Voor aanvraag AFK - kloone4000 art science project

Een onderzoeksproject, groepstentoonstelling en lezingen/debat
serie over klonen, waarin kunstenaars en wetenschappers
samenwerken.
1.a. Onderwerp van het project
Klonen is een onderwerp dat tot de verbeelding spreekt, ethische vragen oproept en
dwingt na te denken over de toekomst. In dit project wordt er aandacht gevestigd op
de bijzondere verhouding tussen kunst, wetenschap (met name het terrein van
genomics: het grootschalige onderzoek naar de erfelijkheid en genen, waaronder het
klonen) en technologie.
Kunstenaars die middels hun werk het terrein van genomics verkennen, dragen bij aan
het publieke debat en de analyse van wetenschappelijke kennis. Kunst is in staat
kritisch te kijken naar de experimenten en resultaten van genomics, en deze ook in
beelden te vertalen zonder in stereotypen te vervallen. Het verbeelden van een
werkelijkheid die niet met het blote oog waarneembaar is (zoals elementaire deeltjes,
DNA) is voor de wetenschap zelf ook een urgente zaak en zij heeft hier zodoende
belangstelling voor. Wetenschappers en kunstenaars staan in hun dagelijkse
beroepspraktijk dichter bij elkaar dan verwacht: beide werken vanuit onderzoek en
hypotheses, vragen zich in essentie af waarom de wereld is zoals die is en beide zijn
bekend met het befaamde ‘eureka’ moment. Wanneer kunstenaars geïnteresseerd zijn
in de resultaten, methodes en toepassingen van genetisch onderzoek, en
wetenschappers in de mogelijkheden van verbeelding, is er een basis voor
samenwerking, reflectie en kruisbestuiving mogelijk. Wetenschappers zijn gebonden
aan theorie en het publiek oordeelt vaak vanuit het gevoel over de toekomst van
klonen, terwijl een kunstwerk op zich zelf staat, hoeft niet ‘waar’ te zijn en wordt ook
niet als zodanig beoordeeld. Dit geeft een aantrekkelijke vrijheid om
toekomstscenario’s te onderzoeken.
1.a.1. Onderwerpen in detail
De volgende onderwerpen zijn aanzetten voor deelprojecten binnen het onderzoek,
een soort bagage voor de projecten. De onderwerpen zijn:
Het tragische van schoonheid
Bepaalde ziektes en (aangeboren) afwijkingen zullen in de toekomst niet meer voor
hoeven komen. De opvattingen over wat lelijk, ongewenst en mismaakt is zullen
veranderen. Klonen gaat over het verzamelen van de perfecte eigenschappen, het
beste DNA en zal uiteindelijk resulteren in een nieuwe, veel hogere standaardnorm van
schoonheid en gezondheid. Maar hierin lijkt tevens een tragedie besloten te liggen. De
tragiek is dat we in feite niet alleen afwijkingen zoals aangeboren misvormingen zullen
voorkomen, maar tegelijkertijd ook een te grote neus niet meer accepteren. Door het
wegnemen van de elementen die wij lelijk en ongewenst beschouwen zullen onze
esthetische opvattingen drastisch wijzigen. Het is de combinatie van schoonheid en het
tragische dat kunstenaars aantrekken en gebruiken in hun werk. Voor veel
kunstenaars is juist het lelijke een bron van inspiratie, de afwijking wat iets interessant
en uiteindelijk zelfs weer ‘mooi’ maakt.
Betreft kunstenaars: Anje Roosjen, Netty van Osch, Silvia B, Chrystl Rijkeboer, Wim
Hardeman
Data: lezingen en debatten 16 en 17 september, onderzoek 19 t/m 23 september
16 september: lezing door Koen Vanmechelen over Cosmopolitan Chicken project
17 september: lezing door dr. Ir. Martijntje Smits (techniekfilosofe Technische
Universiteit Eindhoven) over ‘Monsterbezwering’
Wie is mijn vader, wie is mijn moeder?
