Samenvatting Algemene Psychologie behalve HF 9

Samenvatting Algemene Psychologie
1
Inhoud
1. Wat is psychologie? ........................................................................ 9
1.1.
Een definitie van psychologie .............................................................. 9
1.2.
Ontwikkelingen die de psychologie mogelijk gemaakt hebben
9
1.2.1.
Rede, intuitie en geloof ....................................................................................... 9
1.2.2.
De wetenschappelijke revolutie ................................................................... 10
1.3.
Het ontstaan van de psychologie:.................................................... 10
1.3.1.
Ontwikkelingen binnen de filosofie ............................................................ 10
1.3.2.
Beginjaren van de psychologie ..................................................................... 10
1.4.
Hedendaagse psychologie: ................................................................ 11
1.4.1.
Biologie: ................................................................................................................ 11
1.4.2.
Cognitieve processen: ...................................................................................... 11
1.4.3.
Sociaal culturele context: ................................................................................ 11
1.5.
Onderzoeksmethoden in de psychologie: .................................... 11
1.5.1.
Beschrijvend onderzoek ................................................................................. 11
1.5.2.
Correlatie-onderzoek:...................................................................................... 12
1.5.3.
Experimenteel onderzoek: ............................................................................. 12
1.5.4.
Is wetenschap altijd juist? .............................................................................. 13
2. Gewaarwording ............................................................................ 13
2.1.
Gewaarwording vs waarneming: .................................................... 13
2.1.1.
2.2.
Zintuigen:.............................................................................................................. 14
Het gezichtsvermogen......................................................................... 14
2.2.1.
De fysica van het licht: ..................................................................................... 14
2.2.2.
Het oog en de gezichtsbanen: ........................................................................ 14
2.2.3.
Licht gewaarworden: helderheid en lichtheidsperceptie: .................. 15
2.2.4.
Licht gewaarworden: kleurperceptie: ....................................................... 15
2.3.
Het gehoor:.............................................................................................. 16
2.3.1.
De fysica van het geluid: .................................................................................. 16
2
2.3.2.
Het oor: .................................................................................................................. 16
2.3.3.
Toonsterkte, toonhoogte gewaarworden en auditieve lokalisatie: 16
2.3.4.
Gehoorverlies en de behandeling: ............................................................... 16
2.4.
De reukzin: .............................................................................................. 18
2.4.1.
Geuren detecteren en identificeren ............................................................ 18
2.4.2.
Feromonen: .......................................................................................................... 18
2.5.
De smaakzin: .......................................................................................... 18
2.5.1.
2.6.
De basissmaken en hun receptoren:........................................................... 18
De zintuigen van de huid .................................................................... 18
2.6.1.
Druk en temperatuur: ...................................................................................... 18
2.6.2.
Pijn: ......................................................................................................................... 19
2.7.
Kinesthesie en het evenwichtsgevoel:........................................... 19
2.8.
Psychofysica: .......................................................................................... 19
3. De waarneming: ........................................................................... 20
3.1.
Van gewaarwording naar waarneming: ....................................... 20
3.1.1.
Waarneming is een actief proces: ................................................................ 20
3.1.2.
Illusies: .................................................................................................................. 20
3.1.3.
Het raster van Hermann en laterale inhibitie: ........................................ 20
3.2.
Bottom – upprocessen: ....................................................................... 20
3.2.1.
De primaire schets: ........................................................................................... 20
3.2.2.
Perceptuele organisatie: ................................................................................. 20
3.2.3.
Patroon- en objectherkenning: ..................................................................... 21
3.3.
Top – downprocessen: ........................................................................ 22
3.3.1.
Evidentie voor top-downinvloeden: ........................................................... 22
3.3.2.
Model voor t-dinvloeden: IAM....................................................................... 22
3.4.
Waarneming van diepte en beweging: .......................................... 22
3.4.1.
De waarneming van diepte ............................................................................ 22
3.4.2.
De waarneming van beweging: ..................................................................... 22
3.5.
Waarneming en actie: ......................................................................... 23
3
3.5.1.
Spiegelneuronen: ............................................................................................... 23
3.5.2.
Impliciete activering van responsen: ......................................................... 23
3.5.3.
De grijpbewging: ................................................................................................ 23
3.6.
Waarneming en leren: ........................................................................ 23
3.6.1.
Onderzoek bij blinden: .................................................................................... 23
3.6.2.
De gevolgen van visuele vervorming: ......................................................... 24
3.6.3.
Perceptueel leren bij pasgeboren: .............................................................. 24
3.6.4.
Perceptueel leren bij volwassenen: ............................................................ 24
4. Aandacht, cognitieve controle en bewustzijn ..................... 24
4.1.
Aandacht: het selecteren van informatie: .................................... 24
4.1.1.
Evidentie voor selectieve aandacht: ........................................................... 24
4.1.2.
Modellen voor selectieve aandacht: ............................................................ 25
4.1.3.
Wat doet de selectieve aandacht: ................................................................. 25
4.1.4.
Discussiepunten: ................................................................................................ 25
4.1.5.
Aandacht en inhibitie: ...................................................................................... 26
4.1.6.
Beperkingen door selectieve aandacht: veranderingsblindheid: .... 26
4.1.7.
Aandachtsproblemen na een hersenaandoening .................................. 26
4.2.
Cognitieve controle: ............................................................................. 27
4.2.1.
Taakwisselkosten: ............................................................................................. 27
4.2.2.
Gecontroleerde vs. Automatische processen: ......................................... 27
4.2.3.
Inhibitie van ongepaste reacties: ................................................................. 27
4.2.4.
Stoornissen: ADHD ............................................................................................ 28
4.3.
Bewustzijn: ............................................................................................. 28
4.3.1.
Evidentie voor subliminale perceptie: ....................................................... 28
4.3.2.
Onbewuste actiecontrole: ............................................................................... 28
4.3.3.
Mythes over onbewuste processen: ............................................................ 28
4.3.4.
De huidige kijk op onbewuste processen: ................................................ 28
4.4.
Slapen en dromen:................................................................................ 29
4.4.1.
Lichaamsritmen: ................................................................................................ 29
4
4.4.2.
Kenmerken van de slaap:................................................................................ 29
4.4.3.
Functies van de slaap: ...................................................................................... 30
4.4.4.
Dromen: ................................................................................................................ 30
4.5.
Hypnose: .................................................................................................. 32
4.5.1.
Hypnose definiëren: ......................................................................................... 32
4.5.2.
Pijnvermindering? ............................................................................................ 32
5. Conditionering en leren:............................................................ 32
5.1.
Klassieke conditionering: .................................................................. 32
5.1.1.
De inzichten van Pavlov: ................................................................................. 32
5.1.2.
Kenmerken van klassieke conditionering:............................................... 33
5.1.3.
Problemen met de behavioristische interpretatie: ............................... 34
5.1.4.
Het cognitief alternatief: ................................................................................. 34
5.1.5.
Klassieke conditionering bij mensen: ........................................................ 34
5.2.
Operante conditionering: .................................................................. 34
5.2.1.
Thorndike en Skinner: ..................................................................................... 34
5.2.2.
Bekrachtiging:..................................................................................................... 35
5.2.3.
Straf: ....................................................................................................................... 35
5.2.4.
Wanneer is straf efficiënt?.............................................................................. 35
5.2.5.
Vermijdingsleren een aangeleerde hulpeloosheid: .............................. 36
5.2.6.
Verwerving en exinctie:................................................................................... 36
5.2.7.
Het belang van de context: ............................................................................. 37
5.2.8.
Wat wordt bij operante conditionering geleerd: ................................... 37
5.3.
Observerend leren: .............................................................................. 37
5.3.1.
Angst en agressie: .............................................................................................. 37
5.3.2.
Culturele verschillen: ....................................................................................... 37
6. Onthouden en vergeten ............................................................. 38
6.1.
Achtergrond: .......................................................................................... 38
6.1.1.
De reminiscentiebult:....................................................................................... 38
6.1.2.
De bevindingen van Ebbinghaus in de 19e eeuw: ................................... 38
5
6.2.
Het geheugenmodel van Atkinson en Shiffrin: ........................... 38
6.2.1.
De sensorische geheugens:............................................................................. 38
6.2.2.
Het kortetermijngeheugen (KTG): .............................................................. 39
6.2.3.
Het langetermijngeheugen (LTG): ............................................................... 39
6.3.
Verdere ontwikkelingen in de theorie: ......................................... 39
6.3.1.
Van KTG naar werkgeheugen: ....................................................................... 39
6.3.2.
Nauwe interacties tussen het werkgeheugen en het LTG: .................. 40
6.3.3.
Een realistische kijk op de informatieoverdracht van WG -> LTG: .. 40
6.3.4.
De structuur van het geheugen:.................................................................... 41
6.4.
Informatie verwerven: ........................................................................ 41
6.4.1.
Het belang van hercodering en organisatie: ............................................ 41
6.4.2.
Verwerkingsniveaus:........................................................................................ 41
6.5.
Informatie opslaan en bewerken: ................................................... 41
6.5.1.
Gedistribueerde representaties: .................................................................. 41
6.5.2.
Inhoud gebaseerde in plaats van adres gebaseerde organisatie: .... 42
6.6.
Informatie oproepen: .......................................................................... 42
6.6.1.
Introductie: .......................................................................................................... 42
6.6.2.
Interferentie: ....................................................................................................... 42
6.6.3.
Codeerspecifiek:................................................................................................. 43
6.6.4.
Distinctie als hulp bij het herinneren: ....................................................... 43
6.6.5.
Reconstructie ...................................................................................................... 43
6.7.
Amnesie: .................................................................................................. 43
6.7.1.
Soorten: ................................................................................................................. 43
6.7.2.
De ontdekking van het impliciete geheugen:HM: .................................. 44
7. Taal: .................................................................................................. 44
7.1.
Spreken: ................................................................................................... 44
7.1.1.
Van brabbelen naar zinnen: ........................................................................... 44
7.1.2.
Van preverbale boodschap naar spraakklanken: .................................. 45
7.1.3.
Kenmerken van de normale spraak: .......................................................... 45
6
7.1.4.
7.2.
Afasie: .................................................................................................................... 46
Luisteren en lezen: ............................................................................... 46
7.2.1.
Gesproken taal begrijpen: .............................................................................. 46
7.2.2.
Lezen: ..................................................................................................................... 47
7.2.3.
Dyslexie: ................................................................................................................ 47
7.3.
Van woorden naar conversaties: ..................................................... 47
7.3.1.
Moeilijke vs makkelijke woorden: .............................................................. 47
7.3.2.
Gramaticale relaties tussen woorden: ....................................................... 48
7.3.3.
Van losse zinnen een verhaal maken: ........................................................ 48
7.3.4.
Het belang van de sociaal-culturele context: ........................................... 48
7.4.
Hoe leidt taal tot betekenis? ............................................................. 49
7.4.1.
Het semantisch systeem: ................................................................................. 49
7.4.2.
Concepten & categorisatie:............................................................................. 49
7.4.3.
Concepten & sensomotoriek:......................................................................... 49
7.4.4.
Concepten combineren tot proposities: .................................................... 50
7.5.
Andere taalvormen: ............................................................................. 50
7.5.1.
Gebaren & taal: ................................................................................................... 50
7.5.2.
Meertaligheid: ..................................................................................................... 50
7.5.3.
Dieren? .................................................................................................................. 50
8. Denken............................................................................................. 50
8.1.
Problemen oplossen: ........................................................................... 51
8.1.1.
Algoritmen: .......................................................................................................... 52
8.1.2.
Heuristieken:....................................................................................................... 52
8.1.3.
Zoeken naar een analogie:.............................................................................. 52
8.1.4.
Instelling en functionele gefixeerdheid:.................................................... 52
8.1.5.
Inzicht: ................................................................................................................... 53
8.1.6.
Mentale modellen: ............................................................................................. 53
8.1.7.
Experts vs Niet-experts: .................................................................................. 53
8.2.
Redeneren: .............................................................................................. 54
7
8.2.1.
Deductief redeneren: ....................................................................................... 54
8.2.2.
Inductief redeneren .......................................................................................... 54
8.2.3.
Confirmatieneiging: .......................................................................................... 55
8.3.
Beslissingen nemen: ............................................................................ 55
8.3.1.
Signaaldetectiemodel:...................................................................................... 55
8.3.2.
Factoren die de perceptie van het signaal beïnvloeden: ..................... 55
8.3.3.
Factoren die een rol spelen bij het antwoordcriterium: ..................... 56
8.3.4.
Emotionele vertekeningen: ............................................................................ 56
8.3.5.
De invloed van slaap en beslissingen: nog geen antwoord ................. 56
8.3.6.
Evalueren van beslissingen: De hindsight bias: ...................................... 56
8.4.
De invloed van taal op denken: ........................................................ 56
8.4.1.
Taal en kleurperceptie => effect .................................................................. 56
8.4.2.
Perceptie van tijd en ruimte: ......................................................................... 56
8.4.3.
Sociale cognitie: .................................................................................................. 56
9. Emotie en motivatie .................................................................... 57
9.1.
Wat is motivatie? .................................................................................. 57
9.1.1.
Motivatie en behoeften: ................................................................................... 57
9.1.2.
Motivatie en doelen: ......................................................................................... 58
9.1.3.
Conflicterende motivaties: ............................................................................. 58
9.2.
Honger: ..................................................................................................... 59
9.2.1.
Biologische signalen voor honger en verzadiging: ................................ 59
9.2.2.
Cognitieve en soc-cult invloeden: ................................................................ 59
9.3.
Seks............................................................................................................ 59
9.3.1.
10.
Hormonen & seksueel gedrag: ...................................................................... 59
Psychopathologie ..................................................................... 60
10.1.
Wat zijn mentale stoornissen?...................................................... 60
10.1.1. Drie criteria om mentale stoornissen te definiëren: ............................ 61
10.1.2. Factoren die een rol spelen bij mentale stoornissen: ........................... 61
10.1.3. Mentale stoornissen classificeren: de DSM: ............................................. 62
8
10.2.
Soorten stoornissen in de kinderleeftijd .................................. 63
10.2.1. Autismespectriumstoornis: ........................................................................... 63
10.3.
Aan een middel gebonden stoornissen: .................................... 63
10.3.1. Stoornis in alcoholgebruik en alcoholintoxicatie: ................................. 64
10.4.
Psychotische stoornissen: Schizofrenie: ................................... 64
10.4.1. Schizofrenie: ........................................................................................................ 64
10.4.2. Oorzaken: ............................................................................................................. 65
10.5.
Stemmingsstoornissen: ................................................................... 66
10.5.1. Bipolaire stoornis .............................................................................................. 66
10.5.2. Depressiestoornis: ............................................................................................ 66
10.5.3. De oorzaken van depressie: ........................................................................... 66
10.6.
Angststoornissen en obsessieve-compulsieve stoornissen 67
10.6.1. Fobieën: ................................................................................................................. 67
10.6.2. Sociale-angststoornis ....................................................................................... 67
10.6.3. Veralgemeende angststoornis ...................................................................... 68
10.6.4. Paniekstoornis: .................................................................................................. 68
11.
