Hoofdstuk 9 De tijd van de wereldoorlogen

Hoofdstuk 9 De tijd van de wereldoorlogen
Introductievragen
Voor je begint
1
a
b
De Eerste Wereldoorlog begon in 1914 en de Tweede Wereldoorlog (tevens de laatste)
eindigde in augustus 1945, na de atoombommen op Japan.
Het interbellum duurt van 1918 tot 1939.
2
Bij dit tijdvak:
Adolf Hitler – Duitsland
Franklin D. Roosevelt – Verenigde Staten
Anne Frank – Nederland (Duitsland)
Josef Stalin – Sovjet-Unie
Franz Ferdinand – Oostenrijk-Hongarije
Lenin – Rusland (Sovjet-Unie)
Woodrow Wilson – Verenigde Staten
Koningin Wilhelmina - Nederland
3
a
b
c
d
e
4
a
b
c
d
e
f
g
Totalitaire staat: een land waarin alles, zelfs het privé-leven van mensen door de staat wordt
beheerst. Zaken als media, economie, wapens en politiek worden gecontroleerd door de
machthebbers.
Propaganda: reclame maken voor een partij of idee, waarbij de tegenpartij vaak met onware
en onbetrouwbare argumenten wordt zwartgemaakt.
Antisemitisme: vijandigheid tegen joden.
Genocide: volkerenmoord.
Ideologie: een verzameling bij elkaar horende ideeën over hoe de ideale samenleving er moet
uitzien.
communisme
nationaalsocialisme en fascisme
nationaalsocialisme
communisme, nationaalsocialisme en fascisme
communisme
nationaalsocialisme
nationaalsocialisme en fascisme (ten tijde van Stalin ook: communisme)
Instapverhaal: Gemanipuleerde werkelijkheid
5
a
b
c
Eigenlijk was het gebouw van de Rijksdag, het oude Duitse parlement, een merkwaardige
keuze, want het stond niet symbool voor nazi-Duitsland, maar juist voor de verdwenen
Duitse democratie.
De foto van Jevgeni Chaldei stond eerst symbool voor de overwinning van de Sovjet-Unie
op nazi-Duitsland.
Toen de onechtheid van de foto was onthuld, stond hij ook symbool voor iets anders: de
leugens van de totalitaire regimes.
Kijken op de kaart
6
a
b
Bijvoorbeeld: de meeste landen op de kaarten hebben aan beide wereldoorlogen meegedaan.
Kaart 9.3 gaat over de Eerste Wereldoorlog en daarin deed bijvoorbeeld Japan mee aan de
kant van geallieerden. Kaart 9.4 gaat over de Tweede Wereldoorlog en daarin streed Japan
tegen de geallieerden.
 Wolters-Noordhoff bv
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
1
Tijdbalk
7
Mussolini kwam enkele jaren na afloop van de Eerste Wereldoorlog aan de macht, Hitler enkele
jaren na het begin van de grote economische crisis. Een verband lijkt er dus wel te zijn.
Het tijdvak
8
In die discussies wordt men name gewezen op wat er voor en in de Tweede Wereldoorlog met de
joden gebeurde. De Duitse nationaalsocialisten gingen over tot discriminatie, vervolging en
volkerenmoord op de joden.
De wereld
9
-
De Europese landen werden door de wereldoorlogen verzwakt en geruïneerd.
De VS ontwikkelden zich tot de sterkste economische, politieke en militaire macht ter
wereld.
Door de Tweede Wereldoorlog kwam de dekolonisatie van door Europa overheerste landen
op gang.
Europa
10
Drie voorbeelden:
Na de Eerste Wereldoorlog ontstond in de voormalige Oostenrijks-Hongaarse en Russische
rijken een groot aantal onafhankelijke staten.
In 1922 werd onder leiding van Kemal Atatürk in de resten van het Osmaanse rijk de
republiek Turkije gesticht. Atatürk koos voor modernisering en verwestering.
Onder Stalin vond in de Sovjet-Unie een snelle industrialisatie plaats.
Nederland
11
a
b
Verzuiling.
De verzuiling was niet algemeen verbreid in de wereld. In België en Oostenrijk bestond iets
dergelijks, maar in andere landen niet. Nederland kende veel verschillende
levensbeschouwingen die langs elkaar leefden. In andere landen kwam dat niet zo voor.
Heden en verleden
12
2
Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:
Afgezien van het laatste tijdvak (televisie en computer) zal dat inderdaad zo zijn. Er leven nu nog
mensen die in dat tijdvak zijn opgegroeid en het actief hebben beleefd. Wat zij hebben
meegemaakt, is ook van invloed geweest op de manier waarop zij hun eigen leven en de
samenleving hebben ingericht.
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
 Wolters-Noordhoff bv
9.1 De Eerste Wereldoorlog
Verwerkingsvragen
Enthousiasme
1
a
b
2
-
De aanleiding voor de Eerste Wereldoorlog was de moord op de kroonprins van OostenrijkHongarije en zijn vrouw door de Servische nationalist Gavrilo Princip in Sarajevo.
- De grote landen waren tot de tanden toe bewapend met steeds dodelijker wapens
De industriële revolutie bracht ook een ongekende vernietigingskracht voort
Overal heersten nationalistische gevoelens
Europa raakte steeds meer verdeeld in twee vijandige blokken van
bondgenootschappen
Velen vonden oorlog helemaal niet vreselijk
Veel politici en generaals vonden oorlog een geschikt middel om de nationale zaak te dienen.
Veel gewone mensen wilden hun vaderland dienen en als overwinaars terugkomen.
Loopgraven
3
Vanaf het begin deden alle grote Europese mogendheden mee en op den duur raakten bijna alle
Europese landen erbij betrokken. Door het moderne imperialisme bleef de oorlog niet tot Europa
beperkt. Troepen uit de koloniën vochten mee op de Europese slagvelden en er werd ook gevochten
in Afrika, het Midden-Oosten en Oost-Azië.
4
a
b
5
a
b
In het westen rukten de Duitsers via België snel op. Het offensief stokte 30 kilometer voor
Parijs, waarna in Noord- en Oost-Frankrijk een uitzichtloze loopgravenoorlog ontstond.
In het oosten, waar de Duitsers en Oostenrijkers tegen de Russen en de Serviërs vochten en
in het zuiden, waar de Britten op de Duitse bondgenoot Turkije stuitten, was meer beweging,
maar ook daar bleef een beslissende doorbraak uit.
De legerleiding was onverschillig over mensenlevens. Het enige doel was zoveel mogelijk te
doden. Om een doorbraak te forceren werden af en toe grote aanvallen uitgevoerd. De
vijandelijke linies werden dan eerst dagen- of wekenlang van afstand beschoten. Als de
generaals dachten dat de tegenpartij voldoende was verzwakt, lieten ze hun soldaten de
loopgraven uitstormen om de vijand af te maken. Maar altijd weer bleek de verdedigende
partij in het voordeel. De offensieven leverden nauwelijks winst op.
De aanvallers werden massaal door vijandelijk mitrailleurvuur gedood.
Er werden nieuwe massavernietigingswapens ingezet.
Nieuwe wapens
6
-
7
Gifgas: al snel maakten beide partijen daarvan gebruik; er vielen wel veel doden en
gewonden, maar het bracht geen beslissing.
Vliegtuig en tank: zij waren technisch nog te beperkt; ze brachten geen beslissing.
Onderzeeër: was wel redelijk succesvol, omdat de Duitsers de Britse bevoorrading overzee
troffen, maar omdat ook neutrale schepen werden aangevallen, brachten ze de Verenigde
Staten in oorlog tegen Duitsland.
Met de onbeperkte duikbotenoorlog wilden de Duitsers de Britse bevoorrading overzee treffen.
Maar omdat de Duitse onderzeeërs ook neutrale schepen troffen, verklaarden de Verenigde Staten
hun de oorlog (onbedoeld gevolg).
 Wolters-Noordhoff bv
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
3
8
a
b
9
In het oosten: in Rusland brak een revolutie uit en nadat de communisten er de macht hadden
overgenomen, sloten ze vrede met Duitsland.
In het westen: de verse Amerikaanse troepen sloegen de Duitsers terug. De Duitse
legerleiding besefte dat de situatie hopeloos was. In november brak overal in Duitsland
oproer uit. De keizer vluchtte, de socialisten riepen de republiek uit en twee dagen later
tekende Duitsland de wapenstilstand.
Nederland was in de oorlog een neutraal land. Daar kon de keizer weinig gebeuren.
Oriëntatiekennis
10
Het westelijke front lag vanaf de herfst van 1914 muurvast. Om een doorbraak te forceren werden
af en toe grote aanvallen uitgevoerd. Maar altijd weer bleek de verdedigende partij in het voordeel.
De aanvallers werden massaal door vijandelijk mitrailleurvuur gedood. De offensieven leverden
nauwelijks winst op.
11
Voor de legerleiding van sommige deelnemende landen waren de soldaten maar getallen. Het doel
was om zoveel mogelijk soldaten van de vijand te doden door bijvoorbeeld kanonbeschietingen. De
vijand moest doodbloeden om zo de oorlog te kunnen winnen.
12
a
b
13
Met het gebruik van massavernietigingswapens is het geen ‘eerlijke’ strijd meer van man
tegen man. De oorlog wordt onpersoonlijker. Degene die ze gebruikt ziet niet meer wie hij
doodt en hoeveel man.
De massavernietigingswapens zijn bedoeld om zoveel mogelijk dood en verderf te zaaien.
Het gaat niet meer om de persoon van het slachtoffer. Hij of zij hoort slechts tot een bepaald
aantal dat is getroffen.
Je eigen antwoorden.
Bij afbeelding 9.5 moet het accent liggen op de betrokkenheid van de burgerbevolking.
Bij afbeelding 9.6 op de verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal (door
massavernietigingswapen)
Woodrow Wilson
14
a
b
15
4
a
-
Wilson wilde alleen meedoen als deze oorlog een eind aan alle oorlogen zou maken.
Het was in zijn ogen een gevecht van de democratieën tegen het autoritaire Duitsland.
Na de oorlog moest er peace without victory komen.
Alle landen moesten zich aansluiten in een volkenbond. De deelnemende landen
moesten beloven dat ze hun conflicten voortaan vreedzaam zouden oplossen.
Alle volkeren moesten zelfbeschikkingsrecht krijgen.
Na de oorlog kwam van zijn programma weinig terecht:
Al snel werd het weer oorlog en vanaf 1939 zelfs weer een wereldoorlog.
Kort na de Eerste Wereldoorlog nam het aantal democratieën af en ontstonden zelfs
totalitaire staten.
Duitsland kreeg de schuld van de oorlog, moest grondgebied afstaan en kreeg hoge
herstelbetalingen opgelegd.
Wel kwam de Volkenbond er maar de VS zelf werden niet eens lid. Wilson kreeg er in
eigen land onvoldoende steun voor en de VS besloten zich voorlopig niet meer met
Europa te bemoeien.
