De Koude Oorlog: 1945-1963

12-2-2017
De Koude Oorlog: 1945-1963
(10.1)
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
Onderzoeksvragen
:
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
Wat waren de oorzaken van de Koude Oorlog?
Waardoor raakte Europa verdeeld in 2 ideologische blokken en waardoor groeide de
spanning tussen deze blokken (1945-1955)?
Kenmerkende aspecten : De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een
wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog.
De Koude Oorlog; was een tijd van vijandigheid tussen communistische en kapitalistische
landen, met name tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten, tussen 1945 (met de oprichting van
het “IJzeren Gordijn”) en 1989 (de val van de Berlijnse Muur).
Alhoewel er nooit een regelrechte oorlog tussen de twee landen is geweest, zijn er oorlogen tussen
bondgenoten van beide landen geweest en hebben de landen elkanders tegenstanders gesteund. Er
was een constant gevoel van dreiging dat beide partijen voelden.
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
Vanaf 1941 werkten de Sovjet-Unie
en de westerse landen samen in de
strijd tegen de as-mogendheden. De
meeste landen werden na de oorlog
ook lid van de opvolger van de
Volkenbond de Verenigde Naties
(VN, UNO). Men beloofde de
geschillen voortaan via de VN op te
lossen.
1
12-2-2017
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
Tegen het einde van de oorlog liep de spanning tussen de bondgenoten echter snel op. Tijdens de
Conferenties van Jalta (feb. 45) en van Potsdam in juli 1945 werden de grote mogendheden het niet
eens over de vredesregeling met Duitsland en over de nieuwe machtsverhoudingen in Europa.
Jalta (feb. 1945)
Potsdam (juli 1945)
Aanwezig: Churchill (Eng), Roosevelt (USA), Stalin (USSR)
Aanwezig: Attlee (Eng), Truman (USA), Stalin (USSR)
Afspraken o.a.
•
•
•
•
•
Oprichting Verenigde Naties
Duitsland zou worden verdeeld in 4 bezettingszones.
Afspraken over invloedssferen in Europa.
De grenzen van Polen zouden ten koste van Duitsland
naar het westen opschuiven.
Russen zouden mee gaan vechten tegen Japan.
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
Afspraken uit Jalta verder uitgewerkt, maar de spanningen
nemen toe.
• Onenigheid over het bestuur in en de aanpak van de
bezettingszones en de landen binnen de invloedssfeer.
• Amerika had de Atoombom ontwikkeld en Stalin voelde
zich bedreigd. Na Hiroshima (aug. 1945) (VB HC) werd
dit nog eens versterkt!
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
De 4 bezettingszones
Groot-Brittannië
USSR
Duitse gebieden die naar Polen
en de USSR zouden gaan.
USA
Frankrijk
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
De verdeling van invloedssferen
En het ontstaan van het IJzeren Gordijn
2
12-2-2017
Zoek de verschillen in de 3 kaartjes.
Europa voor WO 1
Europa voor WO 2
Europa 1946
Berlijn 1946
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
‘Iron Curton’ speech Churchill 1946
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
Dat het wantrouwen toenam was natuurlijk ook logisch omdat:
de politiek-economische systemen van de USA en de USSR lijnrecht tegenover elkaar stonden.
USA (democratisch-kapitalisme)
USSR (communisme, na 1917)
Gebaseerd op de ideeën van de Verlichting en de Franse/
Amerikaanse Revolutie (zie 7.2, 7.4 en 8.4).
Vrijheid van het individu staat centraal, democratische
besluitvorming, meerpartijenstelsel, vrije verkiezingen,
vrijheid van meningsuiting.
Gebaseerd op de leer van Karl Marx (zie 8.4).
Politiek
Kapitalisme: vrijemarkt economie, wet van vraag en aanbod
geldt, productiemiddelen in handen van particulieren, grote
verschillen tussen arm en rijk.
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
Volksdemocratie waarbij de groep centraal staat, presteren
naar vermogen en gebruiken naar behoeften,
eenpartijstelsel, geen vrijheid van meningsuiting, totalitair
systeem waarbij de overheid het hele leven van de burgers
controleert.
planeconomie: de prijzen en de productie worden bepaald
door de overheid (5-jarenplannen) , productiemiddelen zijn
in handen van de overheid, de landbouw is gecollectiviseerd,
in principe zijn de inwoners gelijk en heeft iedereen een
baan met een gelijk salaris (klasseloze samenleving).
