De atoombommen op Hiroshima en Nagasaki

De atoombommen op Hiroshima en Nagasaki
Op 6 augustus is het 70 jaar geleden dat de atoombom boven de Japanse havenstad Hiroshima
afgeworpen werd (foto links). Drie dagen later, 9 augustus 1945, was het de beurt aan Nagasaki
(foto rechts). Voor de overwinnaars van toen een logische laatste zet in een bloedige oorlog, voor
anderen een gruwelijke slachting die net geen oorlogsmisdaad kan genoemd worden.
Tien jaar later, in 1955, gaven Albert Einstein, Nobelprijswinnaar natuurkunde 1921, en Bertrand
Russell, Nobelprijswinnaar literatuur 1950, met het Einstein-Russell-manifest een aanzet tot een
brede vredesbeweging dat zich radicaal afkeerde tegen de nucleaire wapenwedloop.
Japan in de Tweede Wereldoorlog
Japan is tot de 20ste eeuw een besloten eiland met een strenge conservatieve cultuur, gestoeld op
eergevoel, groepsdruk en een bijna goddelijke verering voor de keizer. Desondanks bouwt Japan
vanaf de tweede helft van de 19de eeuw een zware industrie uit en breidt het zijn macht en zijn
markt uit naar het Aziatische continent. Al in 1894 geeft dit aanleiding tot een Eerste JapansChinese oorlog, waarin Japans aspiraties gedwarsboomd worden door de Britse en Franse
kolonisatoren. Ook de USA begint als jonge wereldmacht met de kolonisering van de eilanden in
de Stille Zuidzee (Filippijnen, Polynesië, Hawaii).
Tijdens het interbellum versterkt Japan zijn militaire industrie en bouwt een ontzagwekkend
keizerlijk leger uit met o.a. een accurate luchtmacht en een moderne zeemacht, die over de
grootste vliegdek- en slagschepen beschikt ter wereld. Vanaf 1937 gaat Japan opnieuw een oorlog
aan met het China van Chiang Kai-shek en het verovert Mantsjoerije in het noorden van het
hedendaagse China. Door de vijandige houding tegenover Groot-Brittannië, Frankrijk en de USA
zoekt Japan toenadering tot de As-mogendheden. Als Hitler Europa onder de voet loopt, bezet
Japan Frans Indo-China (Vietnam en Cambodja) en Nederlands Indië (Indonesië) en start een
open oorlog in de jungle van Siam (nu Thailand en Myanmar).
Op 7 december 1941 valt Japan onverwacht de militaire haven van Pearl Harbour aan op Hawaii.
Er sneuvelen meer dan 2.400 militairen en een groot deel van de Navy-vloot en vliegtuigen worden
vernield. De USA verklaren de oorlog en worden vanaf dan betrokken in de Tweede Wereldoorlog.
Het begin van het einde
In mei 1944 landen de geallieerde troepen in Normandië en is het Derde Rijk van Hitler in de
verdediging gedwongen. Ook de USSR dringt na de overwinning in Stalingrad in februari 1943 de
Duitse troepen langzaam maar zeker terug naar de Heimat. Vanaf 1944 intensifiëren de
geallieerden ook hun strategische bombardementen op steden, om het moreel van de vijand te
ondermijnen en Duitsland murw te slaan. Enkele dagen na de zelfmoord van de Führer op 8 mei
1945 geeft het Duitse opperbevel zich over. Geheel Duitsland ligt in puin.
Ook in het Verre Oosten zetten de Amerikanen Japan onder druk. Na dramatische en heroïsche
gevechten in Zuid-Oost-Azië en op de eilanden in de Stille Oceaan moet Japan volledig op zichzelf
terugplooien. Ook hier probeert men de vijand onder druk te zetten, met als dramatisch
hoogtepunt het bombardement van Tokio op 9 en 10 maart 1945, waarbij meer dan 100.000
doden vallen, het grootste aantal burgerslachtoffers bij een bombardement in de hele Tweede
Wereldoorlog.
Op 26 juli 1945 komen de geallieerden overeen dat ook Japan zich onmiddellijk en
onvoorwaardelijk moet overgeven (de verklaring van Potsdam). Met name bij de Japanse
legerleiding bestaat echter grote weerstand tegen een vredesakkoord omdat men vreesde dat de
Japanse keizer zou vervolgd worden als oorlogsmisdadiger. De nieuwe Amerikaanse president
Truman beslist daarop om het ultieme wapen in te zetten: de atoombom.