1.
Therapieën ................................................................................. 68
Wat is psychologie?
1.1.
Een definitie van psychologie
Ψ = een wetenschap waarbij het gedrag bestudeerd wordt en waarbij die gedragsevidentie gebruikt
wordt om de interne processen te begrijpen die aan dat gedrag ten grondslag liggen.
-
Door systematische observatie van gedrag krijgt men inzicht in de interne processen
Relatief begrip: wat nu niet waarneembaar is, is daarom niet niet waarneembaar!
1.2.
Ontwikkelingen die de psychologie mogelijk gemaakt
hebben
1.2.1. Rede, intuitie en geloof
-
Plato, socrates en aristoteles = Intuïtie ipv observatie
o Ziel gehoorzaamt aan niet-aardse wetmatigheden
Geen wetenschappelijke studie mogelijk
9
Geloven van axioma’s
-
De kerk:
o Goddelijke ingevingen, intuïtie
1.2.2. De wetenschappelijke revolutie
=>systematische observatie
-
De copernicaanse revolutie:
o De mens is niet het centrum van het universum
De start van twee culturen:
o Klassieke humanistische cultuur -> Geloof en studie oude teksten
o Natuurwetenschappelijke cultuur -> observaties, experimenten, … (betawetenschap)
1.3.
Het ontstaan van de psychologie:
1.3.1. Ontwikkelingen binnen de filosofie
-
-
-
-
-
Descartes:
o Dualisme van lichaam en geest
o Rationalisme => kennis is gebaseerd op rede
o Nativisme => mens = aangeboren kennis = uitgangspunt voor andere, afgeleide
kennis.
o Mechanische visie => lichaam kan worden bestudeerd, geest niet
Deels loskomen van religie
Empirisme:
o Kennis komt voort via zintuigelijke ervaring
o Locke: associaties van ideeën leiden tot hoger-orde kennis
Eind 18e eeuw => uitbreiding van Ψ in de Φ
Darwin: the origin of species
o Natuurlijke selectie
o Mensen bestuderen als dieren
Start v/d eerste Ψ experimenten
o Donders met de mentale chronometrie
Iets nt observeer baar proberen te meten
1.3.2. Beginjaren van de psychologie
-
-
-
Eind 19e eeuw = studie van g en ment. processen
Structuralisme:
o = stroming die op basis van introspectie (= sofa science) de structuur van het
bewustzijn wou ontdekken
o Wundt = eerste psycholoog
20e eeuw = gestalt psych. => bewuste waarneming  stimulus van elementen:
o Waarneming ≠ reeks van onafh. sensaties
o => top-down verwerking
Functionalisme:
o Meer toegepast onderzoek
10
-
-
o Wiliam james en The Priciples of Psychology
Behaviorisme:
o => enkel observeerbaar, meetbaar gedrag = onderwerp van onderzoek
o Introspectie = afgeschreven
o Methode en voorwaarden:
Kennis uit directe observaties
Repliceerbaar door operationele def.
Onderscheid en beschrijven van de relatie tussen onafhankelijke en
afhankelijke variabelen (=> S-R Ψ)
 Positivisme = nw als meest succesvol
 Bewustzijn valt buiten studiegebied want niet objectief meetbaar
Freud en de psychoanlyse:
o Onbewuste = oorzaak van persoonlijkheid
o Trauma’s opgelost door dingen van het onbewuste naar het bewuste te brengen
! Gebruik van introspectie dus geen echte wetenschap!
1.4.
Hedendaagse psychologie:
Gedrag wordt beïnvloed door:
1.4.1. Biologie:
-
Dualisme
=> centraal zenuwstelsel
Erfelijkheid
Evolutie
Buiten de hersenen
 Cognitieve, neurowetenschap = samenhang van bio en psyche
1.4.2. Cognitieve processen:
-
Leren => Gedrag is meer dan S-R relaties
Niet enkel ‘denken => geheugen, WN,…
1.4.3. Sociaal culturele context:
-
Milgram & het sociaal netwerk (6 stappen)
Intragroepsbeïnvloeding = socioculturele ≠
Nature – nurture?
1.5.
-
Onderzoeksmethoden in de psychologie:
Observatie in plaats van intuïtie en opnie:
Het belang van een literatuurstudie:
o Gedetailleeerde, duidelijke omschrijving van de onderzoeksvraag die vertrekt vanuit
een theorie (= samenhangend geheel van ideeën dat gebruikt wordt om een
fenomeen te verklaren)
o => nauwkeuriger onderzoeksvraag formuleren & valkuilen vermijden
1.5.1. Beschrijvend onderzoek
-
Naturalistische observatie:
o = systematische observatie van gedrag in natuurlijke context.
o Noteren hoe vaak, wanneer en in welke context gedrag voorkomt
11
o
-
-
-
-
-
Voordelen:
+ levendig beeld door rijkdom aan info
+ Vaak startpunt voor verder onderzoek
o Nadelen
- reactief gedrag door aanwezigheid onderzoeker => camera’s?
- complexiteit data
Vragenlijsten:
o = vragen aan mensen die ervaring hebben met het onderwerp
o Nadelen:
- subjectief & soc. wenselijkheid
Interviews:
o = mondeling vragen stellen en antwoorden registreren
o Gestructureerd => vaste vragenlijst <-> Ongestructureerd => open gesprek
o Voordeel:
Gedetailleerd
Identificatie v/d variabelen bij nieuw onderzoek
o Nadeel:
Sampling bias
Perceptie = realiteit?
Sociale wenselijkheid
Opiniepeilingen:
o = korte, snelle inventaris van de opinies bij een grote, representatieve steekproef
o Nadeel:
Nonrespons => representatief?
Soc. wenselijkheid
Psychologische tests:
o Meten van menselijke eigenschappen en vaardigheden
o Gestandaardiseerde test = meting van eigenschappen die aan een vooronderzoek
voldaan hebben
Archiefdata:
o Analyseren van bestaande datasets
Gevalsstudies:
o Intensief & gedataileerd onderzoek over 1 persoon => algemeen geldende principes
vinden
1.5.2. Correlatie-onderzoek:
-
Correlatie = verband tussen 2 variabelen
Correlatiecoëfficient -> -1;0;1 => voorspellen variabele op basis v/d andere
Correlatie ≠ causaliteit
o Ijsjes & verdrinking = 0.8 maar temp. Is de oorzaak
1.5.3. Experimenteel onderzoek:
= actief ingrijpen en manipuleren van variabelen en hun effect, rest= constant
-
5 fasen in experimenteel onderzoek
o Voor het experiment:
Literatuurstudie
12
-
-
Theorie opstellen
o Hypotheseformulering = voorspelling op basis v/e theorie die getest wordt
Verificatie
Falsificatie
o In experiment gieten:
Onafhankelijke en afhankelijke variabelen aanduiden
Contolevariabelen (wat je constant houdt) aanduiden
o Data verzamelen en analyseren
o Evalueren van hypothese en terugkoppeling theorie
Voordelen:
o Aantonen van causaliteit en controle
o Repliceerbaarheid en betrouwbaarheid aantonen
Nadelen:
o Manipulatie niet altijd mogelijk
o Invloed van andere variabelen? => Statistiek
1.5.4. Is wetenschap altijd juist?
-
Theoriën zijn gissingen
Perceptie bevat altijd interpretatie
Fouten bij het onderzoek:
o Interne validiteit
=> zijn de conclusies over oorzaak – gevolg correct?
Storende/confound variabelen?
o
-
Externe validiteit:
=> Veralgemening naar de populatie?
Repliceerbaar en betrouwbaar?
 Veldexperiment = controle aanbrengen in een natuurlijke situatie en
daarna factoren variëren.
Convergerende evidentie:
o Op basis van meta-analyses (= verschillende soorten methodes) kan men de goede
en foute theorieën ontdekken
2. Gewaarwording
2.1.
-
-
Gewaarwording vs waarneming:
Gewaarwording/Bottom-up = de opname van stimulatie uit de omgeving en het vertalen van
deze stimulatie in elektrochemische neurale signalen die naar de hersenen kunnen gestuurd
worden en omgezet worden in beelden, klanken,…
Waarneming/Top-down = het organiseren, interpreteren en begrijpen van de gewaarwording
13
2.1.1. Zintuigen:
-
-
De vijf klassieke zintuigen(Aristoteles)
o Elk zintuig moet een eigen reeks van receptoren hebben en moeten in een apart deel
v/d hersenen verwerkt moeten worden.
Ward (2008):
o Toevoeging van 5 andere
o In de toekomst misschien 6e (jeuk)
2.2.
Het gezichtsvermogen
2.2.1. De fysica van het licht:
-
-
-
Lichtgolven:
o Licht = elektromagnetische stralingen = trillingen van elektrisch geladen deeltjes en
beweegt voort in golven
o Afstand tss 2 pieken = golflengte &
Het zichtbare spectrum:
o Tussen 400-700 nm = zeer klein
o Velen hierbuiten gaan door weefsel heen
Lichtintensiteit:
o = hoeveelheid fotonen(energiepaketjes) per tijdseenheid
o =>:
Terugkaatsing foton
Foton doorheen het oppervlak
Foton wordt geabsorbeerd
2.2.2. Het oog en de gezichtsbanen:
-
-
-
Lichtstralen focussen op de retina:
o nodig omdat lichtgolven uit vele richtingen komen
De route van de stimulus naar de retina:
o Cornea (transparant)
o Kamervocht (tss cornea-lens)
o Pupil (opening i/d iris)
o Lens -> accommodatie naarmate de afstand
o Glasachtig lichaam
o Retina
Prisma shift v/h object
Kegeltjes en staafjes in de retina:
o Transductie = omzetten door de receptorcel van fysische energie naar elektrische
signalen
o 7 milj. Kegeltjes = voor de perceptie van kleur => hoge lichtintensiteit -> vooral in de
fovea (centraal in retina)
o 120 milj. Staafjes = voor lage intensiteit & beweging => rond de fovea
Van de ogen naar de hersenen:
o Retina = 3 lagen:
Visuele receptoren
Horizontale cellen
14
-
Ganglioncellen -> infoverwerking (van 127m->1m) van randen & beweging
o Axonen v/d ganglioncellen = oogzenuw => blinde vlek
o Oogzenuw -> hersenen:
Komen samen in het chiasma
Daarna corpus geniculatum
Uiteindelijk in de primaire visuele cortex = oriëntatieselectief =>
verschillende neuronen worden geactiveerd
o Contralaterale projectie! => info links = rechts en omgekeerd
Scherpzien:
o myopie of bijziendheid => te bol en concave lenzen dragen
o hypermetropie of verziendheid => te plat en convexe lenzen dragen (presbyopie =
verziendheid door leeftijd)
o Cornea ≠perfect bolvormig => astigmatisme en bril met correctie in beide richtingen
2.2.3. Licht gewaarworden: helderheid en lichtheidsperceptie:
-
Bepaald door:
o Hoeveelheid fotonen (hoe zwakker de lichtbron, hoe minder)
o Direct licht of door reflectie
o Licht en duisternisadaptatie => retina wordt groter bij weinig licht en omgekeerd
o Lichtheid = relatieve helderheid van de voorwerpen bij elkaar
o => de relatieve helderheid van een voorwerp tov de omringende voorwerpen
bepaald de lichtheid van het voorwerp = gelijktijdig contrast
o Lichtheidsconstantie = de lichtheid v/e voorwerp blijft gelijk bij verschillende
belichtingen
2.2.4. Licht gewaarworden: kleurperceptie:
-
-
-
-
Golflengte en kleur:
o Golflengte bepaald de tint van een voorwerp
o Newton: wit = menging van verschillende kleuren (prisma = verschillende kleuren)
Drie types van kegeltjes:
o Trichromatische theorie = alle tinten door intensiteit van 3 prim. kleuren te variëren
o Mensen = 3 soorten kegeltjes die ≠ reageren op ≠ golflengtes
 Kleurperceptie = activiteitsniveau van de 3 soorten kegeltjes
Kleurconstantie en –contrast:
o = streven om kleuren als gelijk te zien ondanks ≠ soorten belichting
o Nadeel = kleuren zien er anders uit tegen ≠ achtergronden
Kleurendeficiëntie:
o = kleurenblindheid
o Meestal niet alle kleuren
o Gecorreleerd met lichtheid => compenseren bij perceptie
o Vaak niet geweten
15
2.3.
Het gehoor:
2.3.1. De fysica van het geluid:
-
Geluid is het gevolg van trillingen:
o Perst lucht samen => hoge en lage druk
o Sinusgolf = zuivere toon
Amplitude = verschil tussen de hoogte en de diepte van de golf -> bepaalt de
toonsterkte (dB)
Frequentie = aantal cycli die een golf doorloopt binnen een tijdseenheid ->
toonhoogte (Hz)
2.3.2. Het oor:
-
Delen van het oor:
o Buitenoor:
Oorschelp vangt geluiden op en leidt ze naar
De gehoorgang waar ze tegen
o Middenoor:
het trommelvlies botsen, die in verbinding staat met
drie gehoorbeentjes: de hamer, het aambeeld en de stijgbeugel -> vibreert
tegen
o Binnenoor:
Het ovale venster, een opening in het slakkenhuis
Basilaire membraan in de vloeistof (v/h slakkenhuis) -> haarcellen die
platgedrukt worden vuren
Omgezet in neuronale impuls -> gehoorzenuw => primaire auditieve cortex
2.3.3. Toonsterkte, toonhoogte gewaarworden en auditieve lokalisatie:
-
-
-
Toonsterkte:
o Hoe hoger de amplitude -> hou sterker de buiging v/h trommelvlies
=> meer haarcellen die vuren en ook sneller
Toonhoogte:
o De vloeistofbeweging vermindert snel na een maximum => hoe hoger de tonen,
minder ver
o De haarcellen huren ongeveer op dezelfde toonhoogte (300 Hz = 300 keer/seconde)
o Salvoprincipe = samenwerking v. verschillende cellen samen -> musketten => terwijl
de ene cel herstelt vuurt een andere en zo voort.
Auditieve lokalisatie
o = bereken van verschil van aankomsttijd en intenstiteit in beide oren
2.3.4. Gehoorverlies en de behandeling:
-
Conductiedoofheid en tijdelijke drempelverschuiving:
o Conductiedoofheid = het afslijten van de gehoorbeentjes waardoor geluid niet goed
wordt doorgegeven => hoorapparaat
16
o
-
Door herhaaldelijk aan lawaai te worden blootgesteld = drempelverschuiving
waardoor je zachte geluiden niet meer goed kan waarnemen voor de herstelperiode
Sensorineurale doofheid en tinnitus:
o Sensorineurale doofheid wordt veroorzaakt door op lange termijn naar lawaai te
luisteren waardoor de haarcellen beschadigt worden.
 Cochleair implantaat dat geluid omzet in elektrische signalen naar de
gehoorzenuw
o Tinnitus = oorsuizingen door beschadiging van de haarcellen
17
2.4.