Het zelfbeschikkingsrecht gold niet voor alle volken, bijvoorbeeld niet voor Duitsers.
Wilsons programma werd slechts gedeeltelijk uitgevoerd: Wel kwam de Volkenbond er – de
voorloper van de huidige Verenigde Naties (overwinning), maar Duitsland kreeg de schuld
van de oorlog, moest grondgebied afstaan en kreeg hoge herstelbetalingen opgelegd. Wilson
vond dat de verliezers niet moesten worden gestraft (nederlaag).
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
 Wolters-Noordhoff bv
b
Nee, het schilderij benadrukt vooral de overwinning van de geallieerden op Duitsland.
Reflectie
16
a
b
c
Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:
Ja, deze afbeelding geeft goed weer dat het een loopgravenoorlog was, dat de aanvalstactiek
vooral die van een stormloop was en dat er tijdens die aanvallen veel doden vielen, omdat
een mitrailleur veel soldaten in korte tijd kon neermaaien.
Het is niet helemaal een neutraal beeld dat het schilderij geeft. We zien Britse soldaten op de
voorgrond die hun stellingen verdedigen tegen een stormloop van de Duitsers. De boodschap
is dat zij echte helden zijn voor het vaderland.
Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:
Ja, er vielen zeer veel slachtoffers en de afloop, met de Vrede van Versailles, was zo
ongelukkig dat die tot een nieuwe wereldoorlog leidde.
Samenvatting
17
a
b
Bij de oorlog van 1914 – 1918 was een groot aantal volkeren en meerdere werelddelen
betrokken.
Je eigen antwoord.
Daarin moet in elk geval staan dat bij de oorlog een groot aantal volkeren en meerdere
werelddelen betrokken waren. Bovendien eiste ze ongekende aantallen mensenlevens en
bracht verwoestingen op nooit eerder vertoonde schaal. Verder was het vooral aan het
westfront een uitzichtloze loopgravenoorlog.
9.2 De economische wereldcrisis
Verwerkingsvragen
Optimisme
1
a
b
In de VS geloofden velen dat de economie voortaan in een rechte lijn omhoog zou blijven
gaan. Armoede en gebrek zouden definitief verdwijnen. Dankzij de technologische
vooruitgang zouden de werkdagen korter en de lonen hoger worden.
Tientallen jaren was er al geen grote economische crisis geweest. In de jaren 1900-1914 en
de jaren 1920, de roaring twenties, nam de welvaart in de westerse wereld toe. Er was
nauwelijks werkloosheid en de lonen stegen fors.
Zwarte donderdag
2
a
b
c
Op 24 oktober 1929, Zwarte Donderdag, brak op de effectenbeurs van New York paniek uit.
De fors gestegen aandelenkoersen daalden ineens pijlsnel.
Drie oorzaken van de economische crisis:
De Amerikanen hadden massaal geld geleend om aandelen, huizen en auto’s te kopen.
De banken hadden veel te gemakkelijk geld verstrekt. Doordat ze hun geld nu niet
terug konden krijgen, gingen duizenden banken failliet.
De landbouw en industrie produceerden teveel: ze konden hun producten niet meer
kwijt.
Twee sociale gevolgen:
In 1932 zat een kwart tot een derde van de Amerikaanse beroepsbevolking zonder
werk. Er waren steden waar bijna niemand nog werkte.
Een stelsel van sociale zekerheid was er niet. Miljoenen wanhopige werklozen hadden
nauwelijks te eten.
 Wolters-Noordhoff bv
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
5
3
a
b
Er ontstond een sneeuwbaleffect. Vanuit de VS verspreidde de crisis zich snel over de
wereld.
Op deze twee manieren:
De handel in tropische producten daalde harder dan die in westerse
industrieproducten.
Bovendien beschermden de moederlanden hun eigen economie ten koste van de
koloniën.
Falend kapitalisme
4
a
b
c
5
a
b
c
De liberale economische politiek werkte niet meer. In het begin van de jaren 1930 hielden de
regeringen nog vast aan deze politiek van vrijhandel en staatsonthouding. Ze hoopten dat de
crisis dan vanzelf over zou gaan. Maar het werd alleen maar erger. In 1932 leek de hele
wereldeconomie tot stilstand te komen.
De nieuwe Amerikaanse president Roosevelt begon in 1933 zijn new deal uit te voeren. Dit
programma kwam erop neer dat de overheid op grote schaal ingreep in de economie. Zo
kwamen er sociale uitkeringen en stak de staat miljarden dollars in openbare werken. Dit
werkte wél.
In de New Deal greep de overheid op grote schaal in de economie in. De oude liberale
economie schreef echter staatsonthouding voor: de overheid mocht zich niet bemoeien met
de economie.
Daar had de staat de leiding over de economie krachtig in handen genomen en groeide de
economie in duizelingwekkend tempo. De Sovjet-Unie werd een industriestaat.
In 1933 kwam Hitler aan de macht. Ook hij gaf veel overheidsgeld uit, vooral aan
herbewapening en aanleg van autowegen.
De overheid vergrootte na de oorlog de greep op de economie en er kwam een uitgebreid
stelsel van sociale zekerheid.
Oriëntatiekennis
6
Voor de crisis heerste er optimisme en dachten velen dat armoede en gebrek definitief waren
verdwenen. Toen de crisis hard toesloeg en iedereen de gevolgen daarvan zag, overheerste het
pessimisme en leek het wereldkapitalisme ten dode opgeschreven.
7
a
b
8
a
b
c
9
6
a
De crisis duurde te lang. De overheden vonden het sociaal onaanvaardbaar dat velen
werkloos bleven en zelfs honger leden. Mogelijk vreesden zij bovendien opstanden.
Het welvaartsniveau was in de jaren dertig lager dan nu, dus mensen konden minder
bezuinigen. Bovendien waren geen sociale uitkeringen in het begin van de jaren dertig, die
een minimumbestaansniveau moeten garanderen. Die zijn er tegenwoordig wel.
Door de maatregelen van de New Deal gaf de overheid veel meer uit dan ze aan inkomsten
kreeg.
Roosevelt liet evenals de leiders van de Sovjet-Unie de overheid sterk in de economie
ingrijpen.
Een van deze redenen:
Bedrijven (productiemiddelen) kwamen niet in handen van de overheid, maar bleven
privé-bezit.
Bedrijven mochten nog steeds zoveel winst maken als ze wilden.
In de kapitalistische landen bleef de economische crisis voortduren. In de Sovjet-Unie
groeide de economie wel en had iedereen werk. Ook in het nationaalsocialistische Duitsland
verdween de werkloosheid.
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
 Wolters-Noordhoff bv
b
Democratische landen waren vrijwel allemaal kapitalistisch. Toen de regeringen van die
landen niet voor oplossing van de crisis konden zorgen, keken velen naar het communisme
of nationaalsocialisme.
10
Nederlandse boeren die suikerbieten verbouwden kregen subsidie, terwijl rietsuiker uit de kolonie
Nederlands-Indië van de Nederlandse markt werd geweerd.
11
a
b
12
De overheid greep in veel landen in de economie in. Daarmee verdween de volledig
vrijemarkteconomie die het kapitalisme vóór die tijd kenmerkte.
De werkloosheid was traumatisch voor de generatie die in de jaren 1930 jong was. De
herinnering eraan werkte lang door. Na de oorlog kwam er daarom een uitgebreid stelsel van
sociale zekerheid.
Op afbeelding 9.9 loopt een wanhopige werkloze met een bord rond waarop staat ‘Wie helpt mij
aan werk. Onverschillig wat.’ Dit is kenmerkend voor de crisis in het wereldkapitalisme die leidde
tot grote langdurige werkloosheid, ook in Nederland.
Hendrik Colijn
13
a
b
c
d
De vastberaden stuurman die Nederland door zwaar weer heenleidt.
Hij begon in de jaren 1890 als een spijkerharde beroepsmilitair in Nederlands-Indië. Daarna
vergaarde hij als topman van Shell een fortuin. In de jaren 1920 en 1930 torende hij in de
Nederlandse politiek ver boven de rest uit.
Hoewel hij zelf steenrijk was, vertelde hij anderen dat het allemaal nog best wat minder kon.
Werklozen kregen net voldoende steun om niet dood te gaan.
Ja, de stelling is juist. Hij benadrukte vooral dat de overheid moest bezuinigen. De overheid
moest minder uitgeven aan sociale uitkeringen.
Reflectie
14
Je eigen antwoord.
Het gaat vooral om de vraag hoeveel de overheid moet doen om zwakkeren te beschermen.
Samenvatting
15
a
Ingevuld schema:
<<<
1 consumptie (daalt)
2 investeringen (dalen)
>>>
4 lonen (dalen)
5 werkgelegenheid (daalt)
>>>
overproductie
>>>
3 export (daalt)
b
c
<<<
6 protectionisme (stijgt)
<<<
Oude liberale recepten werkten niet meer. De economische crisis werd steeds erger. In 1932
leek de hele wereldeconomie tot stilstand te komen. Het enige land zonder werkloosheid, de
Sovjet-Unie, had met het wereldkapitalisme gebroken.
Ingevuld schema:
1 openbare werken, sociale uitkeringen en staatsleningen
2 productie (stijgt)
5 lonen (stijgen)
6 werkgelegenheid (stijgt)
3 investeringen (stijgen)
4 consumptie (stijgt)
 Wolters-Noordhoff bv
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
7
9.3 De totalitaire systemen
Verwerkingsvragen
Totalitaire machtsovernames
1 a t/m d
2
- Communisme : in Rusland - in 1917 - revolutie (staatsgreep) - Lenin
Fascisme: in Italië - in 1922 - na straatgevechten met linkse groepen benoemde de koning
Mussolini tot regeringsleider
Nationaalsocialisme: in Duitsland - Tijdens de grote economische crisis kreeg de NSDAP
zoveel stemmen dat Hitler in 1933 tot regeringsleider werd benoemd. Binnen een jaar
rekende hij af met zijn tegenstanders en greep de alleenheerschappij.
Deze drie totalitaire stromingen zijn ontstaan uit onvrede over of het verloop van de Eerste
Wereldoorlog.
Fascisme en communisme
3
a
b
4
a
b
Het fascisme en het nationaalsocialisme waren extreem nationalistisch en verheerlijkten
strijd en geweld.
De Italiaanse Fascisten hingen niet de rassenleer aan, die juist de kern was van de naziideologie.
Twee verschillen:
Fascisten vonden ras en natie (nationalisme) erg belangrijk. Communisten niet: zij
wilden dat wereldwijd de arbeidersklasse aan de macht kwam.
Communisten wilden een klassenloze maatschappij ontstaan, waarin alle mensen
gelijkwaardig en welvarend waren. Fascisten gaan juist uit van ongelijkheid tussen
mensen.
Ze kunnen beide gerekend worden tot het totalitarisme.