De start van het atoomtijdperk
Al voor de Tweede Wereldoorlog zijn
wetenschappers bezig met het onder menselijke
controle brengen van atoomsplitsing. In 1938 al
beschoten de Duitse fysici Hahn en Strassmann
een uraniumkern met neutronen1. Hierdoor
ontstonden lichtere elementen en was er de
facto sprake van een 'kernsplijting'. Einstein had
reeds uitgerekend dat hierbij een grote
hoeveelheid energie vrijkwam. Als deze
neutronen weer een volgende splijting
teweegbrachten, zou een kettingreactie
ontstaan – en zou dus een ontzettende
hoeveelheid energie ontstaan.
In Los Alamos (Arizona) start in 1943 het kruim van de toenmalige wetenschappers (paradoxaal
genoeg vooral wetenschappers die de nazi's uit Duitsland verdreven hebben) het 'Manhattan'project2, een ultrageheim project om uranium te verrijken. Het gebruikte uranium kwam overigens
uit Belgisch Congo. Op 16 juli 1945 vond de eerste test-explosie plaats (codenaam Trinity).
Vervolgens kwamen twee atoombommen gereed voor gebruik, namelijk een uraniumbom (Little
Boy) en een plutoniumbom (Fat Man). Er werd lang over nagedacht of deze bommen ook ingezet
moesten worden. Veel geleerden kregen toen reeds gewetensbezwaren: zo vonden Joseph
1 Uranium is element nummer 92 en de kern bevat 92 protonen en 146 neutronen. Dit geeft een atoomgewicht van
238. In de natuur bevat uranium voor minder dan 1 % ook een lichtere isotoop met atoomgewicht 235. Om de
kettingreactie op gang te brengen, bleek U 238 minder geschikt dan U 235, waardoor het percentage van dit laatste
veel hoger moest liggen. Door 'verrijking' (ultracentrifuges) kan men meer U 235 bekomen. Overigens kan men uit
U 238 ook plutonium 239 maken (94 protonen en 145 neutronen) dat nog makkelijker splijtbaar is.
2 Niet alleen de uit Duitsland gevluchte Nobelprijswinnaar Einstein (1879-1955) was met nucleaire fysica bezig, ook
de Deense fysicus Niels Bohr (1885-1962), Nobelprijswinnaar in 1922. Aan het Manhattanproject werkten mee: de
gevluchte Italiaanse fysicus Enrico Fermi (1901-1954), de uit Hongarije gevluchte John von Neumann (1903-1957),
Edward Teller (1908-2003) en Leo Szilard (1898-1984), de Pool Joseph Rotblatt (1908-2005) en de Nederlander
Samuel Goudsmit (1902-1978), evenals de latere Nobelprijswinnaars Murey Gell-Mann (°1929) en Richard
Feyerman (1918-1988). Het Manhattanproject werd wetenschappelijk geleid door Robert Oppenheimer (1904-1967)
en militair door luitenant-generaal (en ingenieur) Leslie Groves (1896-1970).
Rotblatt en Leo Szilard dat de bom ontwikkeld was om Hitler voor te zijn, maar nu was Duitsland
verslagen.
Uiteindelijk gaf de Amerikaanse president Truman de opdracht om de bommen tegen Japan te
gebruiken. Op 6 augustus 1945 werd Little Boy boven Hiroshima gedropt en maakte op slag
78.000 doden en evenveel gewonden. Op 9 augustus 1945 maakte Fat Man in Nagasaki 3 32.000
doden en 25.000 gewonden…
Waarom?
Achteraf zijn historici het erover eens geworden dat de atoombombardementen uit militair oogpunt
niet noodzakelijk waren. Waarschijnlijk had Japan zich ook eerstdaags overgegeven zonder het
gebruik van de atoomwapens. Het land was immers totaal murw geslagen en alle bondgenoten
waren verslagen. Was dit een inschattingsfout van de kersverse president Harry Truman 4 of een
afrekening van Amerikaanse generaals die de verschrikkelijke slag van Okinawa (april tot juni
1945) wilden wreken op Japan?