Wat is de betekenis van familie en opvoeding voor de gekloonde mens? Hoe zien de
seksuele omgangsvormen eruit wanneer zaadcellen overbodig zijn en eicellen worden
leeggemaakt voor gebruik? Is er nog wel voortplantingsdrang als iedereen steriel is?
De ontwikkelingen van zaaddonoren, eiceldonoren, wensmoeders, draagmoeders en
IVF kunnen worden opgevat als een tussenstap richting het klonen. Het verlegt
grenzen en maakt het voor mensen mogelijk zich op een ‘onnatuurlijke’ wijze toch
voort te planten en gaat over ethische standpunten zoals het recht om voort te
planten. Is familie te definiëren in termen van DNA? Hoe is het om totaal niet te weten
wie je biologische ouders zijn? Als mensen gekloond worden, wie bepaalt dan wie er
gekloond wordt, wat de standaard is? Hoe worden deze gekloonde kinderen gemaakt,
kan dat uiteindelijk ook buiten het lichaam van een vrouw?
Betreft kunstenaars: Lisa Holden, Lorene Bourguignon, Anje Roosjen, Shunji Hori
Data: lezingen en debatten 23 en 24 september, onderzoek 26 t/m 30 september,
film: A.I.
Am I my twin?
Waarom zijn wij gefascineerd door ons spiegelbeeld en er tegelijkertijd bang voor? Het
idee van een dubbelganger als voorloper van de heftige emoties die het klonen van
mensen oproepen. Betekent klonen grote groepen identieke mensen, zowel uiterlijk als
genetisch identiek? De impact is te vergelijken met een leger of een kostschool, grote
mate van uniformiteit, oncontroleerbare groepsdynamiek en onderdrukking of zelfs
eliminatie van wat afwijkend is. Hoe realistisch zijn fysiek identieke klonen eigenlijk?
Bij het klonen van huisdieren bleken de eerste gekloonde poezen een heel ander
vachtpatroon dan de originele poes te hebben gekregen. Jonge kinderen maken nog
geen onderscheid tussen fantasie, droom en realiteit. Een ‘imaginary friend’ kan heel
overtuigend zijn. Hoe denken kinderen over klonen?, niet gehinderd door sociale
conventies.
Betreft kunstenaars: Anje Roosjen, Lisa Holden
Data: lezingen en debatten 30 september en 1 oktober, onderzoek 3 t/m 7 oktober,
film: Boys from Brazil
Art as knowledge
Een andere benadering van samenwerking tussen kunstenaars en wetenschappers.
Naast de mogelijkheden die kunst biedt omtrent beeldvorming, kan zij ook (opnieuw)
gewaardeerd worden vanwege de meer holistische of alchemische zienswijze. Een
benadering die binnen de wetenschap minder geoorloofd is dan binnen de kunst.
Betreft: Roe Cerpac, Anje Roosjen
Data: lezingen en debatten 7 en 8 oktober, onderzoek 10 t/m 14 oktober
8 oktober: lezing prof. dr. Hub Zwart in het kader van ‘Art as knowledge’
De verhouding tussen kunst en genomics: is er een toenadering mogelijk?
Data: afsluiting, eindpresentatie, lezingen en slotdebat 15 oktober
Periode 1 september – 16 september: opstartfase onderzoeksproject, alle onderwerpen
zijn mogelijk.
Opening 16 september: groepstentoonstelling, lezingen, voornemens
Kunstenaars, wetenschappers en andere deelnemers worden aangemoedigd om hun
ideeën, reflectie op de onderwerpen, voorstellen en data van aanwezigheid te
versturen per e-mail. Deze gegevens worden dan gepubliceerd op de website, voor
anderen om er op te reageren en om effectief interessante matches te kunnen maken.
1.b. Achtergronden
Waarom is er vanuit de wetenschap behoefte aan beeldvorming en verkenning van
toekomstscenario’s? Is beeldvorming en speculatie over de toekomst niet het terrein
van ethici en filosofen, wordt dit dus binnen de wetenschap zelf geregeld?