Totale controle
5
a
b
8
Drie kenmerken van totalitaire staten:
Alle totalitaire staten wilden de bevolking volledig controleren.
Tegen tegenstanders was alles geoorloofd. Veiligheidsdiensten kregen onbeperkte
bevoegdheden.
In de totalitaire staten was maar één partij met één leider, die alles kon beslissen en
aan niemand verantwoording schuldig was.
De totalitaire staten erkenden geen individuele vrijheid. De staat ging boven alles.
Drie verschillen tussen de Sovjetunie en nazi-Duitsland:
Het particuliere bedrijfsleven bleef in Duitsland bestaan, al moest het meewerken met
de nazistaat. Stalin schafte alle particulier eigendom af en nam de tientallen miljoenen
boeren hun land af.
Duitsland was al een industriestaat, Rusland werd in recordtempo veranderd van een
agrarisch land in een industriële natie.
In Duitsland werden duizenden tegenstanders van het regime vermoord en verdwenen
er tienduizenden in de kampen. In de Sovjet-Unie werden miljoenen vermoord en naar
werkkampen afgevoerd, ook loyale communisten.
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
 Wolters-Noordhoff bv
Oriëntatiekennis
6
Het nationaalsocialisme heeft alle kenmerken van het fascisme en één kenmerk extra, dat tevens
het belangrijkste kenmerk was: de rassenleer.
7
Totalitaire staten wilden de bevolking volledig controleren. In de Sovjet-Unie ging dat verder dan
in nazi-Duitsland:
Ook het bedrijfsleven kwam er volledig onder controle van de staat te staan.
In de Sovjet-Unie kon iedereen, zelfs loyale partijleden door de geheime politie worden
opgepakt en naar werkkampen worden afgevoerd.
8
In een ‘gewone’ dictatuur is alle politieke macht in handen is van een alleenheerser. In totalitaire
dictaturen ook, maar zij gaan verder: zij willen ook het leven, denken en voelen van mensen
beheersen.
9
Een van deze kenmerken:
Veel aandacht (veel uiterlijk vertoon) voor het leger.
Het organiseren van massabijeenkomsten.
10
a
b
In de totalitaire staten was maar één partij met één leider, die alles kon beslissen en aan
niemand verantwoording schuldig was.
Het klopt niet met communistische waarde van gelijkheid tussen de mensen: het lijkt of de
leider belangrijker is dan alle anderen.
Stalin
11
Stalin was zo sluw dat hij zelfs de gedachten van de mensen kon beïnvloeden. De meeste Russen
dachten dat zijn ondergeschikten het volk lieten lijden zonder dat hij daar iets van wist. Slachtoffers
van de terreur riepen bij hun executie nog Stalins naam. Hij was ‘vadertje Stalin’ en immens
populair.
12
a
b
De kleur rood staat voor communistische ideologie. Tsaar staat voor een absoluut heerser in
Rusland. Stalin was dus een communistisch absoluut heerser in Rusland.
Eigen antwoord van de leerling. Het lijkt een goede benaming; alleen was de functie van
tsaar in Rusland erfelijk, dat was die van partijleider in de Sovjet-Unie niet.
Reflectie
13
a
b
Ja, wel steeds minder. In 2007 waren bijvoorbeeld Noord-Korea, Cuba en in zekere zin Iran
nog totalitaire staten.
Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:
Nee, totalitaire staten zijn altijd slecht, want zij onderdrukken mensenrechten en vrijheden,
die mensen van nature bezitten.
Of, bijvoorbeeld: Ja, in zo’n staat is iedereen tenminste verzekerd van een minimale
levensstandaard. Armoede zal er niet voorkomen. Wat heb je aan vrijheid van meningsuiting,
als je niks te eten hebt?
 Wolters-Noordhoff bv
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
9
Samenvatting
14
communisme
totalitarisme
klassenloze maatschappij
fascisme/nationaalsocialisme
totalitarisme
parlementaire democratie
individuele vrijheid
democratie
extreem nationalisme
rassenleer
gelijkheid
persoonsverheerlijking
geheime politie
gelijkheid (voor de wet)
persoonsverheerlijking
geheime politie
vrijheid van meninguiting
censuur
censuur
(kapitalisme)
kapitalisme
9.4 Propaganda en communicatie
Verwerkingsvragen
Gruwelverhalen
1
Dat had te maken met de democratisering. Socialisten, nationalisten en confessionelen probeerden
met propaganda de massa’s voor zich te winnen.
2
De Eerste Wereldoorlog betekende een impuls voor de staatspropaganda. Het was een onmisbaar
middel om de volkeren tot de grote offers te brengen waar de staat om vroeg.
Zwart-wit
3
a
b
In de Sovjet-Unie en nazi-Duitsland was de propaganda overal. Alles werd versimpeld tot de
tegenstelling ‘goed-kwaad’, ‘vriend-vijand’, ‘wij-zij’. Tegenstanders werden met grove
middelen verdacht gemaakt, de eigen maatschappij en beweging werden verheerlijkt,
dezelfde boodschap werd eindeloos herhaald.
Twee van de volgende verschijnselen:
De propaganda was des te effectiever doordat hij werd gecombineerd met
onderdrukking. Het uiten van afwijkende ideeën was gevaarlijk.
Het was moeilijk of zelf onmogelijk om onafhankelijke informatie te krijgen.
Het effect van de propaganda werd verder vergroot door het gebruik van nieuwe
communicatiemiddelen. Vooral radio en film bleken geschikt voor het beïnvloeden
van de massa.
4
De film vertelde dat joden in Duitsland normale mensen leken doordat ze hun ware aard verborgen.
Ze pasten zich aan het ‘gastvolk’ aan, zodat ze het in het geniep konden verzwakken en leegzuigen.
5
Kunstenaars moesten de werkelijkheid ‘realistisch’, voor de massa begrijpelijk, weergeven, en
tegelijk verwijzen naar de stralende communistische toekomst.
6
a
b
10
Dat de mensheid niet zonder de goede Stalin kan: een zon brengt warmte en licht.
Lodewijk XIV werd de ’zonnekoning’ genoemd. Sommige koningen van de Maya’s,
Egyptische farao’s (Echnaton) en goden werden vergeleken met de zon.
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
 Wolters-Noordhoff bv
Massaorganisaties
7
a
b
c
Gelijkschakeling wil zeggen dat alle organisaties de leer van het nationaalsocialisme
moesten verspreiden.
Twee voorbeelden:
De vakbonden waren vervangen door het Arbeitsfront, waarvan alle arbeiders
verplicht lid waren. Het front moest ‘de soldaten van de arbeid’ opvoeden tot goede
nazi’s.
Alle jongens van 14 tot en met 18 jaar waren verplicht lid van de Hitlerjugend. Daar
kregen ze een bruin hemd en een dolk met als opschrift ‘Bloed en Eer’ en leerden ze
vechten en marcheren.
Ook in de Sovjet-Unie werden alle organisaties ingezet om de communistische ideeën te
verspreiden.
Oriëntatiekennis
8
De Eerste Wereldoorlog was een totale oorlog. De bevolking (het ‘thuisfront’) moest gemotiveerd
blijven om inspanningen te verrichten om die oorlog te kunnen winnen. Propaganda was daartoe
een geschikt middel.
9
a
b
10
Een totalitaire staat wil volledige controle van het denken en doen van zijn bevolking. Deze
beïnvloeding van de bevolking werd pas mogelijk met de moderne propaganda- en
communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie uit de 20e eeuw.
11
a
b
c
12
a
b
Bijvoorbeeld: radio of film
Via dit communicatiemiddel konden propagandaboodschappen in korte tijd heel veel mensen
tegelijk bereiken.
De nationaalsocialisten gebruikten onder andere het hakenkruis, een eeuwenoud symbool dat
stond voor eeuwigheid. Het Derde Rijk van de nazi’s zou zeker duizend jaar duren.
De communisten gebruikten onder andere hamer en sikkel als symbool. De hamer stond voor
de arbeiders, de sikkel voor de boeren. Zo was de Sovjet-Unie een volksdemocratie, waarin
arbeiders en boeren het voor het zegen hadden.
De communisten begroetten elkaar met “kameraad” om aan te geven dat zij allen
gelijkwaardige broeders en zusters waren.
De nationaal-socialisten gebruikten de ‘Hitlergroet’, waarbij de rechterarm gestrekt schuin
omhoog werd gehouden. Deze lijkt op de Romeinse groet. De Romeinen waren lang een
machtig heersersvolk.
Riten en gebruiken zijn van alle tijden en je komt ze in allerlei organisaties tegen. De
bekendste zijn misschien die uit de godsdiensten.
Via deze jongerenorganisaties kon de jeugd goed worden geïndoctrineerd (ingeprent met
ideeën). Jongeren zijn de volwassenen van de toekomst en de verwachting was dat zij later
volledig overtuigd zouden zijn van de juistheid van de ideologie.
Andere ‘gelijkgeschakelde’ massaorganisaties zijn:
de (radio)omroepen
de vrijetijdsverenigingen, zoals sportverenigingen
genoemd in de tekst zijn al de vakbonden
 Wolters-Noordhoff bv
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
11
Adolf Hitler
13
a
b
Hitler was een geweldige propagandist. Hij kon als geen ander de hartstochten opzwepen.
Hij deed dat vanaf 1919 als redenaar in bierkelders, hij deed het later op perfect
georganiseerde massabijeenkomsten voor tienduizenden mensen. Propaganda vond hij zo
belangrijk dat hij zich bijvoorbeeld uitgebreid bemoeide met de totstandkoming van de films.
Met de een directer dan de ander:
het in praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en
fascisme/nationaalsocialisme;
de crisis van het wereldkapitalisme (wardoor hij aan de macht kon komen);
het voeren van twee wereldoorlogen;
racisme en discriminatie die leidden tot genocide, in het bijzonder op de joden.
de Duitse bezetting van Nederland (gevolg van uitbreken Tweede Wereldoorlog);
verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de
betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering.
Reflectie
14
a
b
Je eigen antwoorden.
Het antwoord moet een mening bevatten over de rol van de overheid in de samenleving. Mag
zij bijvoorbeeld het rookgedrag van mensen beïnvloeden? Bovendien moet ingegaan worden
op de betekenis van het begrip propaganda. In wezen is het een neutrale term en qua
beïnvloeding te vergelijken met reclame.
Samenvatting
15
a/b
c
Propaganda werd verspreid via posters (9.14), massabijeenkomsten (9.15), radio en film
(9.16). Ze verheerlijkten de eigen leiders, de eigen maatschappij en beweging (9.15)
verheerlijkt en alles werd versimpeld tot de tegenstelling ‘goed-kwaad’, ‘vriend-vijand’,
‘wij-zij’ (9.16). Het was een onmisbaar middel om de volkeren tot de grote offers te brengen
waar de staat om vroeg.(9.14) Dezelfde boodschap werd eindeloos herhaald. Alle
oorlogvoerende landen verspreidden leugenachtige gruwelverhalen over de misdaden van de
vijand en de nobelheid van de eigen troepen.