De reukzin:
≠ Goed ontwikkeld -> te weinig reukreceptoren en slechts klein deel in de cortex
2.4.1. Geuren detecteren en identificeren
-
-
Geuren detecteren:
o Vrouwen > mannen
o Jong >oud
o Ochtend>avond
o Gevoeligheid verschilt van de geur
o Geuradaptatie
o Kakosmie = slechte geur
Geuren identificeren:
o Blinden = beter in identificeren dan niet-blinden
o Voorkeur voor geuren = associatief leren (ook prenataal)
2.4.2. Feromonen:
-
Aantrekkingskracht & immuniteit:
o Vooral dieren => opposites attract => geur = genen die ook verantwoordelijk zijn
voor het immunsysteem => samenstelling verscheidenheid
2.5.
De smaakzin:
= net als reukzin minder goed ontwikkeld
2.5.1. De basissmaken en hun receptoren:
-
-
-
4 smaken : zoet, zuur, bitter en bitter (umami & vet?)
o Voorkeur voor zoet
o Cultureel beïnvloedbaar
Receptoren:
o 2000 - 10.000 smaakknoppen op tong, verhemelte & keel
 Over gehele tong niet bepaade gebieden
o Elke smaakknop = 50 – 150 smaakreceptoren
o Aangevuld met sensaties van textuur, temperatuur & pijn
Interactie met geur:
o Reukverlies => zepige smaak
Smaakadaptatie
2.6.
De zintuigen van de huid
2.6.1. Druk en temperatuur:
-
-
-
Registreren van druk = belangrijk omdat:
o Herkenning voorwerpen
o Sociale relaties
o Manipuleren van voorwerp (feedback over drukhoeveelheid)
Tastillusie:
o Natuurlijk = pen als deel van lichaam tijdens schrijven…
o Eigenschap gebruiken voor protheses
Receptoren
o Snelle veranderingen op precieze plaatsen
18
-
o Langdurige drukverandering op specifieke plaats
o Snelle drukveranderingen over grote opp
o Langdurige drukverandering over grote opp
Temperatuur:
o Warmbloedig
o Afzonderlijke receptoren voor warm/koud
o Gevoelig voor snelle veranderingen
o Adaptatie
2.6.2. Pijn:
= detectie van potentiële weefselbeschadiging
-
-
-
Receptoren: de vrije zenuwuiteinden
o Bestaan uit dendrieten van neuronen
o Snelle en precieze lokalisatie = reflex om schade te beperken
o Traag en diffuus signaal
Niet puur bottom-up:
o Geen pijn na levensbedreigende verwondingen
Pijnmodulatie: pijn -> neuronale
o Compensatie door aangename stimulatie elders
poort => hogere hersencentra
o Placebo effect
o Verhoogde gevoeligheid bij eerdere beschadigde zones
o Fantoompijn
o Individuele verschillen
Pijnregeling;
o Geregeld door endorfines
2.7.
-
Kinesthesie en het evenwichtsgevoel:
Kinesthesie:
o =Positie en bewegingen van ledematen en lichaam
Evenwichtsgevoel: balans
o info evenwichtszintuigen en kinesthetische feedback
o Organen = in het oor
o Misselijkheid in auto door vloeistof die beweegt
2.8.
Psychofysica:
= wetenschap die onderzoek wanneer een fysische stimulus een psychische ervaring wordt
-
-
-
Absolute drempel:
o Detecteerbare intensiteit
o Gradueel
Ruis in zenuwbanen door spontaan vuren = signal-noise
Drempels zijn afhankelijk van adaptatie
Differentiële drempel:
o = kleinste waarneembare verschil
o Wet van weber => kwv verschil van de intensiteit
 Mensen zijn gevoelig voor de verhoudingen tss stimuli
19
3. De waarneming:
3.1.
Van gewaarwording naar waarneming:
3.1.1. Waarneming is een actief proces:
-
-
-
Het visuele signaal is beperkt en verandert steeds:
o Signaal dat aankomt bij de hersenen = onvolledig (blinde vlek, knipperen)
o Beelden op de retina = plat
o Het binnenkomende signaal v/e vw verandert steeds
=> streven naar perceptuele constantie:
= Gelijkblijvende voorwerpen ondanks voortdurende veranderingen i/d retina
(grootte, vorm, lichtheid & kleur)
o Proximale en distale stimulus
Proximaal = geheel van fysische energie dat onze receptoren stimuleert
Distaal = Het voorwerp dat fysische energie (proximale stimulus) produceert
Waarneming als een heuristisch interpretatieproces:
= het omvormen van de proximale stimulus tot een distale door gebruik te maken
van semantische kennis (= prox. + meest waarschijnlijke distale st.)
=>Bij fouten = illusies
3.1.2. Illusies:
-
Verschaffen informatie over de processen waarop de waarneming gebaseerd is
3.1.3. Het raster van Hermann en laterale inhibitie:
-
Laterale inhibitie = wanneer ganglioncellen de activiteit van omringde cellen onderdrukken
als ze zelf heel actief zijn
3.2.
Bottom – upprocessen:
= de informatiestroom v/d receptoren (bottom) naar hersencentra (up)
3.2.1. De primaire schets:
-
Eerste instantie = vereenvoudiging van de input uit de oogrzenuw
=>Zoeken naar overgangen in helderheid met wisk. Algoritmes op voorwaarde dat:
o De overgangen abrupt zijn
o De oriëntatie bepalen
o Onderscheid belangrijke en niet-bel. Overgangen
 Eindresultaat = primaire schets
3.2.2. Perceptuele organisatie:
= het proces waarbij de randen gestructureerd worden in gehelen die een relatie hebben met elkaar
(op basis van 2 principes)
20
-
-
Perceptuele groepering volgens:
o Gelijkheid
o Nabijheid
o Geslotenheid
o Goede voortzetting
o (Vroege ervaring)
Figuur – achtergrondscheiding:
o Omsingeling (voor-achterkant)
o Grootte (kleine gebied = meer kans als figuur)
o Symmetrie (sym gebied = meer kans als figuur)
o Locatie (onderaan het gebied = achtergrond)
o Textuur (veel detail = figuur)
o Vorm (smaller bovenaan dan onderaan = figuur)
o Vertrouwdheid (herkenning)
3.2.3. Patroon- en objectherkenning:
Perceptuele org ≠ volledig 3D beeld = vooral info over de oppervlakten die zichtbaar zijn
=> representatie v/d distale stimulus die voorwerpgericht is, onafhankelijk van gezichtspunt v/d
kijker
=>Patroonherkenning = koppelen v/h kijkgerichte beeld a/e voorstelling in het geheugen
(op basis van 2 principes)
-
-
Template matching:
o Vergelijken van templates (voorstellingen van voorwerpen in het geheugen)
die tijdens perceptuele org. geïsoleerd werden
 Moet het template kunnen vervormen i/h beeld
o Nadeel:
 Soms ziet men maar klein deel van de figuur
 Uiterlijk van een voorwerp kan veranderen
Kenmerkenherkenning:
o Op basis van reeks verbonden kenmerken
=>3D voorwerpgericht beeld => aanvullen van ontbrekende info (afleiden v/d distale stimulus op
basis van de proximale)
21
3.3.
Top – downprocessen:
= signalen vanuit de kenniscentra die de dataverwerking beïnvloeden
3.3.1. Evidentie voor top-downinvloeden:
-
Belang van de context voor de interpretatie van een stimulus (12 13 14 of ABC?)
Omkeerbare figuren = bottom-up <-> ≠ waarneming (Dame, oude vrouw)
Subjectieve contouren = interactie van td en bu => aanvullen van ontbrekende figuren
Woordsuperioriteitseffect = het herkennen van een woord helpt bij het herkennen van
letters => ook bij gezichtsherkenning
3.3.2. Model voor t-dinvloeden: IAM
-
Herkenning van visuele stimuli door computer => herkennen van letters en woorden => lezen
van een computer? Indien computer alle kenmerken heeft van bu en td = mogelijk tot
begrijpen en lezen van woorden.
3.4.
Waarneming van diepte en beweging:
3.4.1. De waarneming van diepte
-
-
-
Binoculaire diepteaanwijzingen:
o Ogen = paar cm van elkaar verwijderd => ≠ info over = vw
o Hoe verder het vw, hoe minder ≠
o => hersenen maken v 2 monoculaire beelden 1 3D beeld
o Afwijkingen:
 Strabisme = scheelzien => ≠ info
 => lui oog = onderdrukking van niet-dominante oog
Monoculaire diepteaanwijzingen adhv:
o Grootte v/h retinale beeld
o Textuurgradiënt (dichtheid v/d weefselstructuur)
o Lineaire perspectief = samenkomen van lijnen achter de horizon
o Interpositie = overlapping v. vw.
o Bewegingsparallax = kijker die beweegt => dichter als het vw sneller passeert
Illusies:
o Ponzo-illusie =>treinsporen met lijntjes
o Müller- Lyer pijlen met andere uiteinden
o Kamer v Amens = niet loodrect => lijkt groter door monoculair zicht
o Maanillusie => dichter door vw erbij
3.4.2. De waarneming van beweging:
-
-
Bewegende kijker -> stilstaande voorwerpen:
o Enkel relevante bewegingen = waargenomen => verandering op retina => corrigeren
door correctie van hersenen in de oogspieren en het evenwichtsorgaan
Stilstaande kijker -> bewegende voorwerpen:
o Evolutionaire basis v/d snelheid v/e voorwerp in te schatten
o Savelsbergh met fluoballetje vangen
 Overschatten v/d afstand als het kleiner werd in het donker
-
Bewegende wezens:
22
-
-
o = herkennen met minimum aan informatie
o Groeperingsprincipe van het gemeenschappelijke lot
2 visuele banen:
o ‘wat’ baan = van primaire visuele cortex naar de temporale lob -> herkennen van vw
o ‘waar’ baan = van p v cortex naar de pariëtale lob -> mentale kaart v/d ruimte waarin
de waarnemer zich beweegt
Bewegingsillusies:
o Apparente beweging door snelle opeenvolging van beelden (tv)
o Geïnduceerde beweging = gevoel te bewegen (trein die vertrekt => achteruit?)
o Watervalillusie = door naar waterval te kijken illusie hebben dat andere vw ook naar
beneden gaan
3.5.
Waarneming en actie:
Drie onderzoekslijnen die aangetoond hebben dat WN en actie nauw met elkaar verbonden zijn
3.5.1. Spiegelneuronen:
-
Rizzolatti => spiegelneuronen in de motorische cortex:
o = neuronen voor acties & neuronen voor de waarneming van acties
o => neuronen die acties v anderen repliceren
o -> verklaring voor imitatie
3.5.2. Impliciete activering van responsen:
-
Hommel en de theorie van gebeurteniscodering:
o Menselijk geheugen = bestaat uit gebeurtenisherinneringen waarin waarneming en
de actie opgeslaan zijn.µ
3.5.3. De grijpbewging:
-
= alleen mensen & primaten van 6/9 maand
=>Illusies minder in actie waarneembaar dan in WN
Perceptie-actietheorie:
o ‘Wat’-baan = waarneming voor herkenning
o ‘Waar’-baan = waarneming voor actie
3.6.
Waarneming en leren:
Debat nature –nurture
3.6.1. Onderzoek bij blinden:
-
-
Case studies van revaliderende personen:
o Weinig details, geen onderscheid in simpele vormen
o Wel detectie
o Geen visuele herkenning
=>Nurture maar geen systematische observaties
MM: ongeval met chemicaliën
o Herstel van oog door stamceltransplantatie
o Systematische tests
o => eenvoudige perceptie = nature & herkenning & snelle reacties = nurture
23
3.6.2. De gevolgen van visuele vervorming:
-
-
Stratton:
o Na 8d aangepast aan vervorming
o ! vooral beweging die aangepast was niet het denkbeeld !
Held: actieve exploratie:
o Door te bewegen pas je je aan
o => nurture: interactie tussen WN en actie
3.6.3. Perceptueel leren bij pasgeboren:
≠ nurture
-
-
Pasgeborenen:
o Staren naar randen en overgang van helderheid
o 1-3d = globale stimulusconfiguraties => voorkeur van gezichten
Dieptezicht: Gibson & Walk:
o Visuele klif zichtbaar vanaf 6m
o Verlaagde hartslag vanaf 2m
o Habituatietechniek: tonen van een kubus => interesse weg -> opnieuw tonen vanaf
een afstand ≠ terug interesse => dieptezicht
=>deels nature rest = nurture
3.6.4. Perceptueel leren bij volwassenen:
-
-
Röntgenfoto’s:
o Bottom-up = minder waarnemen dan wanneer kennis v/h onderwerp (top-down)
Hoe?
o Meer aandacht voor belangrijke kenmerken
o Specifieke receptoren voor bepaalde stimuli: kenmerkendetectie
o Training => beter onderscheid
Kritische periode voor aanleren van vaardigheden (blindenonderzoek)
4. Aandacht, cognitieve controle en bewustzijn
4.1.
Aandacht: het selecteren van informatie:
4.1.1. Evidentie voor selectieve aandacht:
= het proces waarbij 1 boodschap w geselecteerd voor bewuste verwerking de andere onderdrukt
worden
24
=>Onderzoeksparadigma’s aantonen
-
-
-
Dichotisch luisteren:
o Cocktailpartyfenomeen
o Twee ≠ boodschappen in het oor => makkelijk om naar 1 te luisteren
o Luisteraars merkten wel niet-inhoudelijke ver. Op (stem, geslacht)
Paradigma van Posner:
o Aanwijzing die de juiste informatie geeft
=>Aandacht naar een bepaalde plek verschuiven => klaarmaken van perceptuele
systeem => snellere reactie
Leeftijdsverschillen:
o ↗ bij jongeren en ↘ bij ouderen
4.1.2. Modellen voor selectieve aandacht:
-
-
-
De filtertheorie: Broadbent:
= Filter tussen het sensorische geheugen en het KTG
o Sensorisch geheugen = onbeperkte cap. en gedurende korte tijd veel info
o Vroege selectie -> wegfilteren van concurrerende boodschappen op het niveau van
de GW
De theorie met late selectie:
o Soms doorsijpelen van info
 Broadbent = vaak even aandacht verplaatsen
 Woorden = onbewust waargenomen => filteren bij de perceptuele processen
De attenuatietheorie:
o Aandacht = vroege rol -> filter Verzwakt de signalen bij hun overgang naar het KTG
o Mate van attenuatie:
 Hoeveelheid aandacht die aan de verwerking v/d geselecteerde stimulus
besteed wordt.