Ontwikkelingen binnen de wetenschap zoals globalisering, toenemende economische
belangen bij (bèta)wetenschap en technologie en enorme complexiteit/grootschaligheid
van onderzoek maken dat er discussie is ontstaan over bio-ethiek. De kloof tussen
bètawetenschappers en wetenschapsfilosofen/ethici is gegroeid door deze
ontwikkelingen. Het ontstaan van nieuwe specialisaties op het grensgebied van
wetenschap, technologie, cultuur, ethiek en filosofie zijn hier het gevolg van.
De behoefte aan ethische standpunten over zaken als klonen, kunstmatige intelligentie
en nanotechnologie is urgent. Zowel vanuit de wetenschap (individuele onderzoekers
moeten moraal gezien achter hun werk staan, ook al zijn zij een klein radertje in een
enorm systeem) als vanuit de maatschappij (de introductie van nieuwe technologieën
vereist het innemen van nieuwe standpunten).
Het bepalen van ethische normen gaat gepaard met het speculeren over de toekomst.
Beelden spelen hierbij een belangrijke rol, net als metaforen in taal. De impact van
science fiction alleen al onderstreept deze functie. Publieke discussies over klonen gaan
vrijwel altijd gepaard met waarschuwende opmerkingen over Brave New World of Boys
from Brazil (boeken die je niet hoeft gelezen te hebben om te weten dat ze weinig
goeds voorspellen). Gezien deze invloed is het denkbaar dat wetenschappers en
kunstenaars elkaar wel eens nodig zouden kunnen hebben bij de beeldvorming van de
toekomst.
Kunnen kunstenaars een bijdrage leveren in een ethische discussie? Hoe verhoudt
esthetiek zich tot ethiek?
Een esthetisch oordeel (of iets mooi is bijv.) kan nooit empirisch bewezen of weerlegd
worden. Esthetische uitspraken zijn waar noch onwaar. Het zijn normatieve uitspraken,
over wat wenselijk zou zijn en niet over wat feitelijk is (normen in plaats van feiten).
Esthetische uitspraken zijn net als morele uitspraken waardeoordelen. Belangrijk is
echter dat deze oordelen niet misbruikt worden in elkaars plaats. Zo is het mogelijk om
een kunstwerk te gebruiken door onder het mom van esthetiek eigenlijk een ethisch
oordeel te verkondigen.
Kunstenaars hebben echter het grote voordeel van relatieve ‘creatieve’ vrijheid die hen
door de maatschappij is toegestaan, waardoor zij ruimte hebben om uitspraken te
doen die soms onzinnig lijken, tegen alle wetten ingaan, maar wel buiten de gebaande
paden doen treden. Door de visuele beelden hebben zij een krachtig instrument om de
gevoelens en opinie van het lekenpubliek te bespelen, wat vaak effectiever is dan de
cijfermatige uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek.
2. Werkwijze
Gedurende zes weken wordt er aan een installatie in de projectruimte gewerkt. Dit
betekent dat de kunstenaars bestaand werk meebrengen en op basis van nieuwe
inzichten, samenwerking en reagerend op aanwezig werk, nieuw werk maken in de
projectruimte. De gehele ruimte kan hiervoor worden gebruikt, waardoor de ruimte als
totaalinstallatie ervaren kan worden. Op basis van voorbereidende bijeenkomsten
worden deelprojecten opgezet, waarin kunstenaars kortstondige samenwerking kunnen
aangaan en in de projectruimte, voor publiek toegankelijk en inzichtelijk, tot nieuw
(site-specific) werk komen. Door bemiddeling van het Arts and Genomics Centre 1 is het
mogelijk om wetenschappers uit te nodigen om te reflecteren op het werk(proces) en
wellicht te komen tot nieuwe inzichten.