Anderzijds is er de bijzonder cynische vaststelling dat militairen en wetenschappers twee
verschillende bommen5 ter beschikking had en deze allebei op het slagveld wilde uittesten. Om die
reden koos men ook expliciet voor doelen die nog niet 'gecontamineerd' waren... Hiroshima en de
andere doelen (Kyoto, Kokura, Nagasaki,...)waren immers niet met conventionele bommen
bestookt tijdens de oorlog. Alleen zo konden de gevolgen wetenschappelijk onderzocht worden.
Tot slot zijn er geopolitieke redenen: op 8 augustus 1945 verklaarde de USSR na lang dralen de
oorlog aan Japan. Dit was weliswaar afgesproken tijdens de Conferentie van Jalta (februari 1945),
maar het doorkruiste de geallieerde belangen in Azië en men wilde, kost wat kost de invloed van
de USSR bestrijden op de anti-koloniale bewegingen in Franse en Britse kolonies en de opstand
van Mao Zedong tegen de Kwo Min Tang in China.
Koude oorlog en nucleaire wapenwedloop
Reeds van voor de nederlaag van Hitler was er een scheuring ontstaan was tussen de voormalige
bondgenoten Engeland en de USA enerzijds en de USSR anderzijds. Churchill sprak al in 1946 over
3 Oorspronkelijk was gekozen voor andere steden. Kyoto werd geschrapt omwille van zijn culturele waarde en
vervangen door Hiroshima. Voor het tweede bombardement koos men voor de industriestad Kokura. Maar omdat er
teveel bewolking was, koos de bemanning voor een alternatief: Nagasaki. De bom werd echter verkeerdelijk 3 km
naast het centrum gelost, waardoor hij in minder bevolkt gebied viel en relatief minder schade veroorzaakte.
4 Harry Truman (1884-1972) werd in januari 1945 vice-president onder Franklin D.Roosevelt (1882-1945) en werd
drie maand later op 12 april 1945 de 33ste president van de USA. Hij bleef president tot 1953 toen de Republikein
en vijfsterren-generaal Dwight Eisenhower (1890-1969) de fakkel overnam.
5 Er was ooit sprake van een derde “soort” bom, maar dit is volledig fictief en historisch onwaar. De waterstofbom,
waarbij gebruik gemaakt wordt van de energie die vrijkomt uit kernfusie, is pas op latere datum ontwikkeld.
een 'Ijzeren Gordijn', op 12 maart 1947 werd dit zelfs de officiële buitenlandse politiek van de USA
(de zgn. Truman-doctrine): de USA zullen voortaan alleen de “vrije landen” helpen in tegenstelling
van de landen aan de andere kant onder de “communistische dictatuur”... Zo wordt heel WestEuropa heropgebouwd met Marshallhulp6 in tegenstelling tot Oost-Europa.
In 1949 richten de westerse landen onder aansturing van de Verenigde Staten de NoordAtlantische Verdragsorganisatie (NAVO-NATO in het Engels) op met alle “vrije landen” – al hebben
ze er blijkbaar geen enkel probleem mee dat ook twee Zuid-Europese dictaturen – Spanje (onder
Franco) en Portugal (onder Salazar) – daar deel van uitmaken...
Naar een nucleair armageddon?
Ook de wapenwedloop gaat door: eerst is er de A-bom, dan de H-bom 7, er worden kernwapens
ontwikkeld voor bommenwerpers, voor duikboten en sinds de ontwikkeling van de ruimtevaart
(wedloop die wél door de Sovjets 'gewonnen' werd met de lancering van de Spoetnik op 4 oktober
1957) ook met lange afstandsraketten.
westen
oosten
verdragsorganisatie
NAT0 – 04-04-49
Pact van Warschau – 14-05-55
Eerste atoombom
16-07-45
29-08-49
Eerste waterstofbom
01-11-52
15-11-55
Eerste raket
Explorer I – 01-02-58
Spoetnik – 04-10-1957
En ondertussen gaat ook deze wapenwedloop haar eigen leven leiden: politicologen spreken in dit
verband over het 'militair-industrieel complex'8: een kluwen van industriëlen, militairen, lobbyisten
en politici dat volgens eigen politieke en economische wetmatigheden functioneert en de politieke
besluitvorming in eigen voordeel beïnvloedt in plaats van andersom.
