wnn in de volgende syntactische posities: 3.10.3.1 In de pseudoverbale constructie subject + r + infinitief 1) adverbiaal predicaat: er zijn vier gelijkaardige voorbeelden van deze grammaticale constructie, waarin steeds de uitdrukking iw(=i) r wnn m HAy=f gebruikt wordt. De attestaties zijn afkomstig van het graf van anx-ma-Hr (zzi), van de sarcofaag en de façade van de mastaba van xnt(y)-kA (ixxi) in Saqqara en van de rechterdeurpost van de mastaba van xwi (eveneens in Saqqara): 4 B 0 6 M 224 10 CCCCCC CCCC A CCCC 11 CCCC CCCC " ! 4 CC = E 0 ) CCCC CCCC CC CCCC CC0 CCCC CCCC G 1 CCCC CCCC B %#4) 0M4B B 2/00)2& ? 2<* + ir swt z nb aq.ty=f(y) [r iz(=i) pn] wab(.w) Htp(=i) Hr=f iw(=i) r wnn m HAy=f m Xr.t-nTr DADA.t n.t nTr aA “Wat nu elkeen betreft die [dit graf van mij] rein zal betreden, zodat (ik) tevreden ben over hem, (ik) zal zijn beschermer zijn in de necropool en in de rechtbank van de grote god.”842 '< J 840 ibid., §691: “(le) verbe wnn ‘être’ [. . .] ne connaît d’ailleurs pas d’emploi à l’infinitif autrement que comme outil grammatical” 841 Wat ingaat tegen de letterlijke vertaling “exist” die G ARDINER geeft van de infinitief wnn bij zijn bespreking van de stamvormen van de infinitief in G ARDINER, EG3 , §299. 842 Correct vertaald in R OCCATI, Littérature, p. 153; KANAWATI en H ASSAN, TetiCem 2, p. 29 (waar Htp Hr=f weliswaar incorrect vertaald wordt als “and offer in it”); E DEL, AG, §937 en V ERNUS, Future at issue, p. 47. S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 264 vertaalt m HAy=f kennelijk als een adjectief (“supportive of him”), hoewel hij het in zijn vertaling van voorbeeldzin 226 wél als substantief vertaalt (“their supporter”). De uitdrukking iw(=i) r wnn m HAy=f is ook correct vertaald in E DEL, MDAIK 13 (1944), p. 16 en H ANNIG, AW I, p. 756b. (Urk I, 202, 10–11) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.10. De infinitief van wnn 181 B 16 , 9 225 15 > B 2 / B ink xnt.y-kA n mrw.t iw(=i) r wnn m 3 <B%4M 0M4B HA(y)=Tn “Ik ben de geliefde Chentika en (ik) zal jullie beschermer zijn.”843 CCCC CCCCCC CCCCCCCC CCCC A CCCCCC C B14CCCC B ! CCCC " & 4 B B CC 4 CC 4 M ? ; \ = ? = # ? B CCCC 226 B13 0 CCCC CC CCCC CC CCCC 4 0 G CC % CC B ' ? 0 M B 2 CCCC CC 4 * CCCC5 CC 5CC CCCCCC CCCC6 O B15 B i[r] swt Xr.y-Hb.t nb Hm-kA nb iri.t(y)=sn [n(=i) n]n [r-Dr D]d.n(=i) /00? 2'& ? Hr iz(=i) pn (n) Xr.t-nTr iw(=i) r wnn m HAy=sn m Xr.t-nTr “[Wat] daarentegen elke voorleespriester of elke kA -priester betreft die dit al[les voor (mij)] zal doen dat ik ge[ze]gd heb over dit graf (van mij van) de necropool, (ik) zal hun beschermer zijn in de necropool.”844 9 < 227 5 > B 2 / 0)0 2 ' & ? ink Ax iqr iw(=i) r wnn m HAy=f m Xr.t-nTr “Ik : 0 4 04M B ben een voortreffelijke Ax en ik zal zijn beschermer zijn in de necropool.”845 Zoals reeds op p. 67 is uitgelegd, drukt de pseudoverbale constructie iw=f r sDm een deontisch futurum uit, m.a.w. een actie die onvermijdelijk zal plaatsvinden. Daarom is de vorm bij uitstek geschikt om negatieve (bedreiging) of positieve uitspraken (plechtige verzekering, zoals hier) te doen t.o.v. latere bezoekers aan graven. Een eenvoudige adverbiale zin *iw(=i) m HAy=f heeft die nuance niet en is evenmin expliciet in de toekomst gesitueerd. Met de prospectieve sDm=f van wnn als converter wordt de actie wel in de toekomst gesitueerd (*wnn(=i) m HAy=f ) en wordt het adverbiaal predicaat bovendien benadrukt, maar deze constructie mist de nuance van een onvermijdelijke actie. 3.10.3.2 Na nfr n als ontkenning van de subjunctieve of nominale sDm=f Na het partikel ir (conditioneel) nfr n + nominale sDm=f of infinitief846 is in het Oudegyptisch de gebruikelijke negatie van de subjunctief in ondergeschikt gebruik.847 Alle Oudegyptische attestaties waarin nfr n in de protasis van een conditionele zin gevolgd wordt door de infinitief van wnn bevatten de uitdrukking ir nfr n wnn m-a=Tn Dd=Tn.... Die komt voor in de zgn. “appel aux vivants”, waardoor de betekenis van de formule vrij duidelijk is: als de grafbezoekers niets bijhebben om te offeren, moeten ze de namen van verschillende offers zeggen. Het logisch subject van wnn blijft in deze formulering echter meestal onuitgedrukt, wat E DEL verklaart door het feit dat het woord (i)x.t ‘ding, zaak’ als subject weggelaten worden.848 De zinnen kunnen dus vertaald worden als “indien 843 Correct vertaald in R OCCATI, Littérature, p. 168 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 424, die wel n mrw.t als een substantief vertalen. In B ARTA, GM 132 (1993), p. 17 wordt m HA als een prepositie vertaald, wat gezien de schrijfwijze / 0 0 in de drie andere844attestaties toch niet waarschijnlijk lijkt (bovendien zou de prepositie m ervoor dan ook overbodig zijn). Correct vertaald in JAMES en A PTED, Khentika, p. 37–38; R OCCATI, Littérature, p. 165–166 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 290. 845 Correct vertaald in L LOYD, S PENCER en E L -K HOULI, Saqqâra Tombs 2, p. 38; S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 222 en door G RUNERT, S., in: TLA. 846 Altijd gebruikt als het te ontkennen werkwoord geen logisch subject heeft, zelden in andere gevallen (dan is de sDm=f -vorm gebruikelijker), zie E DEL, AG, §1130. 847 In het Middelegyptisch is deze constructie vervangen door tm, zie M/W, GREC, §647. Overigens wordt in D ORET, NVS, p. 44–45 gesteld dat voor de negatie van de subjunctief nfr n gevolgd wordt door een subjunctieve i.p.v. nominale sDm=f, maar uit voorbeeldzin 235 op pagina 184 blijkt dat dit niet klopt. Daar wordt nfr n ná ir (duidelijk de ontkenning van een subjunctieve sDm=f dus) gevolgd door een nominale sDm=f van wnn, nl. wnn t Hnq.t mw. 848 Een fenomeen dat niet enkel in zinnen met deze uitdrukking voorkomt, zie E DEL, AG, §994 en §1136. (Urk I, 205, 15–16) (JAMES , Khentika, 5, B13–15) (L LOYD , SaqqTomb2, 22, 5) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.10. De infinitief van wnn 182 er niets in jullie arm is . . . ”849 of vrijer: ‘als jullie niets bijhebben . . . ’ De gebruikte prepositie kan zowel m-a (4 attestaties), m-xt 850 (4 attestaties)851 als xr (1 attestatie) zijn. Er is trouwens ook één voorbeeld van de uitdrukking waarin het subject van wnn wél expliciet uitgedrukt wordt: in dat geval volgt de nominale sDm=f van wnn op de ontkenning nfr n (zie de bespreking van voorbeeldzin 235 op pagina 184). De gebruikte werkwoordsvorm van Dd in de apodosis varieert ook sterk (imperatief, subjunctieve sDm=f als jussief, sDm.xr=f of sDm.kA=f ): 1) adverbiaal predicaat: De prepositie m-a komt voor in inscripties op het linteel van de grafkapel van sbk-mxnt, op de architraaf van de porticus van de mastaba van Ttw (G2001) in Giza, op een grafsteen uit de mastaba van xnt(y)-kA in Qilā‘ el-D.abba en in de inscripties van ra-Hrtp(=i) (iti): CCC CCC ) , , CCC←→ CCC 228 7 0 4 BB CCC 2B* 4B O 4 B CCC BE CCC CCC ir nfr n wnn m-a=Tn Dd.xr=Tn [...] niets in jullie hand is, dan zullen jullie zeggen [. . .] ”852 “Als er 4B E 4 O E , ir nfr n wnn m-a=Tn Dd m r(A)=Tn wdn 229 1 0 B4 )B B2, B* O 2, BMB2 % MB m a.wy=Tn “Als er niets in jullie hand is, spreek door jullie mond en offer met jullie beide armen.”853 B 10 A " E, > , . 13 0 4 B 4 " M / ?B # > ? ! ! 0 G B . .B BB B2!B* O B2 4 14 4 <7 i anx.w tp.yw tA swA.t(y)=sn Hr iz " +21+2; #2.4IM; 83> 230 9 0 < D M (ASAE 55, 240, 7) (S IMPSON , GizaMast4, 12, 1) (FAKHRY, Denkmäler Dachla, 58, 9–14) pn ... ir nfr n wnn m-a=Tn Dd.kA=Tn m tp-r(A) xA m t xA m H(n)q.t n (i)m(y)-r(A) apr.w HqA wHA.t xnt(y)-kA “O levenden die zijn op aarde en die langs dit graf zullen passeren . . . als er niets in jullie hand is, dan zullen jullie zeggen door de mond: ‘duizend brood en duizend bier voor de opzichter van de scheepsbemanningen en de heerser van de oase Chentika’.”854 CCCC CC CC , 16 CC , , CCCC / 231 15 0 4 B 4 CC ! CC 7 + +%+=B6TV B BB B 2EB* CC+ CC+ B 0 0 ir nfr n=Tn wnn O CCCC CCCC B + CC m-a=Tn Dd[=Tn] xA [t] xA [H(n)q.t] xA kA(.w) xA Apd(.w) xA sS sA mnx.t n mtr-n-sA 849 Dit is een letterlijke vertaling van m-a (vele vertalers verkiezen overigens een vertaling van a in het meervoud). Deze samengestelde prepositie betekent in deze context ‘in het bezit (zijn) van (iemand)’ of ‘(zich bevinden) bij (iemand)’, zie H ANNIG, AW I, p. 491b–c. 850 letterlijk ‘in het gevolg van’, deze prepositie kan ook de nuance ‘in het bezit van’ hebben, zie ibid., p. 984c. 851 Waarvan één attestatie in voorbeeldzin 235, die elder besproken wordt. 852 Correct vertaald (wel met a in het meervoud) in D RIOTON , E. en L AUER , J.-P., Une groupe de tombes à Saqqarah: Icheti, Nefer-Khouou-Ptah, Sébek-Em-Khent et Ânkhi, in: ASAE 55 (1958), p. 240. 853 Correct vertaald door G RUNERT, S., in: TLA. In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 234 wordt de uitdrukking iets vrijer, maar toch nog correct vertaald (“if you have nothing . . . ”). 854 In FAKHRY et al., Denkmäler Dachla, p. 27 wordt m tp-r(A) vertaald door “als Spruch”, wat ook de primaire betekenis van tp-r(A) is. Uit voorbeeldzinnen 229, 234, 232, 233 en 143 blijkt echter dat Dd m r(A)=Tn een handeling is die samen met wdn m a.wy=Tn “offer met jullie beide armen” uitgevoerd moet worden, zodat “spreek door jullie mond” een meer logische vertaling is dan “zeg als spreuk” (ook het suffix =Tn zou moeilijk verklaard kunnen worden bij de betekenis ‘spreuk’). Het woord tp-r(A) is hier dus wellicht het gevolg van een foutieve interpretatie van het meer gebruikelijke woord r(A) in deze formulering, ofwel moet men aannemen dat tp-r(A) ook de betekenis ‘mond’ kan hebben, wat bv. H ANNIG, AW I, p. 1423a doet. (Urk I, 197, 15–16) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.10. De infinitief van wnn 183 nsw.t iti “Als er niets in jullie hand is, dan zullen [jullie] zeggen: ‘duizend [brood], duizend [bier], duizend stieren, duizend vogels, duizend albast en duizend doeken voor de koninklijke phyle-opzichter Iti.’”855 In de laatste zin wordt de uitdrukking weergegeven als ir nfr n=Tn wnn m-a=Tn, waarbij , B ongetwijfeld foutief na de prepositie n geschreven is omdat deze verkeerd geïnterpreteerd werd als datief die het bezit uitdrukt *“indien er voor jullie niets is in jullie hand”. De prepositie m-xt komt voor in inscripties op de linkerdeurpost van de ingang van de mastaba van n(y)-anx-ppy, op de rechterdeurpost van de ingang van de mastaba van xwi in Saqqara en op de architraaf van de mastaba van mHi (mHns) in Saqqara: 232 1 0 < D M ! ) M / 0 " ,4 > B B2 B * O B A " B " ,3 4 B 2 > C;<72 & ?# X ? ! 0G B?<B 2 B 0B , 4 ,5 O E < i anx.w tp.yw tA imAxw(.w) , B2 B MB2B " ;7 ( 4 FM% M (H ASSAN , Ny-ankh-Pepi, 10, 5, 1–5) mri.w nTr swA.t(y)=sn Hr iz pn sTi mw H(n)q.t m nt.t m-xt=Tn ir nfr n wnn m-xt=Tn Dd.ka=Tn m r(A)=Tn wdn m a=Tn t H(n)q.t kA(.w) apd(.w) snTr “O levenden die zijn op aarde en die zullen passeren langs dit graf, pleng water en bier uit hetgeen in jullie bezit is. Indien er niets in jullie bezit is, spreek dan door jullie mond en offer met jullie arm: ‘brood, bier, stieren, vogels en wierook’.”856 >, ", > , 4 O E 233 2 0 B 4 BB B2 B* O B2, BMB2, B +2?(+2%>! B ir nfr n wnn m-xt=Tn Dd.kA=Tn m r(A)=Tn wdn m a=Tn xA m snTr xA m Ss Hbs Apd kA mA-HD kA=Tn “Als er niets in jullie bezit is, zeg dan door jullie mond en offer met jullie arm: ‘duizend wierook, duizend albast, kleding, vogels, stieren en oryxen’, zo zullen jullie zeggen.”857 4 CC 4 O , CC ir nfr [n] > + 17! + % + + & 4 234 4 0 B ) O 2>M B 2EM = 0 F 4 ' JCC CC 4B B2 B* wnn m-a=Tn Dd m r(A)=k wdn m a.wy=k xA t pA.t H(n)q.t xA Ss xA kA xA Apd rnp(.w)t nb(.t) n imAxw xr nTr “Als er niets in jullie bezit is, spreek door je mond en offer met je beide armen: ‘duizend brood, offerbrood en bier, duizend albast, duizend runderen, duizend vogels en alle verse offers voor de verzorgde bij de god.’”858 4 855 " B In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 233 wordt de uitdrukking vertaald als “If you have none”, wat terugverwijst naar het brood en bier waarvan in de zin ervoor sprake was. 856 Zo ook vertaald in H ASSAN , S., The Mastabas of Ny-ankh-Pepy and Others (Excavations at Saqqara 1937–1938 II), Caïro 1975, p. 9: “if by chance there is nothing with you”. Dat de sDm.kA=f hier gebruikt wordt om een bevel uit te drukken, wordt duidelijk gemaakt door het feit dat Dd.kA=Tn wordt verdergezet door de imperatief wdn, zie ook E DEL, AG, §553b. Hetzelfde fenomeen komt voor in voorbeeldzinnen 233 en 143. 857 Wat betreft de weergave van de hiërogliefen bood deze passage ernstige problemen voor de software die ik gebruik. In de groep ! moet het onderste dierenhoofd eigenlijk het hoofd van een oryx < zijn (vandaar de transliteratie mA-HD) en de stier op het einde moet eigenlijk bijeengebonden poten hebben, zodat het mogelijk als determinatief bij de drie voorgaande woorden moet opgevat worden. Correct vertaald in L LOYD, S PENCER en E L -K HOULI, Saqqâra Tombs 2, p. 38 en door G RUNERT, S., in: TLA. 858 KANAWATI, E L -K HALOULI en T HOMPSON, ExcSaqq II.2, p. 15 translitereert ir nfr wnn m-xt=Tn, maar vertaalt correct (al wordt rnp.(w)t nb(.t) vertaald door “year-offerings” i.p.v. ‘alle (soorten) verse planten’ (als offer), zie H ANNIG, AW I, p. 725c–727c). Dezelfde vertaling wordt ook in KANAWATI, GM 83 (1984), p. 32 gegeven. (L LOYD , SaqqTomb2, 22, 2) (KANAWATI , ExcSaqq II.2, 6, 4) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.10. De infinitief van wnn 184 4 In de laatste zin staat er B ) 4 geschreven i.p.v. B B , maar dit is wellicht gewoon een schrijffout voor de ontkenning nfr n. De prepositie xr komt tenslotte éénmaal voor: Op de stèle van Hnni : CCCCCCCCCCCC CCC CCC CCC 4 8B , , 4 CCCC CCCC CCC CCC CCC [ir nfr n] wnn xr=Tn Dd=Tn m 4 CC 235 7 CC CC CC CCCC CCB CCCC CCCC B B4B* CC0 CCCC O B2, B ! 7 CCC CCC CCC CCC CCC CCC r(A)=Tn t H(n)q.t [...] “[Als er niets] bij jullie is, dan zullen jullie zeggen door jullie mond: ‘brood, bier [. . .] ’”859 (RdÉ 2, 45, 7–8) Na het partikel sk (circumstantieel) het enige voorbeeld van deze constructie vinden we in de inscripties van sAbw (Tty): 1) adverbiaal predicaat: CCCC B CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC 17 8 CCCC CCCC CCCCC CCCC CC " C CCCC 236 16CC CC CC W [Hw.t nTr] n.t ptH F CC CC CC % ;7C)2 )=?! ?>BBB CCCC CCCC ' CC 4 CCCC B CCCC CCCC CCM CC CC 9 CCC CCCCCCC CCCCCCCC rsy inb=f m s.t=f nb Xr Hr(=i) sk nfr n wnn [wr xrp Hmw.wt wai(.w) Dr-bAH] “[... de tempel] van Ptah die is ten zuiden van zijn muur in elke plaats van hem stond onder (mijn) toezicht, terwijl er [geen opperpriester van Ptah alleen was voordien.]”860 3.10.3.3 (Urk I, 84, 16–17) Na de prepositie m-xt (temporeel) De prepositie m-xt drukt voortijdigheid uit (“nadat”). Het werkwoord dat erop volgt kan verschillende vormen aannemen (subjunctief, prospectief, sDm.n=f, passieve sDm(.w)=f, pseudoverbale constructie of een infinitief).861 Het enige voorbeeld uit het Oude Rijk van wnn na m-xt bevat een infinitief. 1) adverbiaal predicaat: Een bijschrift bij een scène van een man met een kruik die vee voortdrijft (op de oostelijke muur van de portico van de mastaba van Hzi in Saqqara): " $ 4 B 237 4 E $$$ ! " 2 B B 2 5 / pri.t mna.t r Hr-tp m-xt wnn m mH.t “Het omhooggaan van de melkkoeien naar het vasteland nadat ze in het moeras waren.”862 3.10.3.4 Na de prepositie r (doelgericht) De prepositie r kan naast verschillende vormen van het suffixconjugatiesysteem ook een infinitief inleiden. Zoals reeds vroeger uitgelegd, drukt de prepositie r gevolgd door een prospectief een doel uit (zie §3.4.3.3 op pagina 75), gevolgd door een subjunctief een 859 Zo ook vertaald in VANDIER , J., Quatre stèles inédites de la fin de l’Ancien Ampire et de la première époque intermédiaire, in: RdÉ 2 (1936), p. 46. 860 Zo vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 133 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 309. R OCCATI, Littérature, p. 176 vertaalt de lacune als “Artisan du très Puissant faisant cela (?)” 861 M/W, GREC, §949. 862 G RUNERT, S., in: TLA vertaalt Hr-tp als ‘hoogland, bergland’, maar het voorstel van H ANNIG, AW I, p. 877 om dit als ‘vasteland’ te vertalen klinkt m.i. beter door de tegenstelling met mH.t ‘moerasland (van de Delta)’. In KANAWATI en A BDER -R AZIQ, TetiCem 5, p. 32 wordt het eerste deel van de zin wel heel vrij vertaald (“bringing the milking cows out to go on land . . . ”). (KANAWATI , TetiCem5, 55) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.10. De infinitief van wnn 185 gevolg (zie §3.5.3.3 op pagina 99) en gevolgd door een nominale sDm=f een vergelijking (zie §3.6.3.5 op pagina 130). De infinitief kan gebruikt worden als het subject van de ondergeschikte zijn identiek is aan dat van de hoofdzin en drukt na r een doel uit.863 In het Oudegyptisch is er mogelijk één voorbeeld hiervan. 1) adverbiaal predicaat: Dit voorbeeld (uit de inscripties van kA(=i)-m-Tnn.t) komt uit een beschadigde tekst, die gaat over het opstellen van een sfinx. Helaas is het stuk vlak voor r wnn verloren, zodat de gebruikte constructie onduidelijk blijft: CCCC B CCC CCC M " 3 CCC←→ CCC # BF)# 238 2 CCCC CCC CCCC * B 4"4G 2/4M$ CCC 4 B 2 5 5 2 # : 7 B CCC CCC CCCC O 0 [Dd.]in Hm=f: mAA m nn nt(y) mAi pn [...] r wnn mi pXr Sw.t m-sA hrw “En toen zei zijne majesteit: ‘Zie toch deze dingen die in deze sfinx zijn [. . .] zodat het is (ze zijn?) zoals de schaduw draait na de dag.’”864 Hoewel de passage te sterk beschadigd is om met zekerheid vast te kunnen stellen welke constructie hier gebruikt is, lijkt er een infinitief na r te staan om een doelzin uit te drukken, die de meeste vertalers weliswaar onpersoonlijk vertalen (‘zodat het was zoals . . . ’). Er ontbreekt immers duidelijk een subject bij wnn, zodat alleen een prospectief (met onuitgeschreven =i -suffix) een andere mogelijkheid zou zijn, maar dit lijkt inhoudelijk onwaarschijnlijk door wat volgt na wnn. 3.10.4 Conclusie: de infinitief van wnn als converter In het Oudegyptisch kan de infinitief van wnn in de volgende constructies gebruikt worden: 1) om een ontkende adverbiale zin in te bedden in de protasis van een conditionele zin (8 attestaties). Als het subject van de adverbiale zin niet expliciet uitgedrukt moet worden, verkiest men de constructie nfr n + infinitief van wnn boven nfr n + nominale sDm=f. Beide zijn de de negatieve tegenhanger van de subjunctieve sDm=f van wnn na ir. 2) om een ontkende adverbiale zin in te bedden in een circumstantiële bijzin na sk door de constructie nfr n + infinitief van wnn (1 attestatie). Dit is de negatieve tegenhanger van de nominale sDm=f van wnn na sk (die niet geattesteerd is in ons tekstcorpus). 863 M/W, GREC, §955. 864 Door de grote lacunes in de tekst zijn er geen twee identieke vertalingen van te vinden. S CHOTT, E., Die Biographie des Ka-em-tenenet, in: A SSMANN , J. (red.), Fragen an die altägyptische Literatur: Studien zum Gedenken an Eberhard Otto, Wiesbaden 1977, p. 448 vertaalt “(Da rechnete ich die Länge aus und erleuchtete ihre Gesichter mit Einsicht), so daß es war, wie wenn der Schatten sich mit dem Tag wendet.” R OCCATI, Littérature, p. 120 vertaalt de hier relevante passage als “[Alors je donnais les éclaircissements] de façon que c’était comme quand l’ombre s’étend après le jour.” K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 188–189 vertaalt het eerste deel van de zin iets vrijer (“Siehe doch, was mit diesem Sphinx ist!”), wat ook S TRUDWICK doet. Verder vertaalt ze “[Ich volbrachte eine Erleuchterung wie die Sonne], wie wenn sich der Schatten wendet nach dem Tag.”, waarbij ze ra herstelt vlak voor wnn, maar haar interpretatie van ...ra r wnn is me niet duidelijk. S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 284 heeft de tekst aangevuld om de (waarschijnlijke) oorspronkelijke betekenis weer te geven, niet de lengte van de lacunes of de eigenlijke bewoording (ibid., p. 283). Hij vertaalt de lacune en het deel erna als “[I gave the answer] so that it was as when the shadows run away at daybreak without”. (Urk I, 185, 2–3) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.10. De infinitief van wnn 186 3) om een adverbiale zin de nuance van een onvermijdelijke toekomstige actie te geven door de adverbiale in te bedden in de pseudoverbale constructie subject + r + infinitief (4 attestaties). 4) om een adverbiale zin in te bedden in een bijzin van tijd ingeleid door de prepositie m-xt, die voortijdigheid uitdrukt (1 attestatie). 5) om een adverbiale zin om te zetten tot een doelzin ingeleid door de prepositie r (1 attestatie). Die constructie verkiest men boven r + prospectieve sDm=f als het subject niet uitgedrukt moet worden. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.11. Het negatiefcomplement van wnn 3.11 Het negatiefcomplement van wnn 3.11.1 Algemene betekenis 3.11.1.1 187 Vorm van het negatiefcomplement Voor het negatiefcomplement van de IIae gem. wordt de onverkorte stam gebruikt, dus B B wnn.865 Volgens E DEL heeft het negatiefcomplement bovendien in alle werkwoordsklassen een uitgang w,866 maar A LLEN meent dat er geen bewijzen zijn voor die uitgang.867 3.11.1.2 Betekenis van het negatiefcomplement Het negatiefcomplement heeft steeds een actieve betekenis: een passieve betekenis kan uitgedrukt worden door het negatiefwerkwoord waarvan het negatiefcomplement afhangt te passiveren.868 Negatiefwerkwoorden zoals tm worden gebruikt om allerlei ondergeschikte zinnen te ontkennen, waarbij tm de vorm en syntactische positie inneemt van het te ontkennen werkwoord, dat als negatiefcomplement afhankelijk wordt gemaakt van tm. 3.11.1.3 Het negatiefcomplement van wnn als converter Om een ondergeschikte zin ingeleid door een vorm van wnn (bv. een doelzin of een objectszin) te ontkennen, komt het werkwoord tm op de plaats van wnn en wordt wnn zelf een negatiefcomplement. Van die constructies zijn geen voorbeelden bekend uit het Middelegyptisch, maar in de Piramidenteksten is er één duidelijk voorbeeld te vinden van de converter wnn in die syntactische positie en ook in de autobiografische teksten uit het Oude Rijk zijn er één of twee dergelijke attestaties. 3.11.2 Mogelijke constructies Voor zover ons bekend is het negatiefcomplement van wnn niet geattesteerd in het Middelegyptisch. In ons tekstcorpus wordt de vorm enkel gevolgd door een adverbiaal predicaat. 3.11.3 Syntactische posities van deze constructies Een negatiefcomplement is uiteraard steeds afhankelijk van een negatiefwerkwoord zoals / tm of 0 2 D imi, zodat het negatiefcomplement wnn theoretisch gezien steeds in dezelfde syntactische positie voorkomt. Daarom wordt er hier een onderverdeling gemaakt op basis van de syntactische positie van het negatiefwerkwoord waarvan wnn afhankelijk is: 3.11.3.1 Na Dd ‘zeggen (dat)’ 1) adverbiaal predicaat: Het eerste duidelijke voorbeeld van een negatiefcomplement wnn komt uit spreuk 480 865 E DEL, AG, §742; A LLEN, Middle Egyptian, §14.17 en M/W, GREC, §711. Inflection, §50. 868 M/W, GREC, §711 866 E DEL, AG, §741. 867 A LLEN, II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.11. Het negatiefcomplement van wnn 188 van de Piramidenteksten: B B 4 ,b ,1 4 $ , 1 4 I B, 239 §998a 2 , B 9 M* O B ' ' ' / 2 2N.35 B 2 3 B 2 B 2N.35 B 2 3 B $ 2 0 9 M ! B ? A ! m=Tn nw Dd.n=Tn nTr.w tm wnn N. m-xnt=Tn m=Tn N. mn(.w) m-xnt=Tn m imnw n smA “Kijk, wat jullie gezegd hebben, goden –dat N. niet aan jullie hoofd zal zijn–, kijk, N is blijvend aan jullie hoofd als een triomfantelijke stier.”869 (Pyr. §998a–bN (PT480)) De vorm tm N wnn m xnt=Tn is de ontkende variant van een constructie met een nominale sDm=f : *wnn N m-xnt=Tn. In dit voorbeeld is de naamwoordzin syntactisch wellicht niet afhankelijk van Dd, maar vormt het een bijstelling bij het aanwijzend voornaamwoord nw, dat zelf verder gespecificeerd wordt door de perfecte relatiefvorm Dd.n=Tn.870 3.11.3.2 Na de prepositie n (causaal) 1) adverbiaal predicaat: In de volgende zin, uit de inscripties van Daw is er ook duidelijk sprake van een negatiefcomplement wnn: 4 B6M ( " B A 8 147,1 B " 2 & < ;A EE *BM B B 4 M B 4? 7%20G B ;E)2 E 3 E # M8 D0?B/D2B B ?!B 0G ? 9 9 rDi.n(=i) swt qrs.t(i=i) m iz wa 240 146,16 Hna Daw pn n-mrw.t wnn(=i) Hna=f m s.t wa.t n is n tm wnn Xr(.yt)-a n iri.t iz.wy sn.wy “Maar opdat (ik) samen met hem zou zijn in één plaats –en niet wegens het ontbreken van de middelen van het maken van twee graven– heb (ik) gezorgd dat (ik) begraven werd in één graf met deze Djaw.”871 De prepositie n wordt hier gevolgd door de infinitief van tm en het negatiefcomplement wnn, letterlijk “wegens het niet bestaan van...” 869 Zo vertaald in A LLEN, Inflection, §238; A LLEN, Pyramid Texts, p. 281 en B ARTA, GM 132 (1993), p. 17, voorbeeld 31. In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 168 als negatieve doelzin vertaald (bovendien vertaalt FAULKNER Dd n=Tn als een passieve sDm(.w)=f met een datief i.p.v. als een sDm.n=f -vorm). In E DEL, AG, §1122 wordt B als het substantief xnty geïnterpreteerd (met een predicaats-m ervoor). 870 A LLEN, Inflection, §238. 2 871 Voor een verklaring van het eerste deel van de zin, zie voorbeeldzin 43 op pagina 73. Het tweede deel is correct vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 365. B REASTED, Ancient Records, p. 172 leest Xr-a en vertaalt letterlijk “having the hand (or power)”. R OCCATI, Littérature, p. 227 vertaalt “et non parce que j’avais pas la possibilité”, wat gelijkaardig is aan de interpretatie in K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 217 “und nicht, weill ich nicht im Besitz einer Urkunde . . . war” (zij leest hier wel het woord a ‘document’, zie ibid., p. 217, voetnoot 945 voor verdere verwijzingen naar het gebruik van dit woord in de context van het bouwen van graven): beide auteurs voegen kennelijk een suffix =i toe aan het werkwoord tm. K LOTH geeft de volgende transliteratie van de passage: n is n tm(=i) m wnn(.w) Xr a(.w), waarbij nog een prepositie m na tm gelezen wordt. Dit is echter niet vereist, aangezien er zowel schrijfwijzes zijn van tm waarbij de 2 voor als achter het determinatief D staat, zie H ANNIG, AW I, p. 1430a en E DEL, AG, §1113. Gelijkaardig vertaald in G ILULA, JEA 56 (1970), p. 211, die als transliteratie de mogelijkheden n tm=i wnn Xr a of n tm wnn Xr a=i voorstelt. (Urk I, 146, 16–147, 3) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 3.11.4 3.11. Het negatiefcomplement van wnn 189 Conclusie: het negatiefcomplement van wnn als converter In het Oudegyptisch kan het negatiefcomplement van wnn in de volgende constructies gebruikt worden: 1) om een adverbiale zin om te zetten in een objectszin afhankelijk van het werkwoord Dd (1 attestatie). Het negatiefcomplement wnn wordt dan voorafgegaan door een nominale sDm=f van tm. Dit is de negatieve tegenhanger van de constructie nominale sDm=f van wnn + adverbiaal predicaat als objectszin bij werkwoorden. 2) om een adverbiale zin afhankelijk te maken van de causale prepositie n (1 attestatie). Het negatiefcomplement wnn wordt dan voorafgegaan door een infinitief van tm. Dit is de negatieve tegenhanger van n + infinitief van wnn (niet geattesteerd in ons tekstcorpus). Hoofdstuk 4 Existentie-uitdrukkingen met wnn 4.1 Algemene betekenis Existentiële zinnen drukken steeds het bestaan van een onbepaald subject uit (“er is een X”). Dit betekent dat het subject van zo’n zin onmogelijk een bepaald substantief, een eigennaam of een voornaamwoord kan zijn. Zinnen die opgebouwd zijn naar model van de existentiële zinnen,872 maar dan een bepaald subject hebben, drukken niet zozeer het bestaan van het subject uit, maar eerder de aanwezigheid ervan (“X is aanwezig”). Men kan immers moeilijk het bestaan van een bepaald subject ontkennen, want men kan slechts over een bepaald subject spreken als het al bestaat. Men spreekt dan van een presentatieve zin. Het bepaald of onbepaald karakter van een substantief is in het Oud- en Middelegyptisch echter zelden op morfologische gronden duidelijk,873 maar uit de gebruikte grammaticale constructies kan men wel afleiden of het subject al dan niet bepaald is. In navolging van M ALAISE en W INAND menen wij dus dat het onderscheid tussen de existentiële zin en de presentatieve zin niet zozeer op syntactische, maar eerder op semantische gronden berust: existentiële zinnen hebben een onbepaald subject en presentatieve zinnen een bepaald subject.874 Dit speelt m.n. voor de interpretatie van de ontkende existentie-uitdrukkingen nn wn en nn een rol: beide kunnen voorkomen als ontkenning van de existentiële zin. Het is dus niet zo dat de constructie nn X steeds een ontkende presentatieve zin uitdrukt.875 De scheidingslijn tussen existentiële en presentatieve zinnen lijkt in bepaalde gevallen overigens te vervagen, bv. bij existentiële constructies met substantieven die in partitieve betekenis gebruikt kunnen worden (zoals bv. verschillende soorten eten). Een mooi voorbeeld hiervan is zin 241 op pagina 192. De constructie is die van een existentiële zin met een onbepaald subject, maar inhoudelijk is het duidelijk dat de spreker zich geen vragen stelt over het al dan niet bestaan van een diersoort ‘vissen’. De betekenis is duidelijk presentatief: zijn er vissen aanwezig of niet? Omdat bepaalde grammaticale 872 Zulke zinnen gebruiken niet de typische existentie-uitdrukkingen zoals iw wn of n wnt, maar een vervoegde vorm van wnn. 873 In tegenstelling tot het Nieuwegyptisch, dat de bepaalde en onbepaalde lidwoorden pA/tA/nA en wa kent. 874 M/W, GREC, §533. 875 Zie hiervoor verder §4.3.2 op pagina 200. 190 II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.2. Positieve existentie-uitdrukkingen 191 constructies zowel een existentiële als een presentatieve betekenis kunnen hebben, lijkt het ons verwarrend de bespreking van de verschillende grammaticale constructies op te delen in beide zinstypes. In de loop van dit hoofdstuk zal dan ook steeds de algemene term ‘existentie-uitdrukkingen’ gebruikt worden als overkoepelende term voor zowel de existentiële zin als de presentatieve zin. De verschillende existentie-uitdrukkingen kunnen ook het bezit van iemand uitdrukken door toevoeging van bezitsaanduidende constructies (zoals de datief n) met een suffixpronomen of substantief.876 De uitdrukkingen voor het (niet-)bestaan of de (niet-)aanwezigheid van een subject worden meestal als een hoofdzin gebruikt, maar gebruik in ondergeschikte positie is ook mogelijk. Hierbij kunnen we de volgende zaken opmerken: a) de existentie-uitdrukking iw wn X is als hoofdzin in het Oudegyptisch enkel geattesteerd in bijschriften bij scènes op grafwanden.877 b) de ontkende existentiële zinnen ingeleid door nn, n wnt en nn wn komen meestal voor als circumstantiële bijzin. De letterlijke betekenis hiervan is dus “terwijl X nietbestaande is”, wat vaak gewoon “zonder” betekent. c) zulke circumstantiële bijzinnen functioneren soms als een descriptieve betrekkelijke bijzin. De semantische afhankelijkheid van die zinnen wordt meestal aangeduid door 4 D $ G ) Ha.w een anaforisch element zoals een suffixpronomen, bv. ; E !O / BB BB! r(w)D nn wn mn.t=f “een gezond lichaam dat geen ziekte heeft (lett.: niet bestaande is zijn ziekte)”. (Turijn, 159, 5) Omdat in dit hoofdstuk de nadruk ligt op de verschillende mogelijke vormen van wnn als existentie-uitdrukking en het minder relevant is in welke syntactiche positie de constructies voorkomen, is dit hoofdstuk anders opgebouwd dan de voorgaande hoofdstukken. I.p.v. een opsomming a.d.v. de syntactische positie van wnn en de aard van het predicaat (wat in dit geval geen rol speelt), worden de attestaties gegroepeerd naar de gebruikte vorm van wnn: een aantal vaste uitdrukkingen (beter bekend als de ‘existentieuitdrukkingen’) zoals bv. iw wn of ny wnt of een vervoegde vorm van wnn (bv. een prospectieve sDm=f ). Om het geheel overzichtelijk te houden maken we bovendien een tweedeling in positieve en negatieve uitdrukkingen. 4.2 Positieve existentie-uitdrukkingen 4.2.1 iw wn + onbepaald subject Dit is in het Middelegyptisch de meest gebruikelijke uitdrukking om het bestaan van iets of B CC G CCCC CC iemand aan te duiden. Eén van de vele voorbeelden is 0 ( B B * CC CC? CC CC iw wn nDs “Er was een burger.” In het Oudegyptisch zijn er slechts enkele voorbeelden van de constructie iw wn 876 ibid., §506. 877 Zo voorbeeldzinnen 241 en 242. (P. Westcar, 6, 26) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.2. Positieve existentie-uitdrukkingen 192 X.878 Die komen allemaal uit bijschriften bij scènes op grafwanden. iw wn kan zowel met ‘er is’ als ‘er was’ vertaald worden: in de narratieve context van het voorbeeld hierboven is er uiteraard sprake van een verleden tijd. De precieze aard van het werkwoord wnn in de constructie iw wn is niet duidelijk, al meent A LLEN dat het om een perfectieve sDm=f zou gaan. iw zou de perfectieve sDm=f dan een generaliserende betekenis geven.879 Daarmee zou het werkwoord wnn wel het enige voorbeeld zijn van een constructie iw + perf sDm=f, want bij andere werkwoorden vinden we dit niet terug. G ARDINER daarentegen beschouwde de uitdrukking iw wn X als een iw sDm=f -vorm, die doorlopende of herhaalde acties uitdrukt.880 Die theorie vindt men vaker terug in de literatuur, maar problematisch hierbij is dat de negatie van de iw sDm=f vorm normaalgezien n sDm.n=f is en niet nn sDm=f zoals de ontkende existentie-uitdrukking nn wn. T HACKER beschouwt de vorm wn in iw wn X als een toestandsvorm, die later als partikel geïnterpreteerd is.881 Ook die verklaring is niet onproblematisch, aangezien men in dat geval verwacht dat er voorbeelden te vinden zijn waar het subject vóór de werkwoordsvorm staat, zoals gebruikelijk bij een toestandsvorm. Het element wn in de existentie-uitdrukking iw wn kan dus moeilijk als een bepaalde werkwoordsvorm verklaard worden, maar dat maakt verder weinig uit voor de betekenis van de uitdrukking. Naast iw kunnen nog twee andere partikels gebruikt worden om een existentie-uitdrukking in te leiden, nl. isT of m=k. Beide partikels geven de uitdrukking een iets andere nuance. 1) iw wn + substantief: Het eerste voorbeeld komt uit een inscriptie op de oostelijke muur van de tombe van Daw in Deir el-Gebrawi: 241 5 0 B B " 0 M B M! in iw wn rm.w “Zijn er vissen?”882 (D AVIES , Deir el-Gebrawi II, 4, 5) Zoals op pagina 190 reeds vermeld werd, is dit grammaticaal weliswaar een existentiële zin, maar inhoudelijk is het duidelijk een presentatieve zin. De zin is een bijschrift bij een visvangstscène: er zijn twee boten met elk twee mannen erop. Op de eerste boot is een man bezig zijn vislijn binnen te halen. Dit lokt dan de uitspraak in iw wn rm.w uit bij een man in de tweede boot, die blijkbaar achterovergeleund ligt uit te rusten. Wellicht vroeg de man zich af of het de moeite was om recht te staan en zijn vislijn binnen te halen en daarom informeert hij bij de andere boot of er vissen in het water zitten. Het tweede voorbeeld is een bijschrift bij scène 3 in een graf in al-Qaṡr wa el-Sayyad: 242 0 M B B ?"; 878 I I I I iw wn spH.wt 4 “Er zijn vier ribstukken.”883 Volgens E DEL is er slechts één voorbeeld van te vinden (hij citeert onze voorbeeldzin 241), zie E DEL, AG, §979A. 879 A LLEN, Middle Egyptian, §20.16.3. 880 G ARDINER, EG3 , §107,2 en §462. 881 T HACKER, JEA 35 (1949), p. 32. 882 Correct vertaald in D AVIES, Deir el-Gebrawi II, p. 5; S ILVERMAN, Interrogative constructions, p. 28, voorbeeld 33 en M/W, GREC, p. 334, vb. 750. (Kêmi 6, 98) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.2. Positieve existentie-uitdrukkingen 193 De zin komt uit een reeks afbeeldingen waarin het slachten van een rund wordt afgebeeld. In de scène waarbij deze zin staat, is het rund al gekeeld en de voorpoot al afgesneden. Er zijn drie figuren: een slachter die de huid van het dier opensnijdt, een slijper die een mes aan het scherpen is en een derde persoon die een stuk vlees met zijn armen ondersteunt. Het bijschrift hoort bij die laatste persoon, die de anderen kennelijk informeert hoeveel ribstukken er uit het stuk vlees dat hij draagt te halen zijn. Ook hier lijkt er dus inhoudelijk eerder sprake te zijn van een presentatieve zin dan van een existentiële zin. Een derde voorbeeld van deze constructie is voorbeeldzin 21, die reeds besproken is in het hoofdstuk over de perfectieve sDm=f omdat meermaals is voorgesteld dat die zin een adjectivische zin is, ingeleid door de perfectieve converter wn. Dit is echter incorrect, zoals aangetoond op op pagina 47. 4.2.2 isT wn + onbepaald subject Het partikel isT (en varianten is, isk, sT, st, sk) markeert de existentie-uitdrukking als >? >? AG#> 4\ E bijkomende achtergrondinformatie, bv. E B 6! 