Massaorganisaties moesten de bevolking indoctrineren (hersenspoelen) en van hen fanatieke
leden van de staatsideologie maken.
9.5 Verzet tegen het imperialisme
Verwerkingsvragen
Gandhi
1
In de periode na 1850 breidden de Europese landen hun invloed die ze in de toenmalige koloniën
hadden (kolonisatie), nog verder uit en gingen ze over tot het veroveren van gebieden die nog niet
onder het bestuur van een Europees land stonden, dat noemen we imperialisme. De Europese
landen bouwden aan een eigen ‘wereldrijk’.
2
Gandhi voerde geweldloos verzet door op te roepen om Britse wetten te negeren, Britse bevelen
niet te gehoorzamen en Britse producten te boycotten (niet te kopen).
3
Vooral onder de islamitische minderheid kregen de Britten te maken met gewelddadig verzet.
12
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
 Wolters-Noordhoff bv
Communistisch verzet
4
a
b
Het communisme leek in de jaren twintig de grootste bedreiging voor het Nederlandse
gezag. Lenin had de koloniale volkeren opgeroepen zich tegen de koloniale onderdrukking te
verzetten. De Indonesische communistische partij organiseerde stakingen en gaf in 1926
zelfs het sein voor een complete opstand. Op diverse plaatsen namen revolutionairen de
wapens op en pleegden sabotage.
Al snel herstelden de koloniale troepen de orde. Duizenden mensen werden opgepakt,
honderden werden zonder vorm van proces verbannen naar het afgelegen Nieuw-Guinea.
Nationalisme
5
Nationalisme is: voorliefde voor het eigen volk; het streven naar nationale zelfstandigheid in een
eigen natiestaat.
6
a
b
c
7
Overeenkomsten tussen het verzet in Brits-Indië en dat in Nederlands-Indië zijn:
Het nationalistisch verzet begon bij een kleine elite die westers onderwijs had genoten.
De westers opgeleide elite begon de kolonie als een eenheid te zien, terwijl de grote
massa nog niet verder keek dan de eigen regio.
De nationalisten besloten niet met het koloniale gezag samen te werken.
Al snel bleek dat het nationalisme niet alleen meer iets was voor intellectuelen. Partijleider
Soekarno bracht in alle Javaanse steden enthousiaste massa’s op de been.
Na 1929 brak door de economische wereldcrisis ook weer sociale onrust uit. Soekarno en
andere nationalistische leiders werden verbannen, hoewel ze niets met de muiterij van 1933
te maken hadden gehad.
Er waren ook Indonesiërs die met de Nederlanders samenwerkten. Zij wilden ook
zelfstandigheid en daar met de gouverneur-generaal over praten. Die vond het echter nog
lang niet aan de orde.
Na 1929 brak opnieuw sociale onrust uit, die in 1933 tot uitbarsting kwam toen Indonesisch
marinepersoneel aan het muiten sloeg op de pantserkruiser ‘De Zeven Provinciën’.
Het harde ingrijpen leek succesvol, omdat er na 1933 geen sprake meer was van politieke
onrust.
Bijvoorbeeld: Deze bestuurders hadden te weinig contact met de Indonesische bevolking. Daardoor
wisten zij niet wat er werkelijk leefde onder hen.
Oriëntatiekennis
8
In de Eerste Wereldoorlog vochten de zogenaamd superieure Europese landen een barbaarse oorlog
met elkaar uit. Bovendien droegen soldaten uit de koloniën hun steentje bij aan de oorlogvoering en
moesten inwoners uit de koloniën vaker bestuurstaken van de Europese kolonisten overnemen, die
te druk waren met de oorlog. Dit alles versterkte het gevoel van eigenwaarde bij de mensen in de
koloniën.
9
a
Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:
Sociaaleconomische situatie: Indonesië leed zwaar onder de economische wereldcrisis en uit
protest tegen een salariskorting sloeg het Indisch marinepersoneel aan het muiten.
Het opkomend nationalisme: Partijleider Soekarno van de PNI wekte met zijn
redenaarstalent al snel waar hij kwam enthousiasme bij de Indonesiërs voor
onafhankelijkheid. Dit moet ook zijn weerslag hebben gehad bij het Indisch marinepersoneel
dat ging muiten.
Communistische onruststokerij: De Indonesische communistische partij slaagde er al in de
jaren twintig in om een opstandige sfeer te creëren: ze organiseerde stakingen en gaf zelfs
het sein voor een complete opstand. Deze sfeer is terug te vinden in de muiterij.
Een combinatie van oorzaken zal waarschijnlijker zijn.
 Wolters-Noordhoff bv
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
13
b
c
10
a
b
c
Voorbeelden van ondemocratische reacties:
Soekarno en andere nationalistische leiders werden verbannen, hoewel ze niets met de
muiterij te maken hadden gehad.
Er kwam strenge censuur.
De politie kreeg ruime bevoegdheden om verdachte ‘elementen’ te arresteren en
vergaderingen uiteen te jagen
Op korte termijn leek de onderdrukking succesvol: van politieke onrust was na 1933 geen
sprake meer; alles leek rustig.
Op langere termijn bleek dat het nationalisme toch flink wortel had geschoten en dat de
Nederlanders de onderhuidse gevoelens flink hadden onderschat. Twee dagen na de Japanse
capitulatie riep tot schok van de Nederlanders Soekarno de Republiek Indonesië uit.
Soekarno moeten we dan met Willem van Oranje vergelijken en gouverneur De Jonge met
Alva.
Een oorzaak voor beide opstanden is het streven naar vrijheid; meer zeggenschap in het
eigen gebied.
Nee, niet helemaal. De Nederlandse opstand begon als reactie op de centralisatiepolitiek en
de vervolging van protestanten door Filips II. De Indonesische opstand had daarmee niets te
maken: het was in feite van het begin af aan een strijd voor meer zeggenschap of
onafhankelijkheid.
Soekarno
11
a
b
12
Op de middelbare school in Soerabaja werd hij verliefd op een Nederlands meisje, maar haar
vader verbood haar met een ‘inlander’ om te gaan: een vernederende ervaring voor een
jongen die zich als een van de weinige inheemsen op school toch al buitengesloten voelde.
Soekarno kreeg een diepe afkeer van het kolonialisme.
Bijvoorbeeld:
Mahatma Gandhi in India: zijn geweldloze protestacties leidden al in de jaren dertig
tot grote mate van zelfstandigheid.
Mohammad Hatta: een andere leider van de PNI in Indonesië.
Een van de redenen was dat Soekarno in de Tweede Wereldoorlog gecollaboreerd (samengewerkt)
had met de Japanse bezetters. Dit is ook te zien op de afbeelding 9.19 uit 1944, waar hij zwaait met
de Japanse vlag.
Reflectie
13
14
De Nederlandse regering (plaatsgebonden) bemerkte eind jaren dertig dat er geen acties meer
kwamen van Indonesische nationalisten, toen de leiders (‘het dunne vliesje’) waren opgepakt en
gevangen gezet. In deze tijd en vanuit Nederland gezien (plaats) leek het dus of het nationalisme
onder de gewone Indonesische bevolking niet zo leefde.
Later (in 1945) bleek dat het nationalisme toch flink wortel had geschoten en dat de Nederlanders
de onderhuidse gevoelens flink hadden onderschat. Toen de Indonesiërs kort na afloop van de
Tweede Wereldoorlog enthousiast de onafhankelijk begroetten, was dat een grote schok voor de
Nederlanders.
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
 Wolters-Noordhoff bv
Samenvatting
14
Ingevuld schema:
Schema 3 Verzet tegen imperialisme in Azië
India
Leider(s)
Gandhi
Doel(en)
Onafhankelijke nationale staat met
gelijke rechten voor iedereen
Middel(en)
Massapropaganda, non-coöperatie,
boycotten
Geweldloos door
Hindoes
Met geweld door
Moslims die ‘ongelovige’ overheersers
bestreden
Gevolg acties
Grote mate van zelfstandigheid in jaren
dertig
Indonesië
Soekarno, Hatta
Onafhankelijke nationale eenheidsstaat
Massapropaganda en non-coöperatie
PNI
Communisten die het imperialisme
bestreden
Harde repressie
9.6 De Tweede Wereldoorlog
Verwerkingsvragen
Blitzkrieg
1
a
b
c
2
a
b
c
Honderden tanks rukten snel op, terwijl de luchtmacht paniek zaaide en communicatielijnen
uitschakelde
Na de uitschakeling van Frankrijk wilden de Duitsers het Britse luchtruim veroveren. Boven
Zuid-Engeland ontbrandde een luchtoorlog, de battle of Britain, die Groot-Brittannië op het
nippertje overleefde
Vier successen:
De Duitsers liepen in de herfst van 1939 Polen onder de voet.
Ze versloegen in het voorjaar van 1940 Nederland, België en Frankrijk.
De Duitsers veroverden in het voorjaar van 1941 de Balkan.
Vanaf 22 juni 1941 trokken de Duitsers in een verbijsterend tempo honderden
kilometers diep de Sovjet-Unie binnen (‘operatie Barbarossa’).
Het verbond was strategisch gunstig voor Duitsland, omdat het zo niet in een
tweefrontenoorlog verzeild zou raken.
Het was gunstig voor de Sovjet-Unie, omdat twee vijanden van dat land: democraten en
fascisten elkaar in een oorlog zouden verzwakken. Bovendien had Stalin de tijd om zijn
eigen leger klaar te maken voor de onvermijdelijke strijd tegen nazi-Duitsland.
Al op 22 juni vielen Duitse troepen ondanks het niet-aanvalsverdrag de Sovjet-Unie aan.
Keerpunten
3
a
b
In december 1941 viel de Duitse bondgenoot Japan de Amerikaanse vloot in Pearl Harbor
op Hawaii aan.
Achteraf gezien tekende hij zo zijn doodvonnis. Net als in 1914-1918 was Duitsland op den
duur niet opgewassen tegen de gemeenschappelijke kracht van Groot-Brittannië, de VS en de
Sovjet-Unie.
 Wolters-Noordhoff bv
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
15
4
a
b
De Duitsers verloren de slag om Stalingrad van de sovjets.
Vanaf toen was de Duitse nederlaag onvermijdelijk. Maar Hitler wilde dat Duitsland tot het
bittere einde doorvocht. Met een overmacht aan tanks sloegen de sovjetsoldaten de Duitsers
langzaam steeds verder terug. In juli 1944 landden de westelijke geallieerden in Normandië,
waarna de Duitsers ook in West-Europa werden teruggedrongen. Toch viel Berlijn pas op 2
mei 1945, nadat bekend was geworden dat Hitler twee dagen eerder zelfmoord had gepleegd.
Een week later gaf heel Duitsland zich over.
Totale oorlog
5
a
b
Overeenkomsten:
Miljoenen soldaten sneuvelden of raakten voor het leven verminkt.