Doordeweeks heeft de projectruimte het karakter van een open studio, waar gewerkt
wordt terwijl publiek kan toekijken en reageren. Inzicht in het proces en het ontstaan
van nieuw werk kan interessant zijn voor de bezoeker en het begrip en waardering
voor hedendaagse kunst vergroten.Aan het eind van de week zijn er meer expliciete
publieksactiviteiten, zoals de presentatie van de resultaten, lezingen/discussies en een
filmprogramma.
Een deel van de projectruimte is ingericht als een ‘vaste’ groepstentoonstelling, aan de
hand waarvan bezoekers zich verder kunnen oriënteren op de lopende projecten. De
officiële opening zal 16 september plaatsvinden, wanneer het project niet meer in een
prematuur stadium is en er meer te zien is. De afsluiting van het project zal ook het
karakter van een ‘opening’ hebben.
1
Het Arts and Genomics Centre is onderdeel van een breed multidiscipliniar onderzoeksprogramma, uitgevoerd door de Universiteiten
van Amsterdam, Leiden en Maastricht. Het onderzoeksprogramma, getiteld New Representational Spaces: Investigations of Interactions
Between and Intersections of Art and Genomics, poogt in de eerste plaats de unieke rol beschrijven en analyseren die beeldende kunst kan
hebben in de kritische evaluatie en disseminatie van de resultaten van genomics onderzoek. Daarom willen zij kunstenaars, genomics
onderzoekers en kunsthistorici samenbrengen om de interacties en overlappingen van kunst en genomics te onderzoeken.
In samenwerking met het Arts and Genomics Centre is gewerkt aan een opzet voor
een lezingen- en discussieprogramma, wat zowel publiek uit de buurt als wijdere
omstreken zal aantrekken.
Er is een filmprogramma opgezet met bijzondere (science fiction) films over klonen,
zoals Gattaca, A.I., Boys from Brazil, Stepford Wives en Solaris. Het filmprogramma is
vrij toegankelijk en zal ook publiek (ook juist uit de buurt) trekken dat misschien nog
een drempel voelt voor een kunstproject maar wel naar de film komt en zodoende toch
betrokken raakt bij het project.
3. Projectruimte Retort
Retort is een kunstverzamelgebouw met een projectruimte en ateliers in beheer van de
Stichting Gerrit van der Veen. De projectruimte biedt een plek waar kunstenaars
kunnen samenwerken in projecten, ideeën kunnen uitwisselen, een dialoog kunnen
voeren over hedendaagse kunst en waar het publiek betrokken wordt bij het
‘kunstproces’. De projectruimte doet dienst als werkplaats, platform, kantoor,
laboratorium.
Retort streeft naar ‘work in progress’, waarbij meerdere kunstenaars en
kunstdisciplines samenwerken en de dialoog tussen kijker/buurtbewoner en
kunstenaar, tussen kijker en kunstwerk en tussen diverse kunstenaars gestimuleerd
wordt. De projectruimte is minimaal twee dagdelen per week toegankelijk voor publiek
(vrijdag en zaterdag).
Adres: Aalsmeerweg 103, 1059 AG Amsterdam www.retortproject.nl
4.a. Deelnemende kunstenaars
Wim Hardeman, Lorene Bourguignon, Silvia B, Lisa Holden, Chrystl Rijkeboer, Netty
van Osch, Roy Cerpac, Shunji Hori en Anje Roosjen zijn de kunstenaars die het
kernteam vormen, zowel voor het onderzoek als in de groepstentoonstelling.
Met name in de USA, UK en Australië is er een beweging in de kunst waarneembaar die
als bio-genetische kunst kan worden aangemerkt. Deze kunstenaars werken met
levende materialen en daadwerkelijke DNA wijzigingen. Een bekend voorbeeld is het
lichtgevende konijn Alba van Eduardo Kac, een werk waarmee hij de sociale implicaties
van bio-engineering aan de orde wil stellen.
Kloone4000 presenteert kunstenaars die minder expliciet shockerend werk maken,
maar waarvan duidelijk is dat zij enerzijds gefascineerd zijn door de
(toekomst)beelden en mogelijkheden van voortschrijdende technologie en wetenschap,
anderzijds ook in de totstandkoming van hun werk methodes toepassen die tot voor
kort onvoorstelbaar waren, zoals computermanipulatie en gebruik van digitale media.