5EAG 2 ... ?,B 8 kS Xs.t wA.ti r bSt ... isT wn wr Hr mHt.t kS Xs.t “Het miserabele Koesj is vervallen tot rebellie . . . intussen was er een leider in het noorden van het miserabele Koesj.” In ons tekstcorpus zijn er geen voorbeelden te vinden van isT wn + onbepaald subject. Wel zijn er twee voorbeelden uit de Piramidenteksten waarin een existentie-uitdrukking met een bepaald subject ingeleid wordt door sk.884 In die gevallen wordt de toestandsvorm van wnn gebruikt, omdat *sk wn geen bepaald subject kan hebben. (Urk IV, 139, 2) 4.2.3 m=k wn + onbepaald subject Als in de existentie-uitdrukking iw wn het partikel iw door m=k vervangen wordt, drukt 4) de zin de aanwezigheid van iets of iemand uit.885 Een voorbeeld is: 2 E >B B* O A0 886 m=k wn Dd.ti r=f “Kijk, er is iets dat zal gezegd (moeten) worden wat hem betreft.” In het Oudegyptisch is er één –zij het niet helemaal duidelijk– voorbeeld te vinden van die constructie. 1) m=k wn + substantief: Bijschrift bij een scène van een man die ligt te luieren in een papyrusboot en met een 883 In M ONTET, Kêmi 6 (1936), p. 98 wordt de zin anders gelezen, nl. als iw spH.wt 4 wn, waarbij wn als imperatief van wni ‘haasten’ wordt vertaald. De oorspronkelijke tekenvolgorde is voor meerdere interpretaties vatbaar: I I I I "?M0 ;B B Aangezien het bijschrift bij de tweede persoon in kolommen en van rechts naar links geschreven is, is die volgorde waarschijnlijk ook in het begin van dit bijschrift gebruikt. De positie van de B naast B blijft dan weliswaar vreemd, maar kan mogelijk verklaard worden door plaatsgebrek. (Helemaal duidelijk is dit niet, aangezien de publicatie van M ONTET naast de inscripties enkel beschrijvingen van de scènes geeft en geen kopieën van de scènes zelf.) Voor een imperatief wni zou men ook eerder nog een X -determinatief verwachten en eventueel het onafhankelijk pronomen 2e persoon enkelvoud (Tw ) ter versterking. M ONTET vertaalt het eerste deel van de zin trouwens wél als een existentie-uitdrukking, wat onmogelijk is voor een constructie iw + substantief. 884 Zie voorbeeldzinnen 252 op pagina 198 en 253 op pagina 198. 885 M/W, GREC, §534. 886 Dd.ti is een passief prospectief participium dat gesubstantiveerd gebruikt wordt. (Neferti, 20) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.2. Positieve existentie-uitdrukkingen 194 vislijn aan het vissen is (op de oostmuur van kamer B in de kapel van ppy-anx (Hni-km) te Meir): CC 887 ) E 243 1CC CC CC2 > B B B 4 m=k wn nfr “Kijk, er is goedheid.” (B LACKMAN , Meir 5, 30, 1) B LACKMAN interpreteerde deze zin in de tekstuitgave mogelijk als m=k wn nfr <n(=i)>, lett.: ‘Kijk, er is goedheid (voor mij)’, wat hij vrijer vertaalde als ‘Kijk, ik ben op mijn gemak’.888 Als we enkel vertalen wat er effectief geschreven staat, komen we tot de vertaling ‘Kijk, er is (hier) goedheid’. 4.2.4 ø wn + onbepaald subject Naast de constructie iw wn kan een existentiële zin in het Oudegyptisch ook ingeleid worden door het element wn alleen. De enige twee voorbeelden hiervan zijn vraagzinnen ingeleid door in, zodat het niet duidelijk is of een constructie *wn X bestaan heeft of dat in wn X de interrogatieve tegenhanger van iw wn X is, althans in de Piramidenteksten . In voorbeeldzin 241 op pagina 192 zijn we reeds het patroon in iw wn X tegengekomen: die komt wel uit een hele andere soort context dan de twee volgende voorbeelden. 1) in wn + substantief: # # 1P.4 " in wn zA ra i-iri=f s.t=f i-iri=f s.t P. pn “Is 244 §893a B0 B BI A$0) )0) 2 35 B er een zoon van Ra wiens plaats hij (Ra) maakt? Hij (Ra) zal de plaats van deze N. maken.”889 1 4 " in wn zA ra wDA.t(y)=f(y) wDA P. pn “Is er een 245 §993b B0 B BI A $ < M ) < M 2P.35 B zoon van Ra die gezond zal zijn? Deze N. zal gezond zijn.”890 Volgens A LLEN heeft een vraagzin ingeleid door in in de Piramidenteksten meestal de nuance van een protasis van een conditionele zin, wat een vertaling “Als er een zoon van Ra is . . . ” oplevert voor bovenstaande zinnen.891 E DEL vermeldt kort dat bovenstaande zinnen ook geïnterpreteerd kunnen worden als een (zeldzame) variant van de bekende participial statement-constructie, waarbij het inleidende element in niet aanwezig is.892 In dit geval hebben we de constructie vraagwoord in + part wn + zA ra S + wDA.t(y)=f(y) P “Is het de zoon van Ra die iemand is die gezond zal zijn?” 887 In B LACKMAN, Meir 5, p. 37 wordt deze zin vertaald als “See, I am at ease”, met de opmerking “There is room for B under the 4 of nfr, but it was apparently never inserted.” 888 Omdat hij zelf niet de minste verklaring geeft van zijn vertaling, is dit slechts een gok. Een andere optie is de zin te beschouwen als een adjectivische zin, met onzijdig subject st dat weggevallen is (een vrij frequent fenomeen in dergelijke zinnen, zie M/W, GREC, §497) en een verledentijdsconverter wn, maar dit lijkt niet logisch voor een bijschrift bij een scène: voor de uitspraken van de verschillende figuren verwacht men geen zinnen die in een verleden tijd geformuleerd zijn. Bovendien is de existentie-uitdrukking iw wn X een typische vorm die enkel in zulke bijschriften voorkomt, dus ligt het meer voor de hand dat er hier de existentie-uitdrukking m=k wn gebruikt is. 889 Zo vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 123. FAULKNER beschouwt in het tweede deel van de zin als het suffix =f als verwijzend naar Pepi, zie FAULKNER, AEPT Suppl., p. 156. 890 Correct vertaald in E DEL, AG, §979A; FAULKNER, AEPT Suppl., p. 156 en A LLEN, Pyramid Texts, p. 123. In ibid., §298 ook correct, maar als vraagzin vertaald. 891 A LLEN, Inflection, §298. Voor conditionele zinnen ingeleid door in, zie verder S ILVERMAN, Interrogative constructions, p. 105–108. 892 Zie E DEL, AG, §979A en §950. (Pyr. §893aP (PT467)) (Pyr. §893bP (PT467)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.2.5 4.2. Positieve existentie-uitdrukkingen 195 Uitdrukkingen met een vervoegde vorm van wnn + bepaald subject De uitdrukking iw wn (en varianten met andere partikels zoals isT en m=k ) kan enkel gevolgd worden door een onbepaald subject. Als men de aanwezigheid van een bepaald subject (bv. een persoonlijk voornaamwoord) wil uitdrukken, kan men dus geen beroep doen op de constructie m=k wn + subject. Hiervoor gebruikt men dan een andere vorm van het werkwoord wnn, bv. een nominale sDm=f of een pseudoverbale constructie met een toestandsvorm. Deze constructies lijken sterk op het gebruik van wnn als converter, alleen wordt wnn hier niet gevolgd door een predicaat (adverbiaal, pseudoverbaal, . . . ), maar is het werkwoord zélf het betekenisvolle element. In deze gevallen heeft wnn de betekenis “aanwezig zijn”. Een voorbeeld van een pseudoverbale constructie met toestandsvorm is I sT s wn(.w) “ . . . terwijl hij aanwezig is.” In het Oudegyptisch zijn dergelij?,6(B ke constructies met verschillende werkwoordsvormen geattesteerd. Het is opvallend dat alle voorbeelden uit de Piramidenteksten afkomstig zijn. In verschillende voorbeelden lijkt er weer eerder sprake te zijn van een existentiële betekenis i.p.v. een presentatieve betekenis, wat er op wijst dat het onderscheid tussen beide niet enkel op syntactische gronden gemaakt kan worden. Een duidelijk voorbeeld van het gebruik van verschillende sDm=f -vormen van wnn vinden we in spreuk 415 van de Piramidenteksten, waar een presentatieve betekenis goed past: (CT VI, 234aB1L (Sp. 619)) 1) perfectieve sDm=f : 4 b ! " 8 1 S F ? 9 9 2 4 9 )cB , D , B , D , ! 246 §738a N * 0 * , > 10 & 4 ? B B BB ' B BB B Dd mdw: i-nD Hr=T tAyt Hr.yt spt iwn wr snsn nTr r sn=f wn=T n Tn wnn=T n Tn “Het zeggen van woorden: gegroet Tayt die is op de rand van het grote nest dat de god verenigt met zijn broer. Was u aanwezig of niet? Zult u aanwezig zijn of niet?”893 2) prospectieve sDm=f : 893 Zo vertaald –zij het niet als vraagzinnen (wat FAULKNERS suggestie was)– in ibid., §979A. In A LLEN, Pyramid Texts, p. 85 worden beide zinnen vrijer vertaald met “whether you . . . or not” en hij interpreteert snsn niet als participium (als epitheton bij tAyt), maar als imperatief. Voor iwn wr zijn twee vertalingen denkbaar. Ofwel is dit een schrijfwijze voor het bekende epitheton van Sjoe, waarbij iwn meestal een % -determinatief heeft en betekent het ‘de grote adem’, zie E RMAN en G RAPOW, WB, I, 53, 9 en H ANNIG, AW I, p. 58a. spt betekent in dat geval ‘lip’ en dan zou Tayt op de lip van Sjoe zijn. Een andere mogelijkheid (die bv. A LLEN verkiest) is dat iwn het woord ‘nest’ is, zie E RMAN en G RAPOW, WB, I, 53, 1, wat het S -determinatief beter verklaart. Dan betekent spt hier wellicht eerder ‘rand’ i.p.v. lip en is Tayt ‘op de rand van het grote nest’, wat dat ook moge betekenen. In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 137 wordt de term vertaald als “the Great Lagoon”. FAULKNER ziet wn=T als een tegenwoordige tijd (“Do you exist . . . ”), maar een verleden tijd lijkt logischer door de tegenstelling met de prospectief wnn=T die volgt. Een andere interpretatie wordt gegeven in B ARTA, GM 132 (1993), p. 13: zowel wn=T als wnn=T zouden het subject zijn van een zin met een negatief adverbiaal predicaat ny Tn. B ARTHA vertaalt de constructie dan als “Daß du existiert, ist, indem du nicht bist”. Dit is m.i. incorrect, omdat het onwaarschijnlijk is dat een perfectieve sDm=f (of een prospectieve sDm=f ) als subject van een zin kan voorkomen. Voor de negatie D n als ontkenning van de existentiële zin, zie §4.3.2 op pagina 200. Overigens wordt wnn in alle vertalingen buiten die van A LLEN letterlijk vertaald als ‘bestaan’ en niet als ‘aanwezig zijn’. Een geheel andere interpretatie wordt gegeven in V ERNUS, Future at issue, p. 50. Volgens hem zijn de twee gebruikte vormen van wnn hier een subjunctief en een prospectief die hij beiden als hoofdzinnen vertaalt (de ene niet-emfatisch en de andere emfatisch), waarbij de ontkende existentiële zinnen ingeleid door n als bijzin weergegeven worden: “Will you exist without being here? Is it without being here that you will exist?” (Pyr. §738a–cT (PT415)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.2. Positieve existentie-uitdrukkingen 196 , , D , wn=T n Tn wnn=T n Tn “Was u aanwezig of niet? Zult 247 §738c B B B B ,DBB u aanwezig zijn of niet?” (Pyr. §738a–cT (PT415)) Zoals reeds vermeld bij de bespreking van zin 18 op pagina 45 zijn dit geen voorbeelden van de converters wn en wnn ter uitdrukking van een verleden of toekomende tijd. Er ontbreekt immers een adverbiaal predicaat, zodat wnn hier op zich gebruikt wordt om de aanwezigheid van een bepaald subject uit te drukken. De perfectieve en prospectieve sDm=f situeren dit dan expliciet in het verleden en in de toekomst.894 3) nominale sDm=f : In het volgende voorbeeld (uit spreuk 663 van de Piramidenteksten) wordt wellicht een nominale sDm=f van wnn gebruikt: B B B $b B > t=k xr ra nb i-Dd(=i) n=k wnn Dd.n(=i) n=k 248 §1882a >" 4 = O 0* O >IB* “Jouw brood is elke dag aanwezig (?). Laat (mij) zeggen aan u dat degene die ik vermeld heb aan u aanwezig zal zijn.”895 (Pyr. §1882a–bN (PT663)) wnn is een objectszin, afhankelijk van het werkwoord Dd, zodat er hier waarschijnlijk een nominale sDm=f gebruikt wordt en geen prospectieve sDm=f van wnn. In ons tekstcorpus is er immers geen enkel duidelijk voorbeeld van een prospectief van wnn afhankelijk van een werkwoord, terwijl er heel wat voorbeelden van een subjunctieve of een nominale sDm=f zijn.896 4) participium: In spreuk 684 van de Piramidenteksten komt een voorbeeld van het participium van wnn voor, dat eerder het bestaan dan wel de aanwezigheid van het antecedent lijkt uit te drukken:897 » – CC D # @ @ @ @ ; # "CC CC CC B ? B D ; CC b c , , CC 1 4 1 4 B B # "CC CC2N.35 D # @ @ @ @ 0 2 > @ @ @ @ ? D 0 2 > @ @ @ @ 2N.35 D # @ @ @ @ 4 / B B? 0 " 4 4 / 2 " dD 4 /1 P. pw wa m fdw ipw wnn.w ms.w (i)tmw 2N.35 0 4 / 2 8 ) 4 I M>M/>M9 249 §2057 1 2N.35 " M 2 O 0 " M B §2058a ms.w nw.t iwty.w HwA.n=sn n HwA N. iwty.w imk.n=sn n imk N. iwty.w xr.n=sn ir tA m p.t n xr N. ir tA m p.t “N. is één van deze vier die (steeds) bestaan, kinderen van Atoem en kinderen van Noet, die niet gerot zijn en (dus) zal N. niet rotten; die 894 Ook deze voorbeelden worden anders verklaard door V ERNUS, zie de bespreking van voorbeeldzin 18 op pagina 45 en voetnoot 178. 895 In A LLEN, Pyramid Texts, p. 248 wordt wnn vertaald als “continue to exist”. In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 273 wordt i-Dd niet als subjunctief (wens) maar als relatiefvorm beschouwd en wnn als een imperatief die daarvan afhankelijk is. De imperatief van wnn heeft echter de verkorte vorm (zie voorbeeldzin 251 op pagina 198), zodat FAULKNERS verklaring niet echt overtuigend is. 896 Zie §3.4.3.5 op pagina 78, §3.5.3.6 op pagina 109 en §3.6.3.7 op pagina 132. 897 De uitdrukkingen iwty.w HwA.n=sn, iwty.w imk.n=sn en iwty.w xr.n=sn zijn alledrie n sDm.n=f -vormen omgezet in betrekkelijke bijzinnen door het relatiefwoord iwty ‘waarvoor niet geldt dat’. Of de regel van G UNN ook geldt na het relatiefwoord iwty, is niet helemaal duidelijk. Volgens W ILLEMS heeft iwty sDm.n=f dezelfde betekenis als nty sDm=f, nl. een verleden tijd (als ontkenning van de perfectieve sDm=f, zie W ILLEMS, Middelegyptisch, §70), terwijl M ALAISE en W INAND menen dat iwty sDm.n=f hetzelfde betekent als nty n sDm.n=f, nl. een onmogelijkheid (als ontkenning van de iw(=f) sDm=f, zie M/W, GREC, §1015). (Pyr. §2057–2058dN (PT684)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.2. Positieve existentie-uitdrukkingen 197 niet vergaan zijn en (dus) zal N. niet vergaan, die niet gevallen zijn op aarde uit de hemel en (dus) zal N. niet vallen op aarde uit de hemel.”898 Het imperfectief participium wnn drukt hier een herhaalde handeling uit, vandaar de vertaling “(steeds) bestaan”. Ook in deze zin kan wnn onmogelijk als converter voor non-verbale zinnen geïnterpreteerd worden. Men zou al een prepositie m moeten toevoegen na wnn.w, maar dit is inhoudelijk veel minder bevredigend. ‘kind zijn van’ is immers een identificatie die ofwel altijd, ofwel nooit waar is: men kan niet soms wel en soms niet het kind zijn van iemand. De identificatie-m is daarom ongeschikt voor zulke uitdrukkingen, omdat m slechts een tijdsgebonden identificatie uitdrukt.899 In B I M uit deze zin als een afzonderlijk lemma opgenomen, H ANNIGS woordenboek is B nl. als een substantief wnnyw met de betekenis “Menschen, die Seienden (Götter), die Wesen”.900 De reden hiervoor is wellicht te vinden in FAULKNERS vertaling (waarnaar H ANNIG immers verwijst), maar die vertaling is incorrect. wa m fdw ipw wnn.w ms.w (i)tmw ms.w nw.t kan immers onmogelijk “one of these four beings whom Atum begot and Nūt bore” betekenen: het substantief wnn.w zou dan immers vóór het telwoord en het aanwijzend voornaamwoord moeten staan.901 5) infinitief: CCCCCCCCCCCCCCCCC B CCCCCCCCCCCCCCCCCCC b E CCCCC CCCC CCCC / CCCC 4 CCCC 4 CCCC > CCCC > CCCC 250 §1716a 0 I CCCC CCC CCCC CCCC CCCC CCCCC CCCC CCCC CCCC B@X> 7\9MP2: >"M7MB F CCC CCCC CCC 1 CCCC A CCCC CCCC CCCCC 3 CCCC CCCC CCCC A B I > i-zA=k [r S xnti=k r tA-wr] xnz=k AbDw m Ax=k pw wD.n nTr wnn n=k '''B “U zult u begeven [naar het meer, u zult stroomopwaarts gaan naar de Thinitische nome,] u zult Abydos doorkruisen met deze Ax van u die de goden bevolen hebben te bestaan voor u.”902 De infinitief wnn is in de objectszin gebruikt i.p.v. een nominale sDm=f omdat het subject van de ondergeschikte zin gelijk is aan het antecedent van wD.n. Door de aanwezigheid van de adverbiale uitdrukking n=k zou wnn hier in theorie kunnen functioneren als converter voor een adverbiale zin *iw Ax pi n=k “deze ach behoort toe aan jou” die dan als objectszin afhankelijk gemaakt wordt van wD. Ook hier lijkt een vertaling met ‘bestaan’ i.p.v. ‘aanwezig zijn’ goede zin op te leveren. 6) imperatief: 898 Correct vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 291. In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 294 worden ms.w (i)tmw en ms.w nw.t als participia vertaald en wnn.w als een substantief (“beings”). Zo ook in A LLEN, Inflection, §518. 899 In tegenstelling tot de verschillende types van de nominale zin, die een wezensgelijkheid uitdrukken tussen subject en predicaat (of beter: topic en comment), zie M/W, GREC, §514. 900 H ANNIG, AW I, p. 343c. Dit woord is overigens wel geattesteerd in latere bronnen, zie E RMAN en G RAPOW, WB, I, 310, 1–3 (waar de passage in kwestie uit de Piramidenteksten ook is opgenomen onder dit lemma). 901 Men zou wnn.w ms.w . . . eventueel nog als bijstelling bij wa m fdw kunnen beschouwen (“Pepi is één van deze vier, wezens die Atum verwekt heeft en Noet gebaard heeft”), maar dit is een vrij omslachtige formulering die bovendien ook inhoudelijk minder geloofwaardig is. Verder in de zin wordt immers gesteld dat die kinderen van Atoem en Noet niet vergaan zijn (of: niet kunnen vergaan?, zie hiervoor de opmerking in voetnoot 897 op de vorige pagina). Daarom is het logischer dat in het begin van de zin benadrukt wordt dat die kinderen steeds bestaan dan dat het wezens zijn (wat een vrij inhoudsloze uitdrukking is). 902 Zo vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 232. FAULKNER, AEPT Suppl., p. 253 vertaalt de werkwoordsvormen in het begin als imperatieven en wnn n=k als “(commanded) to belong to you”. (Pyr. §1716a–bM (PT610)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.2. Positieve existentie-uitdrukkingen 198 §260a 1W.4 " 1W.4 " b1W.4 " 4 1 4 1 4 1 4 251 §259a1 # 0 2 35 %% 2 35 0 ? * 4 2 2W.35 " 0 2W.35 B B 02 2 2W.35 " 0 2W. 3 5 3 5 1W.4 " 1W.4 , 2 35 0 2 35 A I M , M ! , ? > W. pi W. mA W. pi W. ptr W. pi sDm W. pi W. wn im W. pi W. Tsi Tw Hr gs=k “Het is W.: W., zie! Het is W.: W., kijk! Het is W.: luister! Het is W.: wees daar aanwezig! Het is W.: W., richt uzelf op uw zij op!”903 (Pyr. §259a–260aW (PT247)) Hier heeft de imperatief van wnn duidelijk een presentatieve betekenis: men kan moeilijk aan iemand bevelen om te bestaan. Een bevel geven dat iemand op een bepaalde plaats aanwezig moet zijn (im, ‘daar’) klinkt is daarentegen wel goed denkbaar. 7) toestandsvorm: In Spreuk 254 van de Piramidenteksten vinden we twee voorbeelden van de toestandsvorm 904 van wnn in een circumstantiële bijzin na sk :905 CCCC B B CCCC B B 4d E §291a > CCCC 4 E# 252 §290c 0 M B 7 B 6 M 1 I 2ME\!)2) 2 B M 5 5 0 CCCC CCCC )CCCC ? 6MB B I 3 5 2W. c b E E CCCC !7) $ B # B 2 > iw nD.n sw W. CCCC B ) ?&>M4M) D 2 M > M & 2 ) ? ? I 2 % M 2 CCCC m-a iri.w nn i[r=f] nHm.w wSb=f m-a=f sk sw wn(.w) nHm.w msw.t=f m-a=f sk s(y) wn.t(i) nHm TAw m [fnD=f] sar.w hrw=f n anx “W. heeft zichzelf gered van degenen die deze dingen doen tegen [hem], die zijn voedsel van hem wegnemen, terwijl het aanwezig is, die zijn avondmaal van hem wegnemen, terwijl het aanwezig is, die de lucht wegnemen van [zijn neus] en die zijn levensdagen ten einde brengen.”906 4d E §291a > CCCC 4 E# 253 §290c 0 M B 7 B 6 M 1 2 B M 5 5 0 CCCC CCCC )CCCC I 2ME\!)2) ? 6MB B I 3 5 2W. c Eb > B E CCCC !7) $ # 2 B iw nD.n sw W. CCCC B 2 M > M & 2 ) ? ? I 2 % M 2 CCCC ) ?&>M4M) D m-a iri.w nn i[r=f] nHm.w wSb=f m-a=f sk sw wn(.w) nHm.w msw.t=f m-a=f sk s(y) wn.t(i) nHm TAw m [fnD=f] sar.w hrw=f n anx “W. heeft zichzelf gered van degenen die deze dingen doen tegen [hem], die zijn voedsel van hem wegnemen, terwijl het aanwezig is, die zijn avondmaal van hem wegnemen, terwijl het aanwezig is, die de lucht wegnemen van [zijn neus] en die zijn levensdagen ten einde brengen.” Aangezien wn steeds het laatste element van de circumstantiële bijzinnen is en onmiddelijk gevolgd wordt door een lijdend voorwerp van de hoofdzin (afhankelijk van nD.n sw W. . . . ) is het uitgesloten dat wn hier een converter is. Ook in dit geval drukken de vormen van wnn de aanwezigheid (en niet louter het bestaan) van het subject uit. Voor een aantal conclusies over de verschillende positieve existentie-uitdrukkingen verwijzen we naar §4.4 op pagina 211 op het einde van dit hoofdstuk. 903 Correct vertaald door T OPMANN , D., in: TLA. A LLEN, Pyramid Texts, p. 41 vertaalt wn im als “exist!”, voor de rest vertaald zoals hier. FAULKNER, AEPT Suppl., p. 60 vertaalt wn im letterlijk als “be yonder!”. Verder beschouwt hij " 0 niet als onderdeel van een tweeledige nominale zin, maar als aanspreking en hij neemt het begin van de volgende zin (de imperatief iri wD ) nog bij deze zin. 904 Zie E DEL, AG, §578 en §979A voor deze vorm van wnn. 905 ? & E > is een foutieve spelling van sar en niet van saHa, zie H ANNIG, AW I, p. 1007c voor de betekenis ‘verkorten, ten einde brengen’. 906 De constructie is correct vertaald in B ARTA, GM 132 (1993), p. 14, vb. 9 (“als es existierte”); A LLEN, Pyramid Texts, p. 44 en A LLEN, Inflection, §575 (“when it is present”) die de de opeenvolgende participia vertaalt als “who would . . . ” (aangezien in de Piramidenteksten perfectieve participia soms als tekstuele varianten voorkomen van de sDm.t(y)=f(y)-vorm, zie ibid., §642A); in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 64 (“when it was in being”) en door T OPMANN , D., in: TLA. (Pyr. §290c–291cW (PT254)) (Pyr. §290c–291cW (PT254)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.3 4.3. Negatieve existentie-uitdrukkingen 199 Negatieve existentie-uitdrukkingen Om het niet-bestaan of de niet-aanwezigheid van een onbepaald respectievelijk bepaald subject uit te drukken, beschikt het Oudegyptisch (net als het Middelegyptisch) over een aantal verschillende constructies. Omdat de negaties in het Oudegyptisch niet helemaal hetzelfde functioneren als in het Middelegyptisch, wordt hier eerst kort op ingegaan.907 4.3.1 Negaties in het Oudegyptisch Het opvallendste kenmerk van het Oudegyptisch negatiefsysteem in vergelijking met het D Middelegyptische is dat de duidelijke scheiding tussen de negatie B nn (voor non-verbale zinnen en de subjunctief in onanfhankelijk gebruik) en D n (vaak ook als nj getranslitereerd, voor verbale hoofdzinspatronen) nog niet aanwezig is. In de plaats daarvan vinden B D we zeer uiteenlopende schrijfwijzes van de negatie, zoals D , D , B en B . Daarnaast beD zit het Oudegyptisch ook een ontkenning 0 0 ny als negatie van een afhankelijke sDm(.n)=f, die volgens D ORET in het Middelegyptisch vervangen wordt door n-is + afh sDm(.n)=f en D nn + infinitief.908 Al die ontkenningen (verschillende schrijfwijzes van D / B en de D ontkenning 0 0 ) komen voor in de existentie-uitdrukkingen uit ons tekstcorpus. Volgens E DEL was er in het Oudegyptisch slechts sprake van één negatie die op zeer uiteenlopende wijzen geschreven kan worden en die hij als nj translitereert.909 G ILULA heeft later D aangetoond dat dit incorrect is: de negatie 0 0 verschilt zowel morfologisch als syntactisch duidelijk van de andere negaties (cfr. supra).910 Recent onderzoek van alle verschillende schrijfwijzes van E DELS zgn. ‘eenheidsnegatie’ heeft bovendien aangetoond dat er wél een min of meer coherent patroon te vinden is in de schrijfwijzes van de negatie:911 1) D : voor deze schrijfwijze kan men inderdaad van een ‘eenheidsnegatie’ spreken, omdat de negatie voorkomt in contexten waar het Middelegyptisch n gebruikt, waar nn gebruikt wordt en zelfs in enkele gevallen waar men eerder de Oudegyptische negatie ny zou verwachten. B 2) B en D komen steeds voor in gevallen waar het Middelegyptisch nn gebruikt. Deze negatie moet waarschijnlijk als n gelezen worden (in de tweede schrijfwijze functioneert D als determinatief), maar om verwarring te vermijden houdt men wellicht beter vast aan de gebruikelijke transliteratie nn. D 3) B wordt grotendeels in dezelfde context gebruikt als de twee voorgaande negaties, al zijn er hierop enkele uitzonderingen.912 Toch kan niet ontkend worden dat de meeste negaties die anders geschreven worden dan D niet functioneel identiek zijn aan de 907 Het grootste deel van de uiteenzetting hieronder is gebaseerd op M OERS , G., Freie Varianten oder funktional gebundene Morpheme? Zu den Graphien der altägyptischen Negation n, in: LingAeg 3 (1993), p. 33–58. 908 Respectievelijk voor bijzinnen waarvan het subject niet of wél gelijk is aan dat van de hoofdzin. De overgang van het gebruik van de negatie ny naar de twee latere varianten is een proces dat in feite reeds in de 6e dynastie begonnen is, zie D ORET, NVS, p. 36. 909 M.a.w. hij vond geen duidelijk patroon in het gebruik van de verschillende schrijfwijzes, zie E DEL, AG, §1076 en §1092. 910 G ILULA, JEA 56 (1970), p. 210. 911 Naast D de negatie 0 0 ny, waarvan het bestaan ondertussen wel algemeen aanvaard is, zie M OERS, LingAeg 3 (1993), p. 33–58 voor verdere details. Bepaalde suggesties om E DELS theorie bij te stellen zijn reeds geopperd in S ATZINGER , H., Die negativen Konstruktionen im Alt- und Mittelägyptischen (MÄS 12), Berlijn 1969. 912 Zie in ons tekstcorpus bv. zin 254 op pagina 202. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.3. Negatieve existentie-uitdrukkingen 200 negatie n: er is een circumstantiële negatie ny en de –uit het Middelegyptisch goed bekende– negatie nn kan in vele gevallen reeds in het Oudegyptisch onderscheiden worden. In het Oudegyptisch is er dus weliswaar sprake van een eenheidsnegatie D , maar die verbergt drie verschillende negaties: n, ny en nn. De twee laatste negaties kunnen echter in sommige gevallen grafisch onderscheiden worden van de negatie n door hun speciale schrijfwijze. De reden voor die afwisseling is echter nog niet duidelijk.913 Voor de ontkenning van existentiële zinnen worden in het Oudegyptisch de drie verschillende negaties gebruikt. Daarnaast beschikken het Oud- en Middelegyptisch ook over de negaties D . . . 0 ? n...is en D 0 ? n-is. De eerste ontkent de pragmatische focus van de zin (i.p.v. het werkwoord)914 en de tweede heeft een contrastieve functie met als bedoeling een adverbiaal element in de zin te onderscheiden van hetgeen voorafging in de vorige zin.915 Omdat een negatieve existentie-uitdrukking per definitie het bestaan van het subject –een nominaal element– ontkent, is het niet te verwachten dat de negaties n-is en n...is gebruikt worden in zulke constructies. Toch heeft één auteur in zijn herstelling van een lacune gesuggereerd dat de constructie n-is wnt X bestaan heeft, hier besproken als 262 op pagina 207. 4.3.2 nn + onbepaald subject De eerste negatieve tegenhanger van iw wn is de negatie nn, die als een adjectivisch preD dicaat functioneert. De grammaticale constructie in bv. B ) E # nn mAa.tyw “Er ! zijn geen rechtvaardigen” is die van een positieve adjectivische zin, letterlijk: “De rechtvaardigen zijn niet-bestaande.” Het is niet de toekenning van een bepaalde eigenschap aan het subject die wordt ontkend, maar wel het niet-bestaan van het subject dat wordt bevestigd.916 Omdat het subject in zulke zinnen van nature onbepaald is, kan nn in deze betekenis onmogelijk gevolgd worden door een persoonlijk voornaamwoord.917 De interpretatie van zinnen van het type nn + subject wordt iets ingewikkelder als er nà het subject nog een adverbiaal element volgt. De grammaticale constructie is dan immers voor twee verschillende analyses vatbaar: a) als het subject onbepaald is, hebben we te maken met een negatieve existentiële zin, waarbij het adverbiaal element op het subject alleen of op de gehele zin betrekking kan hebben. 913 In de Piramidenteksten komt de negatie nn volgens A LLEN overigens niet voor, zie A LLEN, Inflection, §719. 914 Wat verklaart waarom die ontkenning vooral voorkomt bij emfatische constructies met een nominale sDm=f of in het zgn. ‘participial statement’, zie M/W, GREC, §650–652. L OPRIENO gebruikt hiervoor de term term negation of focal negation, in tegenstelling tot de zgn. propositional negation, zie L OPRIENO, A., Focus, mood and negative forms: Middle Egyptian syntactic paradigms and diachrony, in: LingAeg 1 (1991), p. 221. Men spreekt ook wel over contrary negation vs. contradictory negation. 915 M/W, GREC, §653. Zo in ons tekstcorpus voorbeeldzin 240 op pagina 188: “ik heb dat om reden A gedaan en niet om reden B”. 916 ibid., §506. 917 Dit verklaart volgens W ILLEMS (persoonlijke communicatie) wellicht waarom de ontkenning van de pseudoverbale constructie iw=f r sDm in het Oud- en Middelegyptisch niet het te verwachten nn sw r sDm is (vgl. het Nieuwegyptische bn sw sDm), maar wel de ontkende prospectief n sDm(.w)=f. Voor het unieke voorbeeld met nn sw r xpr uit Mo’alla, zie de opmerking in voetnoot 424 op pagina 93. (JEA 42, 122) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.3. Negatieve existentie-uitdrukkingen 201 b) als het subject bepaald is, hebben we te maken met een ontkende adverbiale zin, waarbij het adverbiale gedeelte en niet nn het predicaat vormt. Enkel bij een pronominaal (bepaald!) subject is alleen de tweede analyse mogelijk. Bij een nominaal subject is de structuur van de zin dubbelzinning, zoals in dit voorbeeld: D4 / J B <00 X 9L2/ / 7 M " nn rqi=i m tA.w rsy.w “Een tegenstander van mij in de zuidelijke landen bestaat niet.” In deze vertaling wordt rqi=i als onbepaald beschouwd. Een suffixpronomen bij een substantief maakt dit niet noodzakelijk bepaald, zoals blijkt uit uitdrukkingen als 4 ? > ) = r bAk=f nb “ . . . meer dan elke dienaar van hem.”918 rqi=i kan dus zowel “een tegenstander van mij” (onbepaald) als “mijn tegenstander” (bepaald) betekenen. Dezelfde zin zou dus kunnen vertaald worden als “Een tegenstander van mij bestaat niet in de zuidelijke landen” (ontkende existentiële zin met onbepaald subject en adverbiaal gedeelte dat slaat op de gehele zin) of “Mijn tegenstander is niet in de zuidelijke landen” (ontkende adverbiale zin met bepaald subject). Om deze dubbelzinnigheid te vermijden zou rqi=i expliciet als bepaald gemarkeerd kunnen worden door een aanwijzend voornaamwoord (*rqi=i pn) 919 , maar dit gebeurt vaker niet dan wel.920 (Gebel Barkal, 13) (Urk I, 101, 7) Omdat in de ontkende existentiële zin met nn geen vorm van het werkwoord wnn voorkomt, wordt dit hier niet verder besproken. Een interessant detail is wel dat er in het Oudegyptisch twee zeldzame voorbeelden zijn waarin de ontkenning D enkel gevolgd wordt door een pronominaal subject, m.a.w. er moet hier –tegen alle regels in– sprake zijn van een ontkende existentiële zin met een bepaald subject.921 Die zinnen zijn hier vertaald als voorbeeldzinnen 246 op pagina 195 en 247 op pagina 196. 4.3.3 n wnt + onbepaald subject Zinnen ingeleid door nn met een nominaal subject én een adverbiaal element zijn dubbelzinnig omdat het subject zowel bepaald als onbepaald kan zijn. De gehele zin kan bijgevolg respectievelijk als een ontkende adverbiale zin of als een ontkende existentiële zin geïnterpreteerd worden. Die dubbelzinningheid kan weggewerkt worden door het subject expliciet als bepaald te markeren of door de zin met n wnt (of de latere variant nn wn) in te leiden i.p.v. nn.922 Dan is het subject immers steeds onbepaald en is er dus ondubbelzinnig sprake van een ontkende existentiële zin. Een voorbeeld met nn wn is D 4 B # M ! nn wn mAr n hAw=i “Er waren geen het volgende: B B B / G ongelukkigen van mijn tijd . . . ” In het Middelegyptisch is de constructie n wnt een archaïsche vorm die langzaam in onbruik geraakt en volledig vervangen wordt door nn wn (zie §4.3.4 op pagina 208).923 De betekenis van n wnt is identiek aan die van nn + onbepaald subject (cfr. supra) en nn wn + onbepaald subject (cfr. infra), maar de constructie komt gewoonlijk924 voor in ongemarkeerde circumstantiële of betrekkelijke bijzinnen, bv. B 8 ?7EDB B 9 9 ) smr wa n wnt sn.nw=f “een enige hoveling zonder gelijke” (lett.: 918 ibid., §133. 919 Of –in het Nieuwegyptisch– door een bezittelijk lidwoord (*pAy=i rqi). 920 ibid., §507. Zie E DEL, AG, §1091b. Dit kan immers geen ontkende adverbiale zin zijn, want daarvoor ontbreekt er een adverbiaal predicaat. 922 ibid., §836 en §924aa en S ATZINGER, Negativen Konstruktionen, §47. 923 M/W, GREC, §507. 924 Volgens S ATZINGER zelfs uitsluitend. 921 (Urk VII, 16, 6–7) (Bersheh II, 21, 14) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.3. Negatieve existentie-uitdrukkingen 202 “een enige hoveling, niet-bestaande is zijn tweede”). Waarom men in het Egyptisch soms voor de eenvoudige constructie met nn kiest en soms voor n wnt/nn wn is niet duidelijk.925 Volgens A LLEN ligt het verschil tussen beide erin dat nn wn bijna uitsluitend in hoofdzinnen voorkomt, terwijl nn ook in (betrekkelijke of circumstantiële) bijzinnen kan voorkomen.926 Van de constructie n wnt kan een betrekkelijke bijzin gemaakt worden m.b.v. het zgn. negatieve relatiefpronomen iwty,927 wat in de constructie iwty wnt X resulteert, letterlijk: “degene waarvoor niet geldt dat X bestaat”. Het substantief X heeft in die gevallen meestal een resumptief suffixpronomen, waardoor er in feite een bezit wordt uitgedrukt. Zie verder voorbeeldzinnen 263 op pagina 208, 286 op pagina 225 en 287 op pagina 225. Formeel doet de vorm D B B vermoeden dat er hier in feite sprake is van een n sDm.t=f constructie.928 Er zijn zowel argumenten voor als tegen zo’n identificatie te vinden:929 a) de negatie D wordt in het Oud- en Middelegyptisch enkel gebruikt voor suffixconjugatievormen (schrijfwijzes D die in andere syntactische contexten voorkomen in het Oudegyptisch verbergen waarschijnlijk de negatie nn): dit alleen zou reeds betekenen dat B B in de constructie n wnt een vorm uit het suffixconjugatiesysteem is, nl. de sDm.t=f van wnn. b) het eerste probleem hierbij is van semantische aard: in de ontkende existentie-uitdrukking n wnt is de nuance “nog niet” –die kenmerkend is voor de n sDm.t=f -constructie – nooit aanwezig. Er zijn in de Sarcofaagteksten verschillende voorbeelden te vinden waarin een vertaling met “nog niet” inhoudelijk absoluut onmogelijk is, bv. Ax sfA=i n wnt=f (CT VII, B2L “de Ax die ik haat, hij bestaat niet” Het lijkt weinig logisch dat een overledene zal 293b–c (Sp. 1042)) zeggen dat een Ax die hij haat nog niet bestaat. Het enige voorbeeld930 waarin een n wnt-constructie eventueel wél vertaald kan worden met “nog niet” is de volgende zin uit het graf van Htp-Hr-Ax.ty:931 A A 14 D 4 = 15 B % 4 2 > "M!4 J B ,8 2 % BB B 0G 02B, B B = J ) iri.n(=i) iz pw Hr rmn imn m s.t wab.t n wnt iz im n rmT nb n-mrw.t 254 13 # B0G mki.t (i)x.t zbi-n-kA=f “Het is om het bezit van degene die naar zijn ka gaat te beschermen dat ik dit graf gebouwd heb op de westelijke kant in een reine plaats, waarin (nog) geen graf van enig mens was .”932 925 Buiten het vermijden van de hierboven genoemde dubbelzinnigheid als er een adverbiaal element aanwezig is. 926 A LLEN, Middle Egyptian, §20.16.3, §12.11 en §12.17. 927 E DEL, AG, §1065. 928 Reeds voorgesteld in G ARDINER, EG3 , §402. 929 Opgesomd in Z ONHOVEN, sDm.t=f Verb Form, p. 51–52 (Appendix A). 