De oorlog beheerste het dagelijkse leven, ook omdat de economie er helemaal op werd
ingesteld.
Omdat miljoenen mannen onder de wapenen waren, vergde deze oorlogsproductie van
de achterblijvers aan ‘het thuisfront’ grote inspanningen.
Kortom: het waren totale oorlogen.
In 1914-1918 waren bijna alle slachtoffers militairen, in 1939-1945 was de helft burger.
Onbeperkt geweld
6
a
b
De Duitse soldaten maakten zoveel slachtoffers onder de burgerbevolking in Oost-Europa,
omdat ze vanaf het begin een vernietigingsoorlog voerden. De nazi’s wilden hun rijk tot de
Oeral uitbreiden. De Slavische bevolking die daar woonde moest worden vermoord (de elite)
of verjaagd of dwangarbeid verrichtten voor de Duitse meesters.
De Sovjetmilitairen maakten later zoveel burgerslachtoffers in Duitsland als wraak voor wat
de Duitsers in de Sovjet-Unie hadden aangericht en omdat hun officieren bij het passeren
van Duitse grens vertelden dat ze ‘het hol van het fascistische beest’ binnengingen.
Bombardementen
7
a
b
Er vielen veel burgerslachtoffers vanwege de massale bombardementen van de westerse
geallieerden op Duitse steden.
De Amerikanen gooiden in augustus 1945 twee atoombommen op Hirosjima en Nagasaki.
Het effect was zo ontzagwekkend dat Japan een week later capituleerde (= zich overgaf).
Oriëntatiekennis
8
a
b
Nog het minst komen aan de orde:
De crisis in het wereldkapitalisme
Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme
Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de
betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering. Geen enkel wapen bracht zoveel
verwoesting en slachtoffers onder de burgerbevolking voort als de atoombom.
9
Het past als voorbeeld goed bij de totale oorlog: alle middelen werden ingezet om deze strijd te
winnen. Er vielen daarom bijna een miljoen doden.
10
Hitler was uit op revanche voor de Eerste Wereldoorlog. De Eerste Wereldoorlog moest worden
overgedaan, maar nu zou Duitsland winnen en de heerschappij in Europa veroveren. Voor een deel
gaat het dus om dezelfde tegenstanders.
16
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
 Wolters-Noordhoff bv
11
a
b
c
De westerse geallieerden hoopten met massale bombardementen te bereiken dat de Duitse
burgerbevolking oorlogsmoe zou worden (en in opstand zou komen).
Kennelijk werkte de propaganda van de nazi’s via moderne communicatiemiddelen zo goed,
dat de Duitse burgerbevolking in de eindoverwinning bleef geloven.
Ja, bij het ontwikkelen van de bom waren veel sectoren in de Verenigde Staten betrokken.
Bovendien was dit een ultiem middel om de vijand te verslaan; het leidde tot enorme
verwoestingen ook onder de vijandelijke burgerbevolking.
Winston Churchill
12
a
b
c
Redenen om Churchill te keizen:
Na de nederlaag van de Fransen, had hij vrede met Duitsland kunnen sluiten, maar hij
wilde er niets van weten waardoor de oorlog voortging (en Hitler-Duitsland
uiteindelijk verslagen werd). Nog altijd is Winston Churchill hét symbool van Britse
onverzettelijkheid tegen de nazi’s.
Ook Churchill speelde al een (belangrijke) rol in de Eerste Wereldoorlog. Ook voor
hem was de Tweede Wereldoorlog de oorlog van de revanche.
Verklaringen zijn:
Churchill is nog altijd hét symbool van de Britse onverzettelijkheid tegen de nazi’s in
de Tweede Wereldoorlog.
Al voor de Eerste Wereldoorlog (en ook in die oorlog) was hij minister van marine (en
fel gekant tegen Duitsland).
In de jaren dertig riep hij als een van de weinigen in Groot-Brittannië op tot
waakzaamheid ten opzichte van Hitler.
Kortom, het leek of hij voorzag wat er allemaal zou gebeuren.
Hij liet de Duitse steden Keulen (1942) en Hamburg (1943) platbombarderen, waarbij
honderdduizenden doden vielen.
Reflectie
13
a
b
Je eigen antwoorden.
Je eigen antwoorden.
Samenvatting
14
a
b
Bijvoorbeeld:
A
Duitse troepen van Polen binnen
B
Duitse troepen vallen Nederland binnen
C
Battle of Britain
D
De Duitsers veroveren de Balkan
E
Operatie Barbarossa gaat van start
F
Aanval op Pearl Harbor
G
Slag om Stalingrad
H
D-day
I
De sovjets veroveren Berlijn
J
Duitsland capituleert
K
Amerikaanse atoombommen op twee Japanse steden
L
Japan capituleert
Het dodental was zes keer zo hoog.
De wapenproductie was nog veel groter dan in de Eerste Wereldoorlog.
Duitsland gebruikte miljoenen dwangarbeiders uit de bezette landen, omdat er lang
niet genoeg Duitse arbeiders beschikbaar meer waren.
Op het laatst moest iedere Duitse man van 16 tot 60 jaar die maar enigszins een wapen
kon dragen, meevechten.
 Wolters-Noordhoff bv
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
17
c
De westerse geallieerden hoopten met massale bombardementen te bereiken dat de Duitse en
Japanse burgerbevolking oorlogsmoe zou worden (en in opstand zou komen). Dat gebeurde
niet. Ze zagen zichzelf als slachtoffers en de propaganda van de nazi’s en Japanners via
moderne communicatiemiddelen werkte zo goed, dat de burgerbevolking lang in de
eindoverwinning bleef geloven.
9.7 Genocide
Verwerkingsvragen
Discriminatie en racisme
1
Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:
Vijandigheid tegen joden, ook wel antisemitisme genoemd, is een specifieke vorm van
discriminatie en racisme die al eeuwenlang in Europa voorkwam. Tijdens de Tweede
Wereldoorlog gingen de nazi’s nog een stap verder: zij gingen over tot systematische uitroeiing
(genocide) van joden, die ook bekend staat als de holocaust.
2
a
b
c
3
Redenen waarom een gewelddadige uitbarsting van antisemitisme rond 1900 niet te
verwachten was in Duitsland zijn:
Duitsers van joodse afkomst vormden maar één procent van de bevolking.
Duitsland gold niet als erg antisemitisch.
Veel joden waren gewone, vaderlandslievende Duitsers.
Hitler was aan de macht gekomen en associeerde de joden met alles wat smerig en
kwaadaardig was, zoals het communisme, kapitalistische uitbuiting en andere rampen die
Duitsland waren overkomen.
SA en SS.
Discriminerende maatregelen die Hitler tegen joden nam, na zijn machtsovername, waren:
Joden mochten vanaf 1933 geen ambtenaar meer zijn.
Vanaf 1935 was seks tussen joden en andere Duitsers wettelijk ten strengste verboden.
Kristalnacht
4
a
b
In de nacht van 9 op 10 november 1938 (Kristalnacht) werden in heel Duitsland synagogen
in brand gestoken, joodse winkels en huizen geplunderd en honderden joden vermoord.
De overwegend lauwe en afkeurende reacties van de bevolking op de Kristalnacht vielen
Hitler tegen.
Endlösung
5
a
b
18
Na de inval in Polen werden drie en een half miljoen joodse Polen in getto’s
bijeengedreven en tienduizenden vermoord.
Na de inval in de Sovjet-Unie schoten speciale Einsatzgruppen van de SS alle joden
die ze tegenkwamen met duizenden tegelijk dood.
Na de Wannsee-bijeenkomst op 20 januari 1942 gingen de nazi’s over tot de
Endlösung: alle joden op het Europese continent zouden naar vernietigingskampen in
het oosten worden getransporteerd om daar met onder andere gifgas te worden
vernietigd. Dat kostte miljoenen joden het leven.
De totale vernietiging van alle Europese joden (zie het derde streepje bij antwoord 5a).
-
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
 Wolters-Noordhoff bv
Oriëntatiekennis
6
a
b
7
a
b
c
d
Leugens die Hitler over joden verspreidde waren:
‘Het internationale jodendom’ zat volgens hem zowel achter de kapitalistische
uitbuiting als het bolsjewistische (communistische) gevaar.
Joden waren geen mensen, maar bacillen die het Arische (Germaanse) ras
vergiftigden.
Met deze leugens maakte Hitler de joden tot zondebokken voor alle crises waarin Duitsland
was geraakt. Bovendien speelde hij in op angsten en vooroordelen die al over joden leefden
bij Duitsers. Dat versterkte de jodenhaat (antisemitisme).Omdat ze door een regeringsleider
werden uitgesproken, geloofden velen dat het werkelijk zo was.
Het geweld tegen joden nam met name in tijden van crisis (natuurrampen, epidemieën,
stijgende werkloosheid) toe. Dan nam de onzekerheid en angst toe en deze ontlaadde zich
dan bijvoorbeeld in het aanwijzen van zondebokken.
Joden waren een minderheid die er andere waarden en vooral normen op nahield en daarom
was zij snel als zondebok gevonden.
De nazi’s gingen over tot systematische uitroeiing van de joden. Dat was nog nooit
voorgekomen.
Bijvoorbeeld: ‘Heksen’, ‘ketters’, ‘zigeuners’ en homoseksuelen werden ook als
zondebokken vervolgd.
8
Bijvoorbeeld:
Discriminatie: Joden mochten vanaf 1933 geen ambtenaar meer zijn.
Isolering: Vanaf 1935 was seks tussen joden en Ariërs wettelijk ten strengste verboden .
Deportatie: Na de inval in Polen werden drie en een half miljoen joodse Polen in getto’s
bijeengedreven.
Vernietiging: Na de Wannsee-bijeenkomst op 20 januari 1942 gingen de nazi’s over tot de
Endlösung: alle joden op het Europese continent zouden naar vernietigingskampen in het oosten
worden getransporteerd om daar met onder andere gifgas te worden vernietigd.
9
Nog in de jaren negentig van de 20e eeuw hebben zich bijvoorbeeld genociden voorgedaan in:
Bosnië
Rwanda
10
a
b
De jood op de poster is afschuwwekkend afgebeeld: als een soort duivel, als iemand die iets
kwaad in de zin heeft. Hij heeft een vaal gele, gerimpelde huid, de ogen half open met vlak
daarboven de wenkbrauwen gefronst, een scheve mond, een tand zichtbaar, platgekamd
zwart haar met een ringbaardje. Dat het een jood moet voorstellen zie je aan de Davidsster
op zijn voorhoofd. Hij zou er gezien de titel eeuwig zo uitzien.
Op de foto van afbeelding 9.26 is te zien dat joden (met de jodenster op hun kleding) met
hun koffers en andere spullen omsingeld door (Duitse) soldaten worden afgevoerd door een
typisch Nederlandse straat (let op de ramen). Deze situatie deed zich alleen voor tijdens de
Duitse bezetting van Nederland.