 Hoe meer aandacht, hoe minder over voor andere stimuli
4.1.3. Wat doet de selectieve aandacht:
-
-
Zoektocht naar een kenmerk vs naar een conjunctie:
o Zoeken tss 1 kenmerk = sneller
o Zoeken tss meerdere gelijke kenmerken = trager
Aandacht en het binden van kenmerken:
o Feature integrationtheorie => selectieve aandacht nodig voor ≠ kenm. Samen te
voegen tot een kenmerklijst die gebruikt wordt voor patroonherkenning
o Visuele perceptie in 2 stadia:
 Detectie van kenmerken
Automatisch en parallel over het hele visuele veld
=>Verschil van een bepaald kenmerk => pop-out effect (in het oog
springen)
 Geheel van kenmerken integreren tot een geheel
Vereist meer energie, heeft sel. Aandacht nodig
4.1.4. Discussiepunten:
-
Zaklantaarn vs zoomlens:
o Zaklantaarn die je op ≠ plaatsen in je visuele veld richt (Posner)
25
o
-
-
Zoomlens => geconcentreerd op een kleinere plek
 Heel erg focussen => krimpen van aandacht tot het vw alleen
 Weinig focussen => aandacht over groter deel van visuele veld
o Uit onderzoek = beide gelden
Bottom-up vs top-downcontrole van de aandacht:
o Bottom-up = sterker maar alleen wanneer de kenmerken overeenkomen met de
kenmerken waarnaar men op zoek is
o Top-down weggefilterd indien zwakke prikkels
Plaatsgebonden of voorwerpgebonden:
o = beide
4.1.5. Aandacht en inhibitie:
-
-
Negatieve priming:
=>Verwerking van een stimulus = moeilijker wanneer voordien een gerelateerde
stimulus aangeboden werd (ipv een neutrale stimulus) want deze wordt onderdrukt
Terugkeerinhibitie:
= mechanisme dat bijhoudt waar we al geweest zijn => niet meer terugkeren
4.1.6. Beperkingen door selectieve aandacht: veranderingsblindheid:
= het niet zien van veranderingen doordat we niet alles bewust opnemen
4.1.7. Aandachtsproblemen na een hersenaandoening
-
Aandachtsstoornis:
o Vooral concentratieproblemen
o Verdelen van aandacht
o Aandacht vol houden
o Problemen met cognitieve controle
26
-
Hemineglect:
o Schade aan pariëtale lob (R-hemisfeer)
o Geen aandacht meer voor de linkerkant van de omgeving
4.2.
Cognitieve controle:
= het geheel van processen die ervoor zorgen dat gedrag gericht is op het doel dat we nastreven en
die ons in staat stellen om snel over te schakelen indien nodig.
4.2.1. Taakwisselkosten:
= veroorzaakt doordat met gedragsparameters voor de nieuwe taak moet activeren, en daardoor de
vorige moet onderdrukken
-
-
Dubbeltaken:
o Interferentie van de tweede taak hangt af van:
 De gelijkheid van de twee taken
 Gebruik van hetzelfde zintuig?
 Hoeveel attenuatie er nodig is
Individuele verschillen:
o Verwerkingssnelheid
o Leeftijd
o Ervaring met cogn. Controle
 Games
 2-taligen
4.2.2. Gecontroleerde vs. Automatische processen:
-
-
-
Gecontroleerde:
o Bewuste controle
o Mentale inspanning
o Traag en makkelijk onderbreekbaar
Automatische:
o Onbewust
o Snel en moeilijk onderbreekbaar
Overgang:
o Logan = alle ervaringen zijn in het geheugen opgeslaan => hoe meer her hoe
makkelijker ze opgehaald worden
o Norman en Shallice => schema’s voor voorkomende taken ! als ze in conflict komen
met elkaar => controleproces dat schema’s verfijnt en kiezen van schema
4.2.3. Inhibitie van ongepaste reacties:
-
-
De strooptaak:
o Bij het activeren van twee automatische processen worden er fouten gemaakt
o Automatische processen onderzoeken
o De interferentie is asymmetrisch
Andere taken:
o Antisaccadetaak (spontane reactie onderdrukken en beweging naar andere kant)
o Stopsignaalparadigma (eerste fase reageren, tweede onderdrukken)
o Simontaak (congruente en niet-congruente beurten)
o Flankeertaak (reageren op centrale stimulus met afleiders)
27
4.2.4. Stoornissen: ADHD
-
Kenmerken:
o Hyperactief
o Aandacht tekort
o Impulsief
o Vaker bij jongens
4.3.
Bewustzijn:
= de subjectieve ervaring van interne en externe stimuli die een persoon op een bepaald moment
heeft en daarop handelen stuurt. (= vrije wil: het feit dat men controle uitoefent over de eigen daden
en beslissingen)
4.3.1. Evidentie voor subliminale perceptie:
= perceptie onder de drempel van het bewustzijn
-
-
-
Proeven van Zajonc over de perceptie van emoties:
o Eerste fase = 10 veelhoeken over 1ms
o Tweede fase = welke mooiste over 10 paren van veelhoeken
o Vaak veelhoek uit eerste fase
Onbewuste semantische priming:
o Sneller woord herkennen als ervoor een gerelateerd woord werd getoond (tafel na
stoel)
=>Vaak merken proefpersonen wel dat er ‘iets’ is maar weten niet goed wat
Evidentie vanuit blindsight:
o Kunnen deel niet zien maar kunnen wel goed ‘gokken’
o Split-brainpatiënt = links foto => kan niet benoemen maar wel aanduiden
4.3.2. Onbewuste actiecontrole:
-
Proef van Libet:
o Knop drukken wanneer besloten dit te doen
o Readiness potential => hersenactiviteit voor de effectieve beweging en de indruk dat
ze een beweging gingen maken
4.3.3. Mythes over onbewuste processen:
-
Subliminale reclame niet correct
Zelhulpcassettes = placebo
Omgedraaide boodschappen?
Therapie = niet gebruikt door beperkte effecten
Proefleidereffecten
4.3.4. De huidige kijk op onbewuste processen:
-
Effecten zijn beperkt en kortdurend
Zelfde effecten als bij bewuste waarneming
Moeilijk om gedrag ermee te veranderen
Acties hebben meer voorbereidingstijd nodig dan mensen zich bewust realiseren
Samenwerking tussen het bewuste en de onbewuste processen (= voorbereidingswerk)
=>Werkruimtemodel (theater en bts) waar bewustzijn coördineert
28
4.4.
Slapen en dromen:
4.4.1. Lichaamsritmen:
-
-
-
Maand- en jaarcycli:
o Menstruele cyclus
o Langer slapen in de winter
Circadiaanse ritmen:
= dag-nacht ritmen 24 uur
o Handgreep
o Lich. Temp.
Nucleus suprachiasmaticus:
= kern in de hypothalamus -> interne biologische klok
o Scheidt melatonine af kort voordat je moet slapen
o Wordt beïnvloed door het licht
4.4.2. Kenmerken van de slaap:
-
Slaapstadia: gemeten met EEG
o Wakker:
 Bètagolven -> hoge freq, onregelmatig en lage amplitude
 Ruststand -> alfagolven = trage, regelmatige golven en hogere amp.
o Stadium 1:
 Alfa-golven met thetagolven (groter amp, kleinere freq)
 Doezelig, ogen vallen dicht
 Temp, spierspanning en hartslag dalen
o Stadium 2:
 Onregelmatiger opeenvolging van:
 Thetagolven
 Slaapspoelen (12-14Hz, 2a5/min)
 K-complexen 1/min
o Stadium 3:
 Dieper in slaap
 Deltagolven (grote freq en grote amp)
o Stadium 4:
 Deltagolven
 Diepe slaap = slow-wave sleep
o Stadium 5:REM
 Theta, alfa –en betagolven
 Ogen bewegen snel onder oogleden
 Geen activiteit in lichaamspieren
 Moeilijk wakker maken
 Paradoxale slaap genoemd
29
4.4.3. Functies van de slaap:
-
-
-
-
Herstellend en consoliderend:
o Stoffen aanvullen
o Consolidatie en verwerking van informatie -> versterken van gevormde connecties
Evolutionaire selectie:
o Nachten = donker en koud => groter overlevingskans
Effecten van slaapdeprivatie:
o Niet zo ernstig
o Moe een hoofdpijn
o Bij herstel stadium 4 en REM-slaap = langer
o Dieren onderzoek:
 Na 2 weken verzwakking immuniteitssysteem
 Na 4 weken overlijden
Onregelmatige en onderbroken slaap:
o Vermoeid, geïrriteerd, hoofdpijn
o Depressief, minder energie en prestatievermindering
Hoeveel?
o Gemiddelde daling doorheen de leeftijd
Slaapstoornissen:
o Insomnia:
 Slaappillen (gevaarlijk)
 Kan tijdelijk zijn
o Slaapwandelen:
 Stadium 4
 Kan wakker maken
o Narcolepsie:
 Tekort aan neurotransmitter in de hypothalamus
 Geneesmiddelen kunnen verminderen
4.4.4. Dromen:
-
-
-
Freud:
= wensvervullingen van verdrongen verlangens
=>Onderscheid tussen manifeste inhoud (wat persoon herinnert) en latente inh (de wens)
o Vervormingsproces naar latent via
 Verplaatsing
 Regressie
 Condensatie
Activatiesynthesetheorie:
=>Dromen als bijproduct van de REM-slaap
o Activatie in de pons -> activatie cortex => poging van hersenen om ruis i/d pons te
verwerken
o Verklaring voor de fysiologische veranderingen
! Probleem want dromen komt niet alleen in de REM-slaap voor en dromen zijn niet
zo onsamenhangend !
De evolutietheorie:
o Oefenen van vaardigheden
30
31
-
Consolidatie van informatie:
o Verdere verwerking van wat overdag geleerd werd
o Dromen = neveneffect
4.5.
Hypnose:
4.5.1. Hypnose definiëren:
= toestand tussen slapen en waken
-
-
Neodissociatieve theorie:
o Gedrag = bepaald door automatische subsystemen met stereotype
gedragssequenties gecontroleerd door executief ego
o Werking hypnose:
 Zorgt voor splitsing in subsystemen en ego => processen subsystemen niet
meer toegankelijk voor bewustzijn
 Egocontrole wordt opgeheven en vervangen door suggesties hypnotiseur
Sociaal cognitieve theorie:
o Hypnose vormt een sterke sociale situatie
o Voelen zich gedwongen door deze situatie de orders te volgen => geen
bewustzijnstoestand
=>Waarschijnlijk deel van beide theorieën
4.5.2. Pijnvermindering?
-
Vooral acute pijn
Chronische pijn = relaxtraining
Verklaard door:
o Neodissociatief = pijn registratie dring niet door tot bewustzijn
o Sociaal-cognitief = controle over de mate van pijn
5. Conditionering en leren:
Leren = een relatief permanente verandering in gedrag/kennis ten gevolge van ervaring
5.1.
-
Klassieke conditionering:
Pavlov:
o Onderzocht de werking v/h zenuwstelsel en spijsvertering
o Merkwaardig fenomeen: hond begon al sappen af te scheiden voor het voedsel het
orgaan bereikte = psychische reflex (niet subjectief) => bestudeerbaar
5.1.1. De inzichten van Pavlov:
-
Speekselafscheiding:
32
o
o
o
o
Ongeconditioneerde respons (OR) = een reactie die automatisch wordt uitgelokt
door een ongeconditioneerde stimulus (OS)
Toevoegen van een neutrale stimulus (NS)
Combineren van NS en de OS tot een geconditioneerde stimulus na meerdere
herhalingen (CS)
Leidt tot een geconditioneerde respons (CR)
5.1.2. Kenmerken van klassieke conditionering:
-
-
-
Verwerving:
= het proces waardoor een cs een cr gaat uitlokken
o Meestal aanwezig omdat vaak meerdere aanbiedingen nodig zijn van CS voordat
deze gelinkt wordt aan een CR
o Duur van de verwerving hangt af van de intensiteit van de OS en de OR
Extinctie en spontaan herstel:
o Extinctie = de verzwakking van de CR die optreedt als de CS herhaaldelijk zonder OS
aangeboden wordt
 Spontaan herstel = na een extinctiefase herstelt de conditie vaak terug na
een bepaalde periode.
 Na een extinctiefase is een mens snel opnieuw te conditioneren
Stimulusgeneralisatie en stimulusdiscriminatie:
o Stimulusgeneralisatie = het generaliseren van de CR bij een bepaalde CS naar andere
stimuli die overeenkomt met de CS.
 Evolutionair
o Stimulusdiscriminatie = leren dat sommige CS wel gevolgd worden door de OS en de
OR en anderen niet
33
5.1.3. Problemen met de behavioristische interpretatie:
-
-
Behavioristen:
o Watson & Little Albert
o Blind principe van contiguïteit (het kort op elkaar volgen van de CS en de OS) volgen
Werkelijkheid:
o Contiguïteit is niet altijd verplicht (smaakaversie -> misselijkheid na 10 uur)
o Niet alle S zijn makkelijk te conditioneren => Garcia & Koeling:
 Biologische predispositie => sommige associaties zijn makkelijker te maken
(Voedsel = oorzaak van misselijkheid dan geluid)
o Blokkering = het aanwezig zijn van een CS die de OS voorspelt de conditionering van
andere stimuli (rat + Geluid & shock + Licht,geluid & shock ≠ bang voor het licht)
5.1.4. Het cognitief alternatief:
-
-
-
Een NS wordt een CS door associatie met de OS:
o Klas Cond = S-S connectie tussen CS en OS => enkel wanneer de CS w gezien als een
goede voorspeller van de OS
Voorspellingen:
o Klas Cond gaat makkelijker als CS en OS nieuwe stimuli zijn
o Verwerving gaat sneller als de associatie overeenstemt met het verwachtingspatroon
=> verklaring van de biologische predisposities en blokkering en
o Verklaar waarom contigue stimuli zo efficiënt zijn => de beste voorspeller is diegene
die kort voordien plaatsgrijpt
Volgens behavioristen:
o Veronderstelde associaties tussen de S en een niet-observeerbare entiteit
o Huidige Ψ = Mentale representaties, verwachtingen, voorspellingen,…
5.1.5. Klassieke conditionering bij mensen:
-
Snoepen voor tv
Muziekvoorkeuren
…
5.2.
Operante conditionering:
= Veranderen van gedrag op basis van de gevolgen die ze hebben
5.2.1. Thorndike en Skinner:
-
-
Thorndike: wet van het effect
o = responsen die voldoening gevende gevolgen teweegbrengen zullen worden
herhaald en sneller uitgevoerd worden en omgekeerd.
Skinner:
o Afhankelijke variabele die bestaat uit operante responsen (= gedrag dat gevold wordt
door een bepaald effect in de omgeving
o Onderscheid tussen:
 Bekrachtiging = verandering die er voor zorgt dat het voorafgaande gedrag
meer kans heeft om opnieuw op te treden
 Straf = verandering in de omgeving die ervoor zorgt dat het voorafgaande
gedrag minder kans heeft om opnieuw op te treden.
34
5.2.2. Bekrachtiging:
-
-
-
-
-
Positieve vs negatieve bekrachtigers:
o Positieve b. verhoogt de kans op de respons die aan de b voorafgaat doordat hij
toegedient wordt
o Negatieve b verhoogt de waarschijnlijkheid van de voorafgaande respons doordat hij
wordt weggenomen.
