De Kreta crash

r
\ /--)
,Èt.
Tl .T>
LJ
r J r - \
.-\ p
1'U
jooÍ
7
Gedoemde MiddellondseZee De AÍrikoonse
pool, meï doqrop Afrikoen heÍ AÍobsche
schiereilond,migreeriol ru m zestigmiljoen
joor nooÍ het noorden.De Europese plqqt beweegt het sneisï
ó0m loenloor
zuidwoodsin hel Egelschegebled.
Dooromzol de lvliddellondse
Zee ols
eersle bU Griekenlond worden
dichtgedrukï.De rode punt
komt uit bij Kreto.
-40 miljoen joor
50 miljoenjoor
De Kreto-cros
De Middellondse
Zeegoot verdwijnen,Met viercentimeter
per joor schuivenEuropo en Afriko noor elkoor toe.
Doordoorvinden telkensoordbevingenploots die veel
slochtoffers
moken,moor kunnenwe ook sïeedsbeterzien
wot er diep in de Aorde gebeurt,
NoluuÍwelênschop
& TechniekI l,bn,dti2uu..
Antrcnieka
udnRoeket
lomogrofie heefi een
Scheuíendeplolen De seismlsche
nieuwÍenomeen onïdektreen onderduikendeliïhosfeerplool die oÍbreeK, leidttot versneldeopheffingoÍ dqljng
von het londschop.DooÍ de scheuÍkomï het montelmoieriool dichl qqn heï qordoppervlok,wot tot vulkonisme
v€ftn€ld leidt.ZoontstooteenVulkoonols
ornhoog
de Êtnoop Sicilié.He1sïerreïjegeefi het punt oon
wooÍ de konsop ooÍdbevingenhel grooïstis.
A VLlbenoL Foc! iê i êêoweiênschoppon, un vê6 iêft uTÍêóhr.
HooÍd von onrusll\y'eerdon vijftgduizendoordbevingenzijn
gede qfgelopenveeriigjooÍ in het Middellqndse-Zeegebied
Íegisireerd,In Griekenlqnden TuÍkijekomende meesleen hevigstebevingenvooÍ. Elkslipjeiséén oqfdbeving,
De afgelopenveertigjaar zijn meer dan
bul liggen,komen vrijwel zeker ook aan
vijftigduizend aardbevingengeregisde beurt," zegt RirusWortel, geofisicus
treerdin en rond het Middellandse-Zee- aande ljniversiteit (Jtrecht.
"Dat zou over
gebied.GriekenlandenTurkije worden
enkeletientallen
jaren kunnen gebeuren,maarmisschien
het meestgetroffen, maar de bodem onder Italië is ook allesbehalve
rustig.Real veel sneller."
cente aardbevingenwaarbij slachtoffers
Andersdan in de meesreaardbcvielen vonden plaatsin Marokko bij de
vingszones,is in Noord-Turkije een duibadplaats
Al Hoceima in februari 20114
delijkpatroonin de seismische
acrivireit
(6,5 op de schaalvan Richter, meer dan
waar te nemen.De epicentrabewegen
vijÍhonderd doden) en in 1999in de rezich vanooscnaarwesten de contacrgio van lzmit, het industriêlehart van
zone is smal.Dat is karakteristiekvoor
Tirrkije even ten oostenvan Istanbul.
een transformbreuk:de breukvlakker'
Door de kracht van de beving (7,4 op de schuivenhorizontaallangselkaarheen.
rchaalvanRichter; en de vaak'lecht ge- De platenkunnen zo veel spanningopconstrueerdegebouwenkwamen 18.000 bouwen en daaromzeerkrachtigeaardmensenom het leven en raaktener
bevingenveroorzaken.Ook de beruchte
45.000gewond.
San-Andreasbreuk
langsde kust van CaDe bron vanal dir tekton:schgelifornië is een transformbreuk.
"Aardbevingen
weld is het over elkaarheen schuiver'
z:.;
niet
n ergenJijk
van twee grote aardschollen,
de Eurte voorspellen,"zegtWortel."Zelfs inJaaziatischeplaat die drie centimeterper
pan lukt dit niet, terwijlJapanseseismojaar naarhet zuidengaar.overde AÍrilogen enorm veel metingenverrichten."
kranseplaarheendie eencenrimeterper Japankreegin het najaarvan 2004 te
jaar naarhet noorden opschuift.Zo
makenmet een serieaardschokken.