Begin de jaren '60 bleek dat er genoeg kernwapens opgesteld waren om heel de wereld in een
klap te vernietigen.
Zijn er dan geen oorlogen meer tijdens de periode van de Koude Oorlog? Natuurlijk wel. Na WO II
hangen de oude koloniale machten Frankrijk en Groot-Brittannië in de touwen en komt de
dekolonisering van Azië en Afrika op volle snelheid. Vooral de USA en in mindere mate de USSR
proberen zoveel mogelijk landen binnen hun invloedssfeer te brengen. Als dat niet goedschiks kan,
voert men met conventionele middelen oorlog. In Afrika, in Azië en in de Stille Oceaan woeden
tientallen 'burgeroorlogen', in stand gehouden worden door wapenleveringen uit de USA, de USSR
of andere landen9. In de Koreaanse oorlog (1950-1953), de Vietnamoorlog (1946-1975) en de
oorlog in Afghanistan (1981-1989) staan de USA en de USSR (samen met China) frontaal tegen
elkaar. Tijdens de Cubacrisis (1962) wordt de Koude Oorlog plots heel erg warm – als blijkt dat de
Sovjet-Unie raketten, die mogelijk konden uitgerust worden met kernkoppen, naar Cuba
verscheepte. De Amerikaanse president Kennedy dreigde toen met het gebruik van het ultieme
wapen en de schepen keerden terug.
6 Het Marshallplan of European Recovery Program (ERP) werd genoemd naar vijfsterrengeneraal en minister van
Buitenlandse Zaken George Marshall (1880-1959), Nobelprijs voor de Vrede in 1953. Het plan pompte 12,5 miljard
dollar in de heropbouw en economische investeringen in 16 West-Europese landen (ook West-Duitsland).
7 De waterstofbom ontstaat door de kernfusie van waterstofatomen tot helium. De eerste waterstofbom werd
ontwikkeld door Edmund Teller en Stanislav Ulam, twee uit Midden-Europa gevluchte wetenschappers en werd tot
ontploffing gebracht op 1 november 1952 op de atol Eniwetok (Marshalleilanden – USA).
8 Voor het eerst gebruikt door de Amerikaanse socioloog Charles Wright Mills in zijn boek 'The power elite' (1956).
Ook president Eisenhower waarschuwde hiervoor in 1961 – niet toevallig – tijdens zijn afscheidsspeech.
9 Paradoxaal genoeg zijn net de 5 kernmachten (en vaste leden van de UNO-veiligheidsraad met vetorecht) ook de
grootste exporteurs van conventionele wapens. Ook België is een middelgrote wapenexporteur, vooral dan van
handvuurwapens (FN Herstal).
Onderhandelingen en vredeswil
Ondertussen waren niet alleen de USA en de USSR in bezit van kernwapens. Ook Frankrijk en
Groot-Brittannië ontwikkelen kernwapens en vanaf de jaren '60 ook de Volksrepubliek China.
Op 1 juli 1968 stelde Ierland een verbod voor op de verspreiding van kernwapens (het 'nonproliferatie-akkoord'). 189 landen binnen de Verenigde Naties ondertekenen dit en engageren zich
om geen kerntechnologie te exporteren EN te importeren. Vier landen tekenen niet: India,
Pakistan, Israël en Noord-Korea. Niet toevallig die landen die ondertussen ook kernwapens
ontwikkeld hebben.
Tien jaar na Hiroshima en Nagasaki schrijven de Duits-Amerikaanse fysicus Albert Einstein,
Nobelprijs 1921 en de Engelse filosoof Bertrand Russell, Nobelprijs 1925, samen met 10 andere
wetenschappers en Nobelprijswinnaars een oproep voor vrede – het Russell-Einstein-manifest. Het
waarschuwt voor de gevaren van kernwapens en roept de wereldleiders op vreedzame oplossingen
voor internationale conflicten na te streven. Na het overlijden van Einstein richten twee andere
ondertekenaars (en ex-medewerkers aan het Manhattan-project), Joseph Rotblatt en Leo Szilard
de Pugwash-conferantie op. Bertrand Russell ontpopte zich tot het geweten van de Campaign for
Nuclear Disarmement (CND) in Engeland.