Primaire vs secundaire bekrachtigers:
o Primaire bekrachtigers = komen tegemoet aan de basisbehoeften van het dier of
mens
o Secundaire b = ontlenen hun effect aan een associatie met een primaire bekrachtiger
De verschillende bekrachtingsschema’s:
o Continue b = elke operante respons wordt gevolgd door een bekrachtiging
o Partiële b = wanneer niet elk gedrag door een bekrachtiging wordt gevolgd
Ratioschema’s:
=>Bekrachtiging na een bepaald aantal responsen
o Vast ratioschema = bekrachtiger toegediend per vast aantal responsen
o Variabel ratioschema = bekrachtiger toegediend per variabel aantal responsen
o Variabel = efficiëntst
Intervalschema’s:
=>Bekrachtiging hangt af v/h gedrag v/h proefdier en de tijd die verlopen is sinds de vorige
respons
o Vast interval = eerste reactie wordt na een vaste tijdsperiode bekrachtigd
o Variabel interval = tijdsinterval dat moet verstrijken verschilt van beurt tot beurt
o Vast = efficiëntst
5.2.3. Straf:
-
Positieve straf:
= toedienen van een onaangename stimulus
Negatieve straf:
= wegname van een aangename stimulus
! dreigen van straf is vaak effectiever !
5.2.4. Wanneer is straf efficiënt?
-
Efficiënt als:
o De straf relatief intens is
o Hij meteen wordt toegediend
o Hij consistent wordt toegediend
o Niet geassocieerd wordt met een vorm van bekrachtiging
o Mag niet leiden tot ontsnappings- of vermijdingsgedrag (= gedrag dat een aversieve
stimulus doet stoppen)
35
-
Straffen werkt zelden:
o Straf gaat vaak gepaard met agressie en een verslechterende relatie
=>:
- straf vaak beter dan + straf
Straf moet gepaard gaan met bekrachtiging van gewenst gedrag
Best gericht op het bevorderen van de samenwerking
Men bereikt meer met bekrachtiging
5.2.5. Vermijdingsleren een aangeleerde hulpeloosheid:
-
-
Vermijdingsleren:
= handelen om een aversieve stimulus te onlopen
o Bestudeert met een pendelkooi => twee delen afgescheiden met een tussenwand
Proefdier leert het waarschuwinssignaal vrezen (Klas C)
Proefdier leert op basis van – bekrachtiging aan angst te ontsnappen door
naar de ander kant te springen
Aangeleerde hulpeloosheid:
= het onvermogen om te leren hoe men aan een aversieve stimulus kan ontsnappen nadat
het organisme aan een onvermijdbare stimulus wordt blootgesteld
5.2.6. Verwerving en exinctie:
-
Temporele contiguïteit:
=>Hoe vlugger de bekrachtiger op het gedrag volgt hoe sneller het gedrag zal toenemen
-> eerst continue bekrachtiging voor verwerving en overschakeling op partiële
bekrachtigingsschema’s
-
Vorming via successieve benaderingen:
=>Graduele vorming van gedrag door successieve benaderingen van het gewenste gedrag te
bekrachtigen
-
Biologische predisposities:
=>De snelheid waarmee iets verworven wordt hangt af van de biologische predisposities
-
Extinctie:
Efficiëntst wanneer men ander gewenst gedrag bekrachtigd wordt
o Weerstand tegen extinctie:
Snelst wanneer continue b werd gebruikt
Traagst bij partiële b doordat
 Het langer duurt voordat het dier doorheeft dat er geen b meer is
 Het dier geleerd heeft om door te zetten
 Het dier geleerd heeft dat na veel gedrag toch een bekrachtiging
volgt
36
5.2.7. Het belang van de context:
-
-
Stimuluscontrole:
= het feit dat gedrag b/s zal worden in aanwezigheid van 1 stimulus, maar niet in
aanwezigheid van een andere
Vereist:
o Stimulusdiscriminatie en discriminatietraining
o Stimulusgeneralisatie
5.2.8. Wat wordt bij operante conditionering geleerd:
-
-
Het leren van de S-R relatie:
o Het ontstaan van een respons wordt beïnvloed door een gevolg dat er nog niet is
o ≠ Mogelijk volgens behavioristen
Het leren van de S-G relatie:
o Een associatie tussen de stimuluscontext en het gevolg (niet enkel de respons)
Het leren van de R-G relatie:
o Relaties aanleren tussen de respons en de gevolgen van de respons.
Latent leren:
o Leren zonder dat dit in gedrag tot uiting kwam
5.3.
Observerend leren:
= Beïnvloeding van gedrag doordat we het gedrag bij anderen geobserveerd hebben.
-
-
Welk gedrag wordt geïmiteerd? Bepaald door:
o De gevolgen die het model ondervindt
o De status van het model
Gebaseerd op twee fenomenen:
o Stimulusversterking = het feit dat een stimulus waar het model mee omgaat
belangrijker en aantrekkelijker is voor de observeerder.
o Doelversterking = een verhoogde motivatie om hetzelfde doel te bereiken als het
model.
5.3.1. Angst en agressie:
-
-
Angst:
o Ouders
o Biologische predisposities
Agressie:
o Bandura => model dat gestraft/bekrachtigd word heeft soortgelijke effecten als
wanneer men zelf gestraft/bekrachtigd word.
5.3.2. Culturele verschillen:
-
Smaakvoorkeuren
Rollenpatronen
37
6. Onthouden en vergeten
6.1.
Achtergrond:
De functie v/h geheugen = het vermogen om ervaringen in onze hersenen op te slaan en bij verder
gedrag te gebruiken
6.1.1. De reminiscentiebult:
-
Onderzoek naar herinneringen:
o Meeste her = recent
o Bijna geen her voor 3j
o Meer her v/d leeftijd tss 10-30 dan 30-60 = remniscentiebult
6.1.2. De bevindingen van Ebbinghaus in de 19e eeuw:
-
-
-
Ebbinghaus: beantwoorden van 2 vragen
o Hoeveel/hoe snel vergeten we
o Betekent info vergeten, verliezen?
Via zinloze lettergrepen:
o Meestal direct 7 eenheden onthouden
o Hoe groter de lijst hoe meer HH nodig was
De besparingsmethode en de vergeetcurve:
o Besparingsmethode = hoeveel minder beurten nodig om opnieuw te leren
=>kleiner als hij het al eens geleerd had
o Vergeetcurve = de rel. tss mate v vergeten en het tijdsinterval sinds het leren
6.2.
Het geheugenmodel van Atkinson en Shiffrin:
6.2.1. De sensorische geheugens:
= Bijhouden van veel informatie gedurende zeer korte tijd die de zintuigorganen bereikt heeft.
= apart voor elk zintuig
-
-
Het iconische geheugen: visueel Sperling:
o Iconische geheugenspoor vervaagd zeer snel
o Toon voor leren van bepaalde rij letters = beter
Het echoïsche geheugen: auditief Darwin et al:
o Gebruik van luidsprekers, zelfde techniek van Sperling
o Iets langer dan iconisch
38
6.2.2. Het kortetermijngeheugen (KTG):
= vasthouden van de info waar we op elk moment van bewust zijn. Gekenmerkt door
-
Beperkte capaciteit:
o Miller toonde aan dat het geheugen (+-2) 7 chunks kon onthouden
Fragiliteit van de geheugencode:
o Brown en Peterson -> onthouden + suppressie => verval
6.2.3. Het langetermijngeheugen (LTG):
Gekenmerkt door
-
Onbeperkte capaciteit:
Trager verval
Van KTG->LTG = herhaling
o => seriële positiecurve
 Primacy effect = voorang voor de eerst ¾ items
 Middenstuk = niet onthouden
 Recency effect = laatste stimuli zitten nog in KTG
 => recency verdwijnt door surpressie
6.3.
Verdere ontwikkelingen in de theorie:
6.3.1. Van KTG naar werkgeheugen:
Werkgeheugen => overlapping tussen het WG en de cognitieve controle ≠ verklaarbaar door KTG
-
Het model van Baddeley en Hitch:
 De fonologische lus (= +- het KTG van Atkinson en Shiffrin)
= tijdelijk opslagsysteem voor woorden in gesproken vorm
 Fonologische opslagplaats voor opslag van info
 Articulatorisch herhalingsproces
 Het visuospatiale schetsblad
= tijdelijk opslagsysteem voor visuele & ruimtelijke info
 Opslag in visuele opslagplaats
 Herhaling in innerlijke scrijver
 De centrale verwerker
= controlesysteem
 Verdelen van aandacht over ≠ taken
 Selecteren van stimuli
 Info uit het LTG kunnen oproepen
Het belang van de verschillende componenten = onderzocht door dubbeltaken
39
6.3.2. Nauwe interacties tussen het werkgeheugen en het LTG:
-
-
Zeven chunks of vier?
o Cowan = 4(+-1) chunks die door het LTG herkend & geïnterpreteerd werden
=>KTG activeert niet enkel hersendelen die typisch zijn voor de taken maar ook
andere delen de afhankelijk zijn van het stimulusmateriaal
Bestaat er een apart WG?
o Sommige onderzoekers => WG = deel van LTG in het bewust
o <-> WG is meer dan activeren van bekende informatie (manipulatie van info)
6.3.3. Een realistische kijk op de informatieoverdracht van WG -> LTG:
=>Herhaling ≠ enige & efficiëntste manier om nieuwe info op te slaan
-
-
-
-
Neurale netwerken:
= computermodel dat de werking v/d hersenen nabootst door een grote hoeveelheid
eenvoudige knopen met elkaar te laten communiceren
o Info opgeslaan in de synaptische connecties tussen de neuronen
o Info gerepresenteerd adhv gewichten v connecties tussen de knopen:
 Inhibitorisch connecties = onderdrukken v/d activiteit v/d knoop op het
einde
 Excitatorische connecties = stimuleren v activiteit v/d knoop op het einde
 Neutrale connecties
Probleem:
o Catastrofale interferentie = het feit dat leren van nieuwe informatie de bestaande
info i/e neuraal netwerk overschrijft
o Mensen kunnen niet snel wissen en veranderen
Oplossing:
o Leerproces in 2 stappen:
 Informatie wordt vlug opgeslaan i/e netwerk waar C interferentie mag
optreden
 De nieuwe info wordt geleidelijk ingevoerd en ondertussen de oude
informatie opnieuw wordt geactiveerd => samenweven van oude en nieuwe
informatie
o Neuropsychologie:
 Eerst opgeslaan in de hippocampus en vervolgens geïntegreerd in de
bestaande kennis.
=> overdracht van informatie is ingewikkelder dan gedacht
40
6.3.4. De structuur van het geheugen:
-
Het geheugen:
o Primair/KTG/WG
o Secundair/LTG:
 Declaratief geheugen = verantwoordelijk voor bewuste herrinnering van
feiten en gebeurtenissen die we onder woorden kunnen brengen
 Semantisch geheugen = voor feiten en kennis over de wereld
 Episodisch geheugen = voor gebeurtenissen die we zelf hebben
meegemaakt
 Niet-declaratief geheugen = geheugen met kennis over vaardigheden die we
niet kunnen verwoorden en vaak niet van bewust zijn
 Procedureel geheugen = geheugen voor uitvoeren mot. handelingen
 Andere vaardigheden
6.4.
Informatie verwerven:
Herinneren:
1) Verwerven = het initiële leren van info
2) Bewaren = veranderingen in het zenuwstelsel die vastlegging mogelijk maken
3) Oproepen = proces waarbij info uit het geheugen gehaald/gebruikt word
6.4.1. Het belang van hercodering en organisatie:
-
Hercodering en organiseren zorgt voor betere verwerving
Dubbele codering:
o Informatie wordt opgeslaan op drie manieren:
 Verbale code = hercoderen in termen van symbolen
 Sensorische code = herinnering van zintuigelijke aspecten
 Motorische code = lich. Vaardigheden op te slaan en uit te voeren
o Info wordt nog beter opgeslaan indien men twee codes gebruikt
6.4.2. Verwerkingsniveaus:
=>Geheugen als bijproduct van de perceptie v/e stimulus & het niveau waarop de stimulus verwerkt
wordt bepalend is voor de latere herinnering
-> Hoe dieper het niveau van verwerking hoe beter herinnert
-> Betere verwerking wanneer actief betrokken in het genereren van stimuli = genereereffect
6.5.
Informatie opslaan en bewerken:
6.5.1. Gedistribueerde representaties:
-
Herinneringen verbinden hersengebieden met elkaar want samenspel van:
o Woorden
o Ideeën
o Waarnemingen
o Mot. Codes
o Gevoelens
=>Activatiepatronen over verschillende hersengebieden & neuronen
41
-
Herinneringen worden gecodeerd door groepen van neuronen geen individuen
o Niet betrouwbaar genoeg
o Beter bestand tegen schade => gracieuze degradatie = aanvaardbare output te
blijven genereren ondanks schade aan de individuele eenheden en hun connecties.
6.5.2. Inhoud gebaseerde in plaats van adres gebaseerde organisatie:
-
-
-
Twee verkeerde voorspellingen van adres gebaseerde organisatie:
o Er is slechts een beperkt aantal ingangen tot het juiste adres
o Zodra het item gevonden is moet men het maar aflezen
=>geheugen ≠ encyclopedie -> aanwijzingen (het is groen, dient om water op te
slaan,…)
=>Iets dat op het puntje van je tong ligt.
=> Neuraal model voor inhoudgebaseerd geheugen: James McClelland
o Elk kenmerk = een knoop die geactiveerd is en verbonden is met andere knopen
o =>Onderverdeeld in verschillende groepen naargelang de categorie
o Centrale persoonsknopen als tussenstop in de connecties
o Inhibitorisch (binnen de cat.) vs excitatorisch (tussen cat.)
Verschil tussen a & i geheugen:
o Elk kenmerk kan w geactiveerd door een ≠ input
o Activatie van een knoop neemt toe als er veel aanwijzingen zijn
o Aanwijzing is effectief als hij al veel verbindingen heeft met knopen
o Herinneringen oproepen is een zoektocht (soms vinden soms niet)
o Elke knoop wordt geactiveerd door een input van buitenaf
6.6.
Informatie oproepen:
6.6.1. Introductie:
-
Herinneren = hoe je hem kan terug in het bewustzijn brengen via oproepaanwijzingen
Kan iets vergeten worden? ≠ beantwoordbaar
=>Vaak reconstructie ipv echte herinnering bij aanwijzingen
Onderzoeksvraag i/d Ψ: wat beïnvloedt het oproepen en hoe correct zijn herinneringen?