Het
wordt de MiddellandseZee, het restant
seismischactievegebiedis hier veel difvan de Neo-TethysOceaandie ooit de
fuserdan in Turkije omdat het een subAtlantische
met de StilleOceaanverductiezonebetreft,waar een oceanische
bond,langzaammaarzekerdicht geplaat onder een continentaleplaat
drukt.
schuift.Wortel:"De aardbevingshaarden
Seismologenzijn er zekervan dat
in een subductiezoneliggen op de grens
het dramabij Izmit voor de Tirrken niet
tussende rwee lithosfeerplatenofdieper
het laatstezal zijn. Izmit ligt langsde
in de aarde.in de ondergedoken
plaat.
Noord-Anatolischebreuk,een actieve
Het is erg moeilijk om in zo'n brede
breuklijn die de grensvormt tussende
contactzone
eenpatroonin de seismrAnatolische
microplaar(waarop
Turkije
scheactiviteit te herkennen".
ligt) en de Euraziatischeplaat."De delen
van de breuk die in de buurt van Istarr-
\rrvrvy.nqlulech.nl
E
PC
i,9
PÍé-Himoloyo Ook in het Middelzijn veel aardbevingen
landse-Zeegebied
gerelateerdaaneen subductieproces.
De
Afrikaanseplaatnadet de Euraziatische
plaat hier met een snelheidvan vier centimeter perjaar.Dat procesis al ruim zestig miljoen jaar aande gang.Geologen
denkendat de Euraziatischeplaat onder
Spanjeen Frankrijk momenteelvrijwel
stil ligt. Daarom komen in dit gebied
nauwelijksaardbevingenvoor.
Vir Gibrairarloopcde subductiezone langsNoord-Afrika (waarhij niet
ofnauwelijks meer actiefis) naar Zuidltalië en vervolgensvia de ruggengraat
van Italiê naar de Alpen. Langsde oostkust van de AdriatischeZee loopt hij
naarWesr-Griekenland
en volgt een gebogen lijn via Kreta en Cyprus richting
Ti.rrkije.
"De meestesubductiezooes
op
Aardeliggen onder water.Dat maakt het
Middellandse-Zeegebied
zo uniek voor
geologenen geofisici,"zegt geoloogJohan tenVeen,die promoveerdeop de
plaattektoniekin het gebiedrondom
vangeKreta.Hier is het voorstadium
zichrbaer."Dit
gebiedir
bergtevorming
een natuurlijk laboratodum om het subductieproceste bestuderen.De bodem
van de voormaligeNeo-Thetys Oceaan
is nu volledig onder Europa geschoven.
Alleen ten 2uidoostenvan Kreta treffen
we nog een oud stukje oceaanbodem
aan.De volgendestapis dat het Europeseen Afrrk::nsecontinenttegenelkaaraanbotsenwaardooreen nieuw ge
bergte ontstaat.Wekunnen wel stellen
55
R
èË
E
E
ii
i
iÈ
b
E
s=Roll-bockAs een oceqnischeplootiegen een continentqle ploqt oqnboïst zol de zwoordereoceonische korsi
wegzqkkenin de montel.Het 'knikpunt'
von de oceonische koÍslverschuiÍ dooÍdooÍ noor de oceoqnkonï (in
de figu!r nooÍ links).Hel continenïolegebied lussende
twee ploÍen volgt deze beweging,rekl uit en doolt. Zo is
de EgeischeZee met de Griekseeilonden ontsloon.
VroegeÍlog dii hele gebied boven woler
dat het Middellandse-Zeegebied
zich in
eenpré-Himalaya-fase
bevindt.Over, ik
doe een gok, twintig miljoenjaar heeft
zich tussenEuropaen Afrika een berg
kerengevormd.vergelijkbaar
met de Himalayatoen India 55 miljoenjaargelcden botstemet Azië."