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
Dat de Sovjet-Unie het Westen niet vertrouwde was logisch omdat:
• de USSR in 150 jaar 3x door een Westers land was aangevallen,
• te maken had met een buitenwereld die politiek-economisch totaal tegengesteld was
• en het land in tegenstelling tot de USA nog geen A-bom had.
Daardoor groeide bij Stalin de behoefte aan controle over gebieden die van strategisch
belang werden geacht. Hij gebruikte de afspraken over invloedssferen om in Oost-Europa
volksdemocratieën naar het model van de Sovjet-Unie te creëren. Deze landen werden zowel
politiek als economisch van de USSR afhankelijke landen (= satellietstaten). Samen met de
Sovjet-Unie vormden deze groep landen het Oostblok.
3
12-2-2017
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
Het Westen vertrouwde de bedoelingen van de USSR steeds minder en zag steeds meer landen in
Oost-Europa communistisch worden. Men ging tegenmaatregelen nemen en in 1947 probeerde
president Truman een dam op te werpen tegen communistische expansie door:
• De afkondiging van de Trumandoctrine (= elk land dat zich bedreigd voelde door het
communisme kon voortaan rekenen op Amerikaanse steun). Dit was een vorm van containmentpolitiek (machtsuitbreiding van tegenstanders in perken). Deze doctrine zou er voor gaan zorgen
dat de USA zelfs (antidemocratische) dictatoriale regimes zou gaan steunen!
• Het stimuleren van de Europese samenwerking/eenwording .
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
In aansluiting op de Truman-doctrine lanceerde de USA het Marshallplan (1947) (VB HC).
Wat hield het in?
• Het Marshall Plan was een omvangrijk materieel hulpplan, dat op initiatief van de toenmalige
Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken George C. Marshall na de Tweede Wereldoorlog in
werking trad. Dit Europees Herstel Programma was gericht op de economische wederopbouw
van de door de oorlog getroffen landen in Europa.
Wat wilde men hiermee bereiken?
• Politiek doel:
• een welvarend Europa zou zich niet aangetrokken voelen tot het communisme, de financiële
steun was dus eigenlijk gewoon een onderdeel van de containment politiek.
• Het stimuleren van de Europese samenwerking/eenwording .
• Economisch doel: een economisch sterker Europa zou een beter afzetgebied vormen voor
Amerikaanse producten
ERP = European Recovery Plan
4
12-2-2017
Welke visies m.b.t. het Marshallplan herken je in de afbeeldingen?
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
In aansluiting op de Truman-doctrine lanceerde de USA het Marshallplan (1947) (VB HC).
• De Russische leiders wezen het plan af, zij wilden geen Amerikaanse invloed en pottenkijkers op
hun grondgebied. Onder Russische druk moesten ook de andere Oostbloklanden het aanbod
afslaan.
Zo verscherpte het Marshallplan de tegenstellingen tussen Oost en West.
Can he block it?
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
Situatie Duitsland direct na de oorlog:
Duitsland en de stad Berlijn waren verdeeld in 4
bezettingszones. De westerse zones ontvingen hulp
vanuit het Marshallplan terwijl in de Russische zone
veel machines en gereedschappen in beslag werden
genomen als een vorm van herstelbetalingen.
Toen in 1948 in de westerse zones
een gemeenschappelijke munt (D-mark) werd
ingevoerd reageerden de Russen
met een blokkade van Berlijn. (histoclip)
5
12-2-2017
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
De Russen hoopten dat de westerse mogendheden hun deel van Berlijn (dat geheel in Russisch
gebied lag) zouden opgeven. Amerika organiseerde echter een luchtbrug om de West-Berlijners van
alle levensbehoeften te voorzien.
Blokkade van Berlijn (1948-1949), enkele cijfers
277.804 vluchten, kosten $ 2,5 miljard
In april 1949 landde er elke minuut een vliegtuig.
In totaal is meer dan 400.000 ton voedsel, kolen, geneesmiddelen e.d. vervoerd.
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
Gevolgen blokkade van Berlijn:
1.
2.
3.
4.
de Westerse landen voelden zich bedreigd door de Russen en richtten in 1949 een militair
bondgenootschap op (= de NAVO (Noord-Atlantische Verdragsorganisatie))
daarnaast werden in datzelfde jaar de 3 westelijke zones samengevoegd tot de BRD
(‘Bundesrepublik Deutschland’)
de Russen riepen daarna hun Oostzone uit tot de DDR (‘Deutsche Demokratische Republik’) en
toen in 1955 West-Duitsland (BRD) tot de NAVO toetrad reageerde de USSR met de oprichting
van het Warschaupact.