Anne Frank
11
a
b
c
Het dagboek dat Anne Frank bijhield in de twee jaar dat ze zat ondergedoken, is een van de
meest gelezen boeken ter wereld. Haar schrijfstijl en belevenissen zijn heel herkenbaar. Haar
situatie (ondergedoken) is dat nu juist niet. Die combinatie maakt het bijzonder.
Anne was een ‘gewoon’ meisje, dat zelf geen invloed kon uitoefenen op de belangrijke
gebeurtenissen in haar tijd. Dat gold niet voor de andere kenmerkende personen.
Anne Frank werd in 1929 geboren in Frankfurt. In 1933 vluchtten haar ouders naar
Nederland, waar het gezin in Amsterdam ging wonen. Ze bleven Duits tot de nazi’s
gevluchte joden hun Duitse nationaliteit ontnamen. Vanaf toen waren ze stateloos.
 Wolters-Noordhoff bv
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
19
Reflectie
12
a
b
c
13
a
b
Bijvoorbeeld: In een democratie is de vrijheid van drukpers een groot goed en daarom mag
je niet (snel) boeken verbieden; of: als je het boek mag bestuderen, kun je
nationaalsocialistische ideeën van tegenwoordig beter herkennen en bestrijden.
Mein Kampf kan beter bij de wet verboden blijven, omdat het aanzet tot racistische haat en
opruiing.
Je eigen antwoord.
In 2007 bestond nog het zogenaamde Joegoslavië Tribunaal, waarin oorlogsmisdadigers uit
de oorlog in de jaren negentig in voormalig Joegoslavië terechtstonden.
Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:
Ja, het is een waarschuwing voor iedereen die het in de toekomst nog waagt om
oorlogsmisdaden te plegen. Bovendien worden belangrijke mensen bestraft.
Nee, het zijn altijd de ‘verliezers’ van de oorlog die bestraft worden. Bovendien heeft een
oorlog zijn eigen ‘wetten’ die je niet kan vergelijken met een vredessituatie.
Samenvatting
14
Voorbeelden:
5: Vernietigingskampen (b.v. Auschwitz)
4: Kristalnacht
3: Neurenbergerwetten: b.v. joden mogen geen ambtenaar meer zijn
2: Actie: ‘Koopt niet bij joden, of: ‘Wir haben es nicht gewusst’.
1: Schelden op joden of ze belachelijk maken in liedjes.
9.8 De bezetting
Verwerkingsvragen
Aanpassing
1
a
b
2
a
b
c
20
Twee redenen:
De Nederlanders hadden gehoopt dat ze net als tijden de Eerste Wereldoorlog buiten
de oorlog zouden blijven.
De verbijstering groeide nog toen het Nederlandse leger kansloos bleek. Nederland
moest al op de vijfde dag capituleren, nadat Rotterdam door een bombardement was
verwoest.
Voor de meeste Nederlanders ging het leven gewoon door. Er waren veel Duitse militairen
op straat, maar die gedroegen zich verrassend correct. Ze zagen zichzelf ook niet als
onderdrukkers. Volgens de nazi’s waren Nederlanders en Duitsers verbonden door hun
‘Germaanse bloed’.
Dat was in overeenstemming met een instructie die de regering voor de oorlog gegeven had:
zo hield Nederland de zaken nog een beetje in eigen hand.
Dankzij de ondergang van de ‘oude’ democratie kon de verdeeldheid in Nederland misschien
overwonnen worden. De organisatie wilde onder Duitse leiding Nederland vernieuwen. Wel
wilde ze het typisch Nederlandse behouden.
Via de Unie hoopten de Duitsers Nederland te bekeren tot het nationaalsocialisme. Maar dat
bleek een illusie.
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
 Wolters-Noordhoff bv
Onderdrukking en terreur
3
a
b
In december 1941 werd de Unie verboden omdat ze geen soldaten wilde werven voor de
oorlog aan het oostfront tegen de Sovjet-Unie.
De bezetting werd onaangenaam:
De joden (zo’n honderdduizend) werden weggevoerd.
Driehonderdduizend mensen moesten hun huis uit omdat er een verdedigingslinie
langs de kust moest komen.
Een half miljoen mannen werd als dwangarbeider naar Duitsland gebracht; 350.000
anderen doken onder om daaraan te ontkomen.
Auto’s en fietsen werden in beslag genomen, radio’s moesten worden ingeleverd.
Er kwamen tekorten aan alledaagse artikelen als textiel, schoenen en zeep.
De Duitsers gedroegen zich steeds barser.
Hongerwinter
4
a
b
In september 1944 bevrijdden de geallieerden het zuiden, maar ze bleven steken bij de grote
rivieren. In Holland en Utrecht volgde een hongerwinter die duizenden mensenlevens kostte.
Nederland was aan het eind van de oorlog geruïneerd, want:
Een kwart miljoen mensen was omgekomen.
Een kwart van alle huizen was beschadigd of verwoest.
Grote delen van het land waren door Duitsers onder water gezet.
Rails waren vernietigd, de treinen naar Duitsland gebracht.
Bijna alle bruggen vernield, havens verwoest, fabrieken leeggeroofd.
Anton Mussert
5
a
b
Deze paragraaf gaat over de Duitse bezetting van Nederland. Mussert was de oprichter en
leider van de NSB, de Nationaalsocialistische Beweging. Hij nam het antisemitisme van
Hitler over, verwelkomde de Duitse bezetters als vrienden en hielp ze.
Twee redenen:
Hij was een klein mannetje, die meer een nette burger leek dan een rauwe nazi.
Mussert was in Duitse ogen een burgermannetje met slappe ideeën en zij namen hem
niet erg serieus.
Oriëntatiekennis
6
a
b
c
7
a
b
Bijvoorbeeld:
Aanpassing: een spoorwegmedewerker die gewoon zijn werk blijft doen.
Verzet: een overval op een distributiekantoor van voedselbonnen.
Collaboratie: verraden van joodse onderduikers; meevechten met de Duitsers (aan het
oostfront).
De meesten kozen voor aanpassing.
In feite zat er in de meeste gevallen weinig anders op voor de gewone Nederlander dan te
proberen het leven van alledag voort te zetten, zeker in de eerste jaren van de bezetting toen
de Duitsers aan de winnende hand waren.
De Duitse bezetter hoopte via de Nederlandse Unie te bereiken dat het Nederlandse volk zich
af zou keren van de verzuilde ‘hokjesgeest’ en zich zou bekeren tot het nationaalsocialisme.
Net als alle andere organisaties die waren gelijkgeschakeld, zou de Nederlandse Unie het
nationaalsocialistische gedachtegoed moeten uitdragen.
Bijvoorbeeld: Je kan de Nederlandse Unie heulen met de vijand (collaboratie) verwijten,
omdat zij samenwerkte met de Duitse bezetter om het land te vernieuwen en het ‘typisch
Nederlandse‘ te kunnen behouden.
 Wolters-Noordhoff bv
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
21
Je kan ook stellen dat de Nederlandse Unie toch niet geschikt bleek als instrument in handen
van de Duitsers. De Unie wilde niet meewerken aan het werven van soldaten voor het
oostfront. Daarom werd de Unie later door hen verboden. Dat past niet bij heulen met de
vijand.
8
Oud-premier Colijn vertelde in 1940 zijn landgenoten dat ze moesten leren leven met ‘het alles
dominerende feit, dat het vasteland van Europa in de toekomst geleid zal worden door Duitsland’.
Op dat moment in de tijd en voor Europa was die conclusie heel begrijpelijk: Duitsland was
onbedreigd de baas in Europa. Het was alleen nog in oorlog met Engeland, dat al blij mocht zijn als
het zelf niet werd bezet.
9
a
b
De Tweede Wereldoorlog toen Nederland bezet was door de Duitsers leidde in veel
opzichten tot een breuk met het verleden. Vóór de oorlog vertrouwden veel Nederlanders op
de neutraliteit en trachtten een fatsoenlijk leven te leiden, waarin geen al te ernstige dingen
gebeurden. Dit vertrouwen werd door de gebeurtenissen in de oorlog ernstig verstoord.
Het eerste jaar van de Duitse bezetting is de periode dat de Duitse bezetters zich niet als
onderdrukkers gedroegen, wat bijvoorbeeld te zien is op afbelding 9.28: Duitse soldaten
voeren samen met Nederlandse kinderen de duiven. Later gedroegen ze zich wel als
onderdrukkers en gingen over tot terreur. De straf van de nazi’s voor de spoorwegstaking:
een slachtoffertje van de honger.
Reflectie
10
a
b
11
a
b
c
Zij kunnen zich terecht ook slachtoffers voelen van de nazi-bezetting van Nederland.
Anderzijds hebben zij er ongewild ook voor gezorgd dat de Duitse oorlogsmachine kon
blijven doordraaien. Waren zij slachtoffers, collaborateurs of allebei? Deze onzekerheid en
dit schuldgevoel heeft er mede toe bijgedragen dat ze liever zwegen.
Veel niet-joodse Nederlanders hadden zelf vervelende of ellendige ervaringen met de
bezetting meegemaakt, zeker aan het eind van de oorlog. Denk bijvoorbeeld aan de
hongerwinter. Het was voor hen maar moeilijk voor te stellen dat de gedeporteerde joden
veel gruwelijker ervaringen met de nazi’s hadden gehad. Dat had zich bovendien voor een
groot deel buiten het blikveld van de niet-joodse Nederlanders afgespeeld. Het eigen leed
was al erg: velen voelden zich slachtoffer. Dat het leed van de joden van een andere orde
was, kon aanvankelijk maar moeilijk worden aanvaard.
Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:
De Duitsers waren in de Tweede Wereldoorlog de bezetters en zij hebben veel leed
veroorzaakt. Met Duitsers erbij worden oude wonden opengereten. Het feest van de
bevrijding is voor hen voor Nederlanders.
Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:
Nee: het leed van de Tweede Wereldoorlog is veroorzaakt door het nazi-regime. Het huidige
Duitsland is een fatsoenlijke democratische staat. Het is juist goed dat vertegenwoordigers
van Duitsland erbij zijn: het leidt tot verzoening en bezinning over wat oorlog en dictatuur
allemaal kunnen aanrichten.
Het lijkt alleen al gezien de data waarop herdacht en gevierd wordt, moeilijk om de Tweede
Wereldoorlog er buiten te houden. De gebeurtenissen die daarin plaatsvonden, kunnen
gezien worden als (historische) voorbeelden. Waarschijnlijk zal met het verglijden van de
tijd wel de sterke nadruk op die oorlog (wat) vervagen.
Samenvatting
12
22
a
Aan het eind van de oorlog waren de Duitsers inderdaad meedogenloos en was er honger (in
het westen van Nederland). In het begin van de oorlog was de situatie echter anders: de
Duitsers gedroegen zich verrassend correct en veel bleef hetzelfde, met als gevolg dat de
meeste Nederlanders pasten zich zoveel mogelijk aan de nieuwe werkelijkheid aan en bleven
proberen om hun normale leven voort te zetten..