"Afrika en Europa naderen
elkaar
het.nelsrtu<sen
Griekenlanden de Libischeprovincie Cyrenaica,"aldusTen
Veen."Kreta is een goedekandidaatom
alseerstetegenhet Afrikaansecontinent
te botsen. Hoe langdrr nog.,aldurenis
een eenvoudigerekensorn.Het Egeïsche
gebiedbeweegtmet 3,5 centimeterper
jaar naarhet zuidwesten,zo hebben
CPS-nreringen
uitgewezen.
AI'rikadrijÍr
éen
cenrinreteÍ
náár
h(t noor3aarhjk'
den.De af.tandtus.enKrecaen Libië is
circa driehonderdkilon-reter,duszal de
crashnog zevenmiljoen jaar op zich laten wachten.
8
P 2oo
E
{ o *
q
ó
5 , o
6
ó
:
GPSDonkzijdeGPS-soïellieiên
kunnende bewegingenin heï Egelsche
gebied zeer nouwkeurigin koori gebrochï worden. De pijlen geven
rlchtingen snelheid(lengtevon de pijl)von de verschuivingoon.
Push qnd pull De drijvendekrachten
achterde relatiefhoge migratiesnelheid
van het Egeiichegebiedzijn de pr.rrh
(druk) vanuit de Anatolischemicroplaat,
waaropTlrkije ligt, die ten opzichtevan
de Europeseplaat een eigen koers volgt,
en de pali (treklrachtTrrnuit de weg
zakkendeAfrikaanseplaat.Door dit rollback principe schuift Kreta veel sneller
naarhet zuiden dan de andereGrieksc
eilanden.Het huidige Griekselandschap
r\ voor eenbelangrijkdeeldoor dezr
'rektektoniek'bepaald.
De motoÍ achterde westwaartsc
bewegingvan de Anatolischeplaat is de
Ar.rbische
microplaat(hermicroconrinent met landenals Saoedie-Arabië,
Syrië en [rak) die tot het Laat-Mioceen
één geheelvormde met de Afrikaanse
plaat.De Arabische
plaatontkoppcldc
zich tussentien en vijf miljoen jaar
geledenlangseen transformbreuk(waar
nu de Rode Zee ligt). De Middellandse
Zee vormde zich toen Arabië vastliep
tegenTirrkije en hiermee de doorgang
tussende AtlantischeOceaanen de
Neo-TethysOceaanblokkeerde.Ook de
Zwarte Zee en de KaspischeZee zijn
restantenvan die oudeTèthysOceaan.
Vulkoqnmysterie "We weren regenwoordig steedsmeer van wat er zich diep
in de Aardein de subductiezones
aÊ
\peelt."zegrWortel." Na circavijhienjaar
zijn seirmologen
door rniddelvansersmischetomografie,het onderzoekenvan de
driedimensionale
rrrucruurvande on
dergrond,in staatde aardboltot duizenden kilometersdiep in kaart te brengen."
De seismirche
golvendie;rrdbevingen produceren,hebbeneen hogere
voortplantingssnelheid
naarmatehet ge
steentewaar zij doorheengaaneen hogeredichtheid heeft,zoalsde kouderelithosfeerplatendie de warmeremantel
Wormen koud Veriicoledoorsnedevon de ooÍdmonlel ondeÍ ZuidItolië.Aordbevingsgolvenplonten zich in koudeÍe, dichtere delen
vqn de qorde snellervoort dqn in worme delen mel een logeÍe
dichfheid. Zo kon de posilie von een ondergedoken oceonische
ploot in de oordmonïelworden vqsïgesÍeld,Rechïsonderisde ondergedoken(blquwe) ploot onderbrokendoor (rood, dus wormer)
monielmoleriool.Linkslooplhel blouwe vlokweldoor en isde ploot
dusnog inïqct,
De roze lijnenboveningeven de ploolgÍensoon, de
qoÍdbevingen,De kleuÍbolkonwitte stipjeszijngeregistreerde
derin geefl de qfwijkingvon de gemiddelde selsmische
vooriplanlingsnelheldweer Diepie in kilometers.