930 Althans het enige voorbeeld dat Z ONHOVEN geeft. In het Oudegyptisch zijn er bij mijn weten zeker geen D andere voorbeelden te vinden waarin de nuance “nog niet” aanwezig is. 931 De schrijfwijze B kan in dit geval onmogelijk de Middelegyptische negatie nn voorstellen, omdat hier toch duidelijk enkel n gebruikt kan D worden. Dit is dus één van de uitzonderingen op M OERS regel dat de schrijfwijze B de negatie nn weergeeft. De existentie-uitdrukking n wnt drukt in deze zin een (descriptieve) betrekkelijke bijzin uit. 932 Correct vertaald in ibid., p. 52. Als bijzin en met benadrukking van Hr rmn imn m s.t wab.t vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 274. Zonder emfase en als hoofdzin vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 115; als bijzin in E DEL, AG, §924; L ICHTHEIM, Autobiographies, p. 11. D ORET, NVS, p. 28, voorbeeld 12 vertaalt n wnt als hoofdzin en benadrukt bijgevolg ook de eerste adverbiale uitdrukking, zoals S TRUDWICK. Niet-emfatisch, maar wel met de nuance “nog niet” vertaald in K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 125. (Urk I, 50, 13–15) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.3. Negatieve existentie-uitdrukkingen 203 De bijzin n wnt iz im is afhankelijk van het werkwoord iri.n(=i) in de hoofdzin, dat een absolute verledentijdsreferentie heeft. In een vertaling “terwijl niet” drukt de bijzin een relatieve tegenwoordige tijd uit, maar in een vertaling “terwijl nog niet” drukt de bijzin een relatieve toekomende tijd uit. Dit heeft een subtiel verschil in betekenis tot gevolg: in het eerste geval zegt de grafeigenaar gewoon dat er op die plaats geen ander graf was op het ogenblik dat de grafeigenaar het zijne liet bouwen, in het tweede geval benadrukt de grafeigenaar bovendien dat die situatie door het bouwen van zijn graf veranderd is en dat er vanaf dan (op zijn minst) één graf aanwezig was, nl. zijn eigen.933 Toch is de betekenis “nog niet” in dit voorbeeld zeker niet vereist. c) het tweede probleem (volgens Z ONHOVEN) is van syntactische aard: als n wnt een n sDm.t=f -constructie is, waarom kan er dan geen suffix bij wnt voorkomen (net zoals in de uitdrukking nn wn nooit een suffix staat)? M.i. is de reden hiervoor niet zozeer syntactisch als wel semantisch: zoals reeds in §4.1 op pagina 190 uitgelegd, worden de verschillende existentie-uitdrukkingen enkel gebruikt met een onbepaald subject. Om de (niet-)aanwezigheid van een bepaald subject uit te drukken, maakt het Egyptisch gebruik van een vervoegde vorm van het werkwoord wnn, zie §4.2.5 op pagina 195 en §4.3.5 op pagina 209. In de Sarcofaagteksten zijn er echter een aantal uitzonderingen te vinden op de regel dat n wnt geen suffixpronomen als subject kan hebben, zo o.a. de voorbeeldzin die reeds gegeven is onder b) op de pagina hiervoor en de voorbeeldzin die we nog zullen bespreken op pagina 215. Uit het Oudegyptisch zijn er echter geen voorbeelden bekend van dit fenomeen. Hoewel er weinig echt overtuigende voorbeelden zijn om een vertaling “X bestond nog niet” te postuleren voor de constructie n wnt, houdt Z ONHOVEN de mogelijkheid open dat de constructie in oorsprong een sDm.t=f -vorm bevat. De typische “nog niet”-nuance moet dan reeds zeer vroeg verloren gegaan zijn in de n wnt-constructie, aangezien de betekenisovergang niet terug te vinden is inscripties. A LLEN geeft een andere verklaring van de uitdrukking n wnt (ook volgens hem duidelijk een sDm.t=f -vorm) met de betekenis ‘X bestond niet’: de negatieve existentiële betekenis vloeit slechts voort uit de vertaling van zulke zinnen. Een letterlijke vertaling van een n sDm.t=f -constructie van wnn (“voordat X bestond”) brengt immers hetzelfde betekenis over als “toen X niet bestond” en de voorbeelden die hij opsomt934 worden inhoudelijk niet aangetast met zo’n letterlijke vertaling.935 Er is ook reeds voorgesteld dat het element wnt in n wnt een vrouwelijk perfectief participium, een enclitisch partikel of een vrouwelijke toestandsvorm is, maar geen van die verklaringen is echt overtuigend.936 Uit het Oudegyptisch zijn verder nog de volgende voorbeelden bekend van de hierboven besproken existentie-uitdrukking: 1) n wnt + substantief: In de twee volgende voorbeelden kan n wnt een circumstantiële bijzin uitdrukken (al is soms een vertaling als hoofdzin niet uit te sluiten). Het eerste voorbeeld komt uit de 933 Dat uiteraard gebouwd is vóór de inscriptie werd aangebracht, vandaar de verleden tijd iri.n(=i). Hier voorbeeldzinnen 254 op de pagina hiervoor en 258 op pagina 205. 935 Zie A LLEN, Inflection, §461 en A LLEN, Middle Egyptian, §22.15. 936 Zie T HACKER, JEA 35 (1949), p. 34 voor verdere verwijzingen. T HACKER zelf verklaart wnt als een toestandsvorm, hoofdzakelijk op basis van zijn identificatie van wn in iw wn als een toestandsvorm, zie §4.2.1 op pagina 191 voor een korte bespreking van die mogelijkheid. 934 II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.3. Negatieve existentie-uitdrukkingen 204 inscripties van mTn:937 B 3,1 2 255 2,17 F ) 0 CC E J & , Di.(w) CCCC CC ) 1 " / 2 D D B @ A 0 = ?, n=f ix.t [it]=f zS inpw-m-anx n wnt it bd.t (i)x.t nb(.t) pr sT aw.t “Aan hem werd het bezit van zijn vader gegeven, de schrijver Inpoeëmanch, zonder het graan, koren of enig ding van het domein, maar met ondergeschikten en kleinvee (van ezels en varkens).”938 (Urk I, 2, 17–3, 2) Uit de autobiografie van wni (in dit geval is een vertaling als hoofdzin ook mogelijk): 16 8 15 , 8 > 17 004?42 > DB B 01Q =?46 =02 4 101,1 < B A A B04 5F)) #\!!BF) B2! 0 2 rDi Hm=f hAy(=i) r sDm wai.k(i) 256 100,14 4 ( F)# n wnt tAy.ty zAb TA.ty nb sr nb im wpw-r(=i) wai.k(i) n iqr(=i) n wAb(=i) Hr ib n Hm=f n mH Hm=f ib=f im(=i) “Zijne majesteit liet (mij) afdalen om te luisteren, terwijl (ik) alleen was, zonder dat enig vizier of ambtenaar daar was, behalve (ik) alleen, omdat (ik) voortreffelijk was, omdat (ik) diepgeworteld was in het hart van Een problematisch woord in deze passage is de uitdrukking ? , . Dit wordt meestal gelezen als het partikel isT van coördinatie,(zo bv. in G ÖDECKEN, Inschriften des Meten, p. 36 en G OEDICKE, PR, p. 7, opmerking 4) maar a) dat gebruik is enkel in de Piramidenteksten geattesteerd, zie E DEL, AG, §317. b) de schrijfwijze met een , i.p.v. een > komt pas vanaf de 5e dynastie voor, zie S CHWEITZER, Schrift und Sprache, §467–468 S CHWEITZER vermoedt dan ook dat hier eerder het substantief msT.ty staat (waarbij het , of , , zie H ANNIG, AW I, p. 565b), bekend m-prefix niet geschreven is, de normale schrijfwijze is ? ( > ( uit de titel (i)m(y)-r(A) msT.t(yw), zie J ONES, Egyptian titles, nr. 550 voor een overzicht van alle attestaties van die titel. De vertaling die J ONES geeft is “overseer of quarry-workers/transport workers”, wat trouwens afwijkt van H ANNIGS vertaling (“Vorsteher der Transportarbeit”), die msT.t niet als een persoonsaanduiding ziet. Een ander probleem in deze zin is de opeenvolging it bd.t (i)x.t nb(.t) pr sT aw.t. De meeste vertalers beschouwen (i)x.t als het einde van de ontkende existentie-uitdrukking n wnt, waarna dan de bezittingen opgesomd worden die mTn wél kreeg van zijn vader. Die interpretatie is wellicht gebaseerd op het feit dat (i)x.t nb.t meestal aan het einde van een opsomming voorkomt. We hebben hier gekozen om die interpretatie te volgen, wat in de vertaling “zonder . . . maar met . . . ” resulteert. We zijn ons ervan bewust dat dit niet onproblematisch is, maar voor de grammaticale interpretatie van n wnt maakt het eigenlijk verder weinig uit. 938 R EVILLOUT, E., Nouvelle étude juridico-économique, in: JournAs X/6 (1905), p. 485–486 vertaalt de hele zin vanaf n wnt als “alors qu’il n’avait ni blé, ni orge, . . . ”, m.a.w. als een opsomming van alle zaken die mTn niet had. Hij interpreteert (i)x.t nb(.t) als alles wat mTn nodig had om te kunnen leven. Dit is incorrect: n wnt kan enkel het bezit van iets uitdrukken met een datief n=f of een resumptief suffixpronomen bij een substantief. G ÖDECKEN, Inschriften des Meten, p. 12 vertaalt de zin gelijkaardig als hier, maar met een actieve prospectieve sDm=f i.p.v. een passieve sDm=f. Volgens G OEDICKE, MDAIK 21 (1966), p. 65, voetnoot 5 verwijst de term pr hier naar de koninklijke administratie en moet ervoor een prepositie n toegevoegd worden. De betekenis van de zin zou dan zijn dat alle zaken die opgesomd worden door de erfenis aan mTn toekwamen en niet aan de koninklijke administratie. In G OEDICKE, PR, p. 6 verkiest dezelfde auteur overigens nog een letterlijke vertaling als ontkende existentiële bijzin. In R OCCATI, Littérature, p. 87 wordt het tweede deel van de zin vertaald als “mais avec du personnel et du bétail”, gelijkaardig in M ENU, B. en H ARARI , I., La notion de propriété privée dans l’ancien Empire Egyptien, in: CRIPEL 2 (1974), p. 132 (“mais des gens et du petit bétail”) en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 193 (“with dependants . . . ”). 937 (Urk I, 100, 14–101, 1) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.3. Negatieve existentie-uitdrukkingen 205 zijne majesteit, omdat zijne majesteit zijn hart vulde met (mij).”939 Het derde voorbeeld vormt een bijschrift bij een scène van twee mannen die metaal aan het bewerken zijn. Ze zitten tegenover elkaar en slaan beurtelings (met een soort hamer?) op een metalen plaat die op een verhoogje ligt. Deze scène bevindt zich op de oostwand van de offerkamer van iby in de mastaba van wp-m-nfr.t. Omdat het een kort bijschrift is, kan de zin onmogelijk als circumstantiële bijzin geïnterpreteerd worden: $ B n wnt Sd psi.t(i)=f mnx(.w) “Er is geen barst, wanneer het goed O 257 D B = + &) 940 verhit wordt.” (H ASSAN , Giza 2, 219, reg. 4) In het laatste voorbeeld (uit spreuk 305 van de Piramidenteksten) drukt n wnt duidelijk een (descriptieve) betrekkelijke bijzin uit, net zoals in de eerder besproken voorbeeldzin 254 op pagina 202: 258 §475a E # A A bA E 1 4 I FcD E " ) 0 ? 0M K MDB 4 ) E " ! E " ! 2W. 35 2 * \ ET4 E 4 SwA iwaw n wnt xr=f zS zS W. m Dba wr n zS=f is m Dba Srr “Arm is de 2* \ ET4 (Pyr. §475a–cW. (PT303)) erfgenaam die geen geschrift heeft. W. schrijft met zijn grote vinger, het is niet met zijn kleine vinger dat hij schrijft.”941 2) ny wnt + substantief: D Naast de negatie D wordt ook 0 0 gebruikt om existentiële zinnen te ontkennen. Zoals reeds in §4.3.1 op pagina 199 is uitgelegd, wordt de ontkenning ny steeds in circumstantiële bijzinnen gebruikt. Dit blijkt ook uit de volgende voorbeelden. De eerste twee zinnen zijn afkomstig uit inscripties in de ingangsvoorhal van de mastaba van Hzi : 259 2 939 4 4 4 BF)#B ( B F) B 2." BE D00B B/ M ) =?+ B B M)* O )?/ n wnt zoals hier vertaald in E RMAN, ZÄS 20 (1882), p. 11 (verder deels incorrect en deels niet vertaald); S TRACMANS, AIPHO 3 (1935), p. 511 (waar de verschillende toestandsvormen wel als hoofdzin vertaald worden); G ARDINER, Egypt, p. 95; R OCCATI, Littérature, p. 192 (voor de rest iets vrijer vertaald; de uitdrukking wAb(=i) Hr ib n Hm=f wordt vertaald als “parce que j’avais dus succès (?) dans l’estime de Sa Majesté”); B RESCIANI, Letteratura, p. 19; B ARTA, GM 132 (1993), p. 17, voorbeeld 25 (toestandsvorm ook als hoofdzin vertaald); D ONADONI, Letteratura2 , p. 46; R EINTGES, Weni, p. 47 en S IMPSON, Literature, p. 403. Als hoofdzin vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 142; L ICHTHEIM, AEL 1, p. 19; O SING, OrNS 46 (1977), p. 182; D ORET, NVS, p. 29, voorbeeld 12; K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 145; H OFMANN, LingAeg 10 (2002), p. 229 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 353. 940 In H ASSAN, Giza 2, p. 193 wordt de bijzin ingeleid door een circumstantiële sDm=f als conditionele bijzin vertaald, wat inhoudelijk waarschijnlijk wel de bedoeling is. Het onderwerp =f bij psi.tw=f slaat terug op het metaal dat men aan het bewerken is. De term Sd ‘barst, spleet’ komt enkel in deze tekst voor (zie H ANNIG, AW I, p. 1325) en is niet opgenomen in het Wb. psi betekent in een context van metaalbewerking waarschijnlijk ‘smelten’ of hier eerder ‘uitgloeien’ (aangezien men gesmolten metaal moeilijk met een hamer kan bewerken), zie ibid., p. 474c. H ASSAN heeft de term vertaald met “boiled”. 941 Correct vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 57. FAULKNER, AEPT Suppl., p. 94 vertaalt de werkwoordsvormen van zS als doelzinnen. In deze passage wordt verwezen naar een erfenis d.m.v. een schriftelijk akte: de koning schrijft zelf de akte die hem tot erfgenaam maakt. Hij schrijft niet met zijn kleine vinger omdat die gebruikt wordt om vloeken af te kondigen, zie A LLEN, Pyramid Texts, p. 63, voetnoot 77. De vorm n sDm=f is is de negatie van een emfatische constructie, waarbij niet het werkwoord zelf, maar wel de nexus van de zin (de relatie tussen subject en predicaat) ontkend wordt: “Dat hij schrijft is niet met zijn kleine vinger”, zie A LLEN, Inflection, §338. (KANAWATI , TetiCem5, 59b, 2) 4.3. Negatieve existentie-uitdrukkingen 206 ! II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH rDi.n Hm=f iri.t(i) n(=i) n rx Hm=f rn(=i) m iTi.t(=i) zS n a.w(y)=f ny wnt HA(y) nb sxAw.n=f Dd n=f sAA “Zijne majesteit heeft gezorgd dat (het) voor (mij) gedaan werd, aangezien zijne majesteit (mijn) naam kende toen ik (het ambt van) schrijver ontving uit (lett. van) zijn handen, terwijl er geen beschermer was die hij (zich) herinnerd heeft of iemand waartegen ‘wijze man’ gezegd werd.”942 Het is duidelijk dat ny hier een circumstantiële bijzin inleidt. De existentiële zin drukt immers een gebeurtenis uit die gelijktijdig plaatsvond met die van de hoofdzin. De hoofdzin zelf situeert zich in het verleden, m.n. op het ogenblik dat Hezi werd aangesteld tot schrijver. 260 4 B B 4 ( F)# #00 4 B4 #G" 7 4< #5/XM4#> > > #4026? B " ?>M21DD00 B = wn rDi Hm=f hAi(=i) r wiA aA stp(=i) zA iwi.t(=i) r wA.wt (KANAWATI , TetiCem5, 59b, 4) iri.t(i) Aw.t(=i) mi m Xry-tp nsw.t sk wi m zAb aD-mr ny wnt iry.t mit.t n mi.ty(=i) nb “Zijne majesteit placht (mij) af te laten dalen naar de grote bark, opdat (ik) beschermingsdienst zou doen, opdat (ik) zou gaan naar wegen, opdat (mijn) offers zouden gedaan worden als (iemand die) dienaar van de koning (is), hoewel ik zAb aD-mr was, terwijl er niets was dat op gelijkaardige wijze gedaan werd voor enige gelijke (van mij).”943 Ook in dit geval drukt de existentie-uitdrukking een bijzin uit: er was niets dat op gelijke wijze gedaan werd voor iemand anders toen de koning Hezi liet afdalen naar de grote bark. Het laatste voorbeeld –helaas fragmentarisch– komt uit de autobiografie van wASptH:944 CC CC CC CC CCC 15 # ) CC E 16CCC CCCC CC CC CC D CC CC CC B CCCCCCCCC CCCCCC CCCCCCC CCCC CC 4 CCC CCCCCC CCC E CCCC CC 261 13 * ) 14 4 O CCC CCCC CC MCC CC CC CC 0 CC CC 0 BCC CCCC=CCCCC CCCCCC CCCCCCC O F CCCCCC CCCCCC CCC CC = 4 A X M )499 942 Correct vertaald in S ILVERMAN, JARCE 37 (2000), p. 7 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 276. In KANAWATI en A BDER -R AZIQ, TetiCem 5, p. 37–38 en KANAWATI, BACE 10 (1999), p. 67 wordt de bijzin m iTi.t(=i) zS n a.w(y=f) vertaald als “while selecting a scribe because of his hand (i.e. ability)”, wat m.i. incorrect is. Ten eerste wordt de kundigheid van schrijvers normaalgezien verbonden met hun vingers en niet hun armen (vgl. de uitdrukking zS iqr n Dba.w=f in verschillende Middelegyptische teksten) en bovendien betekent iTi nooit ‘kiezen, selecteren’. Als de term gebruikt wordt i.v.m. ambten wordt het opnemen of aanvaarden van een ambt bedoeld (zie H ANNIG, AW I, p. 237a), m.a.w. Hezi (en niet de koning) moet het subject van iTi zijn. Overigens heeft H ANNIG de vertaling van KANAWATI min of meer overgenomen in ibid., p. 240b en p. 249a (“zum Schreiber nehmen wegen der Handfertigkeit”), al zijn er geen andere voorbeelden van dergelijke uitdrukking in het Oudegyptisch. G RUNERT, S., in: TLA vertaalt de uitdrukking als “beim Nehmen eines Schreibers für seine Verwaltungen”, wat ook niet correct kan zijn. 943 Voor de vertaling van het eerste deel van de zin, zie de bespreking van voorbeeldzin 40 op pagina 57. De existentie-uitdrukking wordt incorrect vertaald in KANAWATI en A BDER -R AZIQ, TetiCem 5, p. 38: daar lijkt het alsof er sprake is van een n zp sDm=f -constructie (“never the like was done . . . )”, terwijl er hier toch duidelijk een existentie-uitdrukking staat. In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 277 komt dit ook niet helemaal tot uiting (“with the like not being done”), al kan dit te wijten zijn aan de iets vrijere vertalingen die S TRUDWICK soms gebruikt. In S ILVERMAN, JARCE 37 (2000), p. 8, noot 29 wordt # 0 0 geïnterpreteerd als een passieve vorm uit het suffixconjugatiesysteem, vandaar de vertaling “while the like was not done . . . ”, wat m.i. moeilijk te verenigen is met de negatie ny wnt. Ik zie iry.t dan ook als een passief, perfectief vrouwelijke participium (‘iets dat gedaan werd’) en mit.t als een bijwoord, zie E DEL, AG, §639γ en H ANNIG, AW I, p. 511b 944 Voor een verbeterde uitgave van deze fragmentarische tekst, zie K LOTH, Autobiographischen Inschriften, afb. 4b. (Urk I, 42, 13–16) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.3. Negatieve existentie-uitdrukkingen 207 B # - ) $ & Dd Hm=f irr=f [(i)x.t nb(.t)] r s.t-ib iwi(.w) r=f r Xnw-a [... -]a.w(y) ny wnt (i)x.t nb(.t) [...] dwA.n=f ra [...] “Zijne majesteit zei dat hij alles naar wens gedaan had, toen hij gekomen was naar de residentie [. . .] terwijl er niets was [. . .] en hij aanbad Ra [. . .] ”945 Omdat de passage vlak vóór ny wnt beschadigd is, is het onduidelijk of de existentieuitdrukking hier een hoofd- of een bijzin uitdrukt, maar naar analogie met de andere attestaties van de ontkenning ny ligt het tweede meer voor de hand. 3) n-is wnt (?) + substantief: Volgens KAPLONY komt de uitdrukking n-is wnt –die bij mijn weten niet geattesteerd is in het Oud- of Middelegyptisch– voor in een inscriptie op de façade aan de rechterkant van het graf van mTTi . Dit is echter gebaseerd op een herstelling, die m.i. twijfelachtig is daar er geen enkele andere attestatie van dit patroon bekend is:946 CCCC B CCCCCCCC CCCCCCCCCCCCCCCCC A 6 CCCC # CCCCCC 4 ) CCCC CCCC CCCC & ! B 4 : =B 262 5 CCCC CCC CCCC 9 CCC CCCC B C 04,B CCCC ) CCC CCCCCC CCC CCC M CCCC CCCC D CC CC0 CC CC? CCCC CCCC B 0 M ! 7 ? \ 1 ) 4 ) 2 ?' CCCC [n is wn]t iw t H(n)qt n rmT sbi=f Hr=f m Xr.t-nTr [iri=f (i)x.t Dw(.t) r] Ax nb wn zmA=f-tA r imn.t nfr.t “[Er is geen] brood of bier voor de man die (lett.: terwijl hij) rebelleert tegen hem in de necropool [of die iets slechts doet tegen] enige Ax die (gewoonlijk) begraven werd in het mooie westen.”947 B KAPLONY meent dat de herstelling vrij zeker is, omdat er teveel plaats open is voor CCCCCCCC 948 Daarom voegt hij een negatie B D CCCC B enkel de uitdrukking CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC B . D 0 ? n-is in i.p.v. het D eenvoudige . Met dit voorstel zijn echter een aantal problemen verbonden: B a) de schrijfwijze D voor de negatie n is niet plausibel. M OERS heeft immers aangetoond dat die schrijfwijze uitsluitend voorkomt in situaties waarin het Middelegyptisch nn gebruikt. Zie hiervoor de bespreking in §4.3.1 op pagina 199.949 b) de negatie n-is wordt enkel gebruikt in combinatie met vormen uit het suffixconjugatiesysteem, om een adverbiaal element in de erop volgende zin te contrasteren met de vorige zin.950 De zin vóór de hier besproken passage951 gaat echter over 945 R OCCATI, Littérature, p. 110 vertaalt “Jamais [chose pareille] ne lui était arrivée et il pria Rê . . . ”, wat incorrect is—zelfs als er in de lacune een uitdrukking met xpr zou staan. De grammaticale constructie is immers duidelijk die van een ontkende existentiële zin, die bovendien als bijzin functioneert. Correct vertaald (zij het met enig giswerk voor de lacunes) in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 319 (“without anything like this happened before . . . ”) 946 Herstelling uit KAPLONY, OrNS 37 (1968), afb. 3. 947 Vertaald zoals hier in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 298. In KAPLONY, OrNS 37 (1968), p. 10 wordt de uitdrukking getranslitereerd en vertaald als n is wnt iw tA n rmT “[Wahrlich, es gi]bt kein (Opfer-)brot für jemanden . . . ”, terwijl er toch duidelijk ook een 7 -teken staat voor bier. Waarom dan het partikel iw na de uitdrukking n is wnt staat, is mij ook niet duidelijk. R OCCATI, Littérature, p. 146 vertaalt als een vraagzin (“Mais y a-t-il du pain pour un homme . . . ”) Voor de verklaring van het tweede deel van de zin, zie voorbeeldzin 208 op pagina 171. 948 “wohl sicher”, zie KAPLONY, OrNS 37 (1968), p. 38, §34. Buiten enkele argumenten die gebaseerd zijn op de beschikbare ruimte in de lacune geeft hij echter geen syntactische verklaring voor het voorgestelde D patroon. 949 Dit geldt ook voor de schrijfwijze B , al zijn hierop kennelijk wel enkele uitzonderingen. Als men dit herstelt –of misschien gewoon een D ?– hebben we wel al een aanvaardbare spelling van de negatie CCCC CC9CC CC 9 <CC <CC # B ink Ax iqr ink zS n-is. 950 E DEL, AG, §827 en M/W, GREC, §653. 951 > CC 4 CC ) : J 0 4 > " 0 CC iqr (m) iri.t.n=f “Ik ben een voortreffelijke Ax en een voortreffelijke schrijver (in) hetgeen hij gedaan heeft.” (Methethi, 33, 5–6) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.3. Negatieve existentie-uitdrukkingen 208 een ander onderwerp (nl. over de grafeigenaar zelf), zodat er onmogelijk sprake kan zijn van contrasterende adverbiale elementen. KAPLONY ’ S herstelling lijkt dus incorrect te zijn. Een negatieve existentie-uitdrukking n wnt past inhoudelijk goed in de context, maar hoe de rest van de lacune dan moet ingevuld worden is minder duidelijk. 4) iwty wnt + substantief: De uitdrukking iwty wnt, die éénmaal geattesteerd is in het Oudegyptisch, is duidelijk een omzetting van n wnt naar een betrekkelijke bijzin m.b.v. het relatiefwoord iwty “degene/datgene waarvoor niet geldt”.952 Dit is dus het oudere equivalent van een (theoretisch mogelijke) constructie nty n wnt.953 Het voorbeeld komt uit een fragment van de inscripties van itw-S: CCC CCC CCC CCC CCC [...] pf iwty wnt gnn.t=f [...] CCC " 263 14 CCC CCC CCC B , 5 5 ) CCC CCC←→ CCC CCC ) M B CCC←→ CCC CCC degene wiens zwakheid niet bestaat [. . .] ”954 D “ [. . .] Zoals reeds eerder is opgemerkt, kan de ontkende existentie-uitdrukking n wnt (die ook als circumstantiële bijzin voorkomt) reeds een betrekkelijke bijzin uitdrukken. Het betekenisverschil tussen de uitdrukking iwty wnt en de existentie-uitdrukking n wnt als betrekkelijke bijzin is net hetzelfde als het verschil tussen betrekkelijke bijzinnen die ingeleid worden door nty 955 of niet. Terwijl de eerste soort een restrictieve betekenis heeft en bedoeld is om het antecedent verder te specificeren, heeft de laatste soort een louter descriptieve betekenis, nl. meer achtergrondinformatie verschaffen over het antecedent.956 Restrictieve betrekkelijke bijzinnen impliceren dus een bepaald antecedent en descriptieve betrekkelijke bijzinnen een onbepaald antecedent. In voorbeeldzin 254 op pagina 202 wordt de uitdrukking n wnt iz im n rmT nb dus gebruikt om extra informatie te verschaffen over het onbepaald antecedent m s.t wab.t: ‘in een reine plaats waarin geen graf van enig mens was’, terwijl iwty wnt gnn.t=f een verdere bepaling is van het (reeds bepaald) antecedent, nl. het aanwijzend lidwoord pf : ‘degene wiens zwakheid niet bestaat’. 4.3.4 nn wn + onbepaald subject Een derde mogelijkheid om een existentiële zin te ontkennen is de uitdrukking nn wn.957 Die constructie komt reeds aan het einde van het Oude Rijk voor en zal in de loop van het 952 E DEL, AG, §1065. 953 Weliswaar niet geattesteerd in het Oudegyptisch en vermoedelijk ook niet in het Middelegyptisch, aangezien de gangbare ontkende existentie-uitdrukkingen nn wn of gewoon nn zijn, zie M/W, GREC, §1014. Een voorbeeld van dat laatste afhankelijk van het relatiefwoord nty is Urk IV, 1161, CCCC BDB 10: CCCC CCCC CCCC % B ) nty nn n=f “degene die niets heeft (lett.: waarvoor geldt: niet bestaande is (iets) aan hem)” 954 Correct vertaald in E DEL, AG, §1069 en M/W, GREC, §1014. R OCCATI, Littérature, p. 130 vertaalt “ce dieu (?) là, qu’il n’ait la faiblesse” en translitereert kennelijk iwt wnt, i.e. de ondergeschikte variant van n wnt om een objectszin in te leiden (zie hier §5.1.3 op pagina 215). Omdat de passage vlak ervoor beschadigd is, kan die mogelijkheid niet ontkend worden. 955 Of betrekkelijke bijzinnen met een participium/relatiefvorm. 956 M/W, GREC, §1001–1002. Zie verder ibid., §1003–1020 en §1021–1027 voor de verschillende mogelijke constructies die een restrictieve respectievelijk descriptieve betrekkelijke bijzin uitdrukken. 957 E DEL, AG, §924bb en S ATZINGER, Negativen Konstruktionen, §55–56. (Urk I, 192, 14) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.3. Negatieve existentie-uitdrukkingen 209 Middenrijk nn als inleiding van een ontkende existentiële zin verdringen.958 Er zijn reeds verschillende mogelijke vormen voorgesteld als oorsprong van de constructie nn wn, maar net zoals bij de positieve existentie-uitdrukking iw wn is dit niet zo eenvoudig te bewijzen. Volgens S ATZINGER is wn in de uitdrukking nn wn een participium als subject van de ontkenning nn, G ILULA meent dat het een sDm=f -vorm is en T HACKER denkt dat het een toestandsvorm is.959 In het Oudegyptisch is er slechts één voorbeeld van de constructie bekend, uit de 6e dynastie en (misschien niet toevallig) uit Opper-Egypte:960 1) nn wn + substantief: Uit de autobiografie van wni :961 E "5B K 3 3 3 G K 3 3 3 ) 6 " ? $3 7 3 3 3 2 K? 2 K ? ? 2 B * 2 * E8 , D B ! 9 9 9$ 41$ 44 ; # Sa.k(i) n=f wsx.t m SnD 2!C ? B C 9 D B 0 + 2 % B 35 B 7 2 " E >B) 264 4 E M? ) 9 n.t mH 60 m Aw=s mH 30 m sxw=s spi.t(i) n hrw 17 m Abd 3 Smw sT nn wn mw Hr Tz.w mni(.i) r xai-nfr-mri-n-ra m Htp “Ik heb er een breed schip voor getimmerd uit acaciahout van 60 el in zijn lengte en 30 el in zijn breedte, dat gebouwd was binnen 17 dagen in de derde maand van het zomerseizoen. Hoewel er geen water op de zandbanken was, meerde hij (de offertafel) ongeschonden (lett.: in vrede) aan bij de piramide Chainefermerenre.”962 In dit geval wordt de uitdrukking nn wn –die op zich een hoofdzinspatroon is– omgezet tot een bijzin door het partikel sT. 4.3.5 Uitdrukkingen met een vervoegde vorm van wnn + bepaald subject Om de niet-aanwezigheid van een bepaald subject uit te drukken, worden verschillende ontkende werkwoordsvormen van wnn gebruikt i.p.v. de eenvoudige constructies die hier958 Wat aanleiding geeft tot het ontstaan van de Nieuwegyptische ontkenning mn, zie M/W, GREC, §507. S ATZINGER, Negativen Konstruktionen, §56; G ILULA, JEA 56 (1970), p. 211 en T HACKER, JEA 35 (1949), p. 32. In D ORET, JNES 39 (1980), p. 40, noot 28 wordt G ILULA’ S verklaring verkozen boven die van S ATZINGER. 960 De constructie nn wn komt immers vooral in het Middelegyptisch voor, een taal waarvan de oorsprong vermoedelijk in Opper-Egypte te situeren is, in tegenstelling tot het Oudegyptisch uit de streek van Memfis, zie E DEL, AG, §21–22. 961 Zie ibid., §924bb en §1030aa voor de verbetering in S ETHE ’ S uitgave (die D B B heeft). Het suffix =f in de eerste zin verwijst terug naar Htp pn in de zin ervoor: Weni heeft speciaal een schip laten bouwen om een grote offertafel uit Hatnoeb te transporteren naar de residentie. 962 De meeste vertalers gaan uit van een transliteratie n wnt i.p.v. nn wn, maar dit maakt weinig uit voor de vertaling. De existentie-uitdrukking is correct vertaald in ibid.; B REASTED, Ancient Records, p. 149; S TRACMANS, AIPHO 3 (1935), p. 514; B OREUX , C., Études de nautique égyptienne: l’art de la navigation en Egypte jusqu’à la fin de l’Ancien Empire (BdÉ 50), Caïro 1925, p. 129; B RESCIANI, Letteratura, p. 22; R OCCATI, Littérature, p. 192; O SING, OrNS 46 (1977), p. 182; H OFMANN, LingAeg 10 (2002), p. 232; K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 183 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 356. In de volgende vertalingen wordt sT nn wn vertaald als circumstantiële bijzin bij de vorige zin, wat inhoudelijk minder logisch is (het feit dat er geen water op de zandbanken is belemmert niet zozeer het bouwen van een schip, dan wel het varen en bijgevolg aanmeren bij de piramide): E RMAN, ZÄS 20 (1882), p. 24; D ORET, NVS, p. 28; L ICHTHEIM, AEL 1, p. 21; D ONADONI, Letteratura2 , p. 50; R EINTGES, Weni, p. 51 en S IMPSON, Literature, p. 406. Voor het gebruik van een toestandsvorm in de derde (i.p.v. eerste) persoon enkelvoud van intransitieve werkwoorden als hoofdzinspatroon, zie O SING, OrNS 46 (1977), p. 167. In E DELS grammatica wordt de zin éénmaal vertaalt als actieve sDm=f -vorm met een suffix =i en éénmaal als passieve sDm(.w)=f zonder subject. 959 (Urk I, 108, 4–9) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.3. Negatieve existentie-uitdrukkingen 210 boven reeds vermeld zijn.963 Een voorbeeld van een ontkende prospectieve sDm=f is D , B B I ) ! ) n(n) wnn=f n(n) wnn zA=f Hr ns.t=f “Hij zal er niet zijn, zijn B )DB zoon zal niet (aanwezig) zijn op zijn troon.” De interpretatie van die zin is trouwens niet onomstreden: M ALAISE en W INAND beschouwen D als schrijfwijze voor de negatie nn en spreken over een constructie nn sDm=f.964 D ORET daarentegen interpreteert B B hier als een sDm.n=f -vorm, wat de constructie n wn.n=f oplevert. De ontkenning van de (afhankelijke) sDm.n=f m.b.v. n drukt een onmogelijkheid uit, wat volgens D ORET in deze zin goed past: “Hij kan kan niet bestaan, zijn zoon kan niet (aanwezig) zijn op zijn troon.”965 De vraag is echter maar of er een sDm.n=f -vorm van wnn bestaan heeft. In §3.2.1.4 op pagina 28 hebben we immers aangetoond dat er geen overtuigende bewijzen zijn die het bestaan van een wn.n=f -vorm bevestigen. In ons tekstcorpus is één voorbeeld te vinden van gelijkaardige constructie met wnn. (Urk VII, 10, 13) 1) n + prospectieve sDm=f : Het enige voorbeeld van deze constructie uit het Oude Rijk vinden we in spreuk 726 van de Piramidenteksten: d 1 4B 4 B4 D " 4DIB 265§2253c D 2 1 B = 9M * O 2Nt. 35 6 B D 2 2Nt. 35 , 1Nt. 4 9 B 4 n mwt Nt. n nsw.t n mwt Nt. n rmT n xpr n wnn (i)x.t nb(.t) ? 0 2 35 M Dw(.t) Dd.t(y)=sn ir Nt. Dw(.w) “Nt. zal niet sterven omwille van een koning, Nt. zal niet sterven omwille van een mens. Er zal niets slechts ontstaan of bestaan dat zij zullen zeggen tegen Nt. op slechte wijze.”966 (Pyr. §2253c–dNt (PT726)) In deze zin wordt de constructie n + prospectieve sDm=f als ontkend toekomstgericht hoofdzinspatroon gebruikt, zie verder §3.4.3.7 op pagina 93, waar nog een voorbeeld gegeven wordt waarin wnn gevolgd wordt door een adverbiaal predicaat en dus wellicht als converter (en niet als existentie-uitdrukking) functioneert. 2) imi + negatiefcomplement wnn: Van deze constructie, een existentie-uitdrukking in de vorm van een ontkende wenszin, is één voorbeeld bekend. Het komt uit inscriptie A2 van de autobiografie van snDm-ib (inti):967 CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC B CCCC A 5 CCCCCCC CC"CCC CCCCCCCC CCCC B 1 0 A 0 4 [imi wnn Dd (i)x.t is pw] m snDmD CCCC B 266 4CC CC CCCC CCCCC CC0 CC CC CCC * CC0 CCCC CCCC 2 CCCC CCCC CCCC B CCCC CCCC O CCCCC CC? CC CCM CCC 2 ? * < A CCCC CCCC 35 2 ib [n] izzi “Moge het zeggen dat het een zaak is van Izezi te verheerlijken niet 963 M/W, GREC, §537. 964 Hierbij doelen de auteurs wellicht op een subjunctieve sDm=f, aangezien ze de prospectief (die volgens hen ook ontkend wordt met de negatie nn steeds als nn sDm(.w)=f translitereren en de ontkende subjunctief soms een modale nuance van een onmogelijkheid heeft, zie ibid., §537 en §642. 965 G ILULA, JEA 56 (1970), p. 206–207. 966 Correct vertaald in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 312 en A LLEN, Pyramid Texts, p. 328. 967 Herstelling volgens B ROVARSKI, Senedjemib complex, fig. 1 (na pag. 90). (Urk I, 61, 4–5) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.4. Conclusie: existentie-uitdrukkingen 211 bestaan.”968 Het enclitisch partikel is 969 dient hier om de tweeledige nominale zin (i)x.t pw m snDm ib n izzi “Het is een zaak van het verheerlijken van Izezi” (waarbij de uitdrukking snDm ib duidelijk een woordspeling is op de naam van de grafeigenaar) te markeren als objectszin van de infinitief Dd (‘zeggen dat . . . ’). Die infinitief is dan het subject van de ontkende wenszin imi wnn, d.w.z. de subjunctief van het negatiefwerkwoord imi gevolgd door het negatiefcomplement wnn: “moge het zeggen dat . . . niet bestaan”970 4.4 Conclusie: existentie-uitdrukkingen In het Oudegyptisch kunnen de volgende constructies gebruikt worden om het bestaan of de aanwezigheid van een onbepaald respectievelijk bepaald subject uit te drukken: 1) positieve existentie-uitdrukkingen met onbepaald subject: a) iw wn + substantief als hoofdzin (3 attestaties). b) m=k wn + substantief als hoofdzin (1 attestatie). c) in wn + substantief als vragende hoofdzin (2 attestaties). 2) positieve existentie-uitdrukkingen met bepaald subject. In dit geval wordt een vervoegde vorm van wnn gebruikt i.p.v. de hierboven vermelde typische existentie-uitdrukkingen. Er zijn voorbeelden van een perfectieve sDm=f (1 attestatie), een prospectieve sDm=f (1 attestatie), een nominale sDm=f (1 attestatie), een participium (1 attestatie), een infinitief (1 attestatie), een imperatief (1 attestatie) en een toestandsvorm (2 attestaties). 3) negatieve existentie-uitdrukkingen met onbepaald subject: a) n wnt + substantief als hoofdzin (1 attestatie), circumstantiële bijzin (2 attestaties) of descriptieve betrekkelijke bijzin (2 attestaties). b) ny wnt + substantief als circumstantiële bijzin (3 attestaties). c) iwty wnt + substantief als restrictieve betrekkelijke bijzin (1 attestatie). d) nn wn + substantief als hoofdzin (1 attestatie). Omdat dit hoofdzinspatroon ingeleid wordt door het partikel sT is er in feite toch sprake van een bijzin. 968 Zo vertaald (maar iets vrijer) in ibid., p. 92 en S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 312. Gelijkaardig vertaald (maar niet als ontkende wenszin) in G ILULA, JEA 56 (1970), p. 208; S ILVERMAN, Interrogative constructions, p. 90 en W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 19 (“It is not a case of saying something merely by way of gratifying Izezi”), wellicht omdat wordt 0 2 nog als onderdeel van de vorige zin geïnterpreteerd wordt. Dit is ook het geval in E ICHLER, SAK 18 (1991), p. 144 (“daß mein Herz dadurch erfreut wurde”) en de hier besproken passage wordt dan vertaald als “Es is keine Rede nur zur Freude des Jzzj”, waarbij D B B kennelijk als ontkende existentie-uitdrukking gelezen wordt (wellicht een prospectief, maar dit wordt niet zo vertaald). In R OCCATI, Littérature, p. 125 wordt de passage vertaald als “Je ne dis certes pas chette chose pour dire, que le cœur d’Izezi se réjouit”. H AFEMANN , I., in: TLA vertaalt “Es soll nicht (einfach nur) Gerede sein, sondern das ist ein Sache, das Herz des (Djedkare)-Isesi zu erfreuen”. Grotendeels onvertaald gebleven in B REASTED, Ancient Records, p. 122. 969 Een andere interpretatie wordt gegeven in G ILULA, JEA 56 (1970), p. 208: n...is is hier de nexale negatie van een nominale zin van het type nom sDm=f pw, waarbij wnn Dd (i)x.t de sDm=f -vorm is en n wnn als ontkende existentie-uitdrukking functioneert. De vertaling daar luidt “Not that there is a saying of a thing to delight Isesi.” In de context van een brief van de koning aan snDm-ib lijkt een ontkende wenszin echter logischer dan een neutrale opmerking. 970 Gelijkaardig verklaard door A LLEN in B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 93, al wordt de uitdrukking daar iets vrijer vertaald als “Don’t let it be said that it is a matter of (just) gratifying Izezi”. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 4.4. Conclusie: existentie-uitdrukkingen 212 4) negatieve existentie-uitdrukkingen met bepaald subject. In dit geval wordt de ontkende variant van een vervoegde vorm van wnn gebruikt. Er zijn voorbeelden van een ontkende prospectieve sDm=f n wnn + substantief (1 attestatie) en een ontkende wenszin imi wnn + substantief (1 attestatie). KAPLONY heeft gesuggereerd dat er ook een ontkende existentie-uitdrukking n-is wnt bestaat, maar dit is onwaarschijnlijk. Of een bepaalde existentie-uitdrukking als existentiële of presentatieve zin beschouwd moet worden, hangt niet alleen af van de gebruikte constructie. Uitdrukkingen zoals iw wn, n wnt, ny wnt of nn wn worden steeds gevolgd door een onbepaald subject en drukken per definitie het bestaan (of de ontkenning daarvan) van het subject uit. Er zijn echter een aantal voorbeelden waarin uit de context blijkt dat er een presentatieve betekenis bedoeld moet zijn. Existentie-uitdrukkingen met een vervoegde vorm van wnn worden steeds gevolgd door een bepaald subject en drukken per definitie de aan- of afwezigheid van het subject uit, aangezien spreken over een bepaald subject reeds veronderstelt dat dit subject bestaat. Toch zijn er ook van die constructies enkele voorbeelden te vinden waarin de context eerder een vertaling door ‘bestaan’ dan door ‘aanwezig zijn’ vereist. Hoofdstuk 5 Partikels afgeleid van wnn Omdat de partikels wnt en wnnt niet meer onder de noemer ‘wnn als converter’ vallen, is ook dit hoofdstuk anders opgebouwd dan dat over het werkwoord wnn als converter. Achtereenvolgens komen aan bod: vorm, functie en betekenis, negatie, mogelijke constructies en syntactische posities van wnt; vorm, betekenis en syntactische posities van wnnt. 5.1 5.1.1 Het proclitische partikel wnt Vorm Het proclitische partikel B B wnt –dat als voegwoord optreedt om objectszinnen in te leiden– is in oorsprong ongetwijfeld een gesubstantiveerd vrouwelijk perfectief participium van wnn. Het stemt etymologisch overeen met de uitdrukking ‘(het feit) dat’ en markeert zo het nominale karakter van de propositie die erop volgt. De negatieve tegenhanger van wnt is D M iwt ‘(het feit) dat niet’. Vanaf het einde van de 5e dynastie treedt het proclitisch partikel ntt op, oorspronkelijk de vrouwelijke vorm van het relatiefwoord nty.971 Dit partikel komt aanvankelijk weinig voor, maar wordt na verloop van tijd steeds meer en meer gebruikt i.p.v. wnt en zal in het Middelegyptisch wnt bijna volledig verdringen.972 5.1.2 Functie en betekenis Omdat E DELS bespreking van de objectszinnen verouderd is,973 baseren we ons hier vooral op de bespreking van M ALAISE en W INAND, die immers ook de situatie in het Oudegyptisch beschrijft.974 Het Egyptisch beschikt over verschillende methodes om een zin als objectszin te markeren. Welke methode in een bepaald geval gebruikt wordt, hangt ook deels af van de aard van de objectszin. Wat dat betreft maken M ALAISE en W INAND een onderscheid tussen drie verschillende objectszinnen, nl. zinnen die:975 a) een globaal proces uitdrukken, bv. ‘ik weet dat jullie morgen komen’. 