= afhankelijk van:
6.6.2. Interferentie:
-
-
Verval = fysiologische veranderingen in het neutrale spoor v/d ervaring, die het
geheugenspoor uitwissen => nodig voor nieuwe informatie
Vooral verklaring i/h KTG/WG <-> LTG:
o Sommige herinneringen vervallen niet bij ouderdom
o Waarom wel verval bij bepaalde schema’s en niet bij andere
o Vinden van herinneringen is afhankelijk van de juiste oproepaanwijzingen
o Verval is afhankelijk van de gebeurtenissen die ertussen gebeuren, niet het
tijdsinterval
Proactief vs retroactieve interferentie:
o Proactief = moeilijkheid om een gebeurtenis op te roepen ten gevolge van
voorafgaande activiteiten
o Retroactief = moeilijkheid om een gebeurtenis op te roepen ten gevolge van
activiteiten die erna gebeuren
42
-
Toetseffect:
=>Toetsen vermindert interferentie
6.6.3. Codeerspecifiek:
= een herinnering v/e gebeurtenis zal enkel verbeteren als de info overeenstemt met info in het
geheugenspoor.
-
Belang van de context:
o Enkel als het aan 3 voorwaarden voldoet:
 Materiaal mag weinig inzichtelijk zijn
 Geen intrinsieke relatie tussen context & materiaal
 Geen intrinsieke motivatie voor leren materiaal
6.6.4. Distinctie als hulp bij het herinneren:
=>Oproepaanwijzing enkel effectief wanneer verbonden met 1 geheugenspoor
-> isolatie-effect = gebeurtennis die anders is van de andere geb. wordt beter onthouden
-> emotionele herinneringen = flashbulb memories => niet noodzakelijk betere herinnering, wel
levendiger
6.6.5. Reconstructie
-
-
Organisatieschema’s:
= georganiseerde voorstellingen over de structuur van de wereld, mensen,… =>
sturen/beïnvloeden herinneringen (roddels, mythen ,…)
o Valse herinneringen = associaties tss gebeurtenissen die nooit zijn gebeurt -> ook
implanting mogelijk
Ooggetuigenverklaringen:
o ≠ betrouwbaar en vatbaar voor suggestie
6.7.
Amnesie:
= Geheel of gedeeltelijk geheugenverlies
6.7.1. Soorten:
-
-
-
Retrogade vs anterogade amnesie:
o Retrogade = geheugenverlies over gebeurtenissen voor het ongeval
o Anterogade = Problemen om nieuwe info op te slaan
=>Vaak kort, afgebakend
=>Kan ook zonder ongeval -> Alzheimer/dementie
Kinderamnesie = 3-4j:
o Geheugenstructuren bij een baby ≠ volgroeit => minder reconstructie mogelijk
o Vooral episodisch geheugen
Syndroom van Korsakoff = anterograde amnesie:
o Vaak bij chronisch alcoholisme -> VitB1 tekort
o Spreken & redeneren = normaal
o Vaak herhalen & moeite met lezen
=>Alle voorbeelden tot nu = organische amnesie = geheugenverlies door schade a/d hersenen
43
=>Functionele amnesie = stresserende omstandigheden
6.7.2. De ontdekking van het impliciete geheugen:HM:
-
HM = epilepsie => verwijdering van hippocampus
Problemen met recente gebeurtenissen, eten, reclameblokken (vergeten programma), foto’s
van zichzelf = vader
Wel oplossen van vraagstukken en motorische vaardigheden => procedureel geheugen ≠
episodisch geheugen
7. Taal:
7.1.
Spreken:
=> ≠ Vaardigheden nodig om te leren spreken
7.1.1. Van brabbelen naar zinnen:
= Rond dezelfde leeftijd & doorlopen van = ontw. stadia
-
-
-
Voorlopers van de taal:
o 4d = voorkeur moedertaal
o Pre-linguïstische stadia:
 0-8w => reflexief huilen als emotie
 8-20w => kirren & lachen als plezier
 16-30w => vocale spelletjes => enkelv. Lettergrepen
 25-30w => herhaald brabbelen => reeksen van klinkers & medeklinkers
 9-18m => expressief jargon => patroon v klemtoon & intonatie
o Klinkers = makkelijker dan mede-(grotere spiercontrolo)
o Brabbelen = 6m
o 8m = merkbare invloed v omgevingstaal in spraak
Eerste woordjes:
o Ind ≠ in snelheid
o Vooral ZN
Telegrafische spraak:
o 18-24m => combineren v woorden (2-3 woorden als zin)
o Enkel inhoudswoorden, geen Ftiewoorden
o Regels:
 De volgorde v/d woorden = betekenis
 Betekenis uit klemtoon & intonatie
44
-
Verdere ontwikkelingen:
o 21m = 200 woorden
o 6j = 11000 woorden
o Langere zinnen => grammaticale regels:
 2-5j = wwvervoegingen
 Meervouden
 Functiewoorden
 Woordvolgorde
o 5-9j = +- volledige gram.
7.1.2. Van preverbale boodschap naar spraakklanken:
-
-
-
De boodschap:
=> Preverbale boodschap = het idee dat men wil verwoorden
Kiezen van woorden:
o Welke concepten (=Ψ representaties v/d ideeën in de boodschap) voor de prev.
Boodsch? -> kras of barst?
o Selecteren van lemma’s = abstracte representaties van woorden die de
grammaticale eigenschappen v/h woord bevatten, maar niet de uitspraak
o Lexemen activeren = info over de Fonemen
Uitspreken van woorden:
o Fonemen= klank in een taal die een ≠ van betekenis aangeeft
o Bepalen v/d lettergrepen => Hergroepering = fonemen verspringen v woord (er is
een barst in het glas – e risen bars tinnet glas)
Articulatie:
o Activatie articulatorische code => contexteffecten (Pin ≠ sPin)
Spraakmonitor:
o Controleren/corrigeren v/d spraakoutpout
Model van Levelt p305:
7.1.3. Kenmerken van de normale spraak:
-
-
De spreeksnelheid:
o = indrukwekkend
o Zeer snel: jongeren = sneller & evolutie over jaren heen
o Regionale ≠
Spreekfouten:
o Haperingen: verklaring
 Preverbale boodschap ≠ snel geneog geactiveerd
 Geen activatie v/h lexeem
 Zorgt voor beter begrip v moeilijke passages
o Spreekfouten:
 het verkeerd vertalen v/d preverbale boodschap
 Fout v/h toewijzen v/d fonemen aan lettergrepen
 Duplicatie
 Deletie
 Verwisseling
 Fout i/d pv en het ww => hoe verder o & ww hoe groter de kans
45
o
Herhalen v/e gram. constructie:
 Syntactische priming bal licht onder tafel => fiets tegen de muur
7.1.4. Afasie:
= letsel a/d LK v/d hersenen => spraakproblemen
=> Vaak gedeeltelijk & spontaan herstel
-
-
Afasie van Wernicke
o = probleem met spraakbegrip
o Vloeiende, grammaticale maar inhoudsloze productie
o Geen ziektebesef
o Letsel a/d bovenkant v/d temporale lob
Afasie van Broca:
o = probleem met spraakproductie => moeizame, trage & gebrekkige articulatie
o Telegrafisch => geen functiewoorden
o Spraakbegrip = intact
7.2.
Luisteren en lezen:
7.2.1. Gesproken taal begrijpen:
-
-
-
-
Segmentatie:
o Activeren en selecteren van alle mogelijke inputs:Top-down
 Concurrentie v woorden met = input
 Beklemtoonde lettergrepen = begin v/e woord
 Bepaalde foneemsequenties = woordgrens
 Kandidaten uitsluiten => rest ≠ woord
o Bottom-up principes:
 Grammaticale beperkingen
 Context v/d boodschap
Model van spraakherkenning: het neuraal netwerk:
o Uitspraak neemt tijd ≠ visuele woordherkenning
o Cohortactivatie door beginklank
=> cross-modale priming (framboos = activatie van boos)
=> cohort = lijst van alle mogelijke woorden met = beginklank
o Reduceren van v/h cohort door toevoeging 2e & 3e klank
! ≠ altijd ingewikkeld => soms voorspelling door context !
Belang van slaap v/h opslaan van woorden i/h mentale lexicon:
o Woord in cohort? => opgeslaan i/h mentale lexicon (= woordenboek in ons geheugen
met daarin alle woorden die we kennen)
o Slaap = belangrijke rol i/h opslaan in mentaal lexicon
Praten tegen mensen die de taal niet kennen:
o Parentese = aanpassen v/d taal
o McGurk effect = IA tss auditieve & visuele input
46
7.2.2. Lezen:
-
-
-
Leessnelheid:
o Verschil herkennen v geschreven <-> gesproken woorden:
 Duidelijke spaties
 Volledige woord in 1 keer
 Snelheid verschilt
 Woord blijft aanwezig
o Hangt af van:
 Ind. ≠
 Complexiteit
 Doel v/d lezer
Oogbewegingen:
o Fixatie = stilstaande periode
o Saccade = snelle oogbeweging
o Skipping = overslaan v woorden
o Regressies = terugkeren
Innerlijke stem:
o = beroep doen op een auditieve code om info i/h WG te houden
o Lezen over fouten
o Evolutionair logisch:
 ≠ Spaties
 Luidop lezen tot in 19e E
7.2.3. Dyslexie:
-
-
Criteria voor dyslexie:
o Achterstand in lezen & schrijven
o Onderpresteren ≠ verklaarbaar andere factoren
o Probleem blijft bestaan ondanks deskundige hulp
Oorzaak
= De moeilijkheid om een gespr woord op te delen i/e reeks van fonemen => zwak
fonologisch bewustzijn
= een genetische component
7.3.
Van woorden naar conversaties:
7.3.1. Moeilijke vs makkelijke woorden:
-
Variabelen die de snelheid van woordherkenning beïnvloeden:
o Frequentieeffect: hoe meer een woord voorkomt, hoe sneller herkend
o Verwervingsleeftijd: Hoe vroeger geleerd, hoe sneller (correlatie freq effect)
o Voorspelbaarheid binnen context
 Zinsniveau (de politie trok zijn…)
 Semantische priming => activatie woorden de activatie v betekenisverwante
woorden verhoogt
 Grote delen v herkenningsproces = automatisch & onbewust
 Prime = activatie van een woord dat ≠ verwant is a/d prime
o Sommige primes en doelwoorden = verbonden in één richting
47
-
Morfemen:
= Kleinste bestanddeel v/e woord met betekenis/grammaticale waarde
Morfologisch complexe woorden:
o soorten:
 Verbuigingen & vervoegingen => volgen van consistente regels, meestal
uitzonderingen
 Afgeleide vormen
 Samenstellingen
o Verwerking:
 Opslitsing in morfemen => nodig vr nieuwe woorden
 Ogeslaan i/h mentale lexicon => begrijpen v uitzonderingen
7.3.2. Gramaticale relaties tussen woorden:
-
-
-
De syntactische structuur van zinnen ontleden:
o Syntaxis = een classificatieschema vr de woorden en systeem v regels dat bepaalt
hoe de ≠ woordsoorten kunnen w samengevoegd
o Vanaf 1te woord = achterhalen v/d structuur dr boomdiagram
De bottom-up en top-downprocessen bij zinsontleding:
o Bottom-up => functiewoorden = belangrijk =>structurerende functie
o Top-down => Verwachting v/e O & ww
o = onafhankelijk van semantiek (=betekenis)
Problemen bij zinsontleding = inzicht in de processen:
o Intuinzinnen = zinnen die moeilijk te begrijpen zijn omdat we ze spontaan verkeerd
ontleden => achterhalen welke keuzes gemaakt worden
o Veel zinnen = dubbelzinnigheden
7.3.3. Van losse zinnen een verhaal maken:
-
Inferenties op basis van schema’s:
=> Schema’s maken inferenties (gevolgen) over info die niet in de tekst gegeven wordt
7.3.4. Het belang van de sociaal-culturele context:
-
Pragmatiek & taal:
= het aanpassen v/d comm zodat spreker & luisteraar dezelfde betekenis hebben
o Jonge kinderen
o Autisme
o Krantenkoppen
48
7.4.
Hoe leidt taal tot betekenis?
7.4.1. Het semantisch systeem:
= systeem dat betekenis in ons brein opslaat => nauwe IA met een mentaal lexicon
=> Gebruik van concept als Ψ representatie v/e groep vwp of acties die een reeks van kenm
gemeenschappelijk hebben => categorie
-
Semantische netwerken:
o = weergave van rel tussen semantische concepten
o Concept = actief? => activatie naar verbonden concepten -> afh v/d associatiesterkte
tss de concepten & # knopen dat doorlopen moet worden
=> Reden waarom semantische priming optreed
7.4.2. Concepten & categorisatie:
-
-
-
Concepten ontstaan op basis van categorisatie:
= de abstractie die plaatsvindt bij het afbakenen v/e concept
o Concept vr elke stimuluscategorisatie die van belang is vr hun IA met de wereld =>
balans tss cogn. Zuinigheid & inforijkdom (hoe minder concepten, hoe eenvoudiger
het betekenissysteem maar hoe minder info)
Categorisatie op basis van regels:
Categorisatie op basis van protypes & gelijkenis:
o Prototype = een meest representatieve instantie:
 Hiërarchisch ordenen van concepten
 Ondergeschikte cat = onderverdelingen van basiscat (herdershond Basiscategorie = cat met duidelijk prototype (hond)
 Bovengeschikte cat = alg cat die verschillende basiscat bevat (dieren)
o Lidmaatschap v/d categorie = bepaald door de gelijkenis v/d stimulus met het
protype
Categorisatie op basis van exemplaren:
o Lidmaatschap bepalen op basis van verg met andere, bestaande leden
! Alle 3 = rol!
7.4.3. Concepten & sensomotoriek:
-
-
Betekenis = gebaseerd op perceptie & motoriek:
=> Id hersenen worden de delen geactiveerd van een handeling bij de perceptie v/e woord
Een model voor concepten die in perceptie & actie gegrond zijn:
o Centrale verbindingsknopen die ≠ codes verbinden (motorische, woorden,
sensorische codes nr 1 centrale stimulusknoop)
o P 327
Betekenis woord
49
7.4.4. Concepten combineren tot proposities:
-
-
Nieuwe informatie = dikwijls combinatie van concepten:
o Begrijpen taal omdat we het omzetten naar proposities = comb v concepten & hun
relaties, die de onderliggende betekenis v/e zin weergeeft
o ACT-R theorie => zinnen als reeks proposities die met elkaar gecombineerd worden
en opgeslagen worden in het declaratieve geheugen
Bij taalverwerking = onthouden v/d proposities:
<-> letterlijke boodschap = snel vergeten
7.5.
Andere taalvormen:
7.5.1. Gebaren & taal:
-
-
Gebaren = drie functies:
o Ondersteunen v/h verbale & helpen de luisteraar begrijpen
o Helpen de spreker de boodschap te formuleren
o Vormen van een andere vorm van comm.