De tweedeling van Europa en de wapenwedloop waren het gevolg!
6
12-2-2017
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
De angst zat er na de blokkade van Berlijn in het Westen goed in maar door de gebeurtenissen in
de jaren daarna nam deze alleen nog maar toe omdat:
1.
ook de USSR in 1949 de beschikking kreeg over een A-bom (Russische spionage in de USA)
2.
er met het uitroepen van de Volksrepubliek China (1949) door Mao Zedong een tweede
communistische grootmacht ontstond. Dit versterkte de angst van de Verenigde Staten voor de
vorming van een communistisch blok in Azië. Met de containmentpolitiek en door verwijzing
naar de dominotheorie probeerden de Verenigde Staten verdere verspreiding van het
communisme te voorkomen.
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
In China nam men het economische model van de Sovjet-Unie over.
•
Op het platteland werd een landbouwcollectivisatie doorgevoerd.
•
Alle handels- en industriële ondernemingen kregen een vijfjarenplan opgelegd, met nadruk op
de zware industrie.
•
Mao probeerde een eigen weg naar het communisme te vinden en voerde de Grote Sprong
Voorwaarts (1958-1961) in. Collectieve boerderijen werden samengevoegd tot
'volkscommunes', die zelfvoorzienend moesten zijn. Dit alles onder dwang. Het werd een
grote mislukking en kostte ongeveer 45 miljoen mensen het leven. In 1961 namen meer
praktisch ingestelde communisten het roer van Mao over, maar Mao bleef partijleider en
weigerde zijn fouten toe te geven.
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
De angst voor het communisme nam verder toe…… vanwege de Korea oorlog (1950-1953):
3.
In 1950 viel het communistische Noord-Korea het onder Amerikaanse invloedssfeer vallende
Zuid-Korea binnen. De Koude Oorlog werd hier een ‘hete’ oorlog. De Amerikanen zorgden
ervoor dat in de veiligheidsraad van de Verenigde Naties een resolutie werd aangenomen om
Zuid-Korea te steunen (omdat de Russen bij de vergadering afwezig waren konden ze deze
resolutie niet met een ‘veto’ tegenhouden!).
Uiteindelijk bestond die militaire steun aan Zuid-Korea uit een troepenmacht waaraan naast troepen van de
Verenigde Staten nog vijftien landen (o.a. Nederland) deelnamen. De Amerikaanse generaal Douglas
MacArthur werd benoemd tot bevelhebber. In het heetst van de strijd wilde MacArthur atoombommen
gaan inzetten. Hij werd door Truman ontslagen en in 1953 kwam er een wapenstilstand. Er is nooit een
vredesverdrag gesloten, waardoor het conflict formeel nog steeds voortduurt.
7
12-2-2017
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
Herhaling: de angst zat er na de blokkade van Berlijn in het Westen goed in maar door de
gebeurtenissen in de jaren daarna nam deze alleen nog maar toe omdat:
1. ook de USSR in 1949 de beschikking kreeg over een A-bom
2. in 1949 de communisten o.l.v Mao Zedong de macht kregen over het vasteland van China
3. in 1950 het communistische Noord-Korea het door de USA gesteunde Zuid-Korea binnen vielen.
Onder andere hierdoor ontstond er in de USA een
hysterische heksenjacht op communisten. Dit wordt de
periode van het Mccarthyisme genoemd.
Het fenomeen is genoemd naar de republikeinse senator
McCarty die tijdens een redevoering over communisten
in de Verenigde Staten (1950) (VB HC) een lijst toonde
met zogenaamd alle namen van ‘bekende communisten’,
die voor het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken
werkten. Door (valse, ongegronde op roddels gebaseerde)
beschuldigingen kwamen
velen kritische,
maar
onschuldige Amerikanen op zwarte lijsten terecht. Ze
raakten hun baan kwijt of werden gevangengenomen,
zodat hun carrière werd verwoest. (YouTube 0-3:10).
McCarthy met zijn beroemde (op vage
geruchten) gebaseerde lijst
Recognizing a communist (1 min.)
Deze cartoon introduceerde
het begrip McCarthyisme
in de wereldgeschiedenis
Bekende slachtoffers van het McCarthyisme
Hoe dacht de tekenaar over
Einstein,
vanAlbert
senator
R. Oppenheimer
McCarthy?