Onder deze immense publieke druk kwamen politici in verschillende landen bijeen om
ontwapeningsakkoorden te onderhandelen. Dit leidde in 1973 tot het SALT I-akkoord en in 1979
tot het SALT II-akkoord, waarin de beide grootmachten concessies deden om te ontwapenen.
Dit ging echter met vallen en opstaan. Maar in 1980 kwam in de
USA de aartsconservatieve ex-acteur Ronald Reagan aan de
macht, die op buitenlands vlak met de grove borstel de belangen
van de USA doorvoerde en de Sovjet-Unie als 'the evil empire'
betitelde. Hij weigerde het SALT II-akkoord te ratificeren en gaf
de militairen vrij spel om een ruimteschild uit te bouwen 10 en in
Europa 572 zogenaamde middellange afstandsraketten te
installeren – waardoor geheel Europa een potentieel slagveld
dreigde te worden.
Het NAVO-dubbelbesluit werd fel gecontesteerd in heel Europa en
miljoenen mensen verzamelden zich in de vredesbewegingen.
Ook in Oost-Europa ontstonden tal van burgerbewegingen die
voor meer vrijheid en vrede opkwamen. Ondanks de grootste
betoging in de Belgische geschiedenis met 450.000
vredesdemonstranten in oktober 1983, verklaarde de regering
Martens zich in 1985 akkoord om kruisraketten te installeren in
Florennes en Kleine Brogel.
Einde van de Koude Oorlog
De rest is geschiedenis: een nucleaire oorlog is er gelukkig nooit gekomen, want in de Sovjet-Unie
kwam in 1985 ene Michael Gorbatsjov aan de macht, die het hele Sovjet-apparaat probeerde te
hervormen. Maar in 1989 viel het Ijzeren Gordijn en de Berlijnse Muur en in 1991 implodeerde de
Sovjet-Unie11...
Maar ondertussen staan er nog wel tienduizenden atoomwapens overal in de wereld.
10 Dit ruimteschild zou de USA beschermen, maar betekende een plotse scheeftrekking van het nucleaire overwicht
vermits één partij op slag onkwetsbaar werd. Hierdoor werden alleen de Europese medestanders gegijzeld.
11 Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie zorgde ervoor dat er plots enkele 'nieuwe' kernmachten bijkwamen, want zowel
Oekraïne, Wit-Rusland als Kazachstan 'erfden' de kernkoppen op hun grondgebied. Ondertussen zijn deze wel
opnieuw in Russische handen.
Een weinig fraai overzichtje van het aantal kernkoppen 12:
Van de 'oude' kernmachten
USA
USSR / Rusland
China
Frankrijk
Groot-Brittannië
5.000 – 8.500
5.000 – 11.000
250 – 400
300
200
En van de 'nieuwe' kernmachten (tekenden het non-proliferatie-akkoord NIET)
India
Pakistan
Israël13
(Noord-Korea)14
50 – 100
60 – 100
80 – 200
2 – 10
En daarvan staan er ook nog enkele tientallen in de luchtmachtbasis van Kleine-Brogel in Limburg
– weten we dankzij de vorige defensieminister Decrem. Hierover hebben de Belgische regering,
het parlement noch de legerleiding enige zeggingsmacht, de kernkoppen zijn eigendom van de
USA. Misschien kan dit als geheugensteuntje dienen als de regeringsleden begin augustus de
atoombombardementen van Hiroshima en Nagasaki gedenken...
Tekst: Liebrecht Salen
voor de werkgroep Oorlog & Vrede
12 Deze kernkoppen zijn niet allemaal onmiddellijk inzetbaar. Er wordt geschat dat er ongeveer 4.000 binnen de 24 u
inzetbaar zijn in een oorlogssituatie.
13 Israel ontwikkelde zijn kernbommen in de woestijnbasis Dimona, met behulp van het toenmalige apartheidsregime
in Zuid-Afrika. Waarschijnlijk heeft dit land ooit ook enkele kernkoppen in bezit gehad, maar nu heeft het er in geen
geval meer.
14 Over het bestaan van kernkoppen in Noord-Korea is niet iedereen het eens.