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
 Wolters-Noordhoff bv
b
13
Onderdrukking en terreur van de bezetters namen pas toe, toen de oorlog tegen de SovjetUnie was begonnen, de Nederlanders zich niet wilden omvormen tot nationaal-socialisten en
er verzet kwam (zoals de Februaristaking) tegen de maatregelen die door het bestuur van
Seyss-Inquart werden genomen.
Doordat de oorlog steeds slechter verliep, werd het dagelijks leven voor de meeste
Nederlanders steeds minder plezierig: er ontstonden tekorten en de onderdrukking werd
zwaarder.
Je eigen antwoord.
In de dagboekfragmenten moet in ieder geval ter sprake komen:
De onderdrukking die sterker wordt en het gebrek aan van alles.
De hoop op een snelle bevrijding in de periode augustus-september 1944.
Een beschrijving van de ontberingen in de hongerwinter bijvoorbeeld in februari 1945.
De bevrijding en wat voor vreugde-uitingen die met zich meebracht.
Ingevuld schema:
Schema 5 Continuïteit of verandering?
Dagelijks leven
eerst: continuïteit
later: verandering
Parlementaire-democratie verandering
Ambtenarenapparaat
continuïteit
Behandeling joden
verandering
Verzuilde ‘hokjesgeest’
verandering
Kennisquiz
1
a
b
c
Nederland hoorde in de Eerste Wereldoorlog bij de neutrale landen.
Omdat Nederland werd aangevallen door de Duitsers sloot de regering zich aan bij de
geallieerden.
Landen die ontevreden waren over de afloop van de Eerste Wereldoorlog en de
vredesregelingen, wilden revanche en ontketenden de Tweede Wereldoorlog.
2
De juiste volgorde is:
B-F-I-G-H-J-C-A-E-D-K
Opmerking: Roosevelt werd in november 1932 gekozen, hij begon als president in januari 1933
ongeveer op het moment dat Hitler tot rijkskanselier werd benoemd.
3
De juiste volgorde is:
H-D-F-G-C-A-E-B
4
a
b
Gandhi in India, Soekarno in Indonesië.
Overeenkomst: beiden streefden naar onafhankelijkheid en gingen over tot geweldloos
verzet tegen de kolonisator.
Verschil: Gandhi bereikte was al vóór de Tweede Wereldoorlog succesvol met zijn acties:
India kreeg een vorm van zelfbestuur, Soekarno bereikte niets. Gandhi was vanaf het begin
populair bij de massa, Soekarno pas later.
 Wolters-Noordhoff bv
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
23
5
De juiste combinaties:
a
Vrede van Versailles - Wilson
b
communisme - Stalin
c
New Deal - Roosevelt
d
nationaalsocialisme - Hitler
e
slachtoffer antisemitisme - Anne Frank
f
fascisme - Mussolini
g
Brits premier - Churchill
h
Nederlands premier - Colijn
i
Geweldloos verzet - Gandhi
6
Wat veranderd is, is vetgedrukt.
a
Met de Kristalnacht bedoelen we de nacht waarin over heel Duitsland joodse winkels en
huizen weren geplunderd en synagogen in brand gestoken.
b
Een groot deel van de Nederlandse bevolking paste zich tijdens de Duitse bezetting aan de
nieuwe situatie aan.
c
juist
d
Op Zwarte Donderdag 24 oktober 1929 stortte de New Yorkse aandelenbeurs in.
e
Communisme, nationaal-socialisme en fascisme zijn drie totalitaire ideologieën.
De in 1927 opgerichte PNI was onder leiding van Soekarno een nationalistische organisatie
die streefde naar onafhankelijkheid voor Indonesië
f
De Tweede Wereldoorlog eindigde (na twee Amerikaanse atoombommen op Japan in
augustus 1945) met de capitulatie van Japan.
7
a
b
c
d
e
f
g
h
i
propaganda (g)
antisemitisme (e)
nationaal-socialisme (n)
totalitarisme (o)
communisme (c )
crisis (i)
discriminatie (d)
wereldoorlog (e)
Het te vormen begrip luidt: genocide.
Historisch denken
1
24
Bijvoorbeeld:
a
Hoofdvraag: Wat gebeurde tijdens de economische wereldcrisis?
Deelvraag 1: Wat gebeurde op Zwarte Donderdag, 24 oktober 1929?
Deelvraag 2: Wat gebeurde na Zwarte Donderdag in de VS?
Deelvraag 3: Wat gebeurde na Zwarte Donderdag in de rest van de wereld?
Deelvraag 4: Wat deed de Amerikaanse regering na Zwarte Donderdag?
b
Hoofdvraag: Waardoor ontstond de economische wereldcrisis?
Deelvraag 1: Welke rol speelde het Amerikaanse volk?
Deelvraag 2: Welke rol speelde de overheid?
Deelvraag 3: Welke rol speelden de banken?
Deelvraag 4: Welke rol speelden de bedrijven?
c
Hoofdvraag: Heeft Colijn de crisis goed aangepakt?
Deelvraag 1: Welke maatregelen nam Colijn tegen de crisis?
Deelvraag 2: Wat gebeurde door deze maatregelen?
Deelvraag 3: Welke maatregelen namen andere regeringen in Europa tegen de crisis?
Deelvraag 4: Wat gebeurde door deze maatregelen?
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
 Wolters-Noordhoff bv
d
Hypothese 1: De wereldcrisis ontstond doordat er te veel vrijheid was in de Amerikaanse
economie.
Hypothese 2: In de crisistijd werkten regeringen weinig samen om de problemen op te
lossen.
2
Bijvoorbeeld:
a
Deze afbeelding is bruikbaar bij deelvraag a3, omdat deze gaat over werkloosheid in 1937
buiten de VS.
b
De foto is volgens mij een betrouwbare bron omdat ik denk dat dit echt toen zo is gebeurd in
Deventer. Mensen gedragen zich heel gewoon bij het nemen van een foto.
c
De foto is geen representatieve bron als het gaat om het bord wat de man draagt. Dat
gebeurde niet vaak. Het is wel een representatieve bron als het gaat om het grote aantal
werklozen in die tijd.
3
Bijvoorbeeld:
a
Bruikbare beeldbronnen: 9.9, 9.11, 9.20, 9.25 en 9.26.
b
De economische wereldcrisis leidde tot werkloosheid in Nederland (9.9) en Duitsland. In dat
land gingen veel Duitsers op Hitler stemmen. Hitler kwam hierdoor aan de macht en kon
Duitsland klaar maken om een oorlog te beginnen (9.11). In 1939 bezetten Duitse legers
Praag (9.20). Met propagandafilms (9.25) zorgden nazi's ervoor dat joden de schuld van de
crisis kregen. Dit leidde vervolgens tot de Holocaust (9.26).
Toepassen
1
a
b
c
2
a
b
c
Oorzaken zijn: het gebruik van massavernietigingswapens, de opkomst van totalitaire
ideologieën, de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering en het plegen van
genocide als gevolg van racisme en discriminatie.
Een derde oorzaak is bijvoorbeeld: de snelle bevolkingsgroei in de twintigste eeuw.
Mogelijke argumenten tegen zijn: voortgaande ontwapening blijkt historisch gezien maar
moeilijk en de VN hebben tot nu toe slechts een zeer bescheiden rol gehad in de
conflicthantering, zeker als grootmachten aansturen op oorlog.
Mogelijke argumenten voor zijn: organisaties die boven de partijen staan, zoals de VN en
tribunalen kunnen conflicten en oorlogsmisdaden voorkomen, aangezien zij alleen belang
hebben bij het handhaven van vrede en mensenrechten; minder armoede en meer gelijkheid
zorgen er voor dat mensen minder reden hebben om alles op het spel te zetten (b.v. oorlog)
om hun positie te verbeteren.
In Groot-Brittannië zijn veel slachtoffers te betreuren geweest in de Eerste Wereldoorlog en
in Nederland niet, omdat Nederland in die oorlog neutraal was.
In de bron staat: “Maar vooral de aard van de oorlog speelt een rol. Het was de eerste oorlog
waarin burgers vochten, een oorlog van de gewone man.” Dit sluit aan bij het kenmerkende
aspect: de betrokkenheid van de burgerbevolking bij de oorlogvoering. Omdat iedereen uit
het volk erbij betrokken was, greep deze oorlog in het leven van vele mensen in.
In de bron staat ook: “Natuurlijk heeft het grote aantal slachtoffers ermee te maken (…)” en:
“En plotseling kwam deze slachting, waarop niemand was voorbereid.” Dit sluit aan bij het
kenmerkende aspect: verwoestingen in nooit eerder getoonde mate door inzet van
massavernietigingswapens. Er werden zoveel mensenlevens verwoest dat mensen zich dit
nog lang zullen heugen. Het kan ook als een soort waarschuwing dienen.
Vele antwoorden zijn mogelijk.
Je kan stellen dat de gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog voor alle mensen in de
toekomst een les horen te zijn, hoe het niet moet.
Je kan ook zeggen dat het verwerken van het leed voor ooggetuigen belangrijk is, maar voor
mensen die het niet hebben meegemaakt steeds minder belangrijk wordt.
 Wolters-Noordhoff bv
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
25
3
a
b
c
4
a
b
c
d
e
5
a
b
c
d
6
a
b
26
Hahn vindt dat het van buiten lijkt of de mens zich wel heeft ‘ontwikkeld’ (niet meer naakt
lopen), maar dat hij (in legerkleding en met gasmasker op) in zijn gewelddadige gedrag niets
onderdoet voor de aapmens.
Bron 4 geeft de gevolgen van de loopgravenoorlog weer. In de strijd wordt steeds meer
verwoest en vallen steeds meer doden. Het front verschuift niet of nauwelijks: de
suikerfabriek komt steeds weer in handen van de tegenpartij.
Bijvoorbeeld:
Een beschrijvende vraag: Welke (nieuwe) wapens werden gebruikt in de Eerste
Wereldoorlog?
Een verklarende vraag: Waarom bleef de loopgravenoorlog maar voortduren?
Een waarderende vraag: Was de Eerste Wereldoorlog een nutteloze oorlog?
De Sovjet-Unie maakte in de periode 1929-1933 een door de overheid opgelegde, versnelde
industrialisatie door, vastgelegd het eerste Vijfjarenplan.
De periode 1929-1933 staat in het westen bekend als de grote economische crisis.
Welk land maakte tussen 1929 en 1933 de sterkste industriële groei door? De groei van de
industriële productie in latere jaren valt steeds per land te berekenen door die te vergelijken
met die van 1929. Op de beide andere vragen kan alleen met de tabel geen antwoord worden
gegeven.
Een verklarende vraag is: Waarom groeit de industriële productie in het ene land wel en in
het andere land niet?