Gebaren ter vervanging:
o Heeft ≠ dialecten
o Eerst politiek ontmoedigt, nu = volwaardige taal
 Semantisch = handconfiguratie & plaats
 Syntactisch indexeren i/d ruimte
 Spontane ontw v/d grammatica
 Gelijke kenmerken als andere taal:
 = Nature
 Hangt vast aan comm
 Gelijke activatie v/d hersengebieden
7.5.2. Meertaligheid:
=> ≠ woorden met = betekenis
-
-
Het klassiek model van Kroll & Stewart:
o Graduele semantische overlap tss talen i/e gemeenschappelijk semantisch systeem
o Asymmetrisch => sterkere connectie met moedertaal
Alternatief model van Dijkstra:
o Model waarbij = woorden in beide talen worden geactiveerd
=> Competitieproces waaruit juist vorm wordt gekozen
o Syntactische priming is ook gedeeld
o Ook gebruik van cohortactivatie => desk activeert ook deksel
7.5.3. Dieren?
-
Meer dan vermoed maar beperkt
Taal of conditionering?
Grammatica?
Minder gelateraliseerd => kwalitatief onderscheid
8. Denken
= cognitief proces gericht op het begrijpen van de wereld & het oplossen van problemen
50
8.1.
Problemen oplossen:
=> Wanneer we hindernissen moeten overwinnen om een vraag te beantwoorden of een doel te
bereiken
-
-
Experts en niet-:
o Experts = meer opl i/h geheugen
=> sneller oproepen
Metafoor v/d probleemruimte:
o Zoekproces => pad zoeken v/d begintoestand naar het doel
=> ≠ soorten paden = ≠ opeenvolgingen van acties om een probleem op te lossen
3 strategiëen vr het oplossen
51
8.1.1. Algoritmen:
= reeks van operaties die (in theorie) een opl garanderen => vaak HH toepassing van een operatie
!Moet zicht hebben op volledige probleemruimte!
-
-
Gestructureerde <-> ondergestructureerde problemen:
o Gestructureerd = oplossing ligt vast & vast oplossingspad => algoritme
 Toren van Hanoi (p.343)
o Ondergestructureerd => ≠ duidelijk oplossingspad & niet duidelijk hoe doel er uit ziet
 Negenstippenprobleem (p.343)
Beperkingen:
o Alleen volledig gestr. problemen
o Vaak meest vr de hand liggend => ≠ nagedacht
o Vaak omslachtig & vergt veel HH
8.1.2. Heuristieken:
= informele, intuïtieve & speculatieve opl. strategieën
-
-
-
-
Kenmerken:
o Meestal opl. v/e spec. probleem
o I/h alg sneller dan volledig doorlopen
o Ook ondergestr. Problemen
Experts:
o Meeste taken = specifiek heuristiek
o => hoe meer HH, hoe beter men de heuristiek kent
Algemeen bruikbare heuristieken:
o Subdoelanalyse = opdelen v complex probleem in kleine overzichtelijke vragen
o Middel-doelanalyse = reeks v kleine stapjes om tot einddoel te graken
o V/h einddoel -> begintoestand
o Trial and error heuristiek
Falen v heuristieken
o Vaak HH v/d heuristiek ook al heeft die gefaalt
8.1.3. Zoeken naar een analogie:
= opzoek gaan naar soortgelijk probleem => analoge opl
8.1.4. Instelling en functionele gefixeerdheid:
-
-
Instelling:
= een verkeerd verwachtingspatroon dr HH succes v/e bep. heuristiek
(Proef van Luchins 346)
Functionele gefixeerdheid:
= vastzitten aan de het conventionele gebruik v/e voorwerp
Experts:
o Meer kans op funct. gefixeerdheid & verkeerde instelling = HH manier van oplossen
52
8.1.5. Inzicht:
-
-
Onderscheid tussen 2 problemen:
o Stap-voor-stapbenadering (continu)
o Vooruitgang => vastzitten => inzicht en opl (discontinu)
Apen
Informatieprocessen bij inzichtelijk leren:
o Vaak eerst het verkeerde pad => instelling
o => doorbreken v/d instelling:
 Incubatie-effect = herstructureren v/e probleem door het a/d kant te leggen
 Brainstormen => eerst eigen ideeën en erna bij elkaar voegen
 Motivatie
 (toevallige) aanwijzing i/d omgeving
8.1.6. Mentale modellen:
= geheel van intuïties, kennis en overtuigingen over een bep. onderwerp
=> helpt ons om het onderw. beter te begrijpen, erover na te denken & voorspellingen te maken
=> lijkt op een schema maar doet ook een voorstelling over hoe de wereld in elkaar zit
-
Wordt beter naarmate de leeftijd
Verkeerde mentale modellen bij volwassen:
o Antibiotica stoppen, centrale verwarming, visuele perceptie
Kennisillusies:
o Illusie van interpretatiediepte:
 Kennis werking rits (1->7)? => hoe werkt het? => kennis werking rits (↘)
 Verkaring:
 Verwarren van abstracte & concrete kennis
 Receptenkennis => weten hoe gebruiken ≠> hoe het werkt
8.1.7. Experts vs Niet-experts:
-
-
Experts:
o Direct oplossingspad
o Kennen heuristieken goed
o Meer last van instelling & gefixeerdheid
o Goede mentale modellen
Leken:
o Zoeken in probleemruimte
o Minder bekend met heuristieken
o Geven creatieve oplossingen
o Mentale modellen sluiten niet altijd aan bij realiteit
53
8.2.
Redeneren:
= het evalueren v/d waarheid of de waarschijnlijkheid van de verlkaringen
8.2.1. Deductief redeneren:
= vanuit een reeks premissen een conclusie trekken => van algemene gevallen naar een specifiek
geval => belangrijk om voorspellingen te maken
-
-
-
-
Omvormen in een syllogisme:
=> Volgt uitspraak 3 als 1&2 correct zijn?
o Problemen:
 Vraag niet begrijpen
 ≠ gebruik v/d regel v/d logica
Soorten:
o Voorwaardelijk redeneren
 Over voorwaarden
o Categorisch redeneren
 Over categorieën
o Lineair redeneren
 Hoe de elementen in een reeks zich verhouden
Factoren die moeilijkheidsgraad verhogen:
o Type syllogisme?
o Mate van geloofwaardigheid
o Intelligentie & opleiding
Verklaringen voor deductief redeneren:
o Mentale-modellen theorie:
=> Juist redeneren door alle mentale beelden te vormen v/h probleem
o Theorie van 2 systemen:
 Eerste evolutionair systeem = verbanden leggen obv associatief leren
 Tweede gecontroleerd proces (WG) = nadenken over wat we ervaren hebben
=> invloed van het IQ & opleiding
8.2.2. Inductief redeneren
= van specifieke gevallen naar algemene conclusies => vinden van regels die elementen met elkaar in
relatie brengen
-
-
Probleemtypes:
o Classificatie
o Reeksen voortzetten
o Analogieën
Inductief redeneren & intelligentie:
o Stelt ons in staat orde te scheppen, 3 aspecten = belangrijk:
 Generalisatie -> tot alg geldende princepes komen
 Detecteren van correlaties
 Oorzaak-gevolgrelaties => op zoek naar verschillen tussen personen
54
8.2.3. Confirmatieneiging:
= Meer belang aan evidentie die overtuiging bevestigt ipv in twijfel trekt => beter onthouden v/d info
-
-
Watson :
o 2-4-6 regel => regel vinden => +2 ≠ correct => groter getal
o ≠> vragen met verondersteld – antwoord want volgens hen incorrect
o Selectie taak: klinker a 1 kant => even getal andere kant (A6J7 => zowel A en 7)
Dagelijks leven:
o Sollicitatie gespreken
o Vooroordelen
o Gokverslaving,…
o Illusoire correlatie => logisch bij inductief redeneren want geen zekerheid op de ware
conclusies
8.3.
Beslissingen nemen:
8.3.1. Signaaldetectiemodel:
-
Signaalsterkte, gevoeligheid en antwoordcriterium:
o Signaalsterkte = hoe sterk een signaal is
o Gevoeligheid = mogelijkheid v/e pers om een stimulus van ruis te onderscheiden
o Antwoordcriterium = bereidheid van pers om ja te zeggen bij twijfel
=> Belangrijk i/h dagelijks leven (job, heeft iemand kanker?)
8.3.2. Factoren die de perceptie van het signaal beïnvloeden:
-
-
-
-
Subjectief verwachte nut=
o Alle voor-en nadelen afwegen
o De waarde ervan bepalen
o De verwachte kans van elk kenmerk berekenen
=> verwachte nut van elk alternatief berekenen
! Mens gebruikt heuristieken => vertekend beeld …!
Beschikbaarheidsheuristiek:
= Hoe toegankelijker een geheugenspoor is, hoe meer invloed het zal hebben op de
uiteindelijke beslissing
o Negatieve gebeurtenis = meer impact
o Manipuleerbaar!
Representativiteitsheuristiek:
= de neiging om de homogeniteit binnen een cat. te overschatten => kenmerken geldig voor
alle individuen
(=> gezin met JJJJ heeft kleinere kans dan MJMJ)
o Andere denkfouten:
 Dwaling v/d gokker => 10 keer verloren dus nu winnen ≠ correct
 Sociaal oordelen
Verkeerd interpreteren van statistieken:
55
8.3.3. Factoren die een rol spelen bij het antwoordcriterium:
-
-
Gevolgen van de beslissingen:
o +? => minder zekerheid nodig (en omgekeerd)
o Beschikbaarheidsheuristiek = rol
Het formuleringseffect:
Winst? => geen risico nemen
Verlies? => wel risico nemen
8.3.4. Emotionele vertekeningen:
-
-
Emotionele beslissingen:
Effect van gemaakte kosten:
= handelen volgens de econ logica (reisje van 100 en 50, meer plezier in die van 50, kiezen
voor die van 100 => verlies beperken)
Eigenbelang & morele keuzes: de gemotiveerde scepsis
o Gewenste info niet kritisch beoordelen
o Ongewenste info wel kritisch beoordelen
8.3.5. De invloed van slaap en beslissingen: nog geen antwoord
8.3.6. Evalueren van beslissingen: De hindsight bias:
= Het overschatten van de voorspelbaarheid v/e gevolg zodra je de uitkomst kent
=> Positieve uitkomst = je zag het aankomen, verstandige beslissing
=> Negatieve uitkomst = je had het moeten zien aankomen
8.4.
-
De invloed van taal op denken:
Linguistisch relativisme <-> - determinisme:
o Relatvisme => taal heeft een invloed op het denken maar niet enige factor -> correct
o Determinisme => taal als enige factor
o P 377
8.4.1. Taal en kleurperceptie => effect
8.4.2. Perceptie van tijd en ruimte:
-
-
Tijd:
o Horizontaal (westen)
o Verticaal (Azië)
Ruimte:
o Relatieve formulering (vanuit het standpunt je kijkt)
o Absolute formulering (hoe het vw ligt)
8.4.3. Sociale cognitie:
-
Invloed op de manier van denken
Woordkeuze beïnvloed je attitude:
o Negatieve mededeling gunstig maken
o Schuld afschuiven
56
9. Emotie en motivatie
9.1.
Wat is motivatie?
= De factoren die ertoe leiden dat een individu zich op een bep moment op een bep manier
gedragen.
-
-
Beïnvloed:
o De richting v/h gedrag
o De intensiteit v/h gedrag
o Volharding v/h gedrag
Indeling; motivaties:
o Duwen het gedrag i/e bep richting als gevolg van interne behoeften
o Trekken het gedrag i/e bep richting door externe doelen
9.1.1. Motivatie en behoeften:
-
-
-
Gedrag komen voort uit de behoeften binnen het ind.:
o Streven naar homeostase => lich. evenwichtstoestand in stand houden
(+-thermostaat)
o Drifttheorie => fysiologisch tekort -> lichamelijke behoeften -> Niet bevredigt? =>
drift = Ψ toestand die aanzet tot het reduceren v/d drift => bekrachtiging
o Instincttheorie => gedrag bepaald door instincten = onvrijwillig G met genetische
basis
! Vooral verklaren v biologische motivaties!
Behoeften als verklaring voor Ψ functioneren:
o Opwindingstheorie: streven naar optimaal opwindingsniveau
 Te laag? => op zoek naar meer (exploratiegedrag)
 Te hoog? => uitputting
 Individuele ≠ in niveau
Maslow:
o Fysiologische behoeften
o Behoefte aan veiligheid
o Behoefte om erbij te horen
o Waarderingsbehoefte
o Behoefte aan zelfactualisatie
! ≠ strikt de volgorde volgen ! <-> Maslow => behoeften naast elkaar
! Soms stijgt een behoefte bij vervulling !
57
9.1.2. Motivatie en doelen:
-
-
-
-
Tekorten aan behoeften:
o Negatieve visie = tekorten => geen verklaring voor groei
o ≠ Verklaren van zelfdestructief gedrag
o Motivaties vanuit een toestand => toekomstverwachting of soc. beïnvloeding?
Gedrag bepaald door de doelen die mensen zich stellen:
= cogn. representatie v/e (on)gewenste eindtoestand die het gedrag stuurt
o Gedrag verkleint de afstand tussen de huidige toestand en het doel:
 Trekt het gedrag
 Aangenaam gevoel
o Motiverende kracht hangt af van:
 De waarde a/h doel
 De verwachting v/e pers. om het te vervullen
Doelen als verklaring van:
o Intrinsieke motivatie = Voldoening in de activiteit zelf
o Extrinsieke motivatie = Motivatie vanuit het bereiken v/e ander doel
o Toekomstperspectief = tijdsafstand tussen doelen die men nastreeft
 Kort perspectief = leren voor een examen
 Lang perspectief = leren voor een toekomst
Doelen hebben voor de socio-cult context:+ of - waarde
o De goal-setting theory van Locke:
 Motivatie ontstaat doordat een doel aantrekkingskracht heeft
 Hoe hoger het doel gesteld wordt => hoe beter de prestatie
 Prestatie = ook afh. v/h engagement om het doel te bereiken
o Verbeteren prestaties arbeiders:
 Doel net iets hoger dan nu
 Betrokkenheid v/d arbeiders bij het bepalen van het doel
 Gevoel van beloning bij het bereiken van het doel
! Motivaties worden verklaart vanuit beide !
9.1.3. Conflicterende motivaties:
-
-
Doelen en behoeften kunnen elkaar tegenspreken
Motivaties op korte vs lange termijn:
o Gebruik van zelfcontrole = mate waarin men KT kan contreleren om LT doelen te
realiseren
o Verschillen in zelfcontrole:
 Individuele verschillen
 Egodepletie
 Motivatie
 Overtuigen vrije wil
Uitstelgedrag:
=> verwachte waarde van een activiteit neemt exponentieel toe naarmate de tijd tot de
activiteit kleiner wordt.
58
9.2.
Honger:
9.2.1. Biologische signalen voor honger en verzadiging:
-
KT:
o
o
o
o
o
-
Belangrijkste = verlaging in glucosegehalte in het bloed
Vulling maag
Proeven en kauwen van voedsel
Chemische stof CCK doet eetlust afnemen ! KT dus wel opnieuw !