971 E DEL, AG, §1018–1020. 972 M/W, GREC, §912–915. 973 In E DEL, AG, §1015–1027. 974 Zo komen de drie verschillende methodes om objectszinnen die een globaal proces uitdrukken te markeren reeds in de Piramidenteksten voor (net als het partikel ntt overigens). 975 M/W, GREC, §900–901. 213 II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.1. Het proclitische partikel wnt 214 b) een proces voorstellen als een situatie, bv. ‘ik heb de deur open gevonden’.976 Zulke objectszinnen komen meestal na werkwoorden van waarneming voor. c) een intentie van het subject van de hoofdzin uitdrukken, bv. ‘ik wil dat jullie morgen komen’. Objectszinnen van die categorie komen hoofdzakelijk na werkwoorden voor die een aansporing, een verlangen of een vrees uitdrukken. Wat ons hier vooral interesseert zijn de zinnen die een globaal proces uitdrukken, wat wellicht de meest frequente categorie van objectszinnen is.977 Die zinnen kunnen voorkomen na declaratieve werkwoorden (bv. Dd ‘zeggen’), werkwoorden van kennen (bv. rx ‘weten’) en werkwoorden van waarneming (bv. mAA ‘zien’). Voor objectszinnen afhankelijk van zulke werkwoorden zijn er drie constructies mogelijk: 1) eenvoudige nevenschikking, waarbij de hoofdzin en de bijzin naast elkaar worden geplaatst. Deze constructie kan gebruikt worden met alle soorten zinnen, maar bij verbale zinnen met een werkwoordsvorm van het suffixconjugatiesysteem wordt deze vorm vervangen door een nominale sDm=f –zonder dat deze evenwel een emfatische functie heeft–, een prospectieve of een subjunctieve sDm=f.978 2) nevenschikking met is. Het enclitisch partikel is kan gebruikt worden om hoofdzinspatronen (zoals bv. nominale zinnen van het type ink X) als syntactisch ondergeschikt te markeren, zodat dergelijke zinnen ook als objectszin kunnen functioneren. Daarnaast wordt is ook gebruikt om een bepaald zinsdeel als ‘comment’ te markeren in een zin, zodat de betekenis van is in sommige constructies op het eerste zicht niet altijd even # ? duidelijk is.979 Een voorbeeld hiervan is 0 M F L 4 A ' 4 4 ) B L 0 ? 4 7 M ) iw Hm.t=i rx.ti nTrr=f iri.n=s is (s)t Xr wD=f “Mijne majesteit weet dat hij goddelijk is en dat het overeenkomstig zijn bevel is dat zij dat gedaan heeft.”980 Volgens M ALAISE en W INAND wijst het partikel is er hier op dat de werkwoordsvorm in de tweede zin een emfatische functie heeft.981 De eerste nominale sDm=f (zonder is) heeft dan geen emfatische functie, de tweede (mét is) daarentegen wel. Dit is m.i. echter incorrect: beide nominale sDm=f -vormen leiden een objectszin in die afhankelijk is van rx.ti, dus iri.n=s kan onmogelijk een emfatische functie hebben. Het is dan ook het element is –en niet het werkwoord– dat in de tweede zin de emfase legt. 3) introductie door een partikel dat als voegwoord functioneert. De objectszin wordt dan 976 Dezelfde zin zou ook op de manier van a) uitgedrukt kunnen worden, nl. ‘Ik heb gevonden dat de deur open was’. 977 Op de twee andere soorten objectszinnen gaan we niet verder in, omdat die niet ingeleid kunnen worden door wnt. Wel kunnen allerlei vervoegde vormen van wnn gebruikt worden om non-verbale zinnen om te zetten in een objectszin van type c). Voorbeelden hiervan zijn reeds aan bod gekomen op de gepaste plaats, zie §3.4.3.5 op pagina 78, §3.5.3.6 op pagina 109 en §3.6.3.7 op pagina 132. 978 E DEL, AG, §1016–1017; M/W, GREC, §905 en ibid., §906–910 voor opmerkingen bij specifieke constructies. 979 Volgens G ILULA daarentegen heeft het partikel is in al deze gevallen dezelfde functie: het is een morfeem voor onderschikking van non-verbale zinnen die niet ingeleid worden door iw, nl. nominale en adjectivische zinnen, participial statement en emfatische zinnen met een benadrukt adverbiaal element, zie G ILULA , M., Coffin Texts Spell 148, in: JEA 57 (1971), p. 16–17. Dat die laatste categorie zinnen ook gerekend wordt tot de non– verbale zinnen hangt uiteraard af van de exacte grammaticale interpretatie van dergelijke zinnen: volgens P OLOTSKY zijn dit in essentie adverbiale zinnen. 980 In ons tekstcorpus is er een inhoudelijk gelijkaardige zin die een andere interessante constructie gebruikt om de emfatische constructie te bewaren in ondergeschikte positie, zie voorbeeldzin 147 op pagina 129. 981 M/W, GREC, §911. (Urk IV, 363, 6–7) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.1. Het proclitische partikel wnt 215 voorafgegaan door wnt (in het Oudegyptisch zeer gebruikelijk) of ntt (de normale manier in het Middelegyptisch). Volgens E DEL worden na wnt en ntt dezelfde constructies gebruikt en is het enige verschil tussen beide partikels van chronologische aard. P OLOTKSY daarentegen heeft opgemerkt dat wnt enkel die zinnen inleidt die in zelfstandig gebruik ingeleid worden door iw, zoals een adverbiale zin, pseudoverbale constructie of een afhankelijke sDm.n=f.982 Op enkele uitzonderingen na klopt dit in ons tekstcorpus.983 Het oudere voegwoord wnt kent dus nog een redelijk beperkt gebruik. De objectszinnen drukken een absolute tijd uit en hebben een indicatieve waarde. Constructies die normaal gezien niet ingeleid worden door iw (zoals nominale of adjectivische zinnen) komen slechts zeer uitzonderlijk na wnt voor.984 Vanaf het Middenrijk is het gebruik van wnt overbodig geworden en gebruikte men ntt in dezelfde omstandigheden.985 Het partikel ntt heeft niet de syntactische beperkingen van wnt en kan zowel door nonverbale als verbale zinnen of cleft-sentences gevolgd worden.986 Als het subject van de ondergeschikte zin pronominaal is en onmiddelijk na wnt volgt (dus bij adverbiale en pseudoverbale zinnen, alsook bij verbale zinnen met vooropgeplaatst subject), worden voor de tweede en derde persoon enkelvoud de suffixpronomina =k, =T, =f en =s gebruikt. Voor de eerste persoon enkelvoud wordt echter het afhankelijk pronomen wi gebruikt. Voor de meervoudsvormen (n, Tn en sn) is het onmogelijk vast te stellen welke van de twee pronomina gebruikt wordt, aangezien de vormen daarbij formeel identiek zijn.987 5.1.3 De ontkenning van wnt Er zijn in het Oud- en Middelegyptisch verschillende manieren om objectszinnen ingeleid door wnt/ntt te ontkennen: 1) in het Oudegyptisch gebruikt men om een objectszin te ontkennen in de plaats van wnt B B DM A het negatieve voegwoord iwt ‘dat niet’, bv. * O >4F "Q 4)0B>00 = Dd.n=k xr Hm(=i) iwt zp ini.t(i) mi.t=f in ky nb “Jij hebt aan (mijne) majesteit gezegd dat nooit iets gelijkaardigs is gebracht door elke andere.” iwt zp ini.t(y) mi.t=f is de ondergeschikte variant van het hoofdzinspatroon n zp + subjunctieve sDm=f.988 2) na iwt kan ook een existentie-uitdrukking gebruikt worden, wat resulteert in de constructie iwt wnt.989 Dit is in feite de ondergeschikte variant van de negatieve existentieuitdrukking n wnt “niet bestaande is”, die in §4.3.3 op pagina 201 reeds besproken is. 982 P OLOTSKY, OrNS 38 (1969), p. 480. 983 Nl. voorbeeldzin 284 op pagina 224, waar wnt gevolgd wordt door de constructie subject + n sDm.t=f. Een ander geval zijn voorbeeldzinnen 286 op pagina 225 en 287 op pagina 225, waar de negatieve tegenhanger van wnt, nl. iwt gevolgd wordt door het element wnt van de negateiev existentie-uitdrukking n wnt. 984 In de periode waarin wnt en ntt naast elkaar gebruikt werden veronderstelt P OLOTKSY dat ntt in de constructies die normaal ingeleid worden door wnt dan teruggaat op het partikel m=k in een onafhankelijke zin. Wanneer daarentegen wnt voorkomt in syntactische posities waarin normaal gezien ntt gebruikt wordt, is er sprake van een stilistisch hyperarchäisme: men heeft het partikel wnt om stilistische redenen vervangen door het archaïsche wnt, maar dit is gebeurd in een syntactische positie waarin dat eigenlijk ongeoorloofd is, zie ibid., p. 480–481. 985 M/W, GREC, §912. Reeds in de Sarcofaagteksten wordt wnt slechts zelden gebruikt. 986 ibid., §915. 987 E DEL, AG, §165e en §170e. 988 ibid., §1027 en M/W, GREC, §914. 989 E DEL, AG, §1027 en A LLEN, Middle Egyptian, §22.15. (Urk I, 129, 2–3) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.1. Het proclitische partikel wnt 216 De letterlijke betekenis van iwt wnt is dus “(bv. weten) dat niet is . . . ”. Een voorbeeld uit het Middelegyptisch is het volgende: 0 M > 4 D M B B 0 2 2 0 = # J " iw=k rx.t(i) iwt wnt(=i) m-m iA.tyw “Jij weet dat ik niet onder de heuvelbewoners ben.” 3) in het Middelegyptisch kan er na ntt (of wnt) een negatieve zin geplaatst worden, D# HH bv. een negatieve existentiële zin ingeleid door nn: B B !FKB B B ) ? = ! H > siA.n Hm=i wnt nn iri.t(y)=f(y) st nb Hr-xw=k “Mijne majesteit wist dat er niemand is die het zal (kunnen) doen buiten jou.” Die constructie is onmogelijk in het Oudegyptisch.990 (CT II, 125fG2T (Sp. 111)) (Berlin, 1024, 9) De constructies uit 1) en 3) zijn niet opgenomen in deze studie, omdat 3) niet voorkomt in het Oudegyptisch en er in 1) geen vorm van wnn gebruikt wordt. Van constructie 2) zijn er wel twee attestaties uit het Oudegyptisch bekend, hier besproken als voorbeeldzinnen 286 op pagina 225 en 287 op pagina 225. 5.1.4 Mogelijke constructies In de literatuur zijn reeds de volgende constructies voorgesteld voor het partikel wnt (de voorbeelden komen allemaal uit het Middelegyptisch): 1) adverbiaal predicaat: wnt kan een adverbiale zin inleiden,991 bv. 4 4 4 J B B ?B; B E r rx.t stx wnt=sn Hna=k “ . . . totdat Seth weet dat zij met jou zijn.” 2) adjectivisch of nominaal predicaat: zéér zelden kan wnt gevolgd worden door een zin die zelfstandig niet ingeleid wordt door iw, zoals een nominale of adjectivische zin. Een voorbeeld van een nominale zin –waarbij ook het partikel is staat, zonder enige VM # betekenisverandering–992 is (Sp. 148) B B ! J 0 ? " M wnt mtw.t wsir is pw “ . . . dat het het zaad van Osiris is.” 3) pseudoverbaal predicaat (subject + toestandsvorm of subject + r + infinitief): objectszinnen na wnt kunnen ook een pseudoverbale constructie bevatten, bv. met een toestandsvorm of met de constructie r + infinitief.993 Volgens M ALAISE en W INAND kan wnt in het Middelegyptisch niet gevolgd worden door een pseudoverbale constructie met Hr + infinitief,994 maar niettemin geeft A LLEN hiervan een voorbeeld in zijn B 9 A Ddw wnt=f Hr Tz=i “degene van wie gezegd wordt grammatica, nl. * O MI)!!T dat hij mij aan het vastbinden is”.995 Een voorbeeld van wnt gevolgd door r + infinitief E B?BB is het volgende: 0 M * iw Dd.n=sn wnt.s<n> r Xnn mAa.t B O B ?4A B ) “Ze hebben gezegd dat ze Ma’at zouden verstoren.” 4) sDm.n=f : een onafhankelijke zin met een iw sDm.n=f kan tot objectszin gemaakt worden door hem in te leiden met wnt, zoals in voorbeeldzin 278 op pagina 221. Alle bovenstaande constructies komen voor in ons tekstcorpus. Het enige dat we hieraan moeten toevoegen is de enigszins eigenaardige constructie subject + n sDm.t=f uit voorbeeldzin 284 op pagina 224.996 990 E DEL, AG, §1027. 991 M/W, GREC, §735. 992 ibid., §913. 993 A LLEN, Middle Egyptian, §15.11 en §17.11. M/W, GREC, §760 en §787. 995 A LLEN, Middle Egyptian, §15.11. 996 Weliswaar slechts één attestatie in het huidige onderzoek, maar het tekstcorpus uit Balat –dat nog grotendeels ongepubliceerd is– is dit een courante uitdrukking. Zie verder de bespreking van voorbeeldzin 284. 994 (ZÄS 58, 29) (CT II, 217eS1Cb ) (CT VI, 328gB1L (Sp. 695)) (CT VI, 278dTh.T.319 (Sp. 656)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.1.5 5.1. Het proclitische partikel wnt 217 Syntactische posities van deze constructies Zoals reeds in §5.1.2 op pagina 213 vermeld, kunnen objectszinnen ingeleid door wnt volgen op declaratieve werkwoorden, werkwoorden van kennen en werkwoorden van waarneming. In ons corpus komen zulke objectszinnen enkel na de werkwoorden Dd en rx voor, alsook na de prepositie n: 5.1.5.1 Na Dd ‘zeggen (dat)’ 1) adverbiaal predicaat: Het eerste voorbeeld hiervan komt uit de autobiografie van wni : B E " 8 B 267 12 * O B \>XSSS 2 # S S S B 2 4 2 > 8 Dd.t(i) wnt btk.w nxt(.w) m xAs.tyw (i)pn m Sr.t tp(y) nAiw “Er werd gezegd dat de sterke opstandelingen onder deze vreemdelingen zich op de rug (lett. de neus) van Tepgehes bevonden.”997 (Urk I, 104, 12) Het tweede voorbeeld komt uit de Piramidenteksten: b 8 4 " B Dd.n n=sn wdn sxm=f BB?BMO I 1 268§2085a * O B ?M 2)& B 2N.35 B 2 0 2 ? wnt N. pn m wa im=sn “Degene wiens macht gewichtig is heeft aan hen gezegd dat deze N. één van hen is.”998 997 Correct vertaald in K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 194. De term Sr.t ‘neus’ (zie H ANNIG, AW I, p. 1315a) wordt in R OCCATI, Littérature, p. 195 vertaald als ‘de bergpas die boven het land van de Gazelle is’, waarbij als tp(y) gelezen wordt, idem in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 355 (“the area above Gazelle Nose”). De letterlijke vertaling van deze geografische aanduiding luidt “de neus van ‘Het hoofd van de gazelle”’. De precieze betekenis en locatie hiervan zijn niet helemaal duidelijk, al heeft men wel reeds voorgesteld dat > vertaald kan worden als ‘Antilopenkopberg’ (waarbij Sr.t dan op de ‘rug’ van de berg slaat) en dit het Karmelgebergte is. Voor een grondige bespreking van de term, zie o.a. G UNDLACH , R., Die Zwangsumsiedlung auswärtiger Bevölkerung als Mittel ägyptischer Politik bis zum Ende des mittleren Reiches (Forschungen zur antiken Sklaverei 26), Stuttgart 1994, p. 120–122; G OEDICKE , H., The Alleged Military Campaign in Southern Palestine in the Reign of Pepi I (VIth Dynasty), in: RSO 38 (1963), p. 187–197 en de verdere referenties in D ORET, NVS, p. 83, noot 967 en H OFMANN, LingAeg 10 (2002), p. 235, opm. 50. Hoe > juist getranslitereerd moet worden is niet helemaal duidelijk: mogelijkheden zijn o.a. mA-HD, niAw of gHs, zie H ANNIG, AW I, p. 494b, 594c en 1372b. De naam vindt zijn oorsprong dan wellicht in een uiterlijke gelijkenis tussen de vorm van het gebergte en het hoofd van een antilope, vergelijk bv. de zgn. ‘Gierenrots’ in Elkab. Gelijkaardig vertaald (al wordt soms de term ‘gazelle’ i.p.v. ‘antilope’ gebruikt en wordt Sr.t al dan niet als onderdeel van de plaatsnaam beschouwd) in L ICHTHEIM, AEL 1, p. 20; S TRACMANS, AIPHO 3 (1935), p. 512 (weliswaar iets vrijer); W ILSON, Egyptian Historical Texts3 , p. 228; G UNDLACH, Zwangsumsiedlung, p. 203; B RESCIANI, Letteratura, p. 21; D ONADONI, Letteratura2 , p. 49; L ALOUETTE, Textes sacrés et textes profanes, p. 24; R EINTGES, Weni, p. 49; H OFMANN, LingAeg 10 (2002), p. 231. In S IMPSON, Literature, p. 205 wordt de benaming als Sr.t tp wnDw (“Nose-of-the-head-of the goat”) gelezen, zo ook in D ORET, NVS, p. 83, voorbeeld 140. G OEDICKE , H., Quotations in Old Kingdom Inscriptions, in: F IRCHOW, O. (red.), Ägyptologische Studien (Fs. Grapow) (VIO 29), Berlijn 1955, p. 100 leest kennelijk als determinatief bij Sr.t en vertaalt de hele uitdrukking als “in the land of Gazelle-nose”. Incorrect vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 144 (terminologisch niet helemaal correct) en E RMAN, ZÄS 20 (1882), p. 18 (zeer fragmentair vertaald). De B tekengroep wordt in sommige vertalingen beschouwd als het adjectief nxt(.w) ‘ sterke’ bij btk.w en in andere vertalingen als n (i)x.t ‘omwille van een zaak’, wat m.i. een nogal vage bepaling is. 998 Zo vertaald in E DEL, AG, §1026; A LLEN, Inflection, §573 en FAULKNER, AEPT Suppl., p. 287. In A LLEN, Pyramid Texts, p. 293 worden datief en subject omgewisseld en zijn het =sn die iets aan wdn sxm=f gezegd hebben. (Pyr. §2085a–cN (PT688)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.1. Het proclitische partikel wnt 218 2) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm): Het tot nu toe enige gepubliceerde voorbeeld van deze constructie na Dd vinden we in spreuk 659 van de Piramidenteksten: b , 4J I ) 1 2 ' i-zbi xr ra Dd=Tn xr ra 269 §1862a 0 B 0 0 4 $ * O B 4$* ? N$ B 2. B Dsr rmn m iAb.t wnt=f ii(.w) m nTr “Ga naar Ra en vertel aan Ra, wiens schouder verheven is in het oosten dat hij gekomen is als god.”999 (Pyr. §1862a–bN (PT659)) Daarnaast zijn er in het archief van kleitabletten uit Balat nog een aantal attestaties van deze constructie gevonden. Het gaat hierbij op stereotiepe uitdrukkingen, zodat de meeste attestaties wellicht vrijwel identiek zullen zijn. Helaas zijn de tabletten uit Balat nog niet volledig gepubliceerd, zodat ze niet opgenomen konden worden in deze studie. Zie ook de opmerkingen in voetnoten 1031 op pagina 224 en 1033 op pagina 224. 3) pseudoverbale constructie (subject + r + infinitief): De enige twee –deels beschadigde– voorbeelden hiervan komen uit de inscriptie B van snDm-ib (inti), die een brief van koning izzi aan snDm-ib bevat.1000 In het eerste voorbeeld is het werkwoord waarvan wnt afhankelijk weggevallen, maar dit is waarschijnlijk een vorm van het werkwoord Dd :1001 In het tweede voorbeeld is de passage nà wnt weliswaar beschadigd, maar de prepositie r doet vermoeden dat er hier ook een pseudoverbale constructie heeft gestaan zoals in het eerste voorbeeld:1002 CCCCCCCCCCCCCCCCC CCCCCCCC CCC 62,1 # E2 > CCC CCCC CCCCCCCC CCCC B > 270 17CC CCCC CCC CC CCCC / ←→ CCC 5 CCCC * CCCC CCC [... sk Tw Dd=k] CC? CCCC CCCC , CCC CCC M CCCC CCCC O CCCC 4 F CCCC B >4 )* O 2 CCCC xr Hm(=i) wnt=k r iri.t S xft Dd.t m [stp-zA ...] “ [. . .] [terwijl je zei] tegen (mijne) majesteit dat je het terrein zou aanleggen volgens hetgeen gezegd is in de paleisraad [. . .] ”1003 CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC CCC CCC CCC [...] kA.t m CCCCCC CCCC CCC CCCCCCCC D CCCC < CCC >4FB 271 3CCC CCCC CCCC CCCC CCC CCC CCC B > 4 CCC / CCCC 5 CCCC CCCC CCCC CCCC 2 CC CCCCCC CCCC 2 CCCC CCCC CCCC? > >,M* CCC O CCC←→ CCC CCCCCC CCC CCC ( CCCC CCCC 2 CCCC stp-zA m xm.t=k sk Tw Dd=k xr Hm(=i) wnt=k r [...] “ [. . .] het werk in het paleis in jouw afwezigheid, terwijl jij zei tegen (mijne) majesteit dat je zou [. . .] ”1004 999 Correct vertaald in A LLEN, Inflection, §573 en A LLEN, Pyramid Texts, p. 268. In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 270 wordt Dsr rmn als objectszin bij Dd vertaald en wnt=f ii als een bijzin van tijd, wat moeilijk te verklaren is. Voor de hier gegeven vertaling zou men misschien nog een resumptief pronomen =f bij rmn verwachten. 1000 Herstelling volgens E DEL, AG, §1025 en B ROVARSKI, Senedjemib complex, fig. 2 (na pag. B 1002 90). 1001 G OEDICKE, Quotations, p. 104 herstelt hier een sDm.n=f -vorm, nl. * . Ook opgemerkt in O > ibid., p. 93–106. 1003 Grammaticaal correct vertaald (afgezien van de term S, cfr. infra, met sDm.n=f van Dd ) in R OCCATI, Littérature, p. 125; G OEDICKE, Quotations, p. 104; idem, maar met enkel een perfectieve sDm=f in M/W, GREC, p. 567, vb. 1499; idem, maar ingeleid door sk Tw in B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 94; W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 19; B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 94; S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 313 en door G RUNERT, S. in: TLA. Foutief vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 123 (als een hoofdzin die een bevel uitdrukt: “Thou shalt make a lake . . . ”). Voor de vertaling van S in deze context als ‘terrein, grondgebied’, zie de uitgebreide bespreking van de term in het Oude Rijk in B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 97–98, waar beargumenteerd wordt dat een vertaling met ‘vijver’ onmogelijk past in de context van de zin. 1004 Correct vertaald in R OCCATI, Littérature, p. 125; G OEDICKE, Quotations, p. 104; B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 94; W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 19; B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 94; S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 313 en door G RUNERT, S. in: TLA. In B REASTED, Ancient Records, p. 123 te fragmentair vertaald om te beoordelen. (Urk I, 61, 17–62, 2) (Urk I, 62, 3) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.1. Het proclitische partikel wnt 219 4) sDm=f : Het enige min of meer duidelijk voorbeeld van de constructie wnt + sDm=f vinden we in de inscripties van wAS-ptH:1005 CCC 4 CCCCCC CCC CCC B CCC 9CCC CCCCCC CCC10 B B ) . ) E M B " ! CCC 2728CCC CCC CCC /) 4F)B B )O\ O ? CCC ( CC CC0 CCCC CCCCF CCC CCC CCC←→ CCC CCC * rDi.in Hm=f iTi.t(y) n=f Aa.w n zXA [. . .] Dd=sn xr Hm=f wnt=f dbAx=f “En toen liet zijne majesteit een koker van geschriften brengen voor hem [. . .] ze zeiden aan zijne majesteit dat hij bewusteloos geworden was.”1006 (Urk I, 42, 8–10) Volgens D ORET is dbAx=f in deze zin een afhankelijke sDm=f.1007 5) passieve sDm.(w)=f : Deze constructie komt enkel voor in de uitdrukking ir nf Dd.w xr Hm wnt xtm(.w) wD.w, die in twee Ouderijksdecreten bewaard is en naar alle waarschijnlijkheid in een in een derde decreet hersteld mag worden: Decreet Koptos B (van koning nfr-kA-ra ppy): B B 17 16 # ) B ! !7M! 273 15 0 4 ) * O M4F B 4 ! M 6B49 4 # (B<( 6B 2 ( M # " = O 9<(=7M 2 9 B ir nf Dd.w xr Hm(=i) wnt xtm(.w) wD.w nw nsw.t r Sma r iri.t hAw n kA.t n.t nsw.t m fAw Sd.t kA.t nb(.t) wD.t iri.t m Sma pn “Wat betreft die dingen die gezegd zijn bij (mijne) majesteit dat de decreten van de koning verzegeld zijn voor Opper-Egypte om een verplichting tot arbeid van de koning uit te voeren, bestaande uit dragen, transporteren of eender welke (andere) arbeid die bevolen is 1005 B Daarnaast heeft men ook voorgesteld om het partikel wnt te lezen in een decreet van koning tti uit B B Abydos, maar dit berust op een foutieve aanvulling. In de passage Urk I, 207, 17 * O >4F B 4 staat oorspronkelijk géén na B en die hoeft niet aangevuld te worden (zoals in G OEDICKE , KDAR, p. B 37, opmerking (4) voorgesteld werd) omdat de wn pr.t(i) ook verklaard kan worden als een actief perfectief participium meervoud van wnn (met nn als antecedent), gevolgd door een toestandsvorm. Omdat de passage die volgt op wn pri.t(i) verloren is, kan men misschien moeilijk een definitieve uitspraak doen over de hier gebruikte constructie. Toch is een verklaring die geen aanpassingen aan de oorspronkelijke tekst vereist te verkiezen boven een verklaring die gebaseerd is op een aanvullig, zeker als beide inhoudelijk even plausibel zijn. Zie daarom de bespreking van voorbeeldzin 202 op pagina 167. 1006 In R OCCATI, Littérature, p. 110 wordt Aa.w vertaald als “une boîte des écrits” en wnt=f dbAx=f als “qu’il était perdu”. S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 319 vertaalt de term gelijkaardig, maar interpreteert dbAx=f wel zoals hier. Volgens H ANNIG, AW I, p. 2 is Aa.w een soort koker voor allerlei objecten (wapens, schrijfgerief, geschreven stukken, [. . .] ). Ook correct vertaald in E DEL, AG, §1021; G OEDICKE, Quotations, p. 100; K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 149–150. D ORET, NVS, p. 34, vb. 28 verkiest Dd als een circumstantiële sDm=f te lezen (in tegenstelling tot E DEL, AG, §470aa), wat gezien de lacune ervoor mogelijk (zie D ORET, NVS, p. 27, voetnoot 136), maar zeker niet noodzakelijk is. Slechts gedeeltelijke vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 112. Voor de betekenis van de term dbAx, zie G RDSELOFF , B., La lecture et le sens du mot dbA, in: ASAE 38 (1938), p. 353–354. 1007 D ORET, NVS, p. 34. (Urk I, 282, 15–17) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.1. Het proclitische partikel wnt 220 te doen in dit Opper-Egypte.”1008 Decreet Koptos C (van koning nfr-kA-ra ppy):1009 CCCCCC B B 8 9 # ) CCCC B !7M! 4 )* O 274 7CC CC CCCC O M4F B 4 !49"M 4 # (B< 6B 2 ( M= CC0 CCCC 9 15 # . . . 7 M 4 2 9 " M [ir] nf Dd.w xr Hm(=i) wnt xtm(.w) wD.w r Sma pw r iri.t hAw n kA.t n.t nsw.t m fAw Sd.t ... wD.t irr.t(i) m Sma pw “[Wat betreft] die dingen die gezegd zijn bij (mijne) majesteit dat de decreten van de koning verzegeld zijn voor dit Opper-Egypte om een verplichting tot arbeid van de koning uit te voeren, bestaande uit dragen of transporteren [. . .] dat bevolen is te doen in dit OpperEgypte.”1010 (Urk I, 286, 7–15) Decreet Koptos D (van koning nfr-kA-ra ppy):1011 CCCCCCCCCC B CCCCCCCCCCCCCCCCC B CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC ! CCC CCC CCCC CC CCCCCCC CCC←→ CCC CCCCCC CCCCCCCC CCCC CCCCCCC CCCCCC B ! CC 4 CCC 4 CCCC 27512CC CCC CCC CCCC CCC CCCC CC CC B CCC 4 CCCC ! CCC * CCCC CCC 9 CCC CCC CCC [ir nf Dd.w xr Hm(=i) (Urk I, 291, 12) CCCC CCC M CCC CCC 6 CCCC CCCC B CCCC CCCC CCCC ) CCCC CCCC O CCC CCC M CCCC CCCC 4 CC CCF CCCC CCCC CCCCC CC CCCC CC7 CCC CCC M CCCC CC0 CCCC wnt xtm(.w) wD.w nw nsw.t r Sma...] “[Wat betreft die dingen die gezegd zijn bij (mijne) majesteit dat de decreten van de koning verzegeld zijn voor OpperEgypte . . . ]”1012 6) sDm.n=f : Een nominale sDm.n=f -vorm kan in het Oud- en Middelegyptisch als object van werkwoorden (zoals bv. Dd ) voorkomen,1013 maar er zijn ook voorbeelden te vinden waarin de sDm.n=f voorafgegaan wordt door wnt. Het eerste voorbeeld hiervan komt uit inscriptie B2 van snDm-ib (inti):1014 1008 G OEDICKE, KDAR, p. 88 vertaalt hAw Sd.t kA.t nb(.t) als “Tragen und Transportieren irgendeiner Arbeit”, terwijl S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 108–109 de vertaling “every transport or every digging work” verkiest. Zijn hAw, Sd.t en kA.t nb(.t) misschien niet eerder drie verschillende categorieën van opdrachten die uitgevoerd moeten worden (waarbij eerst twee specifieke soorten arbeid vermeld worden en tenslotte de allesomvattende formulering kA.t nb(.t) wD.t iri.t)? De hier relevante passage is ook correct vertaald in G OEDICKE, Quotations, p. 103; D ORET, NVS, p. 95, voorbeeld 169 (die het begin van de zin vertaalt als “Inasmuch as it has been said . . . ”, voor de hier gebruikte vertaling zie M/W, GREC, p. 127, vb. 252). In zijn studie van de koninklijke decreten verklaart G OEDICKE de termen hAw, fAw en Sd.t respectievelijk als ‘verplichting tot/toewijzing aan arbeid’ (G OEDICKE, KDAR, p. 119–120, opmerking (8)), ‘transport door (zelf) te dragen’ en ‘transport van grotere objecten d.m.v. hout’ (ibid., p. 120–121, opm. (9)). wnt correct, maar voor de rest met terminologischee fouten vertaald in P IRENNE, Droit égyptien, p. 259. Incorrect vertaald in W EILL, Decrets royaux, p. 27 (“il fut ordonné par Ma Majesté de scéller . . . ”) en M ORET, A., Chartes d’immunité dans l’ancien empire égyptien, in: JournAs XI/7 (1916), p. 278 (als existentie-uitdrukking: “quant à ces rapports faits à ma Majesté qu’il existe des décrets”, hiervoor zou een nominale sDm=f van wnn gebruikt moeten worden). 1009 De passage in het midden is voor alle duidelijkheid weggelaten, omdat dit een behoorlijk lange opsomming is van allerlei verplichtingen en dit eigenlijk weinig ter zake doet. 1010 Correct vertaald in G OEDICKE, KDAR, p. 118. In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 110–111 wordt de laatste uitdrukking als een tweeledige nominale zin met pw vertaald, wat grammaticaal mogelijk, maar naar analogie met de voorgaande zin misschien toch niet zo waarschijnlijk is (daar staat het aanwijzend voornaamwoord pn bij Sma, wat erop wijst dat pw hier wellicht dezelfde functie heeft). Incorrect vertaald (nl. als existentie-uitdrukking) in M ORET, A., Chartes d’immunité dans l’ancien empire égyptien, in: JournAs X/20 (1912), p. 93, zie ook de bespreking van zin 273. 1011 Hier wordt enkel het eerste deel van de zin weergegeven, omdat de rest niet relevant is en bovendien volledig gereconstrueerd is. 1012 Correct vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 113 en G OEDICKE, KDAR, p. 138, zie ook de bespreking van zin 273. 1013 Dit fenomeem is nog niet geattesteerd in de Piramidenteksten, zie A LLEN, Inflection, §410 en E DEL, AG, §1016b. 1014 Zie B ROVARSKI, Senedjemib complex, fig. 2 (na pag. 90) voor een verbeterde tekstuitgave. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.1. Het proclitische partikel wnt B CCCCCCC CCCCCCCCC 221 B CCC K 3 3 3 G K CCCC 4 CC 4 CCC > 4 F2B [sk 276 1 ? > CC CCCC CCC B # > 6 M CCCC ) CCC 33 ) 7M* CCCC CC? CCC CCCC CCC + CCCC ,M* O * >25/ Tw Dd=k xr Hm(=i) wnt iri.n=k sw r Aw] mH 1000 [r sxw] mH 440 xft wDD.t n=k m stp-zA “Nu zeg je bij (mijne) majesteit dat je het gemaakt hebt [met een lengte van] 1000 el en [met een breedte van] 440 el overeenkomstig hetgeen bevolen was aan jou in het paleis.”1015 (Urk I, 63, 1–3) De twee volgende voorbeelden komen uit de autobiografie van Hr-xwi=f , aan het begin van de brieven van koning izzi aan Hr-xwi=f : B CCCC B < 13 = ) 12 4 B4 ( B)( 02M8 4 B = & B 6 !1$ B <4 K D * Dd.n=k [r] mDA.t=k tn wnt ini.n=k inw nb aA 0 B 6;; 2 35 (Urk I, 128, 10–13) BO B ! 15 16 77 *>4>B B B ' & 2 CC B B: > B , 4 0 \ ? G M 7 A O CC/CC CC : # S S S 129,1 17 4 O,4 : O 1 4 B Dd.n=k r mDA.t=k tn F " 3 B' *4*O 4 B 2 B 8 2 > 2 0 A 0 35 (Urk I, 128, 14–129, 1) CCCC 4 ! > B 11 B 277 10 * CCCC O > CCCC B 9 = : >:! B E nfr rDi.n Hw.t-Hr nb.t imAw n kA n nsw.t bi.ty nfr-kA-ra anx(.w) D.t r nHH “[Volgens] deze brief van jou heb je gezegd dat je elk groot en goed product hebt gehaald dat Hathor, meesteresse van Imaw, heeft gegeven aan de ka van de koning van Opperen Neder-Egypte Neferkara, hij leve voor eeuwig en altijd.”1016 278 128,14 wn.t ini.n=k dng ibAw-nTr m tA Ax.tyw mi.ty dng ini xtmw-nTr wr-Ddd-bA m pwn.t m rk izzi “Volgens deze brief van jou heb je gezegd dat je een dwerg hebt gebracht voor godsdansen uit het land van de horizonbewoners, gelijkend op de dwerg die de godszegelbewaarder Werdjededba heeft gebracht uit Poent in de tijd van Izezi.”1017 B # B en B: > als een sDm=f -vorm geG OEDICKE interpreteert in bovenstaande zinnen > 1018 volgd door een datief. Die vorm kan echter –net als een nominale sDm.n=f – op zich al een objectszin inleiden, waardoor wnt overbodig is. De aanwezigheid van wnt suggereert eerder dat we hier de ondergeschikte variant hebben van het hoofdzinspa1015 Correct vertaald in R OCCATI, Littérature, p. 126; W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 19; E ICHLER, SAK 18 (1991), p. 147; B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 97; S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 313 en door H AFEMANN , I., in: TLA. In G OEDICKE, Quotations, p. 101 vertaald als een sDm=f -vorm met =i -suffix en datief n=k. Grotendeels onvertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 123. 1016 Correct vertaald in ibid., p. 160; E RMAN , A., Der Brief des Königs Nefr-ke-re’, in: ZÄS 31 (1893), p. 66; L ICHTHEIM, AEL 1, p. 26; R OCCATI, Littérature, p. 206; E ICHLER, SAK 18 (1991), p. 154; L ALOUETTE, Textes sacrés et textes profanes, p. 172; B RESCIANI, Letteratura, p. 26; D ORET, NVS, p. 81–82, voorbeeld 136; W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 20; S IMPSON, Literature, p. 410–411 (met benadrukking van de objectszin zelf, een suggestie uit D ORET, NVS, p. 90); M/W, GREC, p. 576, vb. 1503 en door H AFEMANN , I. in: TLA. In G OEDICKE, Quotations, p. 102 wordt een sDm=f -vorm vertaald na wnt. 1017 Correct vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 160; E RMAN, ZÄS 31 (1893), p. 66 (afgezien van de term dng); L ICHTHEIM, AEL 1, p. 26; R OCCATI, Littérature, p. 206; E ICHLER, SAK 18 (1991), p. 154; L ALOUETTE, Textes sacrés et textes profanes, p. 172; B RESCIANI, Letteratura, p. 26; D ORET, NVS, p. 81–82, voorbeeld 136; W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 20; S IMPSON, Literature, p. 411 (weer met benadrukte objectszin); M/W, GREC, p. 576, vb. 1502 en door H AFEMANN , I. in: TLA. Ook in deze zin vertaalt G OEDICKE, Quotations, p. 102 een sDm=f -vorm. De eigennaam van de godszegelbewaarder wordt overigens op verschillende manieren weergegeven (bv. Ouerdjédedba bij R OCCATI (en gelijkaardig bij S TRUDWICK); bA-wr-Dd bij E ICHLER; Werdjededkhnum bij W ENTE). Als * als bA gelezen wordt, is het de naam voor de heilige stier van Mendes en kan hij uit eerbied vooraan geschreven staan, zie H ANNIG, AW I, p. 406a. Voor verdere verwijzingen over deze eigennaam, zie D ORET, NVS, p. 81, noot 940. 1018 Wellicht een nominale sDm=f, “imperfective sDm=f ” in zijn terminologie, zie G OEDICKE, Quotations, p. 101. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.1. Het proclitische partikel wnt 222 troon iw sDm.n=f.1019 G OEDICKE zelf verwerpt die mogelijkheid, omdat hij meent dat in een directe rede (waar een uitspraak geciteerd wordt) geen narratieve werkwoordsvormen kunnen voorkomen. Dit is echter incorrect, aangezien deze drie zinnen geen voorbeelden zijn van een directe, maar van een indirecte rede en er dus helemaal geen sprake is van een “misquoting of the suffix” zoals G OEDICKE meent.1020 Het volgende voorbeeld komt ook uit een brief, nl. pTurijn CG54002 (gericht aan een zekere mmi ), die waarschijnlijk gedateerd kan worden in de regering van Pepi II:1021 CCB CC CC CCC CCC CC B CC 4 CC CC CC B CC 279 8 CCC ←→ CCC CC CC CC CCC CCC CC CC B CC * CC CC CC ( CCC CCC CC O CC ) CCCC CC 6 CCCC <CC >? CCCC CC CCCC CC B 2 2 0 CC CCC CCC B CC CC CCCC CC , CC CC 9 @ ( 2 N CCC ← ca. 4 tekens → CCC CC CCC CCC CC > CC CC?CC CCCCC CC CC9 2 2 CCC CCC CCC CCC CCC 11 8 CCC CCC CCC CCC " 10 4 2 ! 1 E CCC CCC CCC CCC 7 P B + ? 7 4 ' F 2 CCC CCC CCC 4 4 M B ?7 # 0 CCC (JEA 54, 4a, 8–11) Dd.n=f n(=i) wnt rDi.n=k [s]T.t(i) m it HqA.t 1 m nxn [... =k] skA.n mmi pn r-gs smHr (i)m(y)-r(A) Hm.w-nTr m[...] iw-mitrw Hr tp n smHr wa.ty SmAi “Hij heeft aan (mij) gezegd dat jij gezorgd hebt dat men één hekat graan [za]aide in de nome van Hierakonpolis [. . .] die deze Memi bewerkt heeft aan de zijde van de hoveling en opzichter van de priesters M [. . .] Ioemeteroe, onder leiding van de enige hoveling Sjemai.”1022 Tenslotte komt de constructie ook éénmaal voor in de Piramidenteksten, nl. in spreuk 301: B ,1 4 , B ,bB , &, # 1 4 280 §448a 0 * O B 0 B B ( B, B 2W.35 J M && B ? " B B 2W.35 2 M B i-Dd=Tn n it=Tn wnt rDi.n n=Tn W. pAw.t=Tn sHtp.n Tn W. m Twt=Tn “Jullie moeten aan jullie vader zeggen dat W. aan jullie jullie offerbroden heeft gegeven en dat W. jullie tevreden heeft gesteld met jullie bezit.”1023 4 5.1.5.2 , (Pyr. §448a–bW (PT301)) Na rx ‘weten (dat)’ Ook na het werkwoord rx komen er allerlei objectszinnen voor die ingeleid worden door wnt.1024 1) adverbiaal predicaat: Uit inscriptie A2 van snDm-ib (inti):1025 CCCC CCC 4 B CCCC , M CCC 281 8 CC F B 2 0 ? E% 9 ? > ; I 2 F 4 B CCC B ; M E = ! B M ) r[x].n(=i) [T]wt CCCC CC CCCC CCCC CCC T4 [Spsi] wrt n(=i) m (i)sSt sk Hm Hm(=i) rx wnt Haw nb Hr nfr.w=f “(Ik) weet op 1019 4 Wat E DELS interpretatie is, zie E DEL, AG, §1022. Dezelfde verklaring geeft A LLEN voor voorbeeldzin 280, zie A LLEN, Inflection, §410. 1020 Zie G OEDICKE, Quotations, p. 102 en N IMS , C.F., Recensie van Firchow, O., Ägyptologische Studien (Fs. Grapow) (VIO 29), in: BiOr 14 (1957), p. 137. 1021 R OCCATI , A., Una lettera inedita dell’Antico Regno, in: JEA 54 (1968), p. 14–15. 1022 Correct vertaald in ibid., p. 15–16; R OCCATI, Littérature, p. 290; W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 57; S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 179 en door H AFEMANN , I, in: TLA. Het teken N is enigszins hypothetisch: voor die lectuur en het woord mm ‘graan’, zie R OCCATI, JEA 54 (1968), p. 16, opm. d. en e. 1023 Correct vertaald in E DEL, AG, §1022 en A LLEN, Pyramid Texts, p. 55. FAULKNER, AEPT Suppl., p. 90 vertaalt i-Dd=Tn als een imperatief (wat ook mogelijk is, zie E DEL, AG, §600) en geeft de tweede helft van de zin iets vrijer weer. Voor een bespreking van de vorm Twt=Tn (waar kennelijk een afhankelijk pronomen als zelfstandig gebruikt possessiefadjectief voorkomt met bovendien nog een suffixpronomen), zie ibid., §375. 1024 De zin uit Urk I, 61, 1 bevat in S ETHE ’ S tekstuitgave wel het partikel wnt, maar dit is foutief, zie voorbeeldzin 301 op pagina 273. 1025 Herstelling volgens B ROVARSKI, Senedjemib complex, fig. 1 (na pag. 90). (Urk I, 61, 8–9) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.1. Het proclitische partikel wnt 223 welke manier jij iemand bent die zeer waardevol is voor (mij), aangezien (mijne) majesteit voorzeker weet dat elk schip op zijn basis is.”1026 2) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm): Er is één duidelijk voorbeeld geattesteerd van de constructie subject + toestandsvorm na wnt en in de tweede zin kan ook zo’n constructie gestaan hebben:1027 Uit de autobiografie van Hr-xwi=f : 74 4 8B # O B ! > 6# B # N B >46B4G 4( B> X2 "2 B B B 9 28 ;E+ ; E > iw siA(.w) md.t n.t mDA.t=k tn iri.t.n=k xr nsw.t 282 5 0 M ? 