Een beschrijvende vraag is: Welk land had de grootste industriële productie in 1933? en ook:
Welk land maakte tussen 1929 en 1933 de sterkste industriële groei door?
Een waarderende vraag is bijvoorbeeld: Vind je dat de inwoners van de Sovjet-Unie een
bijzondere economische prestatie hebben geleverd in de periode 1929-1933?
Te zien zijn onder meer:
Verschillende personen die symbool staan voor de verschillende volken in de SovjetUnie.
Zij dragen graan (symbool voor de landbouw), een rad (symbool voor de industrie),
een hamer met sikkel (symbool voor de arbeiders- en boerensamenleving die de
Sovjet-Unie wilde zijn).
Achter hen wappert de rode vlag (symbool voor het communisme).
Naast hen staat een kanon (symbool voor de soldaten).
Beneden hen liggen voorwerpen die te maken hebben met nijverheid.
De boodschap die het schilderij wil overbrengen is dat alle volken en alle arbeider, boeren en
soldaten van de Sovjet-Unie gezamenlijk het land onder het communisme tot bloei zullen
brengen.
Ja, het schilderij bevat voor de gewone mensen begrijpelijke symbolen die realistisch (niet
abstract) zijn weergegeven. Bovendien verwijst de boodschap naar een stralende toekomst.
Dat zijn precies de kenmerken van de kunststijl ‘socialistisch realisme’.
De twee kenmerkende aspecten in bron 6 zijn:
Het in praktijk brengen van totalitaire ideologieën.
De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen. Hierbij gaat het vooral
om de propaganda.
Beide bronnen zijn een goed voorbeeld van de manier van geweldloos actievoeren van
Gandhi tegen de Britse kolonisatie. Hij deed dat ondermeer door Britse wetten te negeren
(verbod op winnen van zout in bron 8) en door te protesteren tegen de goedkope Britse
textiel die de Indiase textielnijverheid had vernietigd (spinnend achter een spinnewiel,
slechts gekleed in een lendendoek in bron 9).
Het optreden van Gandhi was niet (erg) representatief voor het verzet tegen het kolonialisme
in de tijd van de wereldoorlogen. Weliswaar trad Soekarno min of meer hetzelfde op. Er
kwam echter ook gewelddadig verzet voor, bijvoorbeeld van moslims in Brits-Indië en van
communisten in Nederlands-Indië. Bovendien wilden anderen proberen door samenwerken
het kolonialisme te veranderen of beëindigen.
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
 Wolters-Noordhoff bv
7
a
b
8
a
b
c
9
a
b
c
d
In de loop van de moderne tijd zijn er steeds minder soldaten nodig om steeds zwaardere
wapens te bedienen die steeds grotere vernietigingskracht hebben.
Een passen jaartal:
De bovenste tekening past bijvoorbeeld bij het jaar 1800 en in de tijd van burgers en
stoommachines (ook mogelijk: pruiken en revoluties).
De tweede tekening past bijvoorbeeld bij het jaar 1914 en in het tijdvak van de
wereldoorlogen.
De derde tekening past bijvoorbeeld bij het jaar 1945 en in het tijdvak van de
wereldoorlogen.
De onderste tekening past bijvoorbeeld bij het jaar 1980 en in het tijdvak van televisie
en computer.
Het gedicht van Muus Jacobse gaat over de deportatie van een groep Amsterdamse joden;
dus over racisme en discriminatie die leiden tot genocide, in het bijzonder op joden.
De man en het jongetje worden gedeporteerd naar concentratiekamp Westerbork, vandaar
zullen zij - zoals de meeste joden - zijn afgevoerd naar een vernietigingskamp om te worden
vermoord.
De kenmerkende aspecten:
Het in praktijk brengen van totalitaire ideologieën als het nationaalsocialisme.
De Duitse bezetting van Nederland
Bron 11 verwijst naar de spoorwegstaking vanaf september 1944. De poster waarschuwt
ervoor dat Nederlanders zelf erdoor getroffen zullen worden en dat gebeurde ook: de bezetter
liet een hongerwinter ontstaan in Holland en Utrecht.
De tekenaar van bron 12 wil zeggen dat de rovende nazi-bezetters (weergegeven als een
‘sleepkever’ getekend in de vorm van een hakenkruis) alles van waarde wegslepen uit bezet
gebied (Nederland).
De oorzaken waardoor Nederland geruïneerd de oorlog uitkwam zijn onder andere:
De hongerwinter van 1944/45.
Het feit dat de Duitse bezetters alles van waarde uit Nederland hadden meegenomen
naar Duitsland.
Alleen bron 11 is door de Duitse bezetter gemaakt. Hij hoopte met het dreigement dat het de
Nederlanders zelf zou treffen een eind te maken aan de spoorwegstaking.
Bron 12 is door het verzet gemaakt om de bezetter aan de kaak te stellen, belachelijk te
maken.
Verdieping
Na de bezetting
1
a
b
2
‘Grijs’ wil zeggen dat de meeste mensen geen duidelijke keus hadden gezien tussen zwart
(fout) en wit (goed).
Grijs staat voor aanpassing; wit voor verzet; zwart voor collaboratie.
Loe de Jong was aan het begin van de oorlog gevlucht naar Londen, waar hij tijdens de
bezetting van Nederland werkte voor Radio Oranje. Voor hem was het duidelijk wat goed en
wat fout was. Hij was dus zelf niet in bezet Nederland en heeft het ‘grijze’ gedrag van veel
Nederlanders niet zelf gezien.
Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:
Het is geoorloofd het voorbeeld van Anne Frank heeft laten zien waartoe discriminatie van
minderheidsgroepen kan leiden.
Het is niet geoorloofd: de situatie van oorlog en bezetting waarin Anne Frank leefde is niet te
vergelijken met de onze: wij leven in een democratie.
 Wolters-Noordhoff bv
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
27
3
a
b
c
d
e
f
Bijvoorbeeld: Hij vertoont ‘grijs’ gedrag: hij past zich aan de nieuwe situatie aan.
Het is moeilijk om je in te leven in de omstandigheden waarin je op dat moment zou hebben
geleefd. Vooral die omstandigheden zullen bepalen wat voor soort gedrag je zult vertonen.
Omstandigheden die een rol kunnen spelen zijn: gezondheid, leeftijd, karakter, wel of geen
baan, wel of geen verantwoordelijkheid moeten dragen voor kinderen, politiek bewustzijn,
enz.
Jonge mensen hoeven bijvoorbeeld geen rekening te houden met hun kinderen. Zij kunnen
meer hun eigen gang gaan. Ze zijn in het algemeen wat avontuurlijker.
Bijvoorbeeld:
Het zag er steeds meer naar uit dat de Duitsers verslagen werden. Door in verzet te
gaan, kon er sneller een eind aan de bezetting worden gemaakt.
De onderdrukking van de bezetting werd steeds erger, mensen hadden vanuit
persoonlijke ervaringen steeds meer reden om in verzet te gaan.
Het is een mondelinge bron van één persoon over een vroegere periode. In de loop van de
tijd verandert het geheugen van mensen.
Zijn gedrag komt niet heldhaftig over. Zijn verhaal past bij het gedrag van verreweg de
meeste andere ambtenaren. Hij doet hetzelfde: hij past zich aan, doet wat de bezetter vraagt.
1984
4
a
b
c
5
28
a
‘(...) van waaruit de almachtige partij de bevolking controleert. De inwoners kunnen zich
zelfs niet herinneren dat het ooit anders was, want de partij beheerst ook het geheugen. Ze
kunnen niets denken en voelen zonder dat Big Brother, het hoofd van de partij, het weet.’
Dat is typisch voor een totalitaire staat: één almachtige partij en één leider die met zijn partij
alles van de bevolking controleert.
‘Winstons verzet leidt er ook toe dat hij een liefdesrelatie begint met een vrouw. Ook dat is
verboden: je mag alleen Big Brother liefhebben, seks is slechts toegestaan als mechanische
daad.’
De totalitaire staat bepaalt zelfs hoe je je privé-leven moet leiden.
‘Winston wordt gevangengezet en maandenlang gemarteld. Op die manier moet hij opnieuw
leren dat wat de partij zegt waar is, ook al zegt de partij: 2+2=5.’
In een totalitaire staat worden mensen met ‘verkeerde’ ideeën gevangen gezet en zo bewerkt
tot ze weer de ‘goede’ ideeën krijgen.
In de jaren vlak na de Tweede Wereldoorlog breidde het communisme zich sterk uit. In de
westerse landen ontstond de vrees dat het communisme overal in de wereld de overhand zou
krijgen. De leidende communistische persoon figuur was Stalin en het is zijn totalitaire
regime dat in 1984 aan de kaak wordt gesteld.
Twaalf personen worden enkele maanden voor een vergoeding opgesloten in een speciaal
gebouwd huis met beperkte voorzieningen waarin camera's alles dag en nacht registreren en
doorgeven wat er gebeurt aan internetkijkers. Dagelijks wordt op televisie een samenvatting
van de voorafgaande dag uitgezonden. De sociale druk wordt opgevoerd doordat deelnemers
elkaar moeten nomineren, waarna er één door de televisiekijkers uit het huis wordt gestemd.
De laatst overgebleven bewoner wint een geldprijs na in een rechtstreeks uitgezonden finaleuitzending de twee of drie andere overgebleven kandidaten te verslaan via een
publieksstemming via telefoon en sms.
De naam Big Brother is geïnspireerd op de roman 1984 van de Engelse schrijver George
Orwell, waarin een maatschappij geregeerd wordt door een alles ziende en controlerende
"Big Brother".
Jung Chang leeft in een land waar de mening die zij moet hebben bepaald wordt door de
dictator, de partijleider Mao Zedong. Ze schrijft: ‘Ik had me langzamerhand de gewoonte
eigen gemaakt “zelfkritiek” uit te oefenen en nam mezelf automatisch ieder instinct kwalijk
dat tegen Mao’s orders indruiste.’ Op deze manier blijft de staat controle uitoefenen op haar
onderdanen.
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
 Wolters-Noordhoff bv
b
6
Evenals in 1984 heeft de hoofdpersoon er problemen mee dat zijn of haar mening afwijkt
van de officiële die door de ‘grote leider’ wordt bepaald.
Je eigen mening.
Een overheid kan steeds meer van mensen te weten komen met de nieuwe informatietechnologie.
Of ze dat ook wil, hangt in een democratische samenleving mede van haar burgers af: zijn zij
bereid om die macht in handen van de overheid te geven? Hoe sterk is de kritische controle van de
gekozen volksvertegenwoordigers op het verzamelen van privé-gegevens door de overheid?
In dit licht is de discussie actueel over hoeveel privacy en vrijheid wij willen inleveren voor
veiligheid in verband met de dreiging van terreuraanslagen.
Keuzeopdrachten
Je eigen uitwerkingen.
Laat je antwoorden bekijken door je docent.
 Wolters-Noordhoff bv
Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 9
29