Bij variatie in eten => meer eten
LT:
o
-
Stabiel houden v/h lichaamsgewicht:
 Leptine informeert hersenen over de vetreserves => hoog gehalt = minder
honger
 Streefgewicht = stabiele gewicht dat lichaam probeert te handhaven
=> Individuele verschillen
Hersenmechanismen:
o Hypothalamus:
 Indien LH beschadigt => minder alertheid -> ook hongerprikkels
 VMH (midden v/d kern) => trage verzadiging => meer eten
o Ongeveer 20 chemische signalen:
 Toch bijkomen tss 20-50 jaar
 Belang van soc-cult invloed
9.2.2. Cognitieve en soc-cult invloeden:
-
Aanbod en presentatie
Dieet = Cognitieve controle ipv biologische signalen
Gewoontes
Angst, depressie,… => honger
Sociaal eten
Cultuur
9.3.
-
Seks
Voor- en nadelen van seksuele voortplanting:
o Nadelen: evolutionair vreemd gedrag
 Veel tijd & energie
 Geslachtsgemeenschap zorgt vr verhoogde kwetsbaarheid
 Verspreiding ziektes
 Frustratie & agressie bij mannetjes
o Voordelen:
 Genetische diversiteit => betere aanpassing en => vooral biologische
motivatie
 Cognitieve & soc-cult invloeden
9.3.1. Hormonen & seksueel gedrag:
59
10. Psychopathologie
10.1.
Wat zijn mentale stoornissen?
= patroon van gedachten, gevoelens en gedrag dat leidt tot persoonlijk lijden en een significante
daling in het maatschappelijk functioneren
 Psychopathologie = de wetenschap die zich bezighoudt met de aard, totstandkoming en
behandeling/preventie van mentale stoornissen.
60
10.1.1.
Drie criteria om mentale stoornissen te definiëren:
≠ Mogelijk om lijst van kenmerken die altijd gelden
-
Een grote afwijking van het gemiddelde:
o Bijna alle mensen volgen een normaalverdeling
o Statistisch criterium: abnormaal gedrag = + of – 2 standaarddeviaties van het
gemiddelde
-
Het overtreden van een sociale norm:
o Sociale criterium: abnormaal gedrag = gedrag dat afwijkt van een maatschappelijke
norm.
o Cultuurafhankelijk en veranderlijk
Persoonlijk lijden:
o Persoonlijke criterium: abnormaliteit wanneer gedrag door de persoon zelf als
nutteloos of schadelijk ervaren wordt.
o Niet sluitend want sommige vormen van persoonlijk lijden = externe factoren
-
10.1.2.
-
-
Factoren die een rol spelen bij mentale stoornissen:
Biologische factoren:
o Biologisch perspectief => lichamelijke oorzaken als oorsprong van mentale
stoornissen
o Oude Griekenland -> hippocrates en lichaamsvochten
o Afname ME, toename 2e helft 20e E:
o Ontdekking van biologische factor = grote invloed op behandeling (epilepsie ->
neuronen die vuren ipv duivel)
o Aandacht op erfelijkheid
Psychische factoren:
o Psychologische perspectief => Oorsprong in de mentale processen die ten grondslag
liggen van het gedrag
o Einde 19e E: Charcot => mentale stoornis hysterie = aangeboren zwak neurologisch
systeem
o Sigmund Freud = toepassing van Ψ verklaring op alle mentale stoornissen =
psychoanlyse -> dominant tot jaren 60
o Aanvulling van:
Humanisten: oplossen door in aanvaardende/ondersteunende omgeving
over hun problemen te praten
Behavioristen: ≠ stoornis maar gedragsprobleem dat wordt opgelast door
nieuw, beter gedrag te leren
o Jaren 80: cognitieve psychologen = ook de gedachten & cognities als oorzaak van
probleem.
->Cognitieve neuropsychiatrie = op welke manier cogn. Processen aangetast worden
door een aandoening en hoe dit het functioneren kan verklaren
61
-
-
Sociale factoren:
o Sociale perspectief => abnormaal gedrag als gedrag dat zich niet houdt aan de regels
van de maatschappij.
o Rosenhan: experiment met 8 normale mensen die naar psychatrie gingen en zeiden
dat ze af en toen stemmen hoorden
=>Opgesloten en alles wat ze zeiden werd in context van aandoening gezien
o Szasz en de antipsychiatrie => stelling dat er geen ziekten zijn maar probleem vanuit
de maatschappelijke kijk.
 Betere rechten van psychiatrische patiënten en beter beschermd
Het diathese-stressmodel:
= de kans dat iemand een mentale stoornis krijgt wordt bepaald door de kwetsbaarheid van
de persoon en de mate van stress in de omgeving:
o
o
o
Kwetsbaarheid hangt af van:
Deels geërfd (biologisch)
Leefomstandigheden (sociaal)
Denkstijlen van de persoon (psychologisch)
Kwetsbaarheid tot mentale stoornis? = mate van stress
Stress hangt af van:
Gebeurtenissen in de omgeving
Manier waarop gebeurtenissen worden waargenomen en de reactie
10.1.3.
-
-
-
-
-
Mentale stoornissen classificeren: de DSM:
Classificatie van fenomenen:
o Betrouwbaarheid = zelfde beoordeling door ≠ behandelaars
o Validiteit = bruikbaar instrument voor de praktijk met een behandeling
=>Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) -> I e II = vertrekkend vanuit
een theorie (psychoanalyse)
Dsm III-IV:
o Accurate beschrijving symptomen , zonder speculatie over oorzaak
o Operationele definities
o Interbeoordelaarsbetrouwbaarheid steeg (betrouwbaarheid)
DSM IV: 5 assen:
o As 1: Welke klinische stoornis verstoord het leven
o As 2: Interactiepatronen die functioneren en soc. IA verstoren
o As 3: Lichamelijke symptomen
o As 4: Psychosociale en omgeving gerelateerde stressfactoren
o As 5: GAF
DSM V:
o Verdwijnen van assen
o Graduele scoring van symptomen
o Nieuwe stoornissen en verdwijnen
o Persoonlijkheidsstoornis = score op persoonlijkheidsdimensies
o 22 groepen stoornissen
Kritiek op DSM:
62
o
o
o
o
10.2.
-
-
Medisch model => stoornis als ziekte
Beschrijvend maar geen theoretische basis
Typologie => plaatsen vaan hokjes (≠ altijd duidelijk)
Veranderlijk => stoornis of niet?
Soorten stoornissen in de kinderleeftijd
Vroege kindertijd:
o Pervasieve ontw. Stoornis
o Taal- en leerproblemen
Basisschoolleeftijd:
o Aandacht- en impulsiteitsproblemen
Pubertijd:
o Stemmingsproblemen
o Eet- en lijnproblemen
o Middelenmisbruiksproblemen
10.2.1.
Autismespectriumstoornis:
= ontwikkelingsstoornis gekenmerkt door sociaal-communicatieve beperkingen, repetitief
gedrag en overdreven interesses.
=>DSM:
- Zwakte in sociale communicatie & sociale interacties:
o Geen belangstelling voor gezicht
o Geen effect van aandacht
o Moeilijk delen
o Theory of mind (inbeelden dat andere mensen eigen gedachten hebben)
≠ goed ontwikkeld
o Ontbreken van symbolisch spel
- Repetitieve patronen van gedrag, interesse en activiteiten:
o Behoefte aan structuur en vast ritme
o Herhalen van eenvoudige handelingen
o Overdreven opgenomen door interesses
- Symptomen zijn aanwezig vanaf de vroege kindertijd
- Symptomen vormen een beperking voor het dagelijks functioneren
- Symptomen kunnen niet beter uitgelegd worden door intellectuele
handicap/algemene ontwikkelingsachterstand
 Intellectuele achterstand:
o Beperkte taalvaardigheid en intelligentie
o ?! hoogfunctionerende personen met ASS:
 Houterigheid van motoriek
 Extreme feitenkennis van bepaald domein
 Last met figuurlijke taal
10.3.
Aan een middel gebonden stoornissen:
= wanneer de persoon een psychoactief middel gebruikt waaronder de eigen gezondheid, de sociale
relaties en/of het werk beginnen te lijden
63
10.3.1.
-
-
-
Stoornis in alcoholgebruik en alcoholintoxicatie:
Stoornis in alcoholgebruik:
o = problematisch patroon van alcoholgebruik leidend tot een klinisch significante
functioneringsbeperking of bron van leed
o 2 kenmerken gedurende 12 maanden
Alcoholintoxicatie
o Kortdurend problematisch gedrag vertoont na inname van alcohol
Waarom drinken mensen te veel?
o Stressreductie
o Erfelijke component
o Gezinsomstandigheden
o Leerprocessen
Positieve bekrachtiging
Klassieke conditionering
Observerend leren
Culturele verschillen
10.4.
Psychotische stoornissen: Schizofrenie:
= bedacht door Bleuler => incoherente mentale processen en het gebrek aan voeling met de sociale
realiteit.
-
Kenmerken:
o 1% v/d bevolking
o Mannen meer
o 40% i/d psychiatrie
10.4.1.
-
-
-
Schizofrenie:
DSM: 2 of meer gedurende 1 maand een belangrijk deel van de tijd aanwezig zijn:
o Wanen
o Hallucinaties
o Onsamenhangend denken & spreken
o Ernstig chaotisch of catatoon gedrag
o Vervlakking van affect
Wanen:
= overtuiging die wordt gehandhaafd ondanks bewijs van het tegendeel
o Meest voorkomende:
Verkeerde interpretatie van soc. situaties
Betrekkingswaan = overtuigingen dat vw bep. betekenis hebben
Beïnvloedingswaan = men denkt niet meer uit vrije wil
Overtuiging dat gedachten uitgezonden worden
 Vaak onderdeel van de achtervolgingswaan en grootheidswaan
Hallucinaties:
= perceptuele ervaringen zonder bijhorende fysische stimulus
o Meest voorkomend:
Stemmen
Overgevoeligheid externe stimulatie
Verliezen van contact met de werkelijkheid
64
-
-
Onsamenhangende spraak:
o Patiënt spring van de hak op de tak
o Semantische en syntactische regels zijn in orde
Chaotisch of katatoon gedrag:
= afwisseling prikkelbaarheid, onvoorspelbaar gedrag met passiviteit & apathie
Affectvervlakking (gezicht, stem, gevoelens)
Positieve vs negatieve symptomen:
o Positief = iets toevoegen aan normaal functioneren
Abnormale activiteit in het limbisch systeem
Goede reactie op antipsychotische middelen
o Negatief = iets ontbreken in normale functioneren
Abnormale activiteit frontale lobben
Geen goede reactie op antipsychotische middelen
10.4.2.
-
-
-
Oorzaken:
Biologische factoren:
o Erfelijke component
o Werkzaamheid geneesmiddelen: de dopaminehypothese => te veel dopamine
werkzaam in:
Limbisch systeem (emoties)
Frontale cortex (controle)
Subcorticale systemen (controle beweging)
 Goede verklaring voor positieve symptomen
Psychische factoren:
o Psychoanalyse = regressie naar infantiel stadium
o Behavioristen = uit de hand gelopen bekrachtigingsproces op basis van de aandacht
die het gedrag trok
o Nu = omgaan met de ziekte/beperkingen
Sociale factoren:
o Expressed emotion:
De leden zijn sterk begaan => te kritisch
Verkeerd beeld van de ziektepersoon
o Culturele verschillen hebben invloed op herval
o Beïnvloeden de manifestatie van symptomen
65
10.5.
Stemmingsstoornissen:
= ernstige verstoringen in de stemming top een punt waarbij buitensporige neerslachtigheid of
opgetogenheid, vaak gepaard met denken, eet- en slaappatroon en sociale relaties
-
Onderverdeeld in:
o Ernst van de stoornis
o Duur van de stoornis
10.5.1.
Bipolaire stoornis
= opeenvolging van 1 of meerdere manische en depressieve episodes bij eenzelfde individu
 Manische episode = toestand van intense en onrealistische
gevoelens van opwinding en euforie:
o Verkwisting van geld
o Gevaarlijk gedrag
o Soms neveneffect van medicatie tegen depressie
10.5.2.
Depressiestoornis:
= ervaren van somberheid & neerslachtigheid die het functioneren verhindert
-
-
DSM: 5 of meer gedurende 2 weken of meer
o Depressieve stemming
o Verminderde interesses
o Verandering slaappatroon
o Psychomotorische remming
o Moeheid
o Gevoelens van waardeloosheid
o Verminderd vermogen tot nadenken
o Suïcide gedachten
Ook cognitief en motivationele factoren
“De verkoudheid van de geestesziekten”
o Werklozen
o Gescheiden moeders
o Studenten
o …
10.5.3.
-
De oorzaken van depressie:
Biologische factoren:
o Erfelijkheid
o Activiteit neuronen die reageren op serotonine = verlaagd
o Noradrenaline = ook verlaagd
66
-
-
Psychische factoren:
o Freud = rouwproces na verlies van belangrijk iemand => zelfde gevoelens voor
zichzelf als voor de verloren persoon
o leerΨ: Lewinsohn = verminderde + bekrachtiging
o Beck: depressie = gevolg van negatieve/dysfunctionele gedachten, voortkomend uit
soc. IA uit kindertijd/adolescentie
Maken deel uit van de persoon => soms jaren duren
Interactie met stress
o Seligman: depressie = aangeleerde hulpeloosheid
Motivationele deficts (geen poging om de sit. Te veranderen)
Cognitieve deficts (- gedachten maken het moeilijk om te ontdekken hoe
men opnieuw controle kan krijgen)
Emotionele deficts (men wordt passief en neerslachtig)
!oncontroleerbare gebeurtenissen leiden enkel tot depressie als men de
situatie als een interne, globale en stabiele attributie toeschrijft!
o Neiging tot piekeren
Sociale factoren:
o Meestal uit reactie op stresserende gebeurtenissen
o Vrouwen > mannen (mishandeling,misbruik,…) !Worden ook sneller
gediagnosticeerd!
o Partner
o Werk
o Druk van de maatschappij
10.6.
Angststoornissen en obsessieve-compulsieve stoornissen
= ernstige en aanhoudende vorm van angst zonder realistische aanleiding
10.6.1.
Fobieën:
= intense angstreacties op voorwerpen of activiteiten waarvan het gevaar niet in verhouding staat
met de reactie.
-
Klassieke conditionering: NS -> schrikreactie
Observerend leren -> biologische predisposities
Vermijdingsreactie werkt negatief bekrachtigend
Kan ook positief zijn bij succesvolle bekrachtiging
10.6.2.
Sociale-angststoornis
= algemene angst om een negatieve beoordeling te krijgen en in verlegenheid gebracht te worden in
een veelheid van sociale situaties.
67
10.6.3.
Veralgemeende angststoornis
= overmatige, chronische bezorgdheid over hele reek van gebeurtenissen die niet specifiek op een
bepaald voorwerp is gericht.
-
-
DSM: minstens 3 meer aanwezig dan afwezig over 6 maand
o Rusteloos
o Snel vermoeid
o Concentratieproblemen
o Irritatie
o Spierspanning
o Slaapstoornissen
Vaak niet door wat de oorzaak is
10.6.4.
Paniekstoornis:
11. Therapieën
68