0 B 0 (Urk I, 128, 5–9) r iz.t r rDi.t rx.t(y) wnt=k hAi.t(i) m Htp m iAm Hna mSa nt(y) Hna=k “Er is kennis genomen van de zaak van deze brief van jou die jij gemaakt hebt bij de koning in het paleis om te zorgen dat men weet dat jij in vrede bent afgedaald in Iam, samen met de expeditie die bij jou was.”1028 Uit inscriptie D van snDm-ib (inti):1029 CCC CCCC CCCCCC CCCCCCCC CC ! CCCC ! CCCC ! 11 # B ) CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC CCC CC $ 13 , B # B CCCC B 12CCCC ! 4 / A CC 4 CCCC >4 CCCC CCCC CCCC CCCC CCCC CCC CCCC CCCC CC CC CCCC B ? CCCC ! CCCC CCCC 2 CCC &= ! CCCC 0 M B ? F 7 M CC ? CCCC CCCC = CC ? CCCC CCCC CCCC CC CCCC CCCC CCCC CCCC 4 4 CC I CCCC CC CCCC CCCC iwi iri.n n=sn Hm=f wD.w r " CCCCCC " CCCC # CCCC < ) 14 CCCC )B CC CCCC B4 6 M % B CC CCCC" CCCC CCCC CCCC 2 CCCC CCCC ) ( CCF CCCC CCCC CC? CCCC CCCC 4 CCCC CCCC 4 CCCC 283 10 Hzi.t[=sn r (i)x.t nb(.t) sk] gr wn=<s>n iri=sn [mDA.wt m Xr.t-hrw] ra nb r rDi.t [rx Hm=f] wnt qrsw pn [spr(.w) r Htp=f m] s[.t=f] “Zijne majesteit heeft decreten voor [hen] uitgevaardigd, [om hen te prijzen meer dan wat ook, terwijl] zij bovendien gewoonlijk [brieven] maakten [in de loop van] elke dag om te zorgen dat [zijne majesteit] wist dat zijn sarcofaag [gearriveerd was, zodat hij kon rusten] in [zijn] pla[ats.]”1030 3) n sDm.t=f : Het enige gepubliceerde voorbeeld hiervan vinden we op een tablet met een brief uit 1026 Correct vertaald in W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 19; B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 92 en door H AFEMANN , I., in: TLA. In R OCCATI, Littérature, p. 125 wordt de zin deels anders vertaald omdat er een andere herstelling gebruikt is; idem voor E ICHLER, SAK 18 (1991), p. 144. Amper vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 123. In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 312 wordt weliswaar B ROVARSKI ’ S tekstpublicatie gebruikt, maar m isS.t komt niet tot uitdrukking in de vertaling. Voor de term nfrw ‘nulhorizon, basis’, zie H ANNIG, AW I, p. 629a en B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 93, opm. j. De zin is waarschijnlijk een adjectivische zin met vooropgeplaatst subject, zie E DEL, AG, §943 en B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 93, opm. k. 1027 De herstelling die S ETHE daarvoor heeft voorgesteld (r Htp=f m s.t=f ) is te kort, zodat er wellicht nog een toestandsvorm spr.w toegevoegd moet worden, zie ibid., p. 110, opm. m. 1028 Correct vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 160; E DEL, AG, §1024; L ICHTHEIM, AEL 1, p. 26; R OCCATI, Littérature, p. 206; D ORET, NVS, p. 81–82, voorbeeld 136; W ENTE, Letters from Ancient Egypt, p. 20; E ICHLER, SAK 18 (1991), p. 154; S IMPSON, Literature, p. 410; M/W, GREC, p. 567, vb. 1501; S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 332 en door H AFEMANN , I., in: TLA. L ALOUETTE, Textes sacrés et textes profanes, p. 172 vertaalt siA met =i -suffix i.p.v. passief, idem in E RMAN, ZÄS 31 (1893), p. 65; B RESCIANI, Letteratura, p. 26 en G OEDICKE, Quotations, p. 104. Voor de vertaling van iz.t, zie H ANNIG, AW I, p. 217b. 1029 Herstelling volgens B ROVARSKI, Senedjemib complex, fig. 4 (na pag. 104). 1030 Correct vertaald in R OCCATI, Littérature, p. 128 (het eerste deel van de zin echter deels onvertaald) en B ROVARSKI, Senedjemib complex, p. 108. S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 315 vertaalt de passage iets vrijer, zo bv. de werkwoordsvorm na wnt (“this sarcophagus was on its way”). O.w.v. een andere herstelling niet vertaald zoals hier door G RUNERT, S., in: TLA. Amper vertaald in B REASTED, Ancient Records, p. 123. (Urk I, 66, 10–14) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.1. Het proclitische partikel wnt 224 de administratieve correspondentie van Balat (Balat tablet nr. 3686):1031 > I ! CCCC 3 44 B 2 9 " I CCCC CCCC B ) CCCC CCCC CCCC B089M D?4 > 4/P4## * 0 2 ( ! 2 < CCCC CCCC BO 1 Dd bAk im: imi rx iry-mDA.t nt(y) m DADA.t wnt iqdw n spr.t r 40)M 284 1 O ? *> (BIFAO 98, 307, 1–3) rwD.t r iri.t wA.t HqA n dmiw “Deze dienaar zegt: ‘Zorg dat de briefbeambte die in de vergadering is weet dat de pottenbakker nog niet gearriveerd is in Roedjet om de weg te maken van de heerser van Demioe.’”1032 CCCCCCCC " I CCCC PANTALACCI vermeldt dat de B ) CCCC CCCC CCCC B 089M DB?4 > 4 . . . de negatieve variant CCCC CCCC is van deze uitdrukking die in de meeste andere administratieve documenten uit Balat " 4 4 . . . . In die constructie wordt duidelijk een toestandsvorm voorkomt: B B?I X derde persoon enkelvoud gebruikt na wnt: ‘ . . . dat hij gearriveerd is’.1033 Ze translitereert de negatieve constructie hier als n sprt=f, zonder verdere commentaar en vertaalt duidelijk een n sDm.t=f -constructie: “que le potier n’est pas encore venu”.1034 Problematisch hierbij is dat wnt in het Oudegyptisch normaal gezien niet gevolgd kan worden door een negatieve constructie maar door iwt moet worden vervangen. Toch lijkt hier duidelijk een sDm.t=f te staan1035 en een interpretatie als toestandsvorm wordt bemoeilijk door de , aangezien het subject (iqdw) mannelijk is. Mogelijk komt het door het vooropgeplaatst subject iqdw –waardoor de negatie n niet meer onmiddelijk volgt op wnt– dat de gebruikelijke constructie met iwt niet is gekozen in dit geval. 4) sDm.n=f : Een ander voorbeeld van een brief uit Balat (tablet nr. 5051) bevat een sDm.n=f ingeleid door wnt na rx, een constructie die ook meermaals geattesteerd is na het werkwoord Dd : ! CCCC CCCCCCC2 B 4 4 CCC CCCC CCC3 CCC B CCCC 2CC 4 CCCC 4 CCC 4 CCCC CCCC CCC CCCC CCCC CC 4 CCC ←→ CCC CCCC CCC CCCC CCC CCCC CCCC CC CC CCC CCC CCC 9 CCC B ( B ! 2 CCC * CCCC CCC 0 2 ( CCCC ! CCC CCCC CCCC 2 CC < CC CCC 2 ? 3 2 CCC CCC CC CCC CCC CCCCC CCC Dd bAk im: imi rx [iry-mDA.t nt(y) m DADA.t] wnt rDi.n iri-mDA.t K K & CC CC % CCC CCC←→ CCC CCC 285 1 * ? O > [...] mXr.wt m [Hw.t] igAy [...] “Deze dienaar zegt: ‘Zorg dat de [briefbeambte die 1031 Volgens PANTALACCI, BIFAO 98 (1998), p. 308 zou in tablet nr. 3689 mogelijk dezelfde formulering gestaan hebben, maar dit tablet is tot op heden ongepubliceerd. In totaal zijn er in Balat sinds de start van de opgraving van het gouverneurspaleis in 1987 een dertigtal (volledige of fragmentarische) brieven aangetroffen. Aangezien de opgraving nog bezig is, is er nog steeds geen definitieve publicatie van al die brieven. In ibid., p. 314–315 wordt echter wel een korte opsomming gegeven van alle brieven die gevonden zijn. Hierbij moeten we opmerken dat vele brieven meerdere inventarisnummers dragen, omdat ze in verschillende fragmenten bewaard zijn en men pas na de inventarisatie heeft ontdekt dat bepaalde fragmenten tot dezelfde brief behoorden. 1032 Zo vertaald in ibid., p. 306; S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 180 en door H AFEMANN , I., in: TLA. In PANTALACCI, BIFAO 98 (1998), p. 306 worden enkele woorden anders geïnterpreteerd (bv. bAk im(=i), ( als een passieve, prospectieve sDm=f zonder onderwerp), maar dit verandert niet veel aan de vertaling. rwD.t is een plaats in de Dachla-oase, mogelijk een dorp aan de rand van de oase en dmiw is waarschijnlijk een niet-Egyptische nederzetting in de buurt van de Dachla-oase, zie ibid., p. 308, opm. e en f. 1033 Deze formulering komt voor in tabletten 3688, 3689-7, 3689-10, 3689-15, 3691, 3750 en 6100. Een andere stereotiepe formulering ingeleid door wnt komt voor in tabletten 3483 en 3685, zie ibid., p. 310. 1034 ibid., p. 306 en 308, opmerking d. Overigens vertaalt H AFEMANN dit op exact dezelfde manier (met CCCCCCCC de nuance “nog niet”) zonder het suffix =f te translitereren. 1035 De hiërogliefen die hier als CCCC ) CCCC CCCC CCCC > zijn CCCC CCCC weergegeven, zijn niet beschadigd in het origineel, maar vallen van de voorkant van het tablet af en zijn grotendeels op de rand ervan geschreven, zie de foto in ibid., p. 307. (S OUKIASSIAN , Balat6, 359, 1–3) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.1. Het proclitische partikel wnt 225 in de vergadering is] weet dat de briefbeambte een [. . .] aangesteld heeft [. . .] in de lagere landen van [het domein] van Igay [. . .] ”1036 5.1.5.3 Na de prepositie n (causaal) De prepositie n (die causale zinnen inleidt) kan niet alleen gevolgd worden door verschillende vormen van de suffixconjugatie, maar ook door objectszinnen ingeleid door wnt.1037 De twee enige voorbeelden hiervan komen uit spreuk 378 van de Piramidenteksten. Deze bevatten één van de twee negatieve tegenhangers van wnt, nl. iwt wnt (dat de ondergeschikte variant van de existentie-uitdrukking n wnt is):1038 1) existentie-uitdrukking n/iwt wnt BB 1 4 B B ! c ! > §665a B , B 1T.4 D B 0 O B.)4 0 2T.35 O . ) 4D> ? / M 0 3 5 2 D I E > nxn T. xnd.n=f Hr=k b E ) I4 B B > B B ? > ? , 0* O M''' 0M OZZ 0M M (Pyr. §664b–665cT (PT378)) BB 1 4 B B ! c ! > §665a B , B 1T.4 D B 0 O B.)4 M 0 0 2T.35 O . ) 4D> ? / 2 3 5 D I E > nxn T. xnd.n=f Hr=k b E ) I4 B0M B ? > ? , 0* O M''' OZZ>B0M B M (Pyr. §664b–665cT (PT378)) 286 §664b siAA.n T. n xnd=f Hr=k n Twt is StA sfg i-Dd.w nTr.w n iwt wnt rd.wy=k n iwt wnt a.w=k “T. is jong, hij heeft op u gestapt. Als T. ervaren geworden was, dan had hij niet op u gestapt, aangezien u de geheime en verborgen bent (waarvan) de goden spreken, aangezien uw benen niet bestaan, aangezien uw armen niet bestaan.”1039 287 §664b siAA.n T. n xnd=f Hr=k n Twt is StA sfg i-Dd.w nTr.w n iwt wnt rd.wy=k n iwt wnt a.w=k “T. is jong, hij heeft op u gestapt. Als T. ervaren geworden was, dan had hij niet op u gestapt, aangezien u de geheime en verborgen bent (waarvan) de goden spreken, aangezien uw benen niet bestaan, aangezien uw armen niet bestaan.” 1036 Zo vertaald in S OUKIASSIAN, W UTTMANN en PANTALACCI, Balat 6, p. 358. Zie ibid., p. 306–307 voor enkele hypothetische herstellingen in de lacunes. 1037 E DEL, AG, §1043. 1038 A LLEN, Inflection, §461. 1039 Zo vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 88. FAULKNER, AEPT Suppl., p. 125 vertaalt het begin van de zin weliswaar anders, maar de hier relevante passage vertaalt hij correct. II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.2 5.2.1 5.2. Het enclitische partikel wnnt 226 Het enclitische partikel wnnt Vorm B Het partikel B wnnt wordt ook wel als B B B geschreven, zodat op het eerste zicht verwarring mogelijk is met het in §5.1 op pagina 213 besproken partikel wnt.1040 In de praktijk zal er zelden twijfel bestaan over welke van de twee partikels gebruikt is, aangezien beide in sterk verschillende syntactische posities voorkomen. 5.2.2 Betekenis B B wnnt is een enclitisch partikel, d.w.z. een woord dat een bepaald nuance toekent B aan een zin en steeds na het eerste woord (of de eerste ondeelbare eenheid) van de zin staat.1041 Het heeft een versterkende functie en kan zodus vertaald worden als ‘werkelijk’, 9 B B A B = ) ink wnnt im(y)-ib n nb=f mAa “Werkelijk, ‘zeker’ of ‘voorwaar’, bv. > ) E B 0. ik was een ware vertrouweling van zijn heer.”1042 5.2.3 (HTBM, 614, 7) Syntactische posities Het partikel wnnt komt in het Middelegyptisch meestal voor in nominale zinnen en slechts zelden in zinnen met een verbaal predicaat.1043 In het Oudegyptisch wordt het partikel echter in meer uiteenlopende constructies gebruikt. Hieronder worden alle attestaties opgesomd volgens het zinstype waarin ze voorkomen: 1) tweeledige nominale zin ink X: Het partikel wnnt komt in het Oudegyptisch hoofdzakelijk voor in tweeledige nominale zinnen van het type ink X. Hiervan zijn verschillende voorbeelden te vinden in stereotiepe uitdrukkingen uit autobiografieën waarin de grafeigenaar wil benadrukken hoe goed hij tijdens zijn leven gehandeld heeft of hoe geliefd hij was. Die hebben steeds de opbouw ink wnnt X, waarbij X een substantief kan zijn, of –wat vaker voorkomt– een genominaliseerd actief (bv. Dd) of passief (bv. mry) participium. Naargelang de gebruikte formulering kunnen we de verschillende attestaties verder groeperen. De formule ink wnnt iri Htp.t zbi imAx komt voor op de architraaf van de mastaba van mHi (mHns), op de architraaf boven de ingang van het graf van van grf en op diens schijndeur in zijn graf (alledrie in Saqqara):1044 9 B 288 7 > B B# #!B\0F CC CC ink wnnt iri Htp.t zbi imAx “Ik ben werkelijk iemand MCC CC Een fenomeen dat volgens E DEL, AG, §835 pas vanaf het midden van de 11e dynastie voorkomt. 1041 M/W, GREC, §309. 1042 E DEL, AG, §835 en M/W, GREC, §316. 1043 A LLEN, Middle Egyptian, §16.7.5. 1044 Voor een inhoudelijke bespreking van de formule iri Htp.t zbi imAx en de hier gebruikte vertaling, zie K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 113–116 (al vertaalt zij zbi in deze context vrijer als “erlangen”). Het is overigens opvallend dat de enige drie voorbeelden van deze uitdrukking steeds volgen op de uitdrukking mr wn.t Dd.t(i) ir(=i) tp tA, waarvan de drie attestaties uit dezelfde bronnen komen. Zie de bespreking hiervan als voorbeeldzinnen 210, 211 en 212 op pagina 172. 1040 (KANAWATI , ExcSaqq II.2, 6, 7) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.2. Het enclitische partikel wnnt 227 die offergaven maakte en verzorging nastreefde.”1045 B 4 9 B # B 289 4 > B # ! \ 0 F , ) ink wnnt iri Htp.t zbi imAx “Ik ben werkelijk iemand die offergaven maakte en verzorging nastreefde. Geref.”1046 CCCCCCCCC # CCCCCC CCC 9 B B 290 6 > F ink wnnt iri Htp.t zbi [imAx] “Ik ben werkelijk iemand B # ! B \ 0 CC CC0 CCCC CCCCCCC CCC die offergaven maakte en [verzorging] nastreefde.”1047 (KANAWATI , TetiCem1, 65, 4) (KANAWATI , TetiCem7, 53, 6) De formule ink wnnt mry n it=f Hsy n mw.t=f komt éénmaal voor in het Ouderijks tekstcorpus, nl. aan het einde van de autobiografie van wni : 9 B 291 17 > B % 0 0 B ) T ) ; / 0 0 B / ) ink wnnt mry n it=f Hzy n mw.t=f “Ik ben werkelijk een geliefde van zijn vader en een geprezene van zijn moeder.”1048 (Urk I, 109, 17) Beschadigd de volgende attestatie van wnnt in een zin met een nominaal predicaat tenslotte (uit het graf van mry-aA ) is te beschadigd om nog vast te kunnen stellen welke uitdrukking hier stond:1049 B CCC CCC CCC ink wnnt [...] “Ik ben werkelijk [. . .] ” CCCC CCCCC CCC← ca. 11 tekens → CCC 9 B CC 292 15 > CCC CCC ? ? CCC CCC B CCC CCC Naast al deze voorbeelden waarin wnnt in een nominale zin van het type ink X voorkomt, zijn er in het Oudegyptisch enkele attestaties te vinden van wnnt in een ander zinstype: een adjectivische zin, een participial statement, een pseudoverbale constructie met toestandsvorm, een sDm.n=f en een imperatief. 2) adjectivische zin: In ons tekstcorpus is er één voorbeeld van een adjectivische zin met wnnt, nl. Pyr. §813b–fN . Dit is slechts de enige variant van de vier versies met die constructie, de 1045 Uitdrukking incorrect vertaald in KANAWATI, E L -K HALOULI en T HOMPSON, ExcSaqq II.2, p. 15 en KANA GM 83 (1984), p. 32. In S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 224 wordt deze zin als objectszin vertaald bij de voorgaande zin (hier besproken als voorbeeldzin 212 op pagina 172), waarbij wnnt net als iri en zbi als participium wordt beschouwd (wat moeilijk te verenigen is met de -uitgang bij wnnt, aangezien de grafeigenaar een man is): “(in accordance with what used to be said (when I was) on earth) that I was one who existed (according to) Maat and who made peace and reached the state of imakhu”. Dit is m.i. toch een vreemde vertaling van de tekst: er is immers helemaal geen sprake van Maät, ook niet op het einde van de zin, want na imAxw volgen de titels en de naam van de overledene, zie E DEL, Grab des mHj , p. 66, afb. 2; E DEL, Inschriften, p. 91, afb. 35; p. 92 en p. 94. Er is weliswaar een lacune (waarin E DEL smHr-pr imAxw herstelt, een titel die op dezelfde architraaf in verschillende regels erboven voorkomt). Zie ook verder voetnoten 1046 en 1047. 1046 Correct vertaald door G RUNERT, S., in: TLA. S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 273 vertaalt de uitdrukking met wnnt ook hier als een objectszin : “ . . . that I existed making peace and seeking the state of imakhu”. 1047 ibid. vertaalt wnnt als een participium, waarbij iri en zbi dan als bijwoordelijke bepalingen (toestandsvorm) functioneren: “I am one who exists having made peace and having reached the state of imakhu.” Het is vreemd dat S TRUDWICK de drie verschillende attestaties van de uitdrukking steeds anders vertaalt, temeer daar ze allemaal worden voorafgegaan door exact dezelfde uitdrukking, zie daarvoor voetnoot 1044 op de vorige pagina. 1048 Omdat deze zin wordt in zowat alle veralingen correct wordt weergegeven, volgt hier geen –lange– opsomming van alle vertalingen van Weni’s autobiografie. Voor een bespreking van deze formule volstaat een verwijzing naar K LOTH, Autobiographischen Inschriften, p. 61–64. 1049 Volgens E DEL, AG, §835 stond hier een gelijkaardige formulering als in onze voorbeeldzin 291. WATI , (Urk I, 266, 15) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.2. Het enclitische partikel wnnt 228 drie andere varianten hebben een prospectieve sDm=f. Zie daarom voor een bespreking voorbeeldzin 81 op pagina 90, in het bijzonder voetnoot 406. 3) participial statement: In spreuk 211 uit de Piramidenteksten vinden we twee voorbeelden van een participial statement waarin het partikel wnnt wordt gebruikt: B 4 I ( ! B # @ @ @M T. pw wnnt rDi t n ntyw “Het is werkelijk T. die 293 §131c1 2T.35 " M B brood geeft aan degenen die bestaan.”1050 4 (Pyr. §131cT (PT211)) 4 ( is een participium en T. pw ‘deze Teti’ is het onderwerp, zodat er een participial 4 4 statement-constructie gebruikt is. De blijkt duidelijk uit de varianten ( ) i.p.v. ( 1051 4 I i.p.v. 1 I 1052 : in het eerste geval wijst de sDm=f 1053 op en 6 M B 2T.35 " M B een participial statement1054 en de tweede variant maakt duidelijk dat T. pw wnnt rDi niet als een nominale zin van het type A pw B geïnterpreteerd moet worden (waarbij B in dit geval een zelfstandig gebruikt participium is: ‘Teti is degene die geeft’).1055 Bovendien wordt in de zin die hierop volgt in alle varianten duidelijk een participial statement-constructie gebruikt:1056 B B e 4 1 4 4 I > 1 294 §131d B 2 " M 1 / ? # ? D 2T.35 ? B 2T.35 0 2T.35 xnmt.t pw n.t T. iAt stt iri=s anx T. stt wnnt msi.t T. “Iat is de voedster van T., zij is het die zal zorgen dat T. leeft, het is werkelijk zij die T. gebaard heeft.”1057 (Pyr. §131d–eT (PT211)) 4) pseudoverbale constructie (subject + toestandsvorm): Het enige voorbeeld hiervan is een bijschrift bij een scène van het fijnmalen van graan bij de ingang van het graf van mHw in Saqqara: 1058 295 1 0 M B B @ , iw wnnt it wAD(.w) “De gerst is werkelijk vers.” 1050 In ibid. wordt rDi als verleden vertaald, terwijl FAULKNER, AEPT Suppl., p. 40 en A LLEN, Pyramid Texts, p. 30 toekomstig vertalen, een keuze die afhangt van de tekstvariant die men volgt (in het geval van A LLEN: Oenas’ versie met prospectief participium). Zo ook vertaald door T OPMANN , D., in: TLA. 1051 Pyr. 131cW 1052 Pyr. 131cN 1053 Volgens A LLEN is er in die variant sprake van een constructie van het type ink sDm=f, bekend uit uitdrukkingen zoals ink mri=f nfr.t msDi=f Dw.t, waarin een perfectieve sDm=f voorkomt, zie M/W, GREC, §556. In de variant uit W staat echter geen onafhankelijk persoonlijk voornaamwoord, maar ‘W. pi ’, zodat A LLEN veronderstelt dat dit teruggaat op een oorspronkelijk *ink wnnt rDi=f. In dat geval zou deze zin met wnnt geklasseerd moeten worden onder nominale zinnen van het type ink X. Omdat er echter goede redenen zijn om twee van de drie tekstvarianten als een participial statement te interpreteren, heb ik de zin hier opgenomen. 1054 In de Piramidenteksten wijst het gebruik van een sDm=f -vorm in die constructie niet per se op een toekomstgerichte betekenis, zie de opmerking in voetnoot 495 op pagina 111. 1055 swt en stt zijn de oudere vormen van de onafhankelijke persoonlijke voornaamwoorden ntf en nts (niet geattesteerd in het Oude Rijk), die duidelijk zijn afgeleid van de afhankelijk pronomina sw en st, zie E DEL, AG, §172–174. 1056 Het verschil tussen de varianten van Pyr. 137e beperkt zich tot de schrijfwijze van wnnt (met het B - of I -teken) en de verwijzing naar de overleden koning (bij naam of met een suffix =f ). 1057 In FAULKNER, AEPT Suppl., p. 40 wordt de tekengroep # ? D gelezen als iri sanx (“who nourishes me”), maar in dat geval lijkt het werkwoord iri overbodig (‘degene die voedt’ kan gewoon met het participium sanx uitgedrukt worden). De lezing iri=s anx uit A LLEN, Pyramid Texts, p. 30 lijkt m.i. logischer, aangezien in Pyr. 131cW ook reeds een prospectieve sDm=f stond (van rDi ). Zie ook de opmerkingen in de vorige voetnoot. (A LTENMÜLLER , Mehu, 107, 1) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.2. Het enclitische partikel wnnt 229 Deze zin is een uitspraak van een vrouw die met een vijzel graan aan het pletten is. De uitspraak is gericht tot de vrouw in de scène ernaast, die op een maalsteen meel B DB aan het vermalen is en die vrouw antwoordt het volgende: H 5 5 ? \ n Sm.n nn Xr bnw.t “Dit kan niet onder de maalsteen komen”. Volgens A LTENMULLER slaat de term it wAD(.w) op ontkiemde gerst, die enkel met een vijzel geplet kan worden, maar niet op een maalsteen vermalen moet worden.1059 5) sDm.n=f : De enige twee voorbeelden van deze constructie komen beide uit spreuk 477 van de Piramidenteksten en bevatten duidelijk een iw=f sDm.n=f -vorm:1060 4c Ab BH\)M9"M0# ?EO04> N2OM"M* O B ' ' 'B0 > 2 & ? 4 5 2 B 4 §958a b 4 9 >?ED0# ;P!O0>#04/ 2* O CCCC B 0 ? 9M 0 ) ? M > 0 2 I 2 A ? M 2 > B CC CCC CC B §959a b 4 CC 4 ) " B > / sxA stS (w)di ir CCCCC I 0 > CCCC >?E0) CCCC B M 0 M CC" $ 2* O R B CCCC ) CC CC0 CCC CCC M CC 296 §957a ? + (Pyr. §957a–959bP (PT477)) ib=k mdw pw Dd.n gbb fAw pw i-iri.n nTr ir=k m Hw.t-sr m iwnw Hr ndi=k wsr ir tA m Dd=k stS n i-iri.n(=i) is nw ir=f sxm=k im nHm.ti sxm=k n Hr m Dd=k stS iw=f wnnt ik[.n=f wi] xpr rn=f pw n ikw-tA “Herinner Seth en plaats in uw hart dit woord dat Geb gezegd heeft en deze vloek die de goden tegen u gedaan hebben in het Hw.t-sr.w in Ioenoe, omdat u Osiris op de aarde geworpen hebt, toen u zei, Seth ‘Het was niet tegen hem dat ik dat gedaan heb’ zodat u daardoor machtig zou zijn, aangezien uw macht weggenomen was door Horus, toen u zei, Seth ‘In feite [heeft hij me] aangevallen’ en die identiteit van hem van ‘Aardaanvaller’ ontstond, . . . ”1061 297 B B d e 4 4 I >?E0) 2* O R B * E2 ;_)0M " 4 B )"MB?_- GMOZ"* X 3 A 0 / 9 m Dd=k stS iw=f wnnt sAH.n=f wi xpr rn=f pw n sAH “ . . . toen §959c u zei, Seth ‘In feite heeft hij me aangepakt’ en die identiteit van hem van ‘Orion’ 1058 Correct vertaald in A LTENMÜLLER, Grab des Mehu, p. 107. G RUNERT, S., in: TLA translitereert en vertaalt deze passage als iw wnn (i)t wAD “Es ist frische Gerste”, nl. als een existentie-uitdrukking. Dit is incorrect, aangezien a) de gebruikelijke uitdrukking daarvoor iw wn is en er daarvoor een B teveel staat; b) het woord ‘gerst’ als @ of 0 @ geschreven wordt, maar niet als @ , zie H ANNIG, AW I, p. 233a en E RMAN en G RAPOW, WB, I, 142. 1059 A LTENMÜLLER, Grab des Mehu, p. 107, 2. 1060 Een vorm die overigens slechts zelden voorkomt in het Oudegyptisch en volgens E DEL niet meer bestaat in het Middelegyptisch, zie E DEL, AG, §890. Dit is echter incorrect, aangezien M ALAISE en W INAND een voorbeeld geven (weliswaar met nominaal subject) uit de Sarcofaagteksten, zie M/W, GREC, §809. Volgens hen heeft de constructie iw + subject + sDm.n=f een thematiserende functie. De herstelling bij ik.[n=f] is gebaseerd op varianten Pyr. 959aM,N . Zie E DEL, AG, §166–167 voor de schrijfwijze 0 M van het afhankelijk voornaamwoord 1e persoon enkelvoud (deze schrijfwijze is hier gebaseerd op de Pyr. 959cP ). 1061 In ibid., §890 vertaald zonder expliciete weergave van wnnt. Correct vertaald in A LLEN, Pyramid Texts, p. 129 en op enkele details na in FAULKNER, AEPT Suppl., p. 164 (enkel nHm.ti sxm=k n Hr wordt anders vertaald, nl. “having been saved, and that you might prevail over Horus”). In A LLEN, Inflection, §226 wordt nog een gedeeltelijk andere interpretatie voorgesteld: pw is geen bezittelijk voornaamwoord bij rn=f maar is het subject van een tweeledige nominale zin A pw *xpr rn=f n ikw-tA pw waarin pw naar voren is opgeschoven en zo het predicaat doorbreekt. xpr rn=f is dan uiteraard een nominale sDm=f : ‘Dit is hoe (lett.: dat) zijn identiteit van ‘Aardaanvaller’ ontstond’. (Pyr. §959c–eP (PT477)) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH 5.3. Conclusie: partikels afgeleid van wnn 230 ontstond.”1062 6) imperatief: Het enige voorbeeld hiervan komt uit een inscriptie op de oostelijke deurpost van de doorgang van kamer I tot kamer IV in de mastaba van anx-ma-Hr (zzi) in Saqqara. De zin hoort bij de bekende scène waarin een jongen besneden wordt en geeft de uitspraak van de jongen in de rechterscène weer:1063 A 298 B B B B B zin wnnt r-mnx “Snijd werkelijk correct!”1064 4$ B Overigens heeft H ANNIG het woord B B uit deze passage als een apart lemma wnnt 1065 “alles (was existiert)” opgenomen. Het lijkt m.i. minder logisch dat de persoon die de besnijdenis ondergaat ‘snijd alles correct’ uitroept dan ‘snijd werkelijk correct’. Bovendien is het ook onnodig om wnn.t in die interpretatie als een apart woord te beschouwen: het is dan gewoon een zelfstandig gebruikt imperfectief participium van wnn. 5.3 Conclusie: partikels afgeleid van wnn In het Oudegyptisch komen twee partikels voor die afgeleid zijn van wnn: het proclitische wnt en het enclitische wnnt. Die komen in de volgende constructies voor: 1) wnt wordt gebruikt om: a) een adverbiale zin om te zetten in een objectszin, afhankelijk van Dd (2 attestaties) of rx (1 attestatie). b) de pseudoverbale constructie subject + toestandsvorm om te zetten in een objectszin, afhankelijk van Dd (1 attestatie) of rx (2 attestaties). c) de pseudoverbale constructie subject + r + infinitief om te zetten in een objectszin, afhankelijk van Dd (2 attestaties). d) verbale zinnen met een iw=f sDm=f (1 attestatie), iw sDm(.w)=f (3 attestaties) of iw sDm.n=f (5 attestaties) als objectszin afhankelijk te maken van Dd. e) verbale zinnen met een n sDm.t=f (1 attestatie) of iw sDm.n=f (1 attestatie) als objectszin afhankelijk te maken van rx. f) tenslotte zijn er twee voorbeelden van de uitdrukking iwt wnt, die de ondergeschikte variant is van de existentie-uitdrukking n wnt. Beide voorbeelden zijn afhankelijk van de causale prepositie n. 2) het partikel wnnt komt weliswaar hoofdzakelijk voor in tweeledige nominale zinnen, maar daarnaast zijn er ook een heel aantal andere constructies mogelijk: 1062 Correct vertaald in A LLEN, Middle Egyptian, p. 129 en FAULKNER, AEPT Suppl., p. 164. De schrijfwijze van het werkwoord sAH is hier enigszins vreemd, maar dat dit werkwoord bedoeld moet zijn blijkt uit de N 1063 varianten ? ; _ (Pyr. 959cM ) en ? / Zie ; _ (Pyr. 959c ) alsook het woordspel met sAH ‘Orion’. KANAWATI en H ASSAN, TetiCem 2, p. 49–50 voor een overzicht van de verschillende interpretaties van deze scène die reeds gesuggereerd zijn. 1064 Correct vertaald in ibid., p. 49 (“Sever, indeed, thoroughly”). Vrijer vertaald in S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 403 als “Cut well”. G RUNERT, S., in: TLA vertaalt r-mnx incorrect (“Wische ab, es ist vortrefflich”): dit is uiteraard de adverbiale uitdrukking ‘voortreffelijk, zo goed mogelijk, correct’, zie H ANNIG, AW I, p. 536b. 1065 ibid., p. 343c. (KANAWATI , TetiCem2, 55b) II: WNN IN HET O UDEGYPTISCH a) b) c) d) e) f) 1066 5.3. Conclusie: partikels afgeleid van wnn in een nominale zin van het type ink X (4 attestaties). in een adjectivische zin (1 attestatie).1066 in het participial statement (2 attestaties). in de pseudoverbale constructie subject + toestandsvorm (1 attestatie). bij de iw=f sDm.n=f -vorm (2 attestaties). bij een imperatief (1 attestatie). Dit is bovendien slechts één variant van een bepaalde tekst uit de Piramidenteksten. 231 Deel III Conclusie 232 Hoofdstuk 6 Conclusie Omdat het behandelde onderwerp vrij gevarieerd is, handhaven we ook in onze conclusie de driedeling (a) wnn als converter; (b) existentie-uitdrukkingen met een vorm van wnn en (c) partikels afgeleid van wnn. Bij elk onderdeel worden ter volledigheid –en om een globaal overzicht van het tekstcorpus te geven– in een aantal tabellen alle mogelijke constructies opgesomd. Om de presentatie van de gegevens overzichtelijk te houden, wordt het gebruik van wnn als converter (het grootste deel van ons tekstcorpus) nog verder opgedeeld in vier subcategorieën, nl. in hoofdzinspatronen, afhankelijk van preposities en partikels, in ondergeschikte zinnen en als participium of relatiefvorm. In elke afzonderlijke cel van de verschillende tabellen wordt steeds het aantal attestaties vermeld die van die specifieke constructie bekend zijn. Twijfelgevallen (zoals zinnen waarvan de interpretatie onduidelijk is of deels beschadigde zinnen) worden steeds aangegeven in de opmerkingen onder de tabellen. Verder worden nog enkele speciale notaties gebruikt bij de opsomming van de attestaties: • een ‘?’ in een bepaalde cel betekent dat het o.w.v. grammaticale redenen twijfelachtig is of die constructie bestaat. • een ‘/’ in een bepaalde cel betekent dat dit patroon volgens ons niet bestaat in het Oudegyptisch, hoewel dit in het verleden al gesuggereerd is door andere onderzoekers. (Een lege cel betekent uiteraard ook dat dat patroon niet geattesteerd is.) • een notatie zoals ‘2?’ betekent dat er een aantal attestaties zijn die op meerdere manieren verklaard kunnen worden en dat het moeilijk te zeggen is welke interpretatie te verkiezen valt. • een notatie zoals ‘(1)’ betekent dat er één voorbeeld van een bepaalde constructie is, maar dat de interpretatie ervan berust op een herstelling in de tekst. Het is dus grammaticaal denkbaar dat zo’n constructie bestaat, maar op basis van onze bronnen kunnen we dit niet met 100% zekerheid zeggen. • een notatie zoals ‘3 of 5?’ betekent dat er zeker 3, maar mogelijk zelfs 5 attestaties van een bepaalde constructie bestaan, afhankelijk van de interpretatie van onduidelijke of beschadigde zinnen 233 III: C ONCLUSIE 6.1. wnn als converter 234 6.1 wnn als converter Het werkwoord wnn wordt in het Oudegyptisch in hoofdzaak gebruikt om verschillende non-verbale zinstypes om te zetten in een bepaald verbaal zinstype. Dit kan gebeuren o.w.v. twee redenen: 1) om syntactische redenen: de verschillende non-verbale zinstypes kunnen onmogelijk voorkomen in bepaalde syntactische posities, m.n. in ondergeschikte posities (afhankelijk van preposities of partikels, in ondergeschikte zinnen). 2) om semantische redenen: de non-verbale zinnen kunnen heel wat betekenisnuances van verbale zinstypes niet uitdrukken (bv. een verleden tijd, een wenszin, toekomstgerichte vorm met emfatische betekenis, . . . ). Daarom bestaan er verschillende hoofdzinspatronen die ingeleid worden door wnn en ook de participia en relatiefvormen van wnn kunnen worden gebruikt om semantische redenen. In beide gevallen biedt het gebruik van het werkwoord wnn de oplossing: door de nonverbale zin in te leiden door een bepaalde vorm van wnn kan zo’n zin in principe omgevormd worden tot eender welk verbaal zinstype om een bepaalde grammaticale constructie mogelijk te maken (bv. gebruik afhankelijk van preposities) of om een bepaalde betekenisnuance toe te voegen (bv. wenszin). In het merendeel van de gevallen gaat het om adverbiale zinnen die m.b.v. wnn geconverteerd worden, al zijn ook andere nonverbale (en zelfs voor een deel verbale) zinstypes mogelijk. In tabel 6.1 op de volgende pagina wordt een overzicht gegeven van alle verschillende zinstypes waarin wnn als converter kan optreden met het maximum aantal attestaties. Hierbij kunnen we opmerken dat op een totaal van 230 attestaties van wnn als converter maar liefst 71% voorkomt bij adverbiale zinnen. De pseudoverbale constructies met toestandsvorm en Hr + infinitief zijn beide redelijk courant (respectievelijk 12 en 18 attestaties, ofwel 5% en 8%), maar van de pseudoverbale constructie met r + infinitief is er slechts één mogelijk voorbeeld. Of ook adjectivische zinnen ingeleid kunnen worden door wnn is onduidelijk: van de vier mogelijke attestaties hebben we er twee op een andere manier verklaard, maar er blijven dan nog steeds twee attestaties (<1%) over waarin de converter wnn wellicht een adjectivische zin inleidt. Wat verbale zinstypes betreft is het opvallend dat de iw(=f) sDm=f vorm redelijk vaak ingeleid wordt door de converter wnn (24 attestaties, ofwel 10,5%): in het Oudegyptisch is dit het op één na meest frequente zinstype waarbij wnn als converter voorkomt. In het Middelegyptisch zijn dergelijke constructies daarentegen behoorlijk zeldzaam. Tenslotte zijn er nog zes attestaties van een passieve sDm(.w)=f (2,5%), vier van een nominale sDm=f (1,7%) en vier waarvan de aard van het predicaat niet meer kan vastgesteld worden. Zie verder tabel 6.1 op de pagina hierna. 6.1.1 In hoofdzinspatronen Het werkwoord wnn als converter komt om te beginnen in een aantal hoofdzinspatronen voor. Door adverbiale of pseudoverbale zinnen in te leiden met de perfectieve of prospectieve sDm=f kunnen die expliciet in het verleden respectievelijk de toekomst gesitueerd worden. De prospectieve sDm=f als hoofdzinspatroon kan bovendien een emfatische bete- III: C ONCLUSIE 6.1 wnn als converter 235 Tabel 6.1: Door wnn als converter ingeleide zinstypes Zinstype non-verbale zin met adverbiaal predicaat non-verbale zin met adjectivisch predicaat pseudo-verbale zin met subject + toestandsvorm pseudo-verbale zin met subject + Hr + infinitief pseudo-verbale zin met subject + r + infinitief iw(=f) sDm=f passieve sDm(.w)=f nominale sDm=f onbekend (te beschadigd om vast te stellen) a b Aantal attestaties 163a 2? 12 18 1? 24 6? 4b 4 Percentage van totaal 71% <1% 5% 8% <0,5% 10,5% 2,5% 1,7% 1,7% Inclusief één voorbeeld uit de 11e dynastie. Inclusief twee voorbeelden uit de 11e dynastie. kenis hebben. Constructies met de perfectieve sDm=f van wnn die we afzonderlijk willen vermelden zijn de wn=f sDm=f en de wn=f Hr sDm. De wn=f sDm=f is de verleden tegenhanger van de iw=f sDm=f -constructie en drukt bijgevolg een gewoontematig handelen in het verleden uit (‘hij placht te horen’). In tegenstelling tot wat E DEL beweert zijn er geen attestaties waarin de gewoontematige nuance duidelijk ontbreekt. In enkele attestaties wordt het subject (dat dan steeds nominaal is) slechts éénmaal uitgedrukt: dit resulteert in de vorm wn sDm X. Dat die vorm dus wel degelijk bestaat (waaraan E DEL nog twijfelde) en dat het verschil tussen wn=f sDm=f en wn sDm=f niet afhankelijk is van de aard van het gebruikte werkwoord, wordt bewezen door de inscripties van Hezi uit Saqqara. Daar komt immers zowel de constructie wn Hm=f nD=f als wn rDi Hm=f voor, wat bewijst dat beide vormen naast elkaar bestonden. D ORETS stelling dat wn=f sDm=f enkel bij transitieve werkwoorden voorkomt en wn sDm=f bij intransitieve werkwoorden (m.n. xpr ) is dus incorrect. Er is immers ook één voorbeeld van een wn=f sDm=f van een intransitief werkwoord (meer bepaald het bewegingswerkwoord aq ). De wn=f Hr sDm-vorm vervolgens is de verleden tegenhanger van de pseudoverbale constructie iw=f Hr sDm en drukt een progressieve handeling in het verleden uit (‘hij was aan het horen’). Dit mag niet verward worden met een gewoontematige handeling in het verleden en moet dus ook anders vertaald worden (in tegenstelling tot hoe D ORET dit patroon vertaalt). Naar analogie van de afleiding iw(=f) sDm=f → wn(=f) sDm=f heeft O SING (op basis van slechts één voorbeeld) gesuggereerd dat er ook een constructie wn sDm.n=f bestond in het Oudegyptisch (afgeleid van iw sDm.n=f ), maar dit is onwaarschijnlijk. Verder hebben we alle verschillende argumenten besproken die reeds aangehaald zijn voor de theorie dat de verledentijdsconverter B B ) een sDm.n=f en geen perfectieve sDm=f is. Geen van die argumenten is echter overtuigend genoeg om een transliteratie wn.n=f te verantwoorden voor de converter B B ) . In het Oudegyptische bronnenmateriaal zijn er bovendien geen attestaties te vinden die een sDm.n=f -vorm vereisen om verklaard te kunnen worden. Bijgevolg moet de theorie dat B B ) een wn.n=f -vorm verbergt dus verworpen worden. III: C ONCLUSIE 6.1 wnn als converter 236 Andere hoofdzinspatronen ingeleid door een vorm van wnn zijn de ontkende prospectieve sdm=f (om een ontkende adverbiale zin expliciet in de toekomst te situeren), de subjunctieve sDm=f (als wenszin of als toekomstgericht hoofdzinspatroon met modale nuance), de pseudoverbale constructie iw=f r sDm (om een adverbiale zin de nuance van een onvermijdelijke actie in de toekomst te verlenen), de nominale sDm=f (om het adverbiaal predicaat te benadrukken) en de sDm.in=f. Die laatste vorm kan enkel gevolgd worden door de pseudoverbale constructie subject + Hr + infinitief en komt voor als sequentieel hoofdzinspatroon (dat handelingen uitdrukt die voortvloeien uit het voorafgaande) met inchoatieve betekenis. De juiste vertaling ervan luidt dan ook ‘en toen begon hij te horen’. Zie verder tabel 6.2 op pagina 240 voor een overzicht van alle attestaties van wnn als converter in hoofdzinspatronen. 