Het werk bestaat uit schilderijen, tekeningen, keramiek, installaties, fotografie,
vormgeving, video, discussie en ontmoetingen.
Deze kunstenaars zijn verbonden door onderwerpen als:
-herhalingen;
-vervormingen;
-identiteit en projectie van identiteit;
-verhouding van het individu ten opzichte van de massa;
-anonimiteit en de veranderingen in communicatie;
-perfectionering van het lichaam en schoonheidsidealen;
-de kracht en magie van visionaire toekomstbeelden
-haast onopvallende toepassing van moderne media.
4.b. Deelnemende wetenschappers
Deze lijst van deelnemende wetenschappers is nog niet volledig, het actuele
programma staat op de website www.kloone.anjeroosjen.com.
o
o
prof. dr. Inez de Beaufort (bijzonder hoogleraar medische ethiek, Erasmus
Universiteit Rotterdam) zal een lezing geven.
dr. Miriam van Rijsingen (Kunsthistorisch instituut, Universiteit van Amsterdam)
zal een lezing geven.
o
o
o
o
o
o
dr. ir. Martijntje Smits (Technische Universiteit van Eindhoven, techniekfilosofe)
zal 16 september in debat gaan en 17 september een lezing geven over
‘Monsterbezwering, de culturele domesticatie van nieuwe technologie'.
drs. Frans Meulenberg (wetenschapsjournalist en medewerker afdeling filosofie,
medische ethiek en geschiedenis van het Erasmus Medisch Centrum) zal een
lezing geven.
dr. Bertus Beaumont (Evolutionary Genetics and Microbial Ecology, University of
Auckland) is online aanwezig met een weblog (reflectie en vraagbaak).
prof. dr. Robert Zwijnenberg (professor Kunstgeschiedenis in relatie tot
wetenschap en technologie, Faculteit der Kunsten, Universiteit Maastricht en
Faculteit der Kunsten, Universiteit Leiden) zal een lezing geven.
prof. dr. Jose van Dijck (hoogleraar Televisie, Media en Cultuur, vakgroep Filmen Televisiewetenschap, Universiteit van Amsterdam), zal een lezing geven
naar aan leiding van de film Gattaca.
prof. dr. Hub Zwart (hoogleraar filosofie aan de Faculteit Natuurwetenschappen,
Wiskunde en Informatica van de Radboud Universiteit Nijmegen, hoofd van de
Afdeling Filosofie & Wetenschapstudies en directeur van het Centre for Society
& Genomics) zal een lezing in het kader van Art as Knowledge geven op 7
oktober.
5. The Arts & Genomics Centre
In samenwerking met het Arts and Genomics Centre is gewerkt aan een opzet voor
een lezingen- en discussieprogramma.
The Arts & Genomics Centre (TAGC) heeft als doel om de wisselwerking tussen en de
doorsnijding van kunst en genomics te bestuderen en te stimuleren, door middel van
symposia, tentoonstellingen en samenwerkingsprojecten tussen kunstenaars en
genomicsonderzoekers. The Arts and Genomics Centre zal zo vanuit de specifieke
invalshoek van ‘genetische’ kunst bijdragen aan het publieke debat over genomics en
aan de sociale en culturele inbedding van genomics.
Zij heeft de overtuiging dat de wetenschappelijke vragen die in het genenonderzoek
een rol spelen, zoals vragen rondom identiteit en uniekheid van het individu,
menselijke vrijheid en ethiek, ook een rol spelen in veel contemporaine kunst die zich
op een of andere manier bezighoudt met het genenonderzoek. Alle denkbare kwesties
worden in kunstprojecten aan de orde gesteld, zoals erfelijkheid, identiteit, ouder
worden, ‘designerbabies’, klonen, overbevolking, oorlogvoering en commercie (de
biotechmarkt).
Contactpersoon: Helen Chandler, website www.artsgenomics.org