Noluurwelenschop& Têchniek I febnaïí 2oos
"Hct Middellandse
Zeepebicd
beuindtz'ichntr í11
"
empró-Hirnalayd
fase.
induiken. Met de dichtheid verandert
ook de brekingsindex van seismische
golven, zodat ze van richting veranderen
als ze van de ene soort gesteeentenaar
een andere oversteken. Duizenden meet
Itrtrons verrpreidover de aardbol moni-
seismischemeetgegevens anomalieën op de voorspellingen van dit standaard
model. Meetgegevens die hiervan afwr1ken zeggen iets over de aard van de materie waardoor de golven zich hebben
voortgeplant."
toren seismischegolven, en al die gegevens samen leveren als het ware een
CATlscan van de Aarde op.
Zo hebben geofrsici een stan-
Dankzij de seismischetomografie
is in het Middellandse-Zeegebied een
nreuw Íenorrren ontdekt. Orrder It.rlië
blijkt de ondergedoken Afrikaanse plaat
daardmodel voor de Aarde kunnen opstellen dat de relatie aangeeft tussen de
voortplartingssnelheid van aardbevingsgolven en de diepre.Plorselingeovergangen in de voortplantingssnelheid (dis-
op verschillende plaatsen te zijn afgescheurd. Dit heeft in bepaalde gebieden
tot een versnelde ophelling ofdaling van
het aardoppervlakgeleid.ln Zuid ltalië
continuiteiten) treden op tussen aardkorst en mantel, op de grens van nantel
en kern en op de grens van lithosfeer en
asthenosfeer(het plastischer deel van de
aardmantel waarop de lithosfeerplater
drijven). Ook op 400 en 670 kilometer
diepte zijn discontinuïteiten aangetoond
die zoudrn wijzen op een verrndering in
de kristalstructuur van mineralen.
"Bij
dit standaardn.rodelhoren
voorspellingen voor de reistijden van
golven van een bron (aardbeving) naar
een waarnemingsstation (seismograaÍ)",
legt \Vortel uit."De seismischetomografie maakt gebruik van de afwijkingen van
liggen op bijna één kilometer hoogte
fossiele stranden van ongeveer één miljoenjaal oud. Zonder de versneldeop'nororale
heÍhng:rlsgrrolg v.rn
tekconiek zou dat hooguir enkele honderden
neters geweest z{n.
Als een lithosfeerplaat albreekt
valt daar de trekkracht weg en veert het
landschap weer op. Onder Kreta is de
uegzinkende phrt nog wcl rntrct en is
de roll-back nog in volle gang.
"Het
is interessanton wat zich
diep in de Aarde afpeelt in verband tc
brengen met geologische processenaan
"Het
het aardoppervlak," aldus Wortel.
te makenhebben."VulkanenalsSantorrnr
in Griekenlanden deVesuviusop het
va'reland
vanItaliëIiggenop de overschuivende,
Europeseplaat.Dezevulkanen ontstaanomdat de onderschuivende
plaatop eenbepaaldediepte smelten het
magmanaarboven een uitweg zoekt.
De Ernr op Siciliëligcop de Alriplaaten dusop de onderschnikaanse
vendeplaat,wat betekentdat die een andereoorzaakmoet hebbendan het vulkanismein Santorinien van deVesuvius.
"Mogelijk ligt onder de Etna eeningewaardoor
scheurdesubductieplaat
magmakan opstijgen.\!e zijn dit nu samen met vulkanologenaanhet uitzoeken. Ook zijn we de restantenvan de
meer dan 150 miljoen jaar oude oceaanbodem van deTèthysOceaanop het
spoorgekomenin de aardmantelonder
de Himalaya.Vijfgeologischerecongaanwij
structiesvan dit subductieproces
gegevens
nu met recentegeofysische
I
toetsen."
lnÍoÍmoliê
lJïÍechls
cenlÍumvoorgeowetenschoppen
wwwucgeo,nl
was bijvoorbeeld lange tijd onduidelijk
ruet rvelk rype vulkanisme we op Siciliê
SubducliszoneDe oceonischeploot in de
Mjddellondse
Zee s nu geheelonder de
Europeseploot veÍdwenen. Hel overligt dicht bij AfÍiko. De
schuivingsÍronï
plooende sedimentloogop de zeeboZeerug
dem vormt de Í\,4iddellondse
9
p
www.nolulech.nl
57