6.1.2 Afhankelijk van preposities Een ander veelvoorkomend gebruik van wnn als converter is om adverbiale of pseudoverbale zinnen afhankelijk te maken van bepaalde preposities. Zo kunnen dergelijke zinnen omgezet worden in: • temporele bijzinnen m.b.v. de preposities m (gevolgd door een perfectieve sDm=f : ‘toen’), m-xt (gevolgd door een infinitief: ‘nadat’) of Dr (gevolgd door een prospectieve sDm=f : ‘sinds’). • vergelijkende bijzinnen m.b.v. de preposities mr (gevolgd door een nominale sDm=f : ‘zoals’) of r (gevolgd door een nominale sDm=f : ‘meer dan’). • causale bijzinnen m.b.v. de prepositie n (gevolgd door een perfectieve sDm=f ). • doelgerichte bijzinnen m.b.v. de preposities n-mrw.t (gevolgd door subjunctief of prospectief) en r (gevolgd door subjunctief, prospectief of infinitief). In het geval van r + subjunctief is er misschien eerder sprake van een gevolg dan van een doel. Daarnaast is er één voorbeeld waarin een verbale zin (met nominale sDm=f ) wordt ingeleid door wnn en zo afhankelijk wordt gemaakt van de causale prepositie n. Omdat wnn niet vereist is om verbale zinnen afhankelijk te maken van een prepositie, moet dit een speciale betekenis hebben: waarschijnlijk wordt in die zin het adverbiaal element benadrukt. Er is ook één voorbeeld van een ontkende adverbiale zin na de prepositie n: in dat geval word het ontkenningswerkwoord tm (afhankelijk van de prepositie n) gevolgd door een negatiefcomplement van wnn. De sDm.t=f van wnn kan –in tegenstelling tot wat andere onderzoekers reeds gesuggereerd hebben– onmogelijk als converter gebruikt worden om een pseudoverbale constructie met toestandsvorm in te bedden in de Dr sDm.t=f -constructie. De voorbeelden C B waarin 4 B gevolgd wordt door een toestandsvorm kunnen beter verklaard worden door het samengesteld voegwoord Dr-wnt. In de voorbeelden waarin dat voegwoord onmogelijk gebruikt kan zijn (allemaal uit het Middenrijk en Nieuwe Rijk), wordt wnn niet als converter maar als existentie-uitdrukking gebruikt met zijn volle betekenis ‘bestaan’. Zie verder tabel 6.3 op pagina 241 voor een overzicht van alle attestaties van wnn als converter afhankelijk van preposities. III: C ONCLUSIE 6.1.3 6.1 wnn als converter 237 Afhankelijk van partikels Het werkwoord wnn als converter wordt ook gebruikt om een aantal (non)-verbale zinstypes afhankelijk te maken van de partikels ir (conditioneel) en sk (circumstantieel). Er is één voorbeeld bekend van een ontkende adverbiale zin na sk (ingeleid door nfr n + infinitief van wnn) als circumstantiële bijzin. Het gebruik van wnn als converter na het partikel ir is minder gemakkelijk te verklaren. Een subjunctieve sDm=f van wnn gevolgd door een adverbiaal predicaat wordt duidelijk gebruikt om syntactische redenen: de adverbiale zin kan op zich niet afhankelijk zijn van ir. De ontkende variant van ir + subjunctief van wnn + adverbiale zin kan op twee manieren gevormd worden: nfr n + nominale sDm=f van wnn (als het subject uitgedrukt wordt) of infinitief van wnn (zonder uitgedrukt subject) na ir. Syntactisch gezien is de vorm van wnn in de ontkende voorbeelden niet afhankelijk van het partikel ir of sk, maar van de prepositie n na het ontkenningswerkwoord nfr. Voor alle duidelijkheid bespreken we de positieve en de negatieve varianten van een bepaalde constructie hier echter in dezelfde paragraaf. De constructie ir wnn sDm=f (of wn in twee voorbeelden uit de 11e dynastie) daarentegen kan niet op dezelfde wijze verklaard worden als ir wn + adverbiaal predicaat. De sDm=f -vorm die volgt op wnn zou immers ook zélf afhankelijk gemaakt kunnen worden van ir. Daarom moet de constructie met ir wnn een speciale betekenis hebben. Er zijn reeds verschillende verklaringen gegeven voor dit fenomeen (o.a. dat beide types conditionele zinnen een voorwaarde respectievelijk premisse uitdrukken of dat de conditionele zin op het ogenblik van spreken al dan niet geverifieerd kan worden), maar het verschil tussen beide is misschien dat in zinnen ingeleid door ir wnn het adverbiale gedeelte benadrukt wordt. Zie verder tabel 6.4 op pagina 241 voor een overzicht van alle attestaties van wnn als converter afhankelijk van partikels. 6.1.4 In ondergeschikte zinnen Omdat adverbiale en pseudoverbale zinnen onmogelijk in ondergeschikte posities kunnen voorkomen, komt wnn als converter ook vrij frequent voor in objectszinnen en doelzinnen. In objectszinnen afhankelijk van het werkwoord mri kan zowel een subjunctieve als een nominale sDm=f gebruikt worden. Die laatste vorm is veel gebruikelijker dan de subjunctief en heeft een indicatieve, gelijktijdige betekenis, terwijl de subjunctief de actie in de toekomst situeert en een zekere modale nuance bezit. Na het werkwoord rDi komt enkel de subjunctief voor: er is ons tekstcorpus geen duidelijk voorbeeld van een prospectief van wnn na rDi (een constructie die in het Middelegyptisch wel kan voorkomen). Een andere frequente constructie is de subjunctief van wnn als converter om een doelzin in te leiden. Tot slot is er ook één voorbeeld van een negatiefcomplement van wnn na tm dat gebruikt wordt om een ontkende adverbiale zin als objectszin afhankelijk van Dd te markeren. Zoals bovenstaande opsomming aantoont, is E DELS conclusie dat de infinitief en het negatiefcomplement van wnn als converter nog niet in het Oudegyptisch voorkwamen incorrect. Ook de toestandsvorm is volgens hem niet geattesteerd en daar zijn toch twee voorbeelden van te vinden, zij het niet als converter (zie §6.2.2 op de pagina hier- III: C ONCLUSIE 6.1 wnn als converter 238 na). Zie verder tabel 6.5 op pagina 242 voor een overzicht van alle attestaties van wnn als converter in ondergeschikte zinnen. 6.1.5 Als participium of relatiefvorm In het Oudegyptisch worden de participia en relatiefvormen van wnn gebruikt om (non)verbale zinnen om te zetten in een (al dan niet zelfstandig gebruikte) betrekkelijke bijzin. Het perfectief participium wn komt beduidend meer voor dan de andere vormen en kan door heel wat constructies gevolgd worden: • een adverbiale zin ingeleid door het perfectief participium drukt een éénmalige actie in het verleden uit. • de pseudoverbale constructie subject + toestandsvorm ingeleid door het participium wn drukt een toestand in het verleden uit. • de pseudoverbale constructie subject + Hr + infinitief drukt een duratieve actie in het verleden uit. • het perfectief participium gevolgd door een afhankelijke sDm=f is de participiale tegenhanger van het gewoontematig hoofdzinspatroon wn=f sDm=f. Er zijn ook drie voorbeelden te vinden met een passieve sDm(.w)=f i.p.v. een afhankelijke sDm=f : die hebben wellicht dezelfde betekenis, maar zijn dan passief geformuleerd. Bovenstaande constructies kunnen ook ingeleid worden door de perfectieve relatiefvorm wn(.t)=f of de perfecte relatiefvorm wn(.t).n=f. Het imperfectief participium wnn kan adverbiale of pseudoverbale zinnen inleiden om die om te zetten in betrekkelijke bijzinnen met een gewoontematige nuance. Er zijn geen voorbeelden van een imperfectieve relatiefvorm van wnn te vinden. De sDm.t(y)=f(y)-vorm van wnn tenslotte komt enkel voor met een adverbiaal predicaat en situeert de betrekkelijke bijzin expliciet in de toekomst. Zie verder tabel 6.6 op pagina 242 voor een overzicht van alle attestaties van participia en relatiefvormen van wnn als converter. 6.2 Existentie-uitdrukkingen met een vorm van wnn In het Oudegyptisch komen er verschillende uitdrukkingen om het bestaan of de aanwezigheid van een bepaald of onbepaald subject aan te duiden. Het onderscheid tussen de existentiële zin en de presentatieve zin is niet enkel te maken op basis van de gebruikte constructies, maar hangt ook af van de context waarin de zin voorkomt. Uitdrukkingen met een onbepaald subject drukken meestal het (niet-)bestaan van het subject uit, terwijl uitdrukkingen met een bepaald subject meestal de aan- of afwezigheid van het subject uitdrukken. In beide gevallen zijn er echter een aantal uitzonderingen te vinden op de algemene regel. 6.2.1 Met onbepaald subject Er zijn verschillende existentie-uitdrukkingen met onbepaald subject: de positieve uitdrukkingen iw wn (existentieel), m=k wn (presentatief) en in wn (vragend existentieel) III: C ONCLUSIE 6.3. De partikels wnt en wnnt 239 komen steeds voor als hoofdzin. De negatieve uitdrukking n wnt daarentegen komt meestal voor als (circumstantiële of betrekkelijke bijzin), terwijl het enige voorbeeld van nn wn een hoofdzin uitdrukt. Tenslotte is er ook de uitdrukking iwty wnt, wat de omzetting van n wnt in een restrictieve betrekkelijke bijzin is (wat niet hetzelfde is als het gebruik van n wnt als descriptieve betrekkelijke bijzin). De ontkende existentie-uitdrukking n-is wnt (gesuggereerd door KAPLONY in zijn herstelling van een beschadigde tekst) bestaat niet in het Oudegyptisch. De verklaring van de verschillende vormen van wnn in bovenstaande constructies is niet helemaal duidelijk. In n wnt is wnt wellicht in oorsprong een sDm.t=f -vorm en in de uitdrukking nn wn is wn wellicht eerder een toestandsvorm dan een sDm=f -vorm. Zie verder tabel 6.7 op pagina 242 voor een overzicht van alle existentie-uitdrukkingen (met onbepaald subject) met een vorm wnn. 6.2.2 Met bepaald subject Omdat de verschillende existentie-uitdrukkingen die hierboven vermeld zijn enkel gebruikt kunnen worden met een onbepaald subject, wordt om het bestaan (of het aanwezig zijn) van een bepaald subject uit te drukken een vervoegde vorm van wnn gebruikt. Er zijn voorbeelden te vinden van zo’n constructies met een perfectieve sDm=f, prospectieve sDm=f (ook de ontkenning n sDm(.w)=f ), nominale sDm=f, participium, infinitief, imperatief, toestandsvorm en ontkende wenszin imi + negatiefcomplement. Zie verder tabel 6.8 op pagina 243 voor een overzicht van alle existentie-uitdrukkingen (met bepaald subject) met een vorm wnn. 6.3 De partikels wnt en wnnt In het Oudegyptisch komen twee partikels voor die afgeleid zijn van het werkwoord wnn, nl. wnt en wnnt 6.3.1 Het proclitische partikel wnt Het proclitische partikel wnt ‘dat’ wordt gebruikt om allerlei zinstypes om te zetten tot een objectszin afhankelijk van het werkwoord rx of Dd. Eenvoudig gesteld gaat het steeds om zinstypes die in onafhankelijk gebruik ingeleid kunnen worden door iw : de adverbiale zin, de pseudoverbale constructie met toestandsvorm of r + infinitief, de afhankelijke sDm(.n)=f en de passieve sDm(.w)=f. De enige uitzondering hierop is een (voorlopig uniek) voorbeeld uit Balat waarin wnt na rx gevolgd wordt door een n sDm.t=f constructie. Een eigenaardige constructie is de uitdrukking iwt wnt, die in ons tekstcorpus tweemaal voorkomt na de causale prepositie n. Hierin is iwt de negatieve tegenhanger van wnt ‘dat niet’ en is wnt het bekende element uit de existentie-uitdrukking n wnt ‘niet bestaande is’. Zie verder tabel 6.9 op pagina 243 voor een overzicht van alle constructies met het proclitische partikel wnt. III: C ONCLUSIE 6.3.2 6.4. Tabellen 240 Het enclitische partikel wnnt Het versterkende enclitische partikel wnnt ‘werkelijk’ komt in het Oudegyptisch ongeveer even vaak voor in nominale zinnen van het type ink X als in andere zinstypes: een adjectivische zin, een participial statement, de pseudoverbale constructie subject + toestandsvorm, de iw=f sDm.n=f en een imperatief. Zie verder tabel 6.10 op pagina 243 voor een overzicht van alle constructies met het enclitische partikel wnnt. 6.4 Tabellen Tabel 6.2: De converter wnn in hoofdzinspatronen syntactische positie adv. pred. adj. pred. perfectieve sDm=f (verhalende verleden tijd)a prospectieve sDm(.w)=f (toekomstgericht hoofdzinspatroon, eventueel met emfatische betekenis) ontkende prospectief n sDm(.w)=f subjunctieve sDm=f (wens) subjunctieve sDm=f (toekomstgericht hoofdzinspatroon met modale nuance) nominale sDm=f (emfatisch hoofdzinspatroon) sDm.in=f (niet-initieel, sequentieel verhalend hoofdzinspatroon) iw=f r sDm (deontisch futurum) 13 ?b a b c d e f g h i 26 of 28?e subj. + TV subj. + Hr + inf. 4 subj. +r + inf. afh. sDm=f pass. sDm(.w)=f 17c afh. sDm.n=f onbekend /d /f 2 1 1?g 15 3 of 5?h i ? 1 3 4 Het enige voorbeeld van een perfectieve sDm=f van wnn dat nergens in deze rij werd opgenomen is voorbeeldzin 3 op pagina 34, waarin de constructie wn ir mAA.t(i=i)... voorkomt. Er zijn twee mogelijke voorbeelden van deze constructie waarvoor hier een andere interpretatie is voorgesteld: voorbeeldzin 20 op pagina 46 (een wn ø sDm=f -vorm) en 266 op pagina 210 (een existentie-uitdrukking ingeleid door iw wn). 13 voorbeelden met wn=f sDm=f en 4 met wn ø sDm=f. In voorbeeldzin 5 op pagina 35 is géén sprake van een wn sDm.n=f -vorm, maar een wn ø sDm X met datief n(=i). In voorbeeldzinnen 52 op pagina 80 en 53 op pagina 81 berust dit op een herstelling van G OEDICKE. Er zijn 16 voorbeelden van de uitdrukking wnn wDa-mdw Hna=f (hier geïnterpreteerd als een prospectieve sDm=f gevolgd door een adverbiaal predicaat) en 3 van de uitdrukking wnn iri mit.t (waarin wnn mogelijk een emfatische converter is en dus niet per se een prospectieve sDm=f moet zijn). Nl. voorbeeldzin 123 op pagina 108: of als doelzin? In voorbeeldzinnen 136 op pagina 114 en 136 op pagina 114 is de subjunctief van wnn wellicht een hoofdzinspatroon, ook al kunnen de twee vormen vertaald worden als een spiegelzin. De interpretatie van voorbeeldzin 138 op pagina 115 –het enige mogelijke voorbeeld van deze constructie– is onduidelijk. III: C ONCLUSIE 6.4. Tabellen 241 Tabel 6.3: De converter wnn afhankelijk van preposities syntactische positie m + perfectieve sDm=f (temporeel) m-xt + infinitief (temporeel) mr + nominale sDm=f (vergelijkend) n + perfectieve sDm=f (causaal) n + nominale sDm=f (causaal) n-mrw.t + prospectieve sDm=f (doelgericht) n-mrw.t + subjunctieve sDm=f (doelgericht) r + prospectieve sDm=f (doelgericht) r + subjunctieve sDm=f (doelgericht) r + infinitief (doelgericht) r + nominale sDm=f (vergelijkend) Dr + prospectieve sDm=f (temporeel) Dr + sDm.t=f (temporeel) negatiefcomplement afhankelijk van tm gna n a b c d e f g adv. pred. adj. pred. subj. + TV subj. + Hr + inf. 1 1 3 2 1 (1)a 4 (1)b 1 1 (1)c ? d 3 (1)e /f 1 In voorbeeldzin 45 op pagina 74 is n-mrw.t een herstelling van S ETHE. Berust op een herstelling in voorbeeldzin 88 op pagina 98. Voorbeeldzin 238 op pagina 185 is beschadigd, maar wellicht een infinitief. De interpretatie van voorbeeldzin 48 op pagina 77 is onduidelijk, maar wellicht is er sprake van een adjectivisch predicaat. Onduidelijk of dit bestaat, zie voorbeeldzin 47 op pagina 76. In voorbeeldzin 167 op pagina 144 wordt geen sDm.t=f -vorm van wnn gebruikt, maar het samengesteld voegwoord Dr-wnt. Als ontkenning van de nominale sDm=f. Syntactisch is het negatiefcomplement wnn niet afhankelijk van de eerste prepositie n (maar wel van de tweede, nl. die na nfr ), maar het leek ons overzichtelijker om de ontkenning van een bepaalde constructie niet elders te behandelen. Tabel 6.4: De converter wnn afhankelijk van partikels syntactische positie ir + prospectieve sDm=f (conditioneel) ir + subjunctieve sDm=f (conditioneel) ir + nominale sDm=f (conditioneel) nominale sDm=f afhankelijk van nfr n f na ir infinitief afhankelijk van nfr n f na ir infinitief afhankelijk van nfr n gna sk (circumstantieel) a b c d e f g nom. sDm=f adv. pred. adj. pred. 1b ?c nom. sDm=f 2?a 2d 2?e 1 8 1 Als wnn in ir wnn sDm=f een prospectief is. Voorbeeldzin 86 op pagina 97: uit de 11e dynastie. De interpretatie van voorbeeldzin 87 op pagina 97 is onduidelijk, maar wellicht is het predicaat adjectivisch. Voorbeeldzinnen 141 op pagina 125 en 142 op pagina 126: uit de 11e dynastie. Als wnn in ir wnn sDm=f een nominale sDm=f is. Als ontkenning van de subjunctieve sDm=f. Als ontkenning van de nominale sDm=f. III: C ONCLUSIE 6.4. Tabellen 242 Tabel 6.5: De converter wnn in ondergeschikte zinnen syntactische positie prospectieve sDm=f in objectszin na rDi subjunctieve sDm=f in objectszin na rDi subjunctieve sDm=f in objectszin na mri nominale sDm=f in objectszin na mri subjunctieve sDm=f in doelzin negatiefcomplement afhankelijk van tm ena Dd a b c d e adv. pred. subj. + TV 5 3 15 17 1 ?b onbekend /a 1c 1 1d In voorbeeldzin 49 op pagina 78 wordt geen prospectief van wnn gebruikt. In voorbeeldzin 129 op pagina 110 een onduidelijk woord na de subjunctief wn, maar wellicht een toestandsvorm. In voorbeeldzin 49 op pagina 78 beschadigd, maar wellicht een subjunctief van wnn. Nl. voorbeeldzin 123 op pagina 108: of wenszin? Als ontkenning van de nominale sDm=f. Tabel 6.6: De converter wnn als participium of relatiefvorm soort participium Perfectief participium adv. pred. 15a Perfectieve relatiefvorm Perfecte relatiefvorm Imperfectief participium sDm.t(y)=f(y) 1 3 8 3 a c d subj. + Hr + inf. 1 afh. sDm=f 7 pass. sDm(.w)=f 3 onbekend 1c 4 3 1 (1)d Inclusief voorbeeldzinnen 180 op pagina 156 (wn.w iw=sn) en 184 op pagina 158 en 185 op pagina 159 (waar het zelfstandig gebruikt participium een b subj. + TV 1 of 2?b 0 0 -uitgang heeft). Voorbeeldzin 202 op pagina 167 is beschadigd, maar wellicht komt hier een pseudoverbale constructie subject + toestandsvorm na wn. Nl. voorbeeldzin 223 op pagina 177. In voorbeeldzin 205 op pagina 169 berust Hr op een aanvulling. Tabel 6.7: Existentie-uitdrukkingen met een vorm van wnn en onbepaald subject existentie-uitdrukking iw wn X (existentieel, hoofdzin) m=k wn X (presentatief, hoofdzin) in wn X (existentieel, vraagzin) n wnt X (ontkend existentieel, hoofdzin) n wnt X (ontkend existentieel, circumstantiële bijzin) n wnt X (ontkend existentieel, descriptieve betrekkelijke bijzin) n-is wnt X iwty wnt (ontkend existentieel, restrictieve betrekkelijke bijzin) X nn wn X (ontkend existentieel, hoofdzin) a b c d onbepaald subject 2 of 3?a 1b 2 1 2 2 /c 1 1d In voorbeeldzin 266 op pagina 210 ook een existentie-uitdrukking of niet? Voorbeeldzin 243 op pagina 194 is ook al geïnterpreteerd als een adjectivische zin, maar dit is onwaarschijnlijk. In voorbeeldzin 262 op pagina 207 is dit een foutieve herstelling van KAPLONY. In voorbeeldzin 264 op pagina 209 heeft S ETHE ’ S tekstuitgave foutief n wnt. III: C ONCLUSIE 6.4. Tabellen 243 Tabel 6.8: Existentie-uitdrukkingen met een vorm van wnn en bepaald subject vervoegde vorm van wnn perfectieve sDm=f prospectieve sDm=f nominale sDm=f participium infinitief imperatief toestandsvorm ontkende prospectief n sDm(.w)=f ontkende wenszin imi + negatiefcomplement bepaald subject 1 1 1 1 1 1 2 1 1 Tabel 6.9: Het proclitische partikel wnt syntactische positie adv. pred. subj. + TV na Dd na rx 1 1 1a 1 of 2?d subj. + r + inf. 1 of 2?b afh. sDm=f n sDm.t=f 1 e 1 b c d e f 2 of 3?c 5 1 exist. uitdr. Plus meerdere ongepubliceerde attestaties, zie voetnoten 1031 op pagina 224 en 1033 op pagina 224. Voorbeeldzin 271 op pagina 218 is beschadigd, maar wellicht volgt er een pseudoverbale constructie subject + r + infinitief. In voorbeeldzin 275 op pagina 220 berust dit op een herstelling. In voorbeeldzin 283 op pagina 223 berust dit op een herstelling. Plus enkele gelijkaardige ongepubliceerde attestaties, zie vootnoot 1031 op pagina 224. Nl. de existentie-uitdrukking iwt wnt, die de ondergeschikte variant is van n wnt ‘niet bestaande is’. Hiering is iwt de ontkenning van het partikel wnt. Tabel 6.10: Het enclitische partikel wnnt zinstype tweeledige nominale zin ink X adjectivische zin participial statement pseudoverbale constructie subject + toestandsvorm iw=f sDm.n=f imperatief a afh. sDm.n=f 2f na de prepositie n (causaal) a pass. sDm(.w)=f wnnt 5 (1)a 2 1 2 1 Slechts in één versie van PT439, zie voorbeeldzin 81 op pagina 90. Deel IV Bibliografie, colofon, indices en appendices 244 Bibliografie A LLEN , J.P., Is the “emphatic” sentence an adverbial-predicate construction? in: GM 32 (1979), p. 7–15 (geciteerd: A LLEN, GM 32 (1979)). , The Inflection of the verb in the Pyramid Texts (BiAeg 2), Malibu 1984 (geciteerd: A LLEN, Inflection). , Form, function, and meaning in het early Egyptian verb, in: LingAeg 1 (1991), p. 1–31 (geciteerd: A LLEN, LingAeg 1 (1991)). , Rē‘wer’s Accident, in: L LOYD , A.B. ( RED .), Studies in Pharaonic Religion and Society in honour of J. Gwyn Griffiths, Londen 1992, p. 14–21 (geciteerd: A LLEN, Rē‘wer’s Accident). , Middle Egyptian: an introduction to the language and culture of hieroglyphs, Cambridge 2000 (geciteerd: A LLEN, Middle Egyptian). , The Heqanakhte Papyri, New York 2002 (geciteerd: A LLEN, Hekanakhte). , The Ancient Egyptian Pyramid Texts (Writings from the Ancient World 23), Atlanta 2005 (geciteerd: A LLEN, Pyramid Texts). A LTENMÜLLER , H., Die Wanddarstellungen im Grab des Mehu in Saqqara (AVDAIK 42), Mainz-am-Rhein 1998 (geciteerd: A LTENMÜLLER, Grab des Mehu). A NTHES , R., Die Felsinschriften von Hatnub (UGAA 9), Leipzig 1928 (geciteerd: A NTHES, Hatnub). , Zur Übersetzung der Präpositionen und Konjunktionen m und Dr,, in: W ILSON , J.A. ( RED .), Studies in Honor of J.A. Wilson (SAOC 35), Chicago 1969, p. 1–13 (geciteerd: A NTHES, Präpositionen und Konjunktionen m und Dr ). A SSMANN , J., Schrift, Tod und Identität. Das Grab als Vorschule des Literatur, in: A SSMANN , J. ( RED .), Stein und Zeit: Mensch und Gesellschaft im alten Ägypten, München 1991, p. 161–199 (geciteerd: A SSMANN, Schrift, Tod und Identität). B ADAWY, A., The tombs of Iteti, Sekhem’ankh-Ptah, and Kaemnofert at Giza, Berkeley 1976 (geciteerd: B ADAWY, Iteti). B ARDINET, T., Les papyrus médicaux de l’Égypte pharaonique, Parijs 1995 (geciteerd: B AR DINET , Papyrus médicaux). B ARTA , W., Zum Gebrauch des Verbums wnn im Alt- und Mittelägyptischen, in: GM 132 (1993), p. 13–18 (geciteerd: B ARTA, GM 132 (1993)). B AUD , M. EN FAROUT, D., Trois biographies d’Ancien Empire revisitées, in: BIFAO 101 (2001), p. 43–58 (geciteerd: B AUD en FAROUT, BIFAO 101 (2001)). 245 IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Bibliografie 246 B ECKERATH , J. VON, Handbuch des ägyptischen Königsnamen (MÄS 49), Berlijn – München 1999 (geciteerd: VON B ECKERATH, Königsnamen). B LACKMAN , A.M., The rock tombs of Meir 5: The tomb-chapels A, No. 1 (that of Ni-’ankhPepi the Black), A, No. 2 (that of Pepi’onkh with the Good Name, of Heny the Black), A, No. 4 (that of Hepi the Black), D, No. 1 (that of Pepi), and E, Nos. 1-4 (those of Meniu...) (ASE 28), Londen 1953 (geciteerd: B LACKMAN, Meir 5). B ORCHARDT, L., Denkmäler des Alten Reiches (ausser den Statuen im Museum von Kairo (Vol. 1) (Catalogue général des antiquités égyptiennes du Musée du Caire), Berlijn 1937 (geciteerd: B ORCHARDT, Denkmäler). B OREUX , C., Études de nautique égyptienne: l’art de la navigation en Egypte jusqu’à la fin de l’Ancien Empire (BdÉ 50), Caïro 1925 (geciteerd: B OREUX, Études). B REASTED , J.H., Ancient Records of Egypt (vol. 1), Chicago 1906 (geciteerd: B REASTED, Ancient Records). B RESCIANI , E., Letteratura e poesia dell’antico Egitto. Introduzione, traduzioni originali e note, Turijn 1969 (geciteerd: B RESCIANI, Letteratura). B ROVARSKI , E., The Senedjemib complex 1: The mastabas of Senedjemib Inti (G 2370), Khnumenti (S 2374), and Senedjemib Mehi (G 2378) (Giza Mastabas 7), Boston 2001 (geciteerd: B ROVARSKI, Senedjemib complex). C LÈRE , J.-J. EN VANDIER , J., Textes de la Première Période Intermédiare et de la XIe dynastie (BiAe 10), Brussel 1948 (geciteerd: C LÈRE en VANDIER, TPPI). C LÈRE , J.J., À propos du mot zbi de l’inscription de Nékhébou, in: ASAE 40 (1940), p. 113–121 (geciteerd: C LÈRE, ASAE 40 (1940)). C OLLIER , M., Circumstantially adverbial? the circumstantial sDm(.f)/sDm.n(.f) reconsidered, in: Q UIRKE , S. ( RED .), Middle Kingdom Studies, New Malden 1991, p. 21–50 (geciteerd: C OLLIER, Circumstantially adverbial?). , Predication and the circumstantial sDm(=f)/sDm.n(=f), in: LingAeg 2 (1992), p. 17–65 (geciteerd: C OLLIER, LingAeg 2 (1992)). , Reading ir wnn conditionals in the Heqanakhte documents, in: LingAeg 13 (2005), p. 1–29 (geciteerd: C OLLIER, LingAeg 13 (2005)). C RUM , W.E., Coptic Dictionary, Oxford 1939 (geciteerd: C RUM, CD). D ARESSY, M.G., Une stèle de l’Ancien Empire maintenant détruite, in: ASAE 15 (1915), p. 207–208 (geciteerd: D ARESSY, ASAE 15 (1915)). , Inscriptions du mastaba de Pepi-Nefer à Edfou, in: ASAE 17 (1917–1918), p. 130– 140 (geciteerd: D ARESSY, ASAE 17 (1917–1918)). D AVIES , N. DE G., The rock tombs of Deir el-Gebrawi (vol. 2) (ASE 12), Londen 1902 (geciteerd: D AVIES, Deir el-Gebrawi II). D EPUYDT, L., The end of the xr.f sDm.f in the Heqanakhte Letters, in: RdÉ 39 (1988), p. 204–208 (geciteerd: D EPUYDT, RdÉ 39 (1988)). , Late Egyptian inn, ‘if’, and the conditional clause in Egyptian, in: JEA 77 (1991), p. 69–78 (geciteerd: D EPUYDT, JEA 77 (1991)). IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Bibliografie 247 D EPUYDT, L., A history of Research on the Prospective sDm.f Forms in Middle Egyptian, in: JARCE 30 (1993), p.11–31 (geciteerd: D EPUYDT, JARCE 30 (1993)). , Condition and premise in Egyptian, in: RdÉ 46 (1995), p. 81–88 (geciteerd: D E PUYDT , RdÉ 46 (1995)). D ONADONI , S., Letteratura e poesia dell’antico egitto, tweede druk. Turijn 1969 (geciteerd: D ONADONI, Letteratura2 ). D ORET, E., The reading of the negation n wn.n.f, in: JEA 65 (1979), p. 161–163 (geciteerd: D ORET, JEA 65 (1979)). , A note on the Egyptian construction ‘Noun + sDm.f’, in: JNES 39 (1980), p. 37–45 (geciteerd: D ORET, JNES 39 (1980)). , The narrative verbal system of Old and Middle Egyptian (Cahiers d’Orientalisme 12), Genève 1986 (geciteerd: D ORET, NVS). D RIOTON , E., Description sommaire des chapelles funéraires de la VIe dynastie récemment découvertes derriére le mastaba de Mérérouka à Sakkarah, in: ASAE 43 (1943), p. 487–513 (geciteerd: D RIOTON, ASAE 43 (1943)). , EN L AUER , J.-P., Une groupe de tombes à Saqqarah: Icheti, Nefer-Khouou-Ptah, Sébek-Em-Khent et Ânkhi, in: ASAE 55 (1958), p. 207–251 (geciteerd: D RIOTON en L AUER, ASAE 55 (1958)). D UNHAM , D., Naga-ed-Dêr Stelae of the First Intermediate Period, Londen 1937 (geciteerd: D UNHAM, Naga-ed-Dêr Stelae). , The Biographical Inscriptions of Nekhebu in Boston and Cairo, in: JEA 24 (1938), p. 1–8 (geciteerd: D UNHAM, JEA 24 (1938)). E CO, U., Mouse or Rat? Translation as Negotiation, Londen 2004 (geciteerd: E CO, Mouse or Rat?). E DEL , E., Untersuchungen zur Phraseologie der ägyptischen Inschriften des Alten Reiches, in: MDAIK 13 (1944), p. 1–90 (geciteerd: E DEL, MDAIK 13 (1944)). , Inschriften des Alten Reichs II. Die Biographie des kAj-gmjnj (Kagemni), in: MIO 1 (1953), p. 210–226 (geciteerd: E DEL, MIO 1 (1953)). , Inschriften des Alten Reiches V. Die Reiseberichte des Hrw-xwif (Herchuf), in: F IR CHOW, O. ( RED .), Ägyptologische Studien, Berlijn 1955, p. 51–75 (geciteerd: E DEL , Inschriften V). , Altägyptische Grammatik (vol. 1–2) (AnOr 34/39), Rome 1955–1964 (geciteerd: E DEL, AG). , Inschriften des Alten Reichs (6. folge), in: ZÄS 83 (1958), p. 3–18 (geciteerd: E DEL, ZÄS 83 (1958)). , Die Felsengräber der Qubbet el Hawa bei Assuan. II. Abteilung: die althieratischen Topfaufschriften. 1. Band: die Topfaufschriften aus den Grabungsjahren 1960, 1961, 1962, 1963 und 1965. 2. Teil: Text, Wiesbaden 1970 (geciteerd: E DEL, Qubbet el Hawa II.1.2). , Hieroglyphische Inschriften des Alten Reiches (ARWAW 67), Opladen 1981 (geciteerd: E DEL, Inschriften). IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Bibliografie 248 E DEL , E., Der vervollständigte Architrav vom Grab des mHj in Saqqara, in: B RYAN , B.M. EN L ORTON , D. ( RED .), Essays in Egyptology in Honor of Hans Goedicke, San Antonio 1994, p. 61–66 (geciteerd: E DEL, Grab des mHj ). E ICHLER , E., Untersuchungen zu den Königsbriefen des Alten Reiches, in: SAK 18 (1991), p. 141–171 (geciteerd: E ICHLER, SAK 18 (1991)). , Zwei Bemerkungen zu den hieratischen Briefen des Alten Reiches, in: SAK 123 (1991), p. 21–26 (geciteerd: E ICHLER, GM 123 (1991)). , Untersuchungen zum Expeditionswesen des ägyptischen Alten Reiches (GOF IV/26), Wiesbaden 1993 (geciteerd: E ICHLER, Expeditionswesen). E RMAN , A., Commentar zur Inschrift des Una, in: ZÄS 20 (1882), p. 1–29 (geciteerd: E RMAN, ZÄS 20 (1882)). , Spuren eines alten Subjunctivs im Koptischen, in: ZÄS 22 (1884), p. 28–37 (geciteerd: E RMAN, ZÄS 22 (1884)). , Zu den Inschriften des Hr-xwf, in: ZÄS 30 (1892), p. 78–83 (geciteerd: E RMAN, ZÄS 30 (1892)). , Der Brief des Königs Nefr-ke-re’, in: ZÄS 31 (1893), p. 65–73 (geciteerd: E RMAN, ZÄS 31 (1893)). , EN G RAPOW, H., Wörterbuch der aegyptischen Sprache vol. I–VII, Berlijn 1971 (geciteerd: E RMAN en G RAPOW, WB). E YRE , C., The Cannibal Hymn. A cultural and literary study, Liverpool 2002 (geciteerd: E YRE, Cannibal Hymn). FAKHRY, A. ET AL ., Denkmäler der Oase Dachla (AVDAIK 28), Mainz-am-Rhein 1982 (geciteerd: FAKHRY et al., Denkmäler Dachla). FAULKNER , R.O., Recensie van Edel, E., Altägyptische Grammatik. II. in: OLZ 61 (1966), p. 544–546 (geciteerd: FAULKNER, OLZ 61 (1966)). , The Ancient Egyptian Pyramid Texts, Oxford 1969 (geciteerd: FAULKNER, AEPT Suppl.). , The Ancient Egyptian Pyramid Texts. Supplement of Hieroglyphic Texts, Oxford 1969 (geciteerd: FAULKNER, AEPT). F ECHT, G., Die Berichte des Hrw=xwi.f über seine drei Reise nach iAm, in: G ÖRG , M. EN P USCH , E. ( RED .), Festschrift Elmar Edel, 12. März 1979 (ÄAT 1), Bamberg 1979, p. 105–134 (geciteerd: F ECHT, Berichte des Hrw=xwi.f ). F IRTH , C.M EN G UNN , B., Excavations at Saqqara. Teti Pyramid Cemetries, Caiïro 1926 (geciteerd: F IRTH en G UNN, Teti Pyramid Cemeteries). F ISCHER , H.G., Inscriptions from the Coptite nome, dynasties VI-XI (AnOr 40), Rome 1964 (geciteerd: F ISCHER, Coptite nome). , An Old Kingdom Monogram, in: ZÄS 93 (1966), p. 56–69 (geciteerd: F ISCHER, ZÄS 93 (1966)). , Dendera in the third millenium BC down to the Theban domination of Upper-Egypt, New York 1968 (geciteerd: F ISCHER, Dendera). , Varia (Egyptian Studies 1), New York 1976 (geciteerd: F ISCHER, Varia). IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Bibliografie 249 F ISCHER , H.G., The Orientation of Hieroglyphs (Egyptian Studies 2), New York 1977 (geciteerd: F ISCHER, Orientation). , Five inscriptions of the Old Kingdom, in: ZÄS 105 (1978), p. 42–59 (geciteerd: F ISCHER, ZÄS 105 (1978)). , A New Sixth Dynasty Inscription from Naqada, in: C., B ERGER , G., C LERC EN N., G RIMAL ( RED .), Hommages à Jean Leclant (BdÉ 106/1), Caïro 1993, p. 181–188 (geciteerd: F ISCHER, Sixth Dynasty Inscription). G ARCÍA , J.C.M., De l’Ancien Empire à la Première Période Intermédiaire: l’autobiographie de qAr d’Edfou, entre tradition et innovation, in: RdÉ 49 (1998), p. 151–160 (geciteerd: G ARCÍA, RdÉ 49 (1998)). G ARDINER , A.H., The Admonitions of an Egyptian Sage (Papyrus Leiden 344 recto), Leipzig 1909 (geciteerd: G ARDINER, Admonitions). , Egyptian Grammar, derde druk. Oxford 1957 (geciteerd: G ARDINER, EG3 ). , Egypt of the Pharaohs: an introduction, Oxford 1961 (geciteerd: G ARDINER, Egypt). , EN S ETHE , K., Egyptian letters to the dead, Londen 1928 (geciteerd: G ARDINER en S ETHE, LettDead). G AUTHIER , H., Dictionnaire des noms géographiques contenus dans les textes hiéroglyphiques (vol. 1–7), Caïro 1925–1931 (geciteerd: G AUTHIER, Dictionnaire géographique). G ILULA , M., Two New Conjunctions in Middle Egyptian, in: JNES 28 (1969), p. 122–123 (geciteerd: G ILULA, JNES 28 (1969)). , Recensie van Satzinger, H., Die negativen Konstruktionen im Alt- und Mittelägyptischen, in: JEA 56 (1970), p. 205–214 (geciteerd: G ILULA, JEA 56 (1970)). , Coffin Texts Spell 148, in: JEA 57 (1971), p. 14–19 (geciteerd: G ILULA, JEA 57 (1971)). G ÖDECKEN , K.B., Eine Betrachtung der Inschriften des Meten im Rahmen der sozialen und rechtlichen Stellung von Privatleuten im ägyptischen Alten Reich (ÄgAbh 29), Wiesbaden 1976 (geciteerd: G ÖDECKEN, Inschriften des Meten). G OEDICKE , H., Quotations in Old Kingdom Inscriptions, in: F IRCHOW, O. ( RED .), Ägyptologische Studien (Fs. Grapow) (VIO 29), Berlijn 1955, p. 93–106 (geciteerd: G OEDICKE, Quotations). , Juridical Expressions of the Old Kingdom, in: JNES 15 (1956), p. 27–32 (geciteerd: G OEDICKE, JNES 15 (1956)). , The Alleged Military Campaign in Southern Palestine in the Reign of Pepi I (VIth Dynasty), in: RSO 38 (1963), p. 187–197 (geciteerd: G OEDICKE, RSO 38 (1963)). , Die Laufbahn des mTn, in: MDAIK 21 (1966), p. 1–71 (geciteerd: G OEDICKE, MDAIK 21 (1966)). , Königliche Dokumente aus dem Alten Reich (ÄgAbh 14), Wiesbaden 1967 (geciteerd: G OEDICKE, KDAR). , Die privaten Rechtsinschriften aus dem Alten Reich (BWZKM 5), Wenen 1970 (geciteerd: G OEDICKE, PR). IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Bibliografie 250 G OEDICKE , H., The Letter to the Dead, Nag’ ed-Deir N3500, in: JEA 58 (1972), p. 95–98 (geciteerd: G OEDICKE, JEA 58 (1972)). , Harkhuf’s Travels, in: JNES 40 (1981), p. 1–20 (geciteerd: G OEDICKE, JNES 40 (1981)). , Zwei Inschriften aus dem Grabe des mTTj aus Sakkara, in: ZÄS 83 (1985), p. 18–27 (geciteerd: G OEDICKE, ZÄS 83 (1985)). G OYON , G., Le tombeau d’Ankhmahor à Saqqarah, in: Kêmi 15 (1959), p. 10–22 (geciteerd: G OYON, Kêmi 15 (1959)). G RDSELOFF , B., La lecture et le sens du mot dbA, in: ASAE 38 (1938), p. 353–354 (geciteerd: G RDSELOFF, ASAE 38 (1938)). , Das ägyptischen Reinigungszelt, Caïro 1941 (geciteerd: G RDSELOFF, Reinigungszelt). , Notes sur deux monuments inédits de l’Ancien Empire, in: ASAE 42 (1943), p. 107– 125 (geciteerd: G RDSELOFF, ASAE 42 (1943)). G RIFFITH , F. L L ., The inscriptions of Siût and Dêr Rîfeh, Londen 1889 (geciteerd: G RIFFITH, Siût). G UNDLACH , R., Die Zwangsumsiedlung auswärtiger Bevölkerung als Mittel ägyptischer Politik bis zum Ende des mittleren Reiches (Forschungen zur antiken Sklaverei 26), Stuttgart 1994 (geciteerd: G UNDLACH, Zwangsumsiedlung). G UNN , B., Studies in Egyptian Syntax, Parijs 1924 (geciteerd: G UNN, Syntax). H ABACHI , L., Sixteen Studies on Lower Nubia (CASAE 23), Caïro 1981 (geciteerd: H ABA CHI , Lower Nubia). H ANNIG , R., Ägyptisches Wörterbuch I. Altes Reich und Erste Zwischenzeit (KdAW 98/Hannig-Lexica 4), Mainz-am-Rhein 2003 (geciteerd: H ANNIG, AW I). H ARING, B., The scribe of the mat. From agrarian administration to local justice (Egyptologische Uitgaven 14, in: D EMARÉE , R.J., E GBERTS , A. EN JANSSEN , J.J. ( RED .), Deir el-Medina in the third millenium AD, Leiden 2000, p. 129–138 (geciteerd: H ARING, Scribe of the mat). H ASSAN , S., Excavations at Giza 1929–1930: Excavations of the Faculty of Arts, Fouad I University (vol. 1), Oxford 1932 (geciteerd: H ASSAN, Giza 2). , Excavations at Giza 1930–1931: Excavations of the Faculty of Arts, Fouad I University (vol. 2), Caïro 1936 (geciteerd: H ASSAN, Giza 2). , Excavations at Giza 1932–1933: Excavations of the Faculty of Arts, Fouad I University (vol. 4), Caïro 1943 (geciteerd: H ASSAN, Giza 4). , Excavations at Giza 1933–1934: Excavations of the Faculty of Arts, Fouad I University (vol. 5), Caïro 1944 (geciteerd: H ASSAN, Giza 5). , The Mastaba of Neb-Kaw-Her (Excavations at Saqqara 1937–1938 I), Caïro 1975 (geciteerd: H ASSAN, Neb-Kaw-Her). , The Mastabas of Ny-ankh-Pepy and Others (Excavations at Saqqara 1937–1938 II), Caïro 1975 (geciteerd: H ASSAN, Ny-ankh-Pepy). , Mastabas of Princess Hemet-Re and Others (Excavations at Saqqara 1937–1938 III), Caïro 1975 (geciteerd: H ASSAN, Hemet-Re). IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Bibliografie 251 H AWASS , Z., An Inscribed Lintel in the Tomb of the Vizier Mehu at Saqqara, in: LingAeg 10 (2002), p. 219–224 (geciteerd: H AWASS, LingAeg 10 (2002)). H AYES , W.C., Royal Decrees from the Temple of Min at Coptos, in: JEA 32 (1946), p. 3–23 (geciteerd: H AYES, JEA 32 (1946)). H OFMANN , T., Die Autobiographie des Uni aus Abydos, in: LingAeg 10 (2002), p. 225–237 (geciteerd: H OFMANN, LingAeg 10 (2002)). H OLLADAY, W.L., A Concise Hebrew and Aramaic Lexicon of the Old Testament, 12e druk. Leiden – Boston – Keulen 2000 (geciteerd: H OLLADAY, Concise Lexicon12 ). JAMES , T.G.H., The Hekanakhte Papers and other early Middle Kingdom Documents, New York 1962 (geciteerd: JAMES, Hekanakhte). , EN A PTED , M.R., The mastaba of Khentika called Ikhekhi (ASE 30), Londen 1953 (geciteerd: JAMES en A PTED, Khentika). J ONES , D., An index of ancient Egyptian titles, epithets and phrases of the Old Kingdom (BAR International Series 866), Oxford 2000 (geciteerd: J ONES, Egyptian titles). J UNGE , F., “Emphasis and sentential meaning in Middle Egyptian” (GOF IV/20), Wiesbaden 1989 (geciteerd: J UNGE, Emphasis). J UNKER , H., Gîza 11: Der Friedhof südlich der Cheopspyramide (Ostteil), Wenen 1953 (geciteerd: J UNKER, Gîza 11). KADISH , G.E., Old Kingdom Egyptian Activity in Nubia: Some reconsiderations, in: JEA 52 (1966), p. 23–33 (geciteerd: KADISH, JEA 52 (1966)). KAMMERZELL , F., Recensie van Vernus, P., Les parties du discours en Moyen Egyptien. Autopsie d’une théorie (CSEG 5), in: OLZ 95 (2000), p. 580–586 (geciteerd: KAMMERZELL, OLZ 95 (2000)). KANAWATI , N., New Evidence on the Reign of Userkare, in: GM 83 (1984), p. 31–35 (geciteerd: KANAWATI, GM 83 (1984)). , The rock tombs of El-Hawawish: the cemetery of Akhmim (vol. 7), Sydney 1987 (geciteerd: KANAWATI, El-Hawawish 7). , The rock tombs of El-Hawawish: the cemetery of Akhmim (vol. 8), Sydney 1989 (geciteerd: KANAWATI, El-Hawawish 8). , The Tomb Of Hesi, in: BACE 10 (1999), p. 67–76 (geciteerd: KANAWATI, BACE 10 (1999)). , EN A BDER -R AZIQ , M., The Teti cemetery at Saqqara 3: The tombs of Neferseshemre and Seankhuiptah (The Australian Centre for Egyptology Reports 11), Sydney 1998 (geciteerd: KANAWATI en A BDER -R AZIQ, TetiCem 3). , The Teti cemetery at Saqqara 5: The tomb of Hesi (The Australian Centre for Egyptology Reports 13), Sydney 1999 (geciteerd: KANAWATI en A BDER -R AZIQ, TetiCem 5). , The Teti cemetery at Saqqara 7: The tombs of Shepsipuptah, Mereri (Merinebti), Hefi and others (The Australian Centre for Egyptology Reports 17), Sydney 2001 (geciteerd: KANAWATI en A BDER -R AZIQ, TetiCem 7). IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Bibliografie 252 KANAWATI , N., E L -K HALOULI , A. EN T HOMPSON , E., Excavations at Saqqara Band II: North-West of Teti’s Pyramid 2, Sydney 1988 (geciteerd: KANAWATI, E L -K HALOULI en T HOMPSON, ExcSaqq II.2). KANAWATI , N. EN H ASSAN , S., The Teti cemetery at Saqqara 1: The tombs of Nedjet-em-pet, Ka-aper and others (The Australian Centre for Egyptology Reports 8), Sydney 1996 (geciteerd: KANAWATI en H ASSAN, TetiCem 1). , The Teti cemetery at Saqqara 2: The tomb of Ankhmahor (The Australian Centre for Egyptology Reports 9), Sydney 1997 (geciteerd: KANAWATI en H ASSAN, TetiCem 2). KANAWATI , N. EN M C FARLANE , A., Deshasha. The Tombs of Inti, Shedu and Others (The Australian Centre for Egyptology Reports 5), Sydney 1993 (geciteerd: KANAWATI en M C FARLANE, Deshasha). KAPLONY, P., Eine neue Weisheitslehre aus dem Alten Reich, in: OrNS 37 (1968), p. 1–62 (geciteerd: KAPLONY, OrNS 37 (1968)). , Studien zum Grab des Methethi (Monographien der Abegg-Stiftung 8), Bern 1976 (geciteerd: KAPLONY, Methethi). K HADRAGY, M. EL, The Edfu Offering Niche of Qar in the Cairo Museum, in: SAK 30 (2002), p. 203–228 (geciteerd: EL K HADRAGY, SAK 30 (2002)). K LOTH , N., Die (auto-)biographischen Inschriften des ägyptischen Alten Reiches: Untersuchungen zur Phraseologie und Entwicklung (BSAK 8), Hamburg 2002 (geciteerd: K LOTH, Autobiographischen Inschriften). K RUCHTEN , J.-M., Un emploi intéressant du morphème de substantivation wnn et deux exemples de la rare forme bw sDm.n.f (Pentaouer, §§114–116), in: GM 89 (1986), p. 61–65 (geciteerd: K RUCHTEN, GM 89 (1986)). , ir wnn sDm.f (sDm.n.f) et ir sDm.f (sDm.n.f): une approche structuraliste, in: JEA 80 (1994), p. 97–108 (geciteerd: K RUCHTEN, JEA 80 (1994)). , About iw and wn(n) in Late Egyptian, in: ZÄS 124 (1997), p. 57–70 (geciteerd: K RUCHTEN, ZÄS 124 (1997)). , Quelques progés significatifs dans la conaissance du néo-égyptien, in: CdÉ 146 (1998), p. 261–270 (geciteerd: K RUCHTEN, CdÉ 146 (1998)). , Quelques nouveaux exemples de morphèmes de substantivation wnn et iw (“convertor”) en néo-égyptien, in: GM 182 (2001), p. 59–67 (geciteerd: K RUCHTEN, GM 182 (2001)). L ALOUETTE , C., Textes sacrés et textes profanes de l’ancienne Égypte. Des Pharaons et des hommes. Traduction et commentaires, Parijs 1984 (geciteerd: L ALOUETTE, Textes sacrés et textes profanes). L ECLANT, J., N AGGAR , C. B ERGER - EL EN P IERRE -C ROISIAU, I., Les textes de la pyramide de Pépy Ier (MIFAO 118), Caïro 2001 (geciteerd: L ECLANT, B ERGER - EL N AGGAR en P IERRE -C ROISIAU, Pyramide de Pépy Ier). L EITZ , C., Magical and Medical Papyri of the New Kingdom (Hieratic Papyri of the British Museum 8), Londen 1999 (geciteerd: L EITZ, HPBM 8). L EPROHON , R.J., Stelae I: The Early Dynastic Period to the Late Middle Kingdom, CAA2, Museum of Fine Arts Boston, Mainz 1985 (geciteerd: L EPROHON, Stelae I). IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Bibliografie 253 L ICHTHEIM , M., Ancient Egyptian Literature, a book of readings (vol. 1): The Old and Middle Kingdoms, Berkeley 1973 (geciteerd: L ICHTHEIM, AEL 1). , Ancient Egyptian Autobiographies chiefly of the Middle Kingdom: a study and an anthology (OBO 84), Göttingen 1988 (geciteerd: L ICHTHEIM, Autobiographies). L LOYD , A.B., S PENCER , A.J. EN E L -K HOULI , A., Saqqâra Tombs 2: The mastabas of Meru, Semdenti, Khui and others,, Londen 1990 (geciteerd: L LOYD, S PENCER en E L -K HOULI, Saqqâra Tombs 2). L OPRIENO, A., Focus, mood and negative forms: Middle Egyptian syntactic paradigms and diachrony, in: LingAeg 1 (1991), p. 201–226 (geciteerd: L OPRIENO, LingAeg 1 (1991)). , Egyptian Linguistics in the Year 2000, in: H AWASS , Z. ( RED .), Egyptology at the Dawn of the Twenty-first Century (Proceedings of the Eighth International Congress of Egyptologists Cairo, 2000 (Vol. 3: Language, Conservation, Museology), Caïro 2002, p. 73–90 (geciteerd: L OPRIENO, Egyptian Linguistics in 2000). M ALAISE , M. EN W INAND , J., Grammaire raisonnée de l’Égyptien classique (AegLeod 6), Luik 1999 (geciteerd: M/W, GREC). M ASPERO, G., Sur l’inscription de Zaou, in: RecTrav 13 (1893), p. 68–71 (geciteerd: M AS PERO , RecTrav 13 (1893)). M C FARLANE , A., The first nomarch at Akhmim: the identification of a sixth dynasty biographical inscription, in: GM 100 (1987), p. 63–70 (geciteerd: M C FARLANE, GM 100 (1987)). M EEKS , D., Recensie van Hannig, R., Ägyptisches Wörterbuch I. Altes Reich und Erste Zwischenzeit (KdAW 98/Hannig-Lexica 4), in: LingAeg 13 (2005), p. 231–263 (geciteerd: M EEKS, LingAeg 13 (2005)). M ENU, B. EN H ARARI , I., La notion de propriété privée dans l’ancien Empire Egyptien, in: CRIPEL 2 (1974), p. 125–154 (geciteerd: M ENU en H ARARI, CRIPEL 2 (1974)). M OERS , G., Freie Varianten oder funktional gebundene Morpheme? Zu den Graphien der altägyptischen Negation n, in: LingAeg 3 (1993), p. 33–58 (geciteerd: M OERS, LingAeg 3 (1993)). M ONTET, P., Les tombeaux dits de Kasr-el-Sayad, in: Kêmi 6 (1936), p. 81–129 (geciteerd: M ONTET, Kêmi 6 (1936)). M ORET, A., Chartes d’immunité dans l’ancien empire égyptien, in: JournAs X/20 (1912), p. 73–113 (geciteerd: M ORET, JournAs X/20 (1912)). , Chartes d’immunité dans l’ancien empire égyptien, in: JournAs XI/7 (1916), p. 271– 341 (geciteerd: M ORET, JournAs XI/7 (1916)). M ORSCHAUSER , S., Threat-formulae in ancient Egypt: a study of the history, structure and use of threats and curses in ancient Egypt, Baltimore 1991 (geciteerd: M ORSCHAUSER, Threat-formulae). M RSICH , T., Untersuchungen zur Hausurkunde des Alten Reiches. Ein Beitrag zum altägytischen Stiftungsrecht (MÄS 13), Berlijn 1968 (geciteerd: M RSICH, Hausurkunde). M ÜLLER -W OLLERMANN , R., Die sogenannte Ober- und Unter-ägyptische Gerste, in: VA 3 (1987), p. 39–41 (geciteerd: M ÜLLER -W OLLERMANN, VA 3 (1987)). IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Bibliografie 254 M UNRO, P., Die Inschriften auf dem Architrav des Idw (G7102), ein Standard-Text in ungewöhnlicher Gliederung, in: A LTENMÜLLER , H., G ERMER , R. EN H ELCK , W. ( RED .), Miscellanea Aegyptologica: Wolfgang Helck zum 75. Geburtstag, Hamburg 1989, p. 127–158 (geciteerd: M UNRO, Inschriften des Idw). M Y ŚLIWIEC , K., Saqqara I: The Tomb of Merefnebef, Warschau 2004 (geciteerd: M Y ŚLIWIEC, Merefnebef ). N IMS , C.F., Recensie van Firchow, O., Ägyptologische Studien (Fs. Grapow) (VIO 29), in: BiOr 14 (1957), p. 136–139 (geciteerd: N IMS, BiOr 14 (1957)). N ORDH , K., Aspects of ancient Egyptian curses and blessings: conceptual background and transmission (Boreas 26), Uppsala 1996 (geciteerd: N ORDH, Curses and blessings). O SING, J., Zur Syntax der Biographie des wni, in: OrNS 46 (1977), p. 165–182 (geciteerd: O SING, OrNS 46 (1977)). PANTALACCI , L., La documentation épistolaire du palais des gouverneurs à Balat–‘Ayn As.īl, in: BIFAO 98 (1998), p. 303–315 (geciteerd: PANTALACCI, BIFAO 98 (1998)). P ETRIE , W.M.F. EN G RIFFITHS , F.L., Deshasheh 1897 (MEEF 15), Londen 1898 (geciteerd: P ETRIE en G RIFFITHS, Deshasheh). , Dendereh 1898 (EEF 17), Londen 1900 (geciteerd: P ETRIE en G RIFFITHS, Dendereh). P IRENNE , J., Le droit égyptien sous l’Ancien Empire (vol. 1–3), Milaan 1937 (geciteerd: P IRENNE, Droit égyptien). P OLOTSKY, H.J., Études de syntaxe copte, Caïro 1944 (geciteerd: P OLOTSKY, Études). , Egyptian Tenses, in: PIASH II/5 (1965), p. 1–25 (geciteerd: P OLOTSKY, PIASH II/5 (1965)). , Zür altägyptischen Grammatik, in: OrNS 38 (1969), p. 465–481 (geciteerd: P O LOTSKY , OrNS 38 (1969)). , Les transpositions du verbe en égyptien classique, in: IOS 6 (1976), p. 2–50 (geciteerd: P OLOTSKY, IOS 6 (1976)). R ANKE , H., Die ägyptischen Personennamen. Band I. Verzichnis der Namen, Glückstadt 1935 (geciteerd: R ANKE, PN). R EINTGES , C.H., Passive Voice in Older Egyptian. A Morpho-Syntactic Study, Den Haag 1997 (geciteerd: R EINTGES, Passive Voice). , De autobiografische inscriptie van Weni, in: D EMARÉE , R.J. EN V EENHOF, K.R. ( RED .), Zij schreven geschiedenis: historische documenten uit het oude Nabije Oosten (MVEOL 33), Leiden 2003, p. 44–56 (geciteerd: R EINTGES, Weni). R EISNER , G.A., The Dog which was Honored by the King of Upper and Lower Egypt, in: BMFA XXXIV/206 (1936), p. 96–99 (geciteerd: R EISNER, BMFA XXXIV/206 (1936)). , A history of the Giza necropolis (vol. 1), Cambridge 1942 (geciteerd: R EISNER, Giza 1). R EVILLOUT, E., Nouvelle étude juridico-économique, in: JournAs X/6 (1905), p. 473–508 (geciteerd: R EVILLOUT, JournAs X/6 (1905)). IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Bibliografie 255 R ITTER , T., Das Verbalsystem der Königlichen und Privaten Inschriften (GOF IV/30), Wiesbaden 1995 (geciteerd: R ITTER, Verbalsystem). R OCCATI , A., I tempi narrativi nella biografia di wni, in: RSO 37 (1962), p. 33–38 (geciteerd: R OCCATI, RSO 37 (1962)). , Una lettera inedita dell’Antico Regno, in: JEA 54 (1968), p. 14–22 (geciteerd: R OC CATI , JEA 54 (1968)). , La littérature historique sous l’Ancien Empire égyptien (Littératures anciennes du Proche-Orient 11), Parijs 1982 (geciteerd: R OCCATI, Littérature). , Recensie van Vernus, P., Les parties du discours en Moyen Egyptien. Autopsie d’une théorie (CSEG 5), in: OrNS 68 (1999), p. 164–165 (geciteerd: R OCCATI, OrNS 68 (1999)). S AINTE FARE G ARNOT, J., Une graphie fautive du verbe zbi, in: BIFAO 37 (1937–1938), p. 63–74 (geciteerd: S AINTE FARE G ARNOT, BIFAO 37 (1937–1938)). S ATZINGER , H., Die negativen Konstruktionen im Alt- und Mittelägyptischen (MÄS 12), Berlijn 1969 (geciteerd: S ATZINGER, Negativen Konstruktionen). , Die Protasis ir sDm.f im Älteren Ägyptisch, in: LingAeg 3 (1993), p .121–135 (geciteerd: S ATZINGER, LingAeg 3 (1993)). , “Die Protasis ir sDm.f. . . ” – some afterthoughts, in: LingAeg 4 (1994), p. 271–274 (geciteerd: S ATZINGER, LingAeg 4 (1994)). , EN S HISHA -H ALEVY, A., Recensie van Vernus, P., Les parties du discours en Moyen Egyptien. Autopsie d’une théorie (CSEG 5), in: LingAeg 6 (1999), p. 167–176 (geciteerd: S ATZINGER en S HISHA -H ALEVY, LingAeg 6 (2000)). S ÄVE -S ÖDERBERGH , T., Old Kingdom cemetery at Hamra Dom (El-Qasr Wa Es-Seiyad), Stockholm 1994 (geciteerd: S ÄVE -S ÖDERBERGH, Hamra Dom). S CHENKEL , W., Memphis – Herakleopolis – Theben. Die epigraphischen Zeugnisse der 7.–11. Dynastie Ägyptens (ÄgAbh 12), Wiesbaden 1965 (geciteerd: S CHENKEL, MHT). , Eine Syntax des klassischen Ägyptisch ohne Verbalsatz, in: GM 29 (1978), p. 105–117 (geciteerd: S CHENKEL, GM 29 (1978)). , Recensie van Vernus, P., Future at Issue. Tense, Mood and Aspect in Middle Egyptian. Studies in Syntax and Semantics, in: OLZ 87 (1992), p. 377–380 (geciteerd: S CHENKEL, OLZ 87 (1992)). , Recensie van Allen, W., The Inflection of the Verb in the Pyramid Texts, in: BiOr 42 (1995), p. 481–494 (geciteerd: S CHENKEL, BiOr 42 (1985)). , Die Endungen des Prospektivs und des Subjunktivs, in: LingAeg 7 (2000), p. 27–112 (geciteerd: S CHENKEL, LingAeg 7 (2000)). S CHOTT, E., Die Biographie des Ka-em-tenenet, in: A SSMANN , J. ( RED .), Fragen an die altägyptische Literatur: Studien zum Gedenken an Eberhard Otto, Wiesbaden 1977, p. 443–461 (geciteerd: S CHOTT, Ka-em-tenenet). S CHWEITZER , S.D., Schrift und Sprache der 4. Dynastie (MENES 3), Wiesbaden 2005 (geciteerd: S CHWEITZER, Schrift und Sprache). IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Bibliografie 256 S ETHE , K., Urkunden des Alten Reichs (vol. 1–4) (Urkunden des aegyptischen Altertums 1), Leipzig 1903–1933 (geciteerd: S ETHE, Urk. I). , Ein Prozessurteil aus dem alten Reich, in: ZÄS 61 (1926), p. 67–79 (geciteerd: S ETHE, ZÄS 61 (1926)). , Die Altaegyptische Piramidentexte: nach den Papierabdrücken und Photographien des Berliner Museums (vol. 1–4), tweede druk. Hildesheim 1960 (geciteerd: S ETHE, PT 2 ). S ILVERMAN , D.P., Interrogative constructions with in and in-iw in Old and Middle Egyptian (BiAeg 1), Malibu 1980 (geciteerd: S ILVERMAN, Interrogative constructions). , Verbal Nominal Clauses in Middle Egyptian, in: P OSENER -K RIÉGER , P. ( RED .), Mélanges Gamal Eddin Mokhtar (BdÉ 97/2), Caïro 1985, p. 269–285 (geciteerd: S ILVER MAN , Verbal Nominal Clauses). , The Threat-Formula and Biographical Text in the Tomb of Hezi at Saqqara, in: JARCE 37 (2000), p. 1–13 (geciteerd: S ILVERMAN, JARCE 37 (2000)). S IMPSON , W.K., A Late Old Kingdom Letter to the Dead from Nag’ ed-Deir N3500, in: JEA 56 (1970), p. 58–62 (geciteerd: S IMPSON, JEA 56 (1970)). , The Literature of Ancient Egypt: an Anthology of Stories, Instructions, Stelae, Autobiographies and Poetry, Caïro 2003 (geciteerd: S IMPSON, Literature). , EN D UNHAM , D., The Mastabas of Qar and Idu (Giza Mastabas 2), Boston 1976 (geciteerd: S IMPSON en D UNHAM, Qar and Idu). S MITHER , P.C., An Old Kingdom letter concerning the crimes of count Sabni, in: JEA 28 (1942), p. 16–19 (geciteerd: S MITHER, JEA 28 (1942)). S OTTAS , H., La préservation de la propriété funéraire dans l’ancienne Égypte, avec le receuil des formules d’imprécation, Parijs 1913 (geciteerd: S OTTAS, Propriété funéraire). S OUKIASSIAN , G., W UTTMANN , M. EN PANTALACCI , L., Le palais des gouverneurs de l’époque de Pépy II: Les sanctuaires de ka et leurs dépendances (Balat VI) (FIFAO 46), Caïro 2002 (geciteerd: S OUKIASSIAN, W UTTMANN en PANTALACCI, Balat 6). S TERKENBURG, P. VAN, van Dale Groot Woordenboek Hedendaags Nederlands, derde druk. Utrecht – Antwerpen 2006 (geciteerd: VAN S TERKENBURG, van Dale3 ). S TRACMANS , M., La carrière du gouverneur de la Haute-Égypte Ouni, in: AIPHO 3 (1935), p. 509–544 (geciteerd: S TRACMANS, AIPHO 3 (1935)). , Textes des actes de fondation de l’Ancien Empire, in: RIDA 3/2 (1955), p. 31–38 (geciteerd: S TRACMANS, RIDA 3/2 (1955)). S TRUDWICK , N., Texts from the Pyramid Age (Writings from the Ancient World 16), Atlanta 2005 (geciteerd: S TRUDWICK, Pyramid Age). T ER L AAN , K., Nederlandse spreekwoorden, spreuken en zegswijzen, 21e druk. Amsterdam 1987 (geciteerd: T ER L AAN, Spreekwoorden21 ). T HACKER , T.W., On the structure of the expressions denoting existence and non-existence in Middle Egyptian,, in: JEA 35 (1949), p. 31–37 (geciteerd: T HACKER, JEA 35 (1949)). , Compound tenses containing the verb “be” in Semitic and Egyptian, in: T HOMAS , D.W. EN M C H ARDY, W.D. ( RED .), Hebrew and Semitic studies presented to Godfrey Rolles Driver, Oxford 1963, p. 156–171 (geciteerd: T HACKER, Compound tenses). IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Bibliografie 257 VANDEKERCKHOVE , H. ET AL ., Die Felsinschriften des Wadi Hilâl (Elkab VI), Brussel 2001 (geciteerd: VANDEKERCKHOVE , H. E . A ., Elkab VI). VANDIER , J., Quatre stèles inédites de la fin de l’Ancien Ampire et de la première époque intermédiaire, in: RdÉ 2 (1936), p. 43–64 (geciteerd: VANDIER, RdÉ 2 (1936)). , Mo’alla, la tombe d’Ankhtifi et la tombe de Sebekhotep (BdÉ 18), Caïro 1950 (geciteerd: VANDIER, Mo’alla). V ERNUS , P., Études de philologie et de linguistique (IV), in: RdÉ 36 (1985), p. 153–168 (geciteerd: V ERNUS, RdÉ 36 (1985)). , Aspect and morphosyntactic patterns in Middle Egyptian, in: E NGLUND , G. EN F RANDSEN , P.J. ( RED .), Crossroad: chaos or the beginning of a new paradigm (Papers from the Conference on Egyptian Grammar, Helsingor, 28–30 May 1986), Kopenhagen 1986, 375–388 (geciteerd: V ERNUS, Aspect). , Future at issue. Tense, mood and aspect in Middle Egyptian: studies in syntax and semantics (YES 4), New Haven 1990 (geciteerd: V ERNUS, Future at issue). , La position linguistique des textes des sarcophages, in: W ILLEMS , H.O. ( RED .), The World of the Coffin Texts (Fs. A. De Buck) (Egyptologische Uitgaven IX), Leiden 1996, p. 143–196 (geciteerd: V ERNUS, La position linguistique des textes des sarcophages). , Les parties du discours en Moyen Egyptien. Autopsie d’une théorie (CSEG 5), Genève 1997 (geciteerd: V ERNUS, Parties du discours). V ON D EINES , H., G RAPOW, H. EN W ESTENDORF, W., Ergänzungen: Drogenquanten, Sachgruppen, Nachträge, Bibliographie, Generalregister (Grundriss der Medizin der alten Ägypter vol. 9), Berlijn 1973 (geciteerd: V ON D EINES, G RAPOW en W ESTENDORF, Grundriss 9). W EILL , R., Les decrets royaux de l’ancien empire égyptien, Parijs 1912 (geciteerd: W EILL, Decrets royaux). W ENTE , E.F., Letters from ancient Egypt (Society of biblical literature. Writings from the Ancient World 1), Atlanta 1990 (geciteerd: W ENTE, Letters from Ancient Egypt). W ESTENDORF, W., Grammatik der medizinischen Texte (Grundriss der Medizin der alten Ägypter vol. 8), Berlijn 1962 (geciteerd: W ESTENDORF, Grammatik). , Beiträge aus und zu den medizinischen Texte, in: ZÄS 92 (1966), p. 128–154 (geciteerd: W ESTENDORF, ZÄS 92 (1966)). W ILLEMS , H., The end of Seankhenptah’s household (Letter to the dead Cairo JdE 25975), in: JNES 50 (1991), p. 183–191 (geciteerd: W ILLEMS, JNES 50 (1991)). , Inleiding tot het Middelegyptisch, Leuven 2003 (geciteerd: W ILLEMS, Middelegyptisch). W ILSON , J.A., A Group of Sixth Dynasty Inscriptions, in: JNES 13 (1954), p. 243–264 (geciteerd: W ILSON, JNES 13 (1954)). , Egyptian Historical Texts, in: P RITCHARD , J.B. ( RED .), Ancient Near Eastern texts relating to the Old Testament, derde druk. Princeton 1969, p. 227–264 (geciteerd: W ILSON, Egyptian Historical Texts3 ). IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Bibliografie 258 W INAND , J., Entre sémantique et syntaxe. Pour une classification des lexèmes verbaux en NéoÉgyptien, in: LingAeg 4 (1994), p. 349–367 (geciteerd: W INAND, LingAeg 4 (1994)). , Recensie van Schenkel, W., Einführung in die altägyptische Sprachwissenschaft, in: BiOr 52 (1995), p. 307–316 (geciteerd: W INAND, BiOr 52 (1995)). , Temps et aspect en égyptien. Une approche sémantique (Probl"Ag 25), Leiden 2006 (geciteerd: W INAND, Temps et aspect). W RESZINSKI , W., Atlas zur Altägyptischen Kulturgeschichte. Teil III: Gräber des Alten Reiches, Leipzig 1936 (geciteerd: W RESZINSKI, Atlas III). Z IEGLER , C., Catalogue des stèles, peintures et reliefs égyptiens de l’Ancien Empire et de la Première Période Intermédiaire vers 2686-2040 avant J.-C. Parijs 1990 (geciteerd: Z IEGLER, Stèles Ancien Empire). Z ONHOVEN , L.M.J., Studies on the sDm.t=f Verb Form in Classical Egyptian, Dissertatie Groningen 1997 (geciteerd: Z ONHOVEN, sDm.t=f Verb Form). IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Bibliografie 259 Gebruikte afkortingen Voor de afkortingen is gebruik gemaakt van de lijst van afkortingen in M ATHIEU, B., Recommandations aux auteurs et abréviations des périodiques, Caïro 1993.1067 Voor tijdschriften en reeksen die niet in deze lijst voorkomen, zijn de aanbevelingen in het voorwoord van de lijst zoveel mogelijk gevolgd. ÄAT ÄgAbh AIPHO AegLeod AnOr ARWAW ASAE ASE AVDAIK BdÉ BiAe BiAeg BIFAO BMFA Boreas BSAK BZKWM CahOr CASAE CdÉ CRIPEL EEF FIFAO GM IOS JEA JNES JournAs KdAW Kêmi 1067 Ägypten und Altes Testament. Wiesbaden. Ägyptologische Abhandlungen. Wiesbaden. Annuaire de l’Institut de philologie et d’histoire orientales et slaves. Brussel. Aegyptiaca Leodiensia. Luik. Analecta Orientalia. Rome. Abhandlungen der Rheinisch-Westfälischen Akademie der Wissenschaften. Opladen. Annales du Service de l’Antiquité de l’Egypte. Caïro. Archaeological Survey of Egypt. Londen. Archäologische Veröffentlichungen. Deutsches Archäologisches Institut Abteilung Kairo. Mainz-am-Rhein. Bibliothèque d’Étude. Caïro. Bibliotheca Aegyptiaca. Brussel. Bibliotheca Aegyptia. Malibu. Bulletin de L’Institut Français d’Archéologie Orientale. Caïro. Bulletin of the Museum of Fine Arts. Boston. Boreas. Uppsala Studies in Ancient Mediterranean and Near Eastern Civilizations. Uppsala. Studien zur Altägyptischen Kultur, Beihefte. Hamburg. Beihefte zur Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes. Wenen. Cahiers d’Orientalisme. Genève. Cahiers Supplémentairs aux ASAE. Caïro. Chronique d’Égypte. Brussel. Cahier de Recherches de l’Institut de Papyrologie et d’Égyptologie de Lille. Rijsel. Egypt Exploration Fund. Londen. Fouilles de L’Institut Français d’Archéologie Orientale. Caïro. Göttinger Miszellen. Göttingen. Israel Oriental Studies. Tel Aviv. Journal of Egyptian Archaeology. Londen. Journal of Near Eastern Studies. Chicago. Journal Asiatique. Parijs – Leuven. Kulturgeschichte der Antiken Welt. Mainz-am-Rhein. Kêmi. Revue de philologie et d’archéologie égyptienne et copte. Parijs. Ook on-line te raadplegen op de volgende url: http://www.ifao.egnet.net/doc/Outils/ap/APcadre.htm. IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES MÄS MDAIK MEEF MIFAO MIO Mundus MVEOL OBO OIP OLZ OrAnt Oriento OrNS ProblÄg PIASH RdÉ RIDA RSO SAK TLA UGAA VA VIO WVDOG YES ZÄS Bibliografie 260 Müncher Ägyptologische Studien. Berlijn – München. Mitteilungen des Deutschen archäologischen Instituts. Abteilung Kairo. Berlijn. Memoirs of the Egypt Exploration Fund. Londen. Mémoires publiés par les membres de L’Institut Français d’Archéologie Orientale. Caïro. Mitteilungen des Instituts für Orientforschung der deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin. Berlijn. Mundus. Quarterly Review of German Research Contributions on Asia, Africa and Latin American Arts and Sciences. Stuttgart. Mededelingen en Verhandelingen van het Vooraziatisch-Egyptisch Genootschap Ex Oriente Lux. Leiden. Orbis biblicus et orientalis. Göttingen Oriental Institute Publications. Chicago. Orientalistische Literaturzeitung. Berlijn. Oriens antiquus. Rome. Oriento. Bulletin of the Society of Near Eastern Studies in Japan. Tokyo. Orientalia, Nova Series. Rome. Probleme der Ägyptologie. Leiden. Proceedings of the Israel Academy of Sciences and Humanities. Jerusalem. Revue d’Égyptologie. Parijs. Revue Internationale des Droits de l’Antiquité. Brussel. Rivista degli studi orientali. Rome. Studien zur Altägyptischen Kultur. Hamburg. Thesaurus Linguae Aegyptiae.1068 Untersuchungen zur Geschichte und Altertumskunde Aegyptens. Leipzig. Varia Aegyptiaca. San Antonio. Veröffentlichungen der deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin des Instituts für Orientforschung. Berlijn. Wissenschaftliche Veröffentlichungen der Deutschen Orient-Gesellschaft. Leipzig. Yale Egyptological Studies. New Haven. Zeitschrift für Ägyptische Sprache und Altertumskunde. Leipzig – Berlijn. Colofon Gebruikte software1069 Omdat ik voor de technische uitwerking van deze thesis gekozen heb voor een niet zo voor de hand liggende oplossing, zal ik die kort toelichten. Dit document is gemaakt met het professionele opmaaksysteem LATEX,1070 omdat dit naar mijn mening een zeer betrouwbare en kwalitatief hoogstaande oplossing is voor complexe documenten. Technische aspecten eigen aan een thesis –zoals voetnoten, kruisverwijzingen, bibliografische referenties en indices– zijn met LATEX gemakkelijker te beheren dan met een gewone tekstverwerker.1071 Voor de weergave van hiërogliefen en transliteratie is gebruik gemaakt van het LATEX-pakket HieroTEX1072 van S. R OSMORDUC en een eigen programma om het werken met HieroTEX efficënter te maken.1073 Voor het schrijven van de LATEX-code heb ik de teksteditor Scribes1074 gebruikt. De indices zijn automatisch opgesteld m.b.v. xindy1075 en voor het sorteren van de namenindex volgens het ‘Egyptisch alfabet’ is msort1076 gebruikt. Voor het aanmaken van en citeren uit de bibliografie is gebruik gemaakt van Pybliographer.1077 Voor het typen van de verschillende tekstpassages heb ik een database-bestand opgesteld, waaruit ik via een eigen programma de hiërogliefen, transliteratie of vertaling kon opvragen om in te voegen in dit document. Ik heb die oplossing verkozen boven het manueel invoegen van de passages. Dan zouden er immers onvermijdelijk inconsistenties optreden wanneer een bepaalde attestatie op meerdere plaatsen besproken wordt. Door het gebruik van één database-bestand met alle benodigde gegevens is dit echter onmogelijk. Als hulpmiddel bij het onderzoek is een overzicht van alle attestaties met praktische informatie (bibliografie, aard van de constructie, etc.) opgesteld in OpenOffice.1078 De voorpagina van deze thesis is gebaseerd op voorbeelden van het departement Werktuigkunde1079 en van de richting Assyriologie.1080 1069 Voor het werk aan deze thesis is uitsluitend gebruik gemaakt van open source software onder het Linux-besturingssysteem. Voor meer informatie, zie bv. http://www.ubuntu-nl.org. De enige uitzondering hierop is de cd-rom van de Annual Egyptological Bibliography. Die cd-rom werkt trouwens ook prima in Linux, zie http://www.lipvervloesem.be/egyptolinux/index.php?wiki=AEB. 1070 Zie http://ludit.kuleuven.be/software/latex voor een beknopte beschrijving en verdere verwijzingen. De X in LATEX is de Griekse letter q en wordt dus als [ch] uitgesproken. 1071 Op http://www.andy-roberts.net/misc/latex/latexvsword.html lees je de verschillende voor1072 Microsoft Word. http://www.iut.univ-paris8.fr/~rosmord/archives delen van LATEX t.o.v. 1074 http://www.lipvervloesem.be/hierotexmac/hierotexuse.html#htx2tex http://scribes.sf.net 1076 1077 http://xindy.sf.net http://www.billposer.org/Software/msort.html http://pybliographer.org 1078 1079 http://nl.openoce.org http://people.mech.kuleuven.be/~bruyninc/latex 1080 http://www.arts.kuleuven.be/assyriologie/onderwijs.htm 1073 1075 261 IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Colofon 262 Opmerkingen bij de weergave van hiërogliefen De software die gebruikt is voor de weergave van de hiërogliefen kent een aantal technische beperkingen en ook uit praktische overwegingen zijn enkele andere veranderingen aan de oorspronkelijke teksten doorgevoerd: Schrijfrichting Alle teksten die oorspronkelijk in verticale kolommen geschreven zijn, worden hier in horizontale regels weergegeven.1081 Daarnaast worden alle hiërogliefische inscripties –of ze nu van rechts naar links of omgekeerd geschreven zijn– van links naar rechts weergegeven: dit is nu eenmaal gemakkelijker te lezen in een doorlopende Nederlandse tekst. Split columns Ook de zgn. split columns zorgen voor een aantal problemen. Omdat die nogal moeilijk weer te geven zijn in een gedrukte hiërogliefische tekst, hebben we ervoor gekozen om ze ‘uit te werken’, i.e. de hiërogliefen weer te geven zoals ze gelezen moeten worden. Dit betekent dat bepaalde zinsdelen –die slechts éénmaal in de oorspronkelijke inscriptie staan– tweemaal worden weergegeven omdat ze tweemaal gelezen moeten worden.1082 Eén van de vele voorbeelden is zin 160 op pagina 135, waarbij in de uitdrukking Dd=Tn: xA m t xA m Hnq.t m nxbw imAxw de prepositie m slechts éénmaal geschreven " 1 ,+ B B \ & M T 0 F . Standaard levert dit met de gebruikte software staat: * O B +2?< 7 geen mooi resultaat op, omdat de hiërogliefen veel te klein worden weergegeven. Dit is , 1 + 2 ; < 7 B B \ & M T 0 F Een alternatieve oplosdus ‘genormaliseerd’ tot * O B+2 ! sing is om m.b.v. LATEX’s geavanceerde layoutcommando’s de hiërogliefen van split colums op twee regels boven elkaar te plaatsen i.p.v. ze binnen de ruimte van slechts één regel te zetten (zoals HieroTEX doet). Zo kunnen de hiërogliefen weliswaar op een normale grootte weergegeven worden, maar toch bleek die methode ongeschikt omdat ze a) de vaste interlinie van de tekst onderbreekt (wat een minder fraaie layout oplevert) of b) de tekst in de regels eronder en erboven verstoort (wat de leesbaarheid aantast).1083 Determinatieven HieroTEX ondersteunt enkel de standaardtekens uit Gardiners tekenlijst, die voor teksten uit het Oude Rijk soms ontoereikend is. Verschillende tekens heb ik daarom moeten weglaten of vervangen door een gelijkaardig teken. Enkele voorbeelden hiervan zijn: • het determinatief bij nHm in voorbeeldzin 30 op pagina 52 is niet 9 maar wel een man die met een " -tak slaat • het determinatief bij mAi in voorbeeldzin 238 op pagina 185 is een sfinx i.p.v. een 7 -leeuw 1081 De schrijfwijze van de zinnen is dus vaak puur artificieel. Voor de originele schrijfwijze raadpleegt men best een tekstpublicatie waarin de tekst in zijn oorspronkelijke vorm wordt weergegeven. In HieroTEX is het technisch wel mogelijk om hiërogliefen in kolommen te laten lopen, maar dit is onpraktisch in een thesis zoals deze. Daarenboven is de precieze ordening van de afzonderlijke tekens in een woord zelden relevant voor dit onderzoek. 1082 Het al dan niet voorkomen van split columns in de geciteerde tekstpassages is immers irrelevant voor dit onderzoek. 1083 Bovendien vereist dit ook heel wat meer LATEX-code. IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Colofon 263 • als eerste determinatief (voor het tweede determinatief ) bij Xry-Hb.t in voorbeeldzin 92 op pagina 100 staat er een man die een boekenrol vasthoudt: dit heb ik weggelaten bij gebrek aan een goed alternatief • in voorbeeldzin 277 op pagina 221 staan verschillende determinatieven die niet in Gardiners tekenlijst voorkomen, bv. een koning op een troon, Hathor op een troon, ... Uiteindelijk is dit geen groot probleem, aangezien het vrijwel altijd gaat om specifieke determinatieven die gemakkelijk vervangen kunnen worden door een algemener determinatief of die weggelaten kunnen worden als het woord meerdere determinatieven heeft (zoals bv. bij Xry-Hb.t). Voor het onderwerp van deze thesis zijn de schrijfwijzen van de woorden bovendien van ondergeschikt belang. Ligaturen HieroTEX heeft slechts een beperkte ondersteuning voor ligaturen, zodat tekengroepen zoals bv. * niet altijd even eenvoudig te realiseren zijn.1084 Voor zover 0 technisch mogelijk heb ik getracht de originele plaatsing van de tekens weer te geven: bij bepaalde tekengroepen bleek dit echter onmogelijk.1085 Lacunes Beschadigingen in de hiërogliefische teksten zijn op de volgende manier weergegeven: CCC CCC CCC CCC CCC of • een lacune die één tot drie tekengroepen beslaat is weergegeven als CCC CCC CCC, CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC • een lacune die meer dan 3 tekengroepen beslaat is weergegeven als CCC CCC CCC← ca. x tekens → CCC CCC CCC CCC. Dit betekent dat er in totaal x tekensCCCzijn weggevallen, i.e. x slaat dus niet enkel op het aantal tekens tussen de twee CCC CCC CCC-tekens (zodat er nog 2 tekens meer zijn CCC CCC weggevallen), maar is dus inclusief de CCC CCC-tekens CCC • een lacune die een onbepaald aantal tekengroepen beslaat is weergegeven als CCC CCC CCC←→ CCC CCC CCC CCC CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC CCCC CCCC CC 4 CCC = CCCC • reconstructies in lacunes worden gearceerd weergegeven, bv. 7 CC CCC CCCC CCCC CCCC CC < CCCC CCCC CCC CCCC CCCC E CC CC CCCC ) CC0 CCCC CCCC CC CC CCCC CCCC CCCC CCCC CCC CCC CCCC CC CCC CCCC CC CC B B B A 8 10 9 CCC CCCC CC CC CCCC CCCC CCC CCCC CC CCCC CCCC CCC CCCC CC CC " B ! B 4 ←→ ) CCC CCCC CC CC CCCC CCCC CCC CCCC CC CCCC CCCC CC CC CC CC CCC CCCC CC CC CCC CCCC CCCC CC0 CC G CCCCCCCC B CCC< < ! ) \ M CCC CCC E CCCC 2 \ M CC3CC CCNCC ! B CC 3 CCN CCCCCC; CCCC CC CCCC CCC CCC CC CCCC CCC CC CCC Deze zijn –indien niet anders aangegeven– overgenomen uit de CC0 CCCC CCCC 2 CCC CCC←→ CCC tekstpublicatie waarnaar wordt verwezen in de rechtermarge. Herstellingen die later zijn gesuggereerd door andere auteurs (of die we zelf voorstellen) worden steeds in de voetnoten vermeld. Voor dit voorbeeld is normaalgezien de volgende code vereist: D:\!\!\!\!\!\!t\s2:\!\!N17\s2, wat heel wat complexer is dan bv. de notatie D&t&N17 die programma’s zoals Winglyph hanteren. Het systeem van templates in Scribes bood hier gelukkig een oplossing voor. Door elke afzonderlijke ligatuur als template te definiëren –m.n. de complexe HieroTEX-code te associëren met een kortere notatie zoals D&t&N17– werd het tóch mogelijk om relatief snel en eenvoudig de meestvoorkomende ligaturen in te voeren. 1085 In tegenstelling tot programma’s zoals MacScribe en JSesh kan HieroTEX de afzonderlijke tekens van een ligatuur niet positioneren a.d.h.v. van een verfijnd coördinatensysteem, maar enkel met een beperkt aantal negatieve spaties (zowel horizontaal als verticaal). 1084 (Urk I, 58, 7–10) Index Caïro Cat. 20008 zie F ISCHER , Coptite nome, 4 Caïro JdE 25975 zie LettDead, 1 Caïro JdE 67573 zie ZÄS 93, 57 CT I, 141eB3Bo (Sp. 36) 141, 141, 144 CT I, 253cB10Ca–c (Sp. 60) 95 CT I, 308c–dT9C (Sp. 74) 71 CT II, 39d–fB1C (Sp. 80) 39 CT II, 125fG2T (Sp. 111) 216 CT II, 217eS1Cb (Sp. 148) 216 CT III, 356e–fM22C (Sp. 253) 71 CT IV, 184b–186aM4C (Sp. 335) 61 CT IV, 207bT3L (Sp. 355) 30, 37 CT VI, 80gB3L (Sp. 498) 152, 153 CT VI, 234aB1L (Sp. 619) 195 CT VI, 278dTh.T.319 (Sp. 656) 216 CT VI, 328gB1L (Sp. 695) 216 CT VII, 27t–u (Sp. 826) 30 CT VII, 105oS5C (Sp. 897) 38 CT VII, 293b–cB2L (Sp. 1042) 202 Vet gedrukte paginanummers verwijzen naar een gedetailleerde bespreking van de passage in kwestie, cursief gedrukte paginanummers naar een korte vermelding van de passage. Zie §2.2 op pagina 17 voor de gebruikte afkortingen van de tekstpublicaties. A Admonitions, 16, 1 38 A LTENMÜLLER , Mehu, 88, 6 177 A LTENMÜLLER , Mehu, 107, 1 228 A NTHES , Hatnub, 9a1, 9 177 A NTHES , Hatnub, 10a3, 3–4 156 ASAE 43, 506, 2 105 ASAE 55, 240, 7 182 B B ADAWY, Iteti, 19 107 Balat tablet nr. 3686 zie BIFAO 98, 307 Balat tablet nr. 5051 zie S OUKIASSIAN , Balat6, 359 BD, 72, 14 Nu 119, 128 BdÉ 106.1, 184, 1, 3 73 Berlin, 1024, 9 216 Bersheh II, 21, 14 201 BIFAO 98, 307, 1–3 224 B LACKMAN , Meir 5, 30, 1 194 B LACKMAN , Meir 5, 31, 1 131 B ORCHARDT, Denkmäler 1, 17, 1 106 B ORCHARDT, S’aahu-re 2, 8 100 Boston MFA 03.1896 zie L EPROHON , Stelae MFA Boston, 52 B ROVARSKI , GizaMast7, 2, 1–3 175 D D AVIES , Deir el-Gebrawi II, 4, 5 192 D AVIES , Deir el-Gebrawi II, 8, 4 131 D UELL , Mereruka 1, 53, 2 131 F FAKHRY, Denkmäler Dachla, 58, 9–14 F ISCHER , Coptite nome, 4, 5 137 G G ARDINER , Sinai, 90, 13 38 Gebel Barkal, 13 201 G RIFFITH , Siut, I, 235 153 C H 264 182 IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES H ABACHI , Obelisks, 16, 5 167 H ASSAN , Giza 2, 208, A 137 H ASSAN , Giza 2, 219, reg. 4 205 H ASSAN , Giza 4, 114, 1 106 H ASSAN , Giza 5, 70, E 106 H ASSAN , Hemet-Ra, 30, 17b, C1–2 101 H ASSAN , Neb-Kaw-Her, 39, 17, 17–23 53 H ASSAN , Neb-Kaw-Her, 39, 18, 1–5 173 H ASSAN , Neb-Kaw-Her, 39, 18, 23–26 162 H ASSAN , Ny-ankh-Pepi, 10, 5, 1–5 183 Hekanakhte, I, recto 4–5 122 Hekanakhte, I, verso 3–4 121 Hekanakhte, II, verso 1–3 71 Hekanakhte, III, verso 1 27 Hekanakhte, XVI, recto 6–8 71 HTBM, 574, 3–4 147 HTBM, 614, 7 226 HTBM, 718, 3 107 HTBM, 828, 8–9 27 HTBM, 1275, 1 105 J JAMES , Khentika, 5, B13–15 181 JAMES , Khentika, 5, B15–17 34 JAMES , Khentika, 6, D8–11 75, 98, 99 JEA 28, 17, 4–5 123 JEA 28, 17, 5–8 124 JEA 28, 17, 9–11 128 JEA 42, 122 200 JEA 54, 4a, 8–11 222 JNES 13, 18, 6–7 54 J UNKER , Giza11, 108, 2 50 J ÉQUIER , Pépi II, 4 272 K Kagemni, 2, 7 147 KANAWATI , El-Hawawish 8, 3b, 3–4 112 KANAWATI , ExcSaqq II.2, 6, 1 106 KANAWATI , ExcSaqq II.2, 6, 2 105 KANAWATI , ExcSaqq II.2, 6, 4 183 KANAWATI , ExcSaqq II.2, 6, 7 172, 226 KANAWATI , TetiCem1, 49b, 3–4 127 KANAWATI , TetiCem1, 55a, 1–2 136 KANAWATI , TetiCem1, 65, 1–4 172 Index 265 KANAWATI , TetiCem1, 65, 4 227 KANAWATI , TetiCem2, 55b 230 KANAWATI , TetiCem3, 32, 1 107 KANAWATI , TetiCem5, 55 184 KANAWATI , TetiCem5, 59b, 2 205 KANAWATI , TetiCem5, 59b, 4 57, 206 KANAWATI , TetiCem5, 59b, 4–5 55 KANAWATI , TetiCem7, 44, 1 107 KANAWATI , TetiCem7, 44, 2 105 KANAWATI , TetiCem7, 53, 5–6 172 KANAWATI , TetiCem7, 53, 6 227 KRI II, 355, 7–8 92 KRI, II, 41, 2–5 92 Kêmi 6, 98 192 Kêmi 15, 1.2, 1–3 166 L L EPSIUS , Denkmäler 1, 31, 1 106 LettDead, 1, 2–3 40 LettDead, 1, 4–5 155 LettDead, 1, 7 154 LettDead, 1, 8 89 LettDead, 5, 1 125 LettDead, 5, 2 97, 126 LingAeg 10, 222, 8–9 175 L LOYD , SaqqTomb2, 15, 2 78 L LOYD , SaqqTomb2, 22, 2 183 L LOYD , SaqqTomb2, 22, 5 181 Louvre E 26 904 zie Z IEGLER , Stèles Ancien Empire, 204 M M ARIETTE , Mastabas, 225 108 M ARIETTE , Mastabas, 295 108 M ARTIN , Hetepka, 7.1, 1 87 Methethi, 28, 2–3 170 Methethi, 33, 3–4 166 Methethi, 33, 5–6 171, 207 Methethi, 33, 7–8 80 M Y ŚLIWIEC , SaqqaraI, F7A, 4–6 158 M Y ŚLIWIEC , SaqqaraI, F7A, 6–8 159 M Y ŚLIWIEC , SaqqaraI, F7A, 24–26 177 M Y ŚLIWIEC , SaqqaraI, F7B, 1–3 128, 133 M Y ŚLIWIEC , SaqqaraI, F7B, 11–12 85 IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES N Neferti, 20 193 Neferti, 70 152, 153 P P. Berlijn 8869 zie JEA 28, 17 P. Berlijn 9010 zie ZÄS 61, 71 P. Brit. Mus. 10059, 10, 7 142 P. Ebers, 107, 20–108, 1 71 P. Ebers, 875c 62 P. Kahun, 3, 6 70 P. Kahun, 29, 43–44 96 P. Kahun, 32, 8 71 P. Kahun, 34, 19–21 62 P. Turijn CG54002 zie JEA 54, 4a P. Westcar, 6, 26 191 Peas., B2, 131–132 147 Peas., Bt, 34–35 148 P ETRIE , Dendereh, 7a 137 Ptahhotep, 86–87 143 Ptahhotep, 220 96 Pyr. §25a–bN (PT33) 110 Pyr. §52aW (PT77) 113 Pyr. §52bN (PT77) 46 Pyr. §131cT (PT211) 228 Pyr. §131d–eT (PT211) 228 Pyr. §137a–cW (PT214) 101 Pyr. §139b–dW (PT214) 101 Pyr. §217a–bW (PT223) 114 Pyr. §251a–dW (PT245) 93 Pyr. §259a–260aW (PT247) 198 Pyr. §290c–291cW (PT254) 198 Pyr. §377bW (PT269) 114 Pyr. §448a–bW (PT301) 222 Pyr. §475a–cW. (PT303) 205 Pyr. §481c–dW (PT306) 104 Pyr. §560cM (PT 345) 67 Pyr. §561a–bN (PT346) 63, 131 Pyr. §623c–624aT (PT365) 173 Pyr. §638a–bT (PT368) 110 Pyr. §664b–665cT (PT378) 225 Pyr. §700b–cT (PT403) 88 Pyr. §719a–bT (PT410) 45, 87 Index Pyr. §738a–cT (PT415) 195, 196 Pyr. §759a–cP (PT422) 174 Pyr. §760a–cP (PT422) 174 Pyr. §765b–cN (PT423) 110 Pyr. §813b–fP (PT439) 90 Pyr. §828a–829bP (PT447) 102 Pyr. §835a–836bP (PT450) 102 Pyr. §855a–dM (PT456) 87 Pyr. §856a–dN (PT456) 88 Pyr. §893aP (PT467) 194 Pyr. §893bP (PT467) 194 Pyr. §941c–dP (PT474) 102 Pyr. §957a–959bP (PT477) 229 Pyr. §959c–eP (PT477) 229 Pyr. §998a–bN (PT480) 188 Pyr. §1106a–bP (PT507) 88 Pyr. §1211a–cP (PT519) 164 Pyr. §1222b–dP (PT520) 102 Pyr. §1328a–bP (PT540) 167 Pyr. §1477c–dP (PT572) 103 Pyr. §1489a–1490aP (PT574) 89 Pyr. §1544c–dP (PT580) 160 Pyr. §1607a–bM (PT588) 110 Pyr. §1652a–1653aN (PT600) 103 Pyr. §1653b–dN (PT600) 103 Pyr. §1716a–bM (PT610) 197 Pyr. §1818a–cM (PT642) 108 Pyr. §1834a–bN (PT650) 103 Pyr. §1862a–bN (PT659) 218 Pyr. §1882a–bN (PT663) 196 Pyr. §2020a–2021bN (PT677) 104 Pyr. §2057–2058dN (PT684) 196 Pyr. §2065a–bN (PT685) 164 Pyr. §2085a–cN (PT688) 217 Pyr. §2146a–dN (PT694) 110 Pyr. §2147a–bN (PT694) 104 Pyr. §2253c–dNt (PT726) 210 Pyr. §2278cNt (PT748) 89 Pyr. §2279bNt (PT749) 89 Pyr §554b–cM (PT 340) 67 R RdÉ 2, 45, 7–8 184 266 IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES S Satire der beroepen, XXIIa 96 Shipwrecked, 125–126 152 S IMPSON , GizaMast4, 12, 1 163, 182 S IMPSON , GizaMast4, 34, 1 85 Sinuhe, B 77 70 Sinuhe, B66 60 Siut, I, 307 83 S OUKIASSIAN , Balat6, 359, 1–3 224 S ÄVE -S ÖDERBERGH , Hamra Dom, 46, 6 161 T Turijn, 159, 5 191 U Urk I, 2, 17–3, 2 204 Urk I, 3, 4–6 44 Urk I, 13, 6–13 80 Urk I, 14, 9–10 81 Urk I, 14, 10 81 Urk I, 21, 1–2 73 Urk I, 24, 15–16 26 Urk I, 30, 12–13 84 Urk I, 35, 1–3 85 Urk I, 41, 9–11 165 Urk I, 41, 16–17 154 Urk I, 42, 8–10 219 Urk I, 42, 11–12 150 Urk I, 42, 13–16 206 Urk I, 43, 8 55 Urk I, 45, 5 172 Urk I, 45, 7–8 154 Urk I, 46, 11–12 90 Urk I, 49, 2–3 85 Urk I, 49, 8–11 86 Urk I, 50, 3–7 170 Urk I, 50, 13–15 202 Urk I, 50, 16–51, 1 81 Urk I, 52, 1–3 132 Urk I, 57, 15 50 Urk I, 57, 16 51 Urk I, 58, 7–10 86, 263 Urk I, 59, 12–16 51 Urk I, 60, 16–61, 2 222, 273 Index Urk I, 61, 3–4 47 Urk I, 61, 4–5 210 Urk I, 61, 6–7 115 Urk I, 61, 8–9 222 Urk I, 61, 17–62, 2 218 Urk I, 62, 3 218 Urk I, 63, 1–3 221 Urk I, 65, 17–66, 1 148, 273 Urk I, 66, 2–3 175 Urk I, 66, 10–14 54, 223 Urk I, 70, 5–7 273 Urk I, 70, 6 90 Urk I, 70, 14 91 Urk I, 70, 15–71, 2 86 Urk I, 72, 4–5 85 Urk I, 73, 4–5 85 Urk I, 78, 4–7 156 Urk I, 79, 4–8 111 Urk I, 83, 17–84, 6 41 Urk I, 84, 16–17 184 Urk I, 86, 9–12 41 Urk I, 87, 13–15 85 Urk I, 100, 7–8 158 Urk I, 100, 14–101, 1 204 Urk I, 101, 7 201 Urk I, 102, 9–16 52 Urk I, 104, 12 217 Urk I, 105, 11–16 30 Urk I, 105, 17–106,2 33 Urk I, 107, 12–13 35 Urk I, 108, 4–9 209 Urk I, 109, 6–11 129 Urk I, 109, 17 227 Urk I, 112, 5–7 165 Urk I, 126, 3–4 99 Urk I, 127, 7–11 149 Urk I, 128, 5–9 223 Urk I, 128, 10–13 221 Urk I, 128, 14–129, 1 221 Urk I, 129, 2–3 215 Urk I, 130, 6–9 163 Urk I, 134, 13–17 168 Urk I, 139, 9–11 150 267 IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Urk I, 146, 16–147, 3 73, 188 Urk I, 147, 4–6 73 Urk I, 148, 16–149, 3 155 Urk I, 168, 9–10 100 Urk I, 172, 6–8 157 Urk I, 173, 13–14 86 Urk I, 174, 10–11 128 Urk I, 178, 13–14 51 Urk I, 180, 1 117 Urk I, 185, 2–3 185 Urk I, 189, 8–11 100 Urk I, 192, 14 208 Urk I, 194, 10–11 55 Urk I, 195, 9–10 144 Urk I, 195, 11–13 112 Urk I, 197, 15–16 182 Urk I, 199, 12–15 101 Urk I, 201, 7 133 Urk I, 202, 1 93 Urk I, 202, 10–11 180 Urk I, 204, 9–10 133 Urk I, 205, 2–7 134 Urk I, 205, 4 77 Urk I, 205, 12–14 134 Urk I, 205, 13 77 Urk I, 205, 15–16 181 Urk I, 207, 7–8 73 Urk I, 207, 16–18 167 Urk I, 207, 17 219 Urk I, 211, 5–11 161 Urk I, 215, 15–16 56 Urk I, 216, 9–10 43, 45, 49 Urk I, 216, 11 43 Urk I, 216, 12 43 Urk I, 216, 13 49 Urk I, 216, 15–16 49 Urk I, 217, 1–2 49 Urk I, 217, 6–7 53, 174 Urk I, 217, 9 53 Urk I, 217, 15–218, 1 134 Urk I, 217, 17 77 Urk I, 218, 2–4 77 Urk I, 218, 7–11 97, 136 Index 268 Urk I, 218, 15–219, 2 135 Urk I, 218, 17 77 Urk I, 219, 14 32 Urk I, 221, 4 38, 46 Urk I, 222, 18 32 Urk I, 225, 17–18 84 Urk I, 232, 6–8 155 Urk I, 233, 10–12 109, 273 Urk I, 233, 17–18 76 Urk I, 234, 3–4 272 Urk I, 250, 14 42, 273 Urk I, 250, 14–15 42 Urk I, 250, 15 33 Urk I, 253, 17 42 Urk I, 253, 17–254, 1 42 Urk I, 254, 7 32 Urk I, 254, 8–9 109 Urk I, 254, 10–11 154 Urk I, 254, 12 32 Urk I, 261, 16 93 Urk I, 266, 15 227 Urk I, 268, 11–14 132 Urk I, 270, 15 161 Urk I, 276, 12 158 Urk I, 282, 15–17 219 Urk I, 286, 7–15 220 Urk I, 290, 2–4 164 Urk I, 291, 12 220 Urk I, 292, 8–11 162 Urk I, 307, 11–15 74 Urk IV, 5, 10 147 Urk IV, 17, 14–15 70 Urk IV, 139, 2 193 Urk IV, 363, 6–7 214 Urk IV, 1093, 4–5 71 Urk IV, 1161, 10 208 Urk IV, 2027, 11 62 Urk IV, 2028, 14–16 37 Urk VII, 10, 13 210 Urk VII, 16, 6–7 201 V VANDEKERCKHOVE , Elkab 6, 41, 3–4 44 IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES VANDEKERCKHOVE , Elkab 6, 47, 5–7 44 VANDEKERCKHOVE , Elkab 6, 88, 1–6 156 Z Z̆ ABA , Lower Nubia, n° 73, 6 38 Z IEGLER , Statues Ancien Empire, 110 85 ZÄS 58, 29 216 ZÄS 61, 71, 4–7 79 ZÄS 93, 57, 1–3 169 Index 269 Index abwtyw 169 anw=s 156 anxw 166 anx-bA.w-ptH 108 anx-ma-Hr (zzi) 92, 134, 180, 230 wAS-ptH 55, 150, 154, 165, 171, 206, 219 wp-m-nfr.t 205 wni 30, 35, 52, 129, 158, 204, 209, 217, 227 wr-iri.n-ptH 107 wr-xwi-w(i) 90 bAq 44 biA (irry) 54 ppy-anx (Hni-km) 194 ppy-nxt (HqA-ib) 168 pH.n-w(i)-kA(=i) 85, 86 ptH-Htp 50, 100 ptH-Spss 132 frri 156 mmi 222 mn-anx-ppy (mni) 132 mn-kA.w-ra (M YKERINOS ) 158 mri-ptH-anx-mry-ra (nxbw) 42, 43, 45, 46, 49, 53, 56, 77, 97, 134, 136, 174 mri-ra-nxt 123, 128 mry-aA 227 mry-ra-anx-n=s 74 mrw 177 mrri 100, 105, 106 mrry 44 mrr.w-kA (mri) 85 mr=f-nb=f 85, 128, 133, 158, 177 mHi (mHns) 105, 106, 172, 183, 226 Deze index dient louter om tekstpassages op te zoeken waarvan de bronvermelding niet gekend is. Er wordt hier slechts éénmaal verwezen naar elke tekstpassage: eens men de bronvermelding van de gezochte tekstpassage kent, kan men verdere verwijzingen vinden in de vorige index (op pagina’s 264–270). In deze index zijn inscripties uit graven, papyri en decreten opgenomen, evenals rotsinscripties. Indien van toepassing, wordt de naam van de eigenaar vermeld (bv. van een graf) en anders een naam/namen die in de tekst voorkomen (bv. ontvanger van een brief, koningsnaam). Indien er verschillende personen met dezelfde naam opgenomen zijn, staat tussen haakjes de vindplaats van de inscriptie vermeld.1086 Inscripties waarvan de eigenaar niet bekend is en waar geen enkele naam in voorkomt, zijn niet opgenomen.1087 Ax.t-n 177 iAsn 85 ii 40, 89, 154 iwi 156 iby 205 inti 86, 90 irw 123, 128 irti 40, 89, 154 itw-S 208 idw 133, 161 1086 Als beide inscripties echter uit dezelfde vindplaats komen, worden de personen met Romeinse cijfers genummerd. 1087 Passages uit de Piramidenteksten zijn om evidente redenen ook niet opgenomen in deze index. 270 IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES mHw 175, 177, 228 mTn 44, 204 mTTi 80, 165, 170, 171, 207 nb-m-Ax.t 106 nb-kA.w-Hr (idw) 53, 162, 173 nb.ty-nbw 108 nfr 84 nfr-iri-kA-ra kAkAi (N EFERIRKARE ) 93, 157, 162 nfr-sSm-ptH (wDa-HA-tti) 133 nfr-sSm-ra (SSi) 100, 107 nfr-kA-ra ppy (P EPI II) 164, 272 nhwt-dSr (mry) 112 nt 74 n(y)-anx-ppy 183 n(y)-ppy 165 n(y)-kA(=i)-anx 105 n=k-anx 84 ra-wr 76, 155, 272 ra-Hr-tp(=i) (iti) 182 ra-Spss 117 rmn.w-kA 137 Hnni 184 Hnqw 111, 156 Hr-xwi=f 99, 149, 163, 221, 223 Hknw 136 Hzi 55, 57, 184, 205 Htpw 156 Htp 156 Htp-nDs 156 Htp-Hr-Ax.ty 81, 170, 202 Htp-kA 87 xwi 180, 183 xnw 85 xnt(y)-kA (ixxi) 34, 75, 98, 134, 180 xnt(y)-kA 182 qAr (mry-ra-nfr) 42, 109, 154 sAbw (ibbi) 40 sAbw (Tty) 184 sAb.n(=i) (II) 167 sAb.n(=i) (I) 123, 128, 150 sAH.w-ra (S AHOERE ) 100 sbk-m-xnt 182 Index 271 sbk-Htp 79 smdnt 78 snb-nb=f 106 snfr.w-nfr 85 snDm-ib (inti) 47, 51, 54, 114, 174, 210, 218, 222, 223, 273 sxm-anx-ptH 107, 274 sSm-nfr 50, 51 kA-apr 127, 136 kA-m-nfr.t 80 kA-dbHn 105 kA(=i)-m-Tnn.t 185 kA(=i)-gmi.n(=i) (mmi) 55, 112, 144 kki 85 grf 172, 226 zfT-wA 84 tti (T ETI ) 41 tti (Naqada) 136 TAw 79 Ty (Saqqara) 128 Ty (Naqada) 86 Tti (kA(=i)-Hp) 42 Ttw 163, 182 dbH.n(=i) 73, 105 dsi 105 DAty (kA-nfr) 155 DADAy 161 Daw 73, 131, 188, 192 Dn-wn 84 Appendix A: Niet-opgenomen tekstpassages In deze appendix worden de verschillende tekstpassages uit het bestudeerde tekstcorpus opgesomd die om verschillende redenen niet in de studie zijn betrokken.1088 Het gaat daarbij om passages die te beschadigd zijn om zinvolle uitspraken over te doen, passages die in vroegere tekstuitgaves verkeerd hersteld zijn en passages waarin een vorm van het werkwoord wnn gebruikt lijkt te zijn, maar waar dit eigenlijk niet zo is. Zwaar beschadigde passages De volgende tekstpassages zijn zodanig beschadigd dat het onmogelijk bleek om ze in een bepaald hoofdstuk te classificeren. Om dezelfde reden worden ze ook niet verder besproken. 1) onduidelijk predicaat: Uit de inscripties van ra-wr : CCC CCC 4 CCC # CCC CCC CCC = CCC← ca. 4 tekens → CCC CCC CCC CCC B 299 3 CCC CCC CCC CCC CCC CCC←→ CCC CCC M 2 ;E? ? B CCC CCC CCC CCC CCC B nb.w m saH iri.n[...] wn[...] “ [. . .] ” CCC CCC CCC CCC←→ CCC CCC CCC CCC [...] (Urk I, 234, 3–4) Uit een fragment van het funerair monument van koning nfr-kA-ra ppy: CCC CCC CCC CCC CCC $ B CCC [...] mr ra wn=f [...] “ [. . .] ”1089 B CCC 300 CCC CCC CCC CCC 4 ) CCC←→ CCC CCC CCC←→ CCC Foutief herstelde attestaties In S ETHE ’ S Urkunden zijn een aantal schijnbare attestaties van wnn terug te vinden die niet besproken zijn in dit werk. Latere herpublicaties van de teksten wijzen echter aan dat die attestaties berusten op foutieve herstellingen van S ETHE. De passages in kwestie 1088 Zoals afgebakend in §2.1 op pagina 14, m.a.w. de tekstpassages die hier opgesomd worden komen allemaal uit het Oude Rijk en niet uit de Eerste Tussenperiode. 1089 Niet vertaald in de originele tekstuitgave. Men kan misschien geneigd zijn hier een constructie mr + subj sDm=f + adverbiaal predicaat (in de lacune) te zien, maar de gebruikelijke vorm hiervoor is echter de nominale sDm=f van wnn (zie §3.6.3.3 op pagina 128). Het lijkt m.i. dan ook meer waarschijnlijk dat er de uitdrukking mi ra staat, gevolgd door een perfectieve of subjunctieve sDm=f van wnn, waarvan de functie echter onduidelijk blijft omdat de context totaal verloren is. 272 (J ÉQUIER , Pépi II, 4) IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Appendix A 273 zijn reeds terloops in voetnoot vermeld. Hier worden ze allemaal opgesomd met een verbeterde uitgave en verwijzingen naar de latere publicaties waarop deze verbeteringen gebaseerd zijn: 1) foutief hersteld door S ETHE: In inscriptie A2 van snDm-ib (inti): CCCC CCC CCCC CCCCCC CCCC CCC CCCC CCC CC B CCCC B 4 4 61,1 CCCC # #B = CC CCC CCCC CCCC CC CCC CCCC CCC CCCC CCCC CCCC CC B CCC B F ! > B 17 # > < CCC B 4 CC CCC CCCC CCC CCC CCCC CC CCC CCCC CCC CCCC CCCC CC CCCC CC * CCCC > CCC CCC ( CCCC CC 7 CCC M CCCC * CCC CCCC > CCCC CC ( CC CC CC CCC CCCC B CC 0 M # 2B < 1 A 4 CC CCCC CC B < 2 0 A 0 35 % A 4 B# B 2B O Verbeter het tweede deel in 61,1 4 + " B1 ! E B < .1090 >28! 2 0 A 0 35 % 60,16 (Urk I, 60, 16–61, 2) ! 301 In inscriptie D van snDm-ib (inti): CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC 4 CCC CCCCCC CCCC CCCCCC CC B CCC . CCC B 302 65,17CCCC CCCC CCC CCCCCCC CCCC # CCCC CCCC B CC CC0 CCCC CCC # CCCCCCC 2 CCCC CCCC 3 CCC CCCCCCC CCCCCC CC? CC CC" CC CCC66,1 CCCCC CCCCCC CCC CCC - CCC 2 4 CC CC? CCC CCC \ CCC CCC CCC ! < CCC CCC CCC CCC (Urk I, 65, 17–66, 1) In de publicatie van B ROVARSKI wordt voor de eerste lacune geen herstelling gesuggereerd, het tweede deel (vanaf S ETHES 2 4 ) wordt weergegeven als 2 4 + + + 1091 . !< 24?46 303 5 0 4 I 9 CCCC 4 CCC # CCCC # CC = CCCC CCCC CCCC CCC6CCCC CCCC CCCC CC B CC4CC 7 O - B ! B CCCC B CCCC CCCC 9 CCC CCCC 4 CCCC CCCC CCCC CCC M CCCC # ?B'4? CCCC B 4 B CC CC?CC CC CC9CCM (Urk I, 70, 5–7) In de latere publicatie van KANAWATI en M C FARLANE wordt S ETHES herstelling niet overgenomen.1092 S ETHES herstelling is m.i. inhoudelijk weinig zinvol,1093 zodat we hier de herstelling verkiezen uit S TRUDWICKS vertaling:1094 ? #" B ? B ! sHtp.n(=i) sn Hr ir.n=sn nw “(ik) stelde hen tevreden wegens de dingen die zij gedaan hebben”. CCCCCCC CCCC CC CCC CCCC CCC " CC CCCC CCCC CC CC CCCC B 11 4 B ←→ CCC 304 10 CCC ) CCC CCC CCCC CCCC CC CC CCC CCCC CCC * CCC CCCC 2 CCCC5 CC5 CC O CCC ( B CCCC CCC CCC CCC CCC CCC ←→ CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC CCC ! 12 , 4 CC.CC B 2 CCC CCC CCC ) " CCC G CCC CCCC ? 4 ? CCC CCC CCC CCC (Urk I, 233, 10–12) 4 Na ( zijn er helemaal geen sporen van B B te zien. Bovendien geeft S ETHE in zijn publicatie de lacunes ook meer ruimte dan ze eigenlijk hebben.1095 CCC CCCC CC CC CCC 1CC 9 , CC CC"CC CCCC CC 4 CC CCCCCCC CCCC CCCCCCCC CCCC CC B 305 14CCC CCC CC CC CC ;B I A CC CC0 0 35 CCC←→ CCC CCCCCCC CCCC B CCCC CCCC 2 CCCC CCCC1 CC 9 2* ; CC CC 4 F B 2 " CC 9 I 9 .1096 Verbeter B B 2 ;BI in > ; B 1090 B ROVARSKI, Senedjemib complex, fig. 1 (na pag. 90). 1091 ibid., fig. 4 (na p. 104). 1092 KANAWATI en M C FARLANE, Deshasha, p. 32 en afb. 35. De auteurs vertalen de passage als “As to every craftsmen . . . (after) they had built this (tomb), and they praised god for me because of it.” 1093 ‘Wat betreft alle handwerkslieden [die dit gedaan hebben,] dit [zal] gedaan worden voor hen’ (voor de constructie prosp wnn + passieve sDm(.w)=f, zie p. 90). De zin komt uit een passage waarin de grafeigenaar vertelt dat hij niets slechts gedaan heeft (r. 4) en dat de handwerkslieden hem zeer dankbaar waren (r. 7–8). Het is dan ook logisch dat er concreet verteld wordt wat er gebeurd is met die handwerkslieden i.p.v. wat zeer formuleringen te gebruiken. 1094 S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 372. 1095 Voor de oorspronkelijke uitgave van de tekst, zie H ASSAN , S., Excavations at Giza 1929–1930: Excavations of the Faculty of Arts, Fouad I University (vol. 1), Oxford 1932, p. 15 en afb. 12. Ook in de transliteratie van G RUNERT, S. in: TLA wordt S ETHE ’ S publicatie van de tekst (met rDi wn[=f]) niet gevolgd, al kan zo natuurlijk nog minder vertaald worden van de tekst. 1096 Aan het licht gebracht door nader onderzoek van de twee delen van reliëf (in het Louvre en het Field Museum of Chicago), zie M C FARLANE, GM 100 (1987), p. 65, fig. 1. (Urk I, 250, 14) IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Appendix A 274 Schijnbare attestaties In ons tekstcorpus –meer bepaald in de Piramidenteksten– komen een aantal tekstpassages voor waarin op het eerste zicht een vorm van het werkwoord wnn voorkomt, maar waarin in een substantief gebruikt wordt.1097 Het gaat om de volgende woorden en passages: 1 wn “wezen” (zie ibid., p. 339c) in: - Pyr. §901b (PT478) - Pyr. §920a (PT471) - Pyr. §1244c (PT525) 1 wnnyw “mensen, wezens” (zie ibid., p. 343c) in: - Pyr. §2057 (PT684): dit lemma in H ANNIG (dat slechts éénmaal geattesteerd is) is incorrect: hier is gewoon een imperfectief participium meervoud van wnn gebruikt. Zie de bespreking als voorbeeldzin 249 op pagina 196. Mogelijke extra attestaties Op de schijndeur in de offerkapel van de mastaba van sxm-anx-ptH in Giza moet er mogelijk een extra attestatie van wnn hersteld worden. Het zou dan gaan om een identieke zin als voorbeeldzin 118 op pagina 107.1098 Omdat twee exact dezelfde zinnen uit dezelfde bron niet informatiever zijn dan één, is deze zin niet apart opgenomen. 1097 Om die reden zijn ze ook niet opgenomen in het onderzoek. Hier worden niet de verschillende attestaties opgesomd waarin het werkwoord B B X wni ‘haasten’ (H ANNIG, AW I, p. 346a) of B B > wn ‘openen’ (ibid., p. 344a) gebruikt wordt, omdat –in de zeldzame gevallen waarin het determinatief niet geschreven staat– het wel duidelijk is uit de context om welk werkwoord het gaat. 1098 Zie ook voetnoot 480 op pagina 107. Appendix B: Bemerkingen bij de vertalingen Omdat in deze studie vertalingen van korte tekstpassages een centrale rol vervullen en er methodologisch verschillende benaderingen zijn om vertalingen te maken, volgen hier enkele korte bemerkingen bij het vertaalproces. Daarbij steun ik vooral op E CO’s vertaaltheorie, die op een heldere en aangename manier wordt uitgelegd in zijn boek Mouse or Rat?1099 Een aantal specifieke problemen voor het vertalen van Oudegyptische teksten (reeds opgesomd door S TRUDWICK )1100 zullen ook verduidelijkt worden. Wat is de essentie van een vertaling? Functionele i.p.v. referentiële equivalentie In eerste instantie kan men geneigd zijn te denken dat een vertaling exact dezelfde zaken en gebeurtenissen moet weergeven als het origineel: dit is was E CO ‘referentiële equivalentie’ noemt. Toch klopt dit niet helemaal: als bij een letterlijke vertaling het doel verdwijnt dat de auteur voor ogen had toen hij de tekst schreef, is de vertaling mislukt. Een vertaling moet dus eerst en vooral hetzelfde effect in de geest van de lezer bereiken als de originele tekst, m.a.w. de vertaler moet trouw blijven aan het doel van de tekst.1101 Functionele equivalentie is dus het primaire doel dat de vertaler moet nastreven. Om dit te bereiken kan het soms nodig zijn om de tekst deels te herschrijven.1102 Een ander geval waarin men geen volledige referentiële equivalentie mag nastreven is bij idiomatisch taalgebruik. Uitdrukkingen met een sterke connotatieve betekenis zullen die betekenis grotendeels verliezen als ze letterlijk vertaald worden. De connotatieve betekenis kan dan slechts bewaard worden bij sterke aanpassingen aan de denotatieve betekenis. In dit geval is dat een noodzakelijke ingreep om de betekenis van de oorspronkelijke tekst te behouden, ook al betekent dit dat de referentiële equivalentie 1099 E CO, U., Mouse or Rat? Translation as Negotiation, Londen 2004. 1100 S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 24–33. 1101 E CO, Mouse or Rat?, p. 56. 1102 Dit probleem speelt natuurlijk in veel mindere mate in de Ouderijksteksten die wij vertaald hebben. De meeste voorbeelden van E CO komen immers uit literaire werken van de 20e eeuw, die vaak vol met (veelal impliciete) verwijzingen zitten naar vroegere literaire werken. Het spreekt voor zich dat in de Duitse vertaling van E CO’s roman In de naam van de Roos verwijzingen naar oude Italiaanse literatuur onmogelijk behouden kunnen worden, omdat de meeste Duitse lezers niet vertrouwd zijn met die literatuur. Daarom moet een vertaler in zo’n geval –voor zover mogelijk– parallellen zoeken in zijn eigen cultuur die ongeveer hetzelfde positie hebben in de literaire traditie als de literaire werken waarnaar wordt verwezen in de originele tekst. 275 IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Appendix B 276 van de vertaling in het gedrang komt.1103 Mogelijke vertaalmethodes Om een tekst correct te vertalen is het dus soms nodig om de (letterlijke) betekenis van de tekst aan te passen. Maar hoever kan men hierin gaan? Eenvoudig gesteld kan men bij het vertalen op twee manieren te werk gaan: ofwel maakt men een brongerichte vertaling, ofwel een doelgerichte. Bij een vertaling van Homeros zal men in het eerste geval de moderne lezer de indruk willen geven dat hij een Griek uit de tijd van Homeros is; in het tweede geval zal men de indruk proberen te wekken dat Homeros een schrijver uit onze tijd en ons taalgebied is.1104 Als we het probleem iets gedetailleerder bekijken, zien we dat er in feite een dubbel onderscheid werkzaam is: 1) foreignising vs. domesticating: in het eerste geval bewaart men in de vertaling de manier waarop in de andere taal iets gezegd wordt. Dit kan op het eerste zicht vreemd overkomen bij de lezers, maar naarmate ze de cultuur van de oorspronkelijke tekst beter begrijpen, zullen ze minder problemen hebben om zo’n vertaling te lezen. In het tweede geval worden uitdrukkingen uit de oorspronkelijke taal omgezet in een begrijpelijke, alledaagse taal. In de bijbel zijn hier talrijke voorbeelden van te vinden: moet bv. ex abundantia cordis os loquitur1105 vertaald worden als ‘Uit de overvloed des harten spreekt de mond’ (wat vreemd overkomt bij moderne lezers) of beter als ‘Waar ’t hart van vol is, loopt de mond van over’ (wat de lezers misschien een te familiaire uitdrukking vinden voor een bijbelvertaling)?1106 Dit is wat H UMBOLDT het onderscheid tussen Fremdheit en das Fremde noemt: lezers voelen Fremdheit als de keuze van de vertaler (die ze weliswaar perfect begrijpen) vreemd klinkt in de ruimere context; ze voelen daarentegen das Fremde als ze voor het eerste een onbekende manier tegenkomen om iets bekends uit te drukken. Dit probleem is vooral van belang in de vertaling van zeer oude en (cultureel) ver van ons afgelegen teksten, die in deze studie gebruikt worden.1107 2) modernising vs. making archaic: ook dit onderscheid kan geïllustreerd worden a.d.h.v verschillende bijbelvertalingen. In het boek Prediker komt de Hebreeuwse term !קֹהֶלֶת qōhèlèt voor.1108 Dit kan een eigennaam zijn, maar doet ook denken aan het Hebreeuwse woord ! קָהָלqahal ‘bijeenkomst, vergadering’.1109 Zo kan de term slaan op iemand die spreekt voor de vergadering van de gelovigen. In de Vulgaat wordt de term vertaald als Ecclesiastes1110 en sommige Duitse en Engelse vertalingen spreken van der Predigter of The Preacher, wat duidelijk een moderniserende vertaling is. Andere vertalingen verkiezen een archaïserende benadering en laten de term daarom staan zoals 1103 ibid., p. 62–71. E CO geeft als voorbeeld de Engelse uitdrukking “it is raining cats and dogs”, die geen enkele Italiaanse vertaler letterlijk zal vertalen. Dit geldt uiteraard ook voor het Nederlands: wij zeggen gewoonlijk ‘het regent pijpestelen’ en moeten de Engelse uitdrukking dus zo vertalen. Een extreem voorbeeld van een herschrijving bij vertaling om de oorspronkelijke betekenis te bewaren is Finnegans Wake van J OYCE, zie ibid., p. 73–79. 1104 ibid., p. 88–89. Ook bij een brongerichte vertaling is er sprake van een modernisering van de bron, zelfs als de vertaler de geest van de oorspronkelijke taal en historische periode zoveel mogelijk tracht te benaderen. 1105 Matth. XII:34. 1106 Zie T ER L AAN , K., Nederlandse spreekwoorden, spreuken en zegswijzen, 21e druk. Amsterdam 1987, p. 124. 1107 E CO, Mouse or Rat?, p. 89–96. 1108 H OLLADAY, W.L., A Concise Hebrew and Aramaic Lexicon of the Old Testament, 12e druk. Leiden – Boston – Keulen 2000, p. 315a. 1109 ibid., p. 314b. 1110 Duidelijk afgeleid van de Griekse term ekklhsÐa ‘vergadering’. IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Appendix B 277 hij is: Qohèlèt.1111 In de meeste gevallen zal er in een vertaling sprake zijn van het duo foreignising/making archaic of domesticating/modernising. Toch zijn ook andere combinaties niet uit te sluiten, al geldt dit meer voor moderne literatuur dan voor oudere teksten.1112 In dat geval moet men ook meestal zin per zin bekijken welke oplossing de beste is en kan men niet zomaar van een hele vertaling zeggen hoe men te werk is gegaan. Het belang van interpretatie Bij het vertalen van een tekst moet men de tekst soms (deels) herschrijven of zaken toevoegen die niet in het origineel staan om tot een duidelijke vertaling te komen.1113 Om dat goed te kunnen doen, moet een vertaler hypotheses maken over de diepere betekenis en de doelen van de tekst. Elke vertaling is dus een vorm van interpretatie.1114 Om tot een correcte interpretatie te komen moet de vertaler niet alleen de vreemde taal, maar ook de cultuur ervan goed kennen.1115 Andere culturen kunnen immers bepaalde facetten van de wereld om hen heen helemaal anders bekijken dan wij dat doen. Dat weerspiegelt zich uiteraard ook in verschillen tussen beide talen.1116 Oudegyptische teksten vertalen Na de korte theoretische inleiding over de moeilijkheden die men bij het vertalen kan tegenkomen, volgen hier enkele specifieke ‘problemen’ uit het Egyptisch. Grammaticale constructies Verschillende courante grammaticale constructies in het Oudegyptisch klinken –indien letterlijk vertaald– nogal stroef in het Nederlands. Het bekendste voorbeeld hiervan is wellicht dat van de emfatische constructies met nominale werkwoordsvormen zoals de nominale of prospectieve sDm=f. S TRUDWICK is zich ook bewust van dit probleem en tracht daarom zulke zinnen vrijer te vertalen. Door gebruik van verschillende bijwoorden probeert hij omslachtige constructies zoals bv. “het is omwille van . . . dat hij dat gedaan heeft” te vermijden.1117 Dit lukt uiteraard niet altijd even goed, waardoor hij dezelfde grammaticale constructies op verschillende manieren vertaalt. In een bundel vertalingen die niet enkel voor specialisten bedoeld is, heeft zo’n aanpak het voordeel dat de teksten vlotter leesbaar zijn. In een grammaticale studie zoals het huidige werk daarentegen zijn zulke inconsequenties en te vrije vertalingen m.i. ontoelaatbaar. 1111 E CO, Mouse or Rat?, p. 96–98. 1112 Zo geeft E CO een voorbeeld van de combinatie domesticating/making archaic: in de Russische vertaling van zijn roman In de Naam van de Roos zijn alle Latijnse citaten vervangen door Middeleeuwse tekstpassages in het Kerkslavisch. De Russische lezers zijn immers niet altijd vertrouwd met het Latijnse alfabet en het Kerkslavisch heeft in Rusland dezelfde status als het Latijn in West-Europa: een oud taal die vandaag de dag vooral religieuze associaties oproept, zie ibid., p. 98–102. 1113 ibid., p. 50–56. 1114 Dit betekent niet dat interpretatie ook een vorm van vertaling is, zie ibid., p. 123–130. 1115 ibid., p. 82–87. 1116 Een mooi voorbeeld is de andere opdeling van kleuren in de moderne westerse wereld, in het antieke Rome en bij het Hanunóo-volk (in de Filippijnen). Als men de verschillende systemen vergelijkt, ziet men dat er geen universele taal van kleuren bestaat: er zijn verschillende segmentaties mogelijk van het spectrale continuüm. In andere talen worden vaak dezelfde termen gebruikt voor (wat wij) totaal andere kleuren (vinden), zie ibid., p. 183–192. 1117 S TRUDWICK, Pyramid Age, p. 25–26. IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Appendix B 278 Culturele termen In de Oudegyptische teksten worden we veelvuldig geconfronteerd met een aantal steeds terugkerende culturele termen of uitdrukkingen1118 waarvan de betekenis moeilijk te vatten is in één Nederlands woord. Als men zulke termen tracht weer te geven met een bekend woord uit de eigen taal, wordt de oorspronkelijke betekenis meestal nauwelijks duidelijk of –wat nog erger is– krijgt men een volledig verkeerd beeld van de betekenis. Daarom is het in sommige beter om die termen onvertaald te laten. Hier volgen enkele veelvoorkomende termen uit ons tekstcorpus die dat probleem illustreren: * imAxw : vaak treft men de Engelse vertalingen ‘honoured one’ of ‘revered one’ aan (vgl. het Nederlandse ‘eerbiedwaardige’), maar dit geeft niet de essentiële betekenis van de term in het Oude Rijk weer. In die periode had de term in de eerste plaats een praktische betekenis: hij duidde aan dat er voor iemand gezorgd werd na diens dood, d.m.v. voedseloffers. Iemands status van imAxw kon bovendien ook aangetast worden door verkeerde acties uit te voeren, zoals blijkt uit voorbeeldzin 155 op pagina 133. Omdat de uitdrukkingen imAxw en imAx 1119 vrij frequent voorkomen in ons tekstcorpus, hebben we geprobeerd om die termen toch te vertalen, nl. met het begrippenpaar ‘verzorgde’ en ‘verzorging’.1120 * Hm: de term die men traditioneel vertaalt als ‘majesteit’ verwijst in feit niet zozeer naar het majestueuze karakter van de koning, maar eerder naar zijn fysieke verschijning. Een correctere vertaling zou dus ‘persoon’ of ‘incarnatie’ zijn, maar dit klinkt nogal vreemd in zinnen zoals “zijne majesteit heeft dit-of-dat gedaan . . . ” Daarom wordt hier toch de courante vertaling ‘majesteit’ gebruikt.1121 De enige twee uitzondering hierop vinden we in voorbeeldzinnen 209 op pagina 1721122 en 174 op pagina 154.1123 Beide zinnen tonen duidelijk aan dat de term Hm niet zomaar ‘majesteit’ kan betekenen. * Htp Di nsw.t: de veelvoorkomende offerformule wordt meestal op één van deze twee manieren geïnterpreteerd: a) ‘een offer dat de koning geeft aan god X (en Y en Z)’: het offer wordt door de koning uitgevoerd voor de genoemde goden, zodat die de voordelen (die verderop genoemd worden) aan de overledene geven; b) ‘een offer dat de koning en god X (en Y en Z) geven’: zowel de koning als de goden voeren de offers uit en geven de voordelen aan de overledene. Het feit dat het werkwoord rDi vaak herhaald wordt bij de verschillende godennamen pleit (in oorsprong) voor de tweede interpretatie, hoewel de eerste interpretatie na verloop van tijd waarschijnlijk overheerste.1124 * andere termen waarvoor moeilijk een gepaste vertaling gevonden kon worden zijn en die daarom onvertaald zijn gelaten zijn o.a. Ax (en de causatiefafleiding sAx), bA en kA. We gaan hier niet verder in op de precieze betekenis van die verschillende termen. Titels Bij sommige rang- en ambtstitels uit het Oude Rijk is het probleem van een correcte Nederlandse vertaling nog acuter, omdat weinig vertalingen de juiste betekenis van de titel duidelijk kunnen maken—als die betekenis überhaupt al bekend is. Titels zoals 1118 Hiermee bedoel ik termen voor zaken die eigen zijn aan de Oudegyptische cultuur en dus geen equivalent hebben in de westerse denkwereld. 1119 In uitdrukkingen zoals “omdat ik verlangde dat mijn imAx bij de god en bij de mensen zou zijn”. 1120 Zie ibid., p. 30 voor bibliografische referenties naar een aantal studies over het onderwerp en andere suggesties om de term te vertalen. 1121 ibid., p. 31. 1122 Het zou absurd zijn om hier te spreken van ‘de majesteit van het paleis’. 1123 Waarin een gewone persoon wordt aangesproken met Hm=k. 1124 ibid.. IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Appendix B 279 aD-mr, (i)r(y)-pa.t, rx-nsw.t,1125 HA.ty-a, Xr.y-tp-nsw.t, zAb en andere (waarvan een letterlijke vertaling de betekenis allerminst verduidelijkt)1126 zijn daarom onvertaald gelaten. Titels waarvan de betekenis wel min of meer duidelijk is en door een Nederlandse term weergegeven kan worden (zoals bv. tAy.ty zAb TA.ty, xnty-S) worden wél vertaald.1127 Het onderscheid tussen titels die ik wel vertaald heb en titels die onvertaald gebleven zijn, kan in sommige gevallen misschien arbitrair overkomen. Het belangrijkste is echter dat men consequent te werk gaat bij het vertalen van titels en geen al te verkeerde betekenissen suggereert. Namen Eigennamen, plaatsnamen en namen van piramides of economische domeinen worden hier in de regel niet vertaald of –in het geval van bekende plaatsnamen– omgezet naar hun moderne equivalent.1128 Of men onvertaalde termen en titels in de vertaling nog in transliteratie weergeeft (bv. Ax, wat een correctere weergave is) of omzet in ons schrift (bv. ach, wat het tekstbeeld minder verstoort) hangt deels af van het doelpubliek en is deels een kwestie van smaak. In deze studie worden specifieke culturele termen en titels in transliteratie weergegeven, maar eigennamen en plaatsnamen (in de brede zin van het woord) worden omgezet in het Latijns alfabet, om niet teveel transliteraties te gebruiken in de vertalingen.1129 Gebruikte vertaalmethode In de voorgaande paragrafen heb ik enkele problemen aangehaald waarmee de vertaler (zowel algemeen als specifiek voor het Oudegyptisch) geconfronteerd wordt. Om af te sluiten wil ik nog kort samenvatten hoe ik te werk ben gegaan bij in mijn vertalingen. Omdat het kernprobleem van deze studie zich op het vlak van de grammatica situeert, heb ik getracht mooie (maar vrije) vertalingen zoveel mogelijk te vermijden. Een vlotte vertaling kan immers misbruikt worden om bepaalde grammaticale problemen te verbergen. Daarom worden de verschillende Egyptische grammaticale constructies zo getrouw mogelijk weergegeven, zonder daarbij de Nederlandse grammatica geweld aan te doen. Dit betekent echter geenszins dat ik alles zo letterlijk mogelijk heb vertaald: dat zou de bedoeling en de betekenis van de oorspronkelijke teksten vaak verduisteren. Bij idiomatisch taalgebruik kan immers enkel een vrijere vertaling in het Nederlands de precieze betekenis van de Oudegyptische uitdrukking verduidelijken. De keuze tussen foreignising en domesticating is dus meestal in het voordeel van het eerste gemaakt, behalve als de vertaling hierdoor onbegrijpelijk zou worden. In die gevallen wordt een vrijere vertaling van een bepaalde uitdrukking gebruikt. Er wordt dan wel steeds tussen haakjes vermeld wat er letterlijk in het Egypytisch staat om de gebruikte grammaticale constructie te verduidelijken. In de gepaste context ben ik soms ook van dit principe afgeweken. Een bijschrift bij een scène op een grafwand die een uitspraak van één van de 1125 Of (i)r(y)-(i)x.t nswt? 1126 Dit probleem stelt is nog groter bij rangtitels dan bij ambtstitels. 1127 Zie ibid., p. 26–30 voor een bekopt overzicht van de problematiek en verdere bibliografische verwijzingen. 1128 De enige uitzondering hierop vormen de namen van de verschillende gouwen: de naam van gouw die bv. als + geschreven wordt, kan men vertalen als ‘Stierengouw’ in voorbeeldzin 16 op pagina 44. 1129 In tegenstelling tot S TRUDWICK, die ervoor kiest om geen transliteraties te gebruiken in zijn vertalingen. Dit hangt uiteraard samen met het doelpubliek van zijn bundel vertalingen en de regels van de reeks waarin het boek verschenen is, zie ibid., p. 21–22. IV: B IBLIOGRAFIE , COLOFON , INDICES EN APPENDICES Appendix B 280 figuranten weergeeft of een emotionele uitroep in een brief kan m.i. perfect met een iets meer vertrouwd taalgebruik vertaald worden. Zo wordt immers de levendigheid van dat type teksten t.o.v. de andere teksten uit het corpus duidelijker dan wanneer men beide soorten teksten op dezelfde wijze vertaalt. Wat het duo domesticating/modernising betreft heb ik in het algemeen getracht mijn vertalingen zo weinig mogelijk te moderniseren, wat o.m. resulteert in een aantal onvertaalde termen en titels en het gebruik van antieke plaatsnamen.