Bertolt Brecht
Charlie
deChaplin
politiek
Hij werd van "anti-Amerikaanse
activiteiten". Tijdens de
promotie in 1952 van zijn film
Limelight in Engeland besloot hij
niet meer naar de Verenigde
Staten terug te keren.
Thomas Mann
Orson Welles
‘McCarthyisme in de USA
anno 2015’
8
12-2-2017
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
Nadat de Bondsrepubliek Duitsland lid was geworden van de NAVO en de DDR van het
Warschaupact, leek de Oost-Westverhouding in Europa gestabiliseerd. De leiding van de
Sovjet-Unie (Chroesjtsjov = opvolger Stalin) streefde sinds de dood van Stalin in 1953 zelfs
naar meer ontspanning (vreedzame co-existentie). In de praktijk leidde de politiek van
Chroesjtsjov echter juist tot het tegenovergestelde. Het kwam echter niet tot een directe
confrontatie omdat men in het westen de bestaande invloedssferen (afspraken Jalta &
Potsdam) accepteerde, twee voorbeelden:
vb1. Na de dood van Stalin dacht men in Hongarije dat het communisme zou kunnen
worden aangepast. Maar de Russen lieten dat niet toe en de bevolking kwam in 1956 in
opstand. Deze opstand werd uiteindelijk neergeslagen door troepen van het Warschaupact.
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
De woede over de manier waarop in Oost-Europa de vrijheid onderdrukt werd, was in WestEuropa onverminderd groot. Als op 4 november 1956 de Russische tanks Boedapest
binnenrollen, beleeft ook Nederland een explosie van communistenhaat. Drie dagen lang
woedt er een veldslag rond het CPN –hoofdkwartier (Communistische Partij Nederland)
Felix Meritis (VB HC) in Amsterdam. (zie aflevering andere tijden, 24 min). In dit gebouw was de
redactie van De Waarheid (de partijkrant) gehuisvest. De Waarheid had in de jaren daarvoor
het Russische communisme gesteund.
Koppen van de Waarheid en de Telegraaf op 5-11-1956
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
Invloed gebeurtenissen in de Koude Oorlog op uitslag CPN (1946-1963).
Uitslag 2e Kamerverkiezingen voor de CPN
JAAR
% STEMMEN
1946
10,6 %
1956
4,7%
1963
2,7%
9
12-2-2017
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
vb2.
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
2e
Berlijnse crisis (1961). In de jaren vijftig werden de inwoners
van de Oostbloklanden ontevreden over het gebrek aan vrijheid.
Daarom vluchtten miljoenen burgers uit de DDR uit hun land. Dat kon
dankzij een ‘gaatje in het IJzeren Gordijn”: de doorgang van Oost- naar
West-Berlijn. Om die leegloop te stoppen liet de Oost-Duitse regering
(met toestemming van de leider van de USSR, Chroesjtsjov) in 1961
een muur bouwen die Oost- van West-Berlijn afsloot. Het Westen
accepteerde net als in Hongarije de bestaande invloedssferen en bleek niet
bereid tot militaire interventie.
DDR burgers
‘stemmen
met de voeten’
10
12-2-2017
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
2e Berlijnse crisis (1961)
Het Westen accepteerde ook hier de bestaande invloedssferen en bleek niet bereid tot militaire interventie.
Wel kwam president J.F. Kennedy in juni 1963 persoonlijk naar West-Berlijn om de bevolking
een hart onder de riem te steken en de vastbeslotenheid van de Amerikanen te tonen om de
vrijheid te beschermen.
Tijdens dit bezoek hield hij zijn wereldberoemde ‘Ich bin ein Berliner’- toespraak (VB HC)
Het was een geweldige morele opsteker voor de West-Berlijners, die in een enclave diep in
de DDR leefden en een mogelijke Sovjetbezetting vreesden.
Link naar
youtube.
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
Voor Chroesjtsjov was het uitblijven van een Westerse reactie misschien wel de reden om
nog een stapje verder te gaan. In 1962 krijgt de wereld dan ook te maken met de meest
riskante confrontatie tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, de Cubacrisis.
In Cuba was na een revolutie Fidel Castro aan de macht gekomen. De Amerikanen zagen
hem als een pion van Moskou en steunden zijn tegenstanders om Cuba binnen te vallen.
Toen dit mislukte besloot Chroesjtsjov (ook als tegenwicht voor Amerikaanse raketten in
Europa en Eurazië) raketten te installeren op Cuba. Zo kon hij Castro beschermen en de USA
onder druk zetten.
11
12-2-2017
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
De aanwezigheid van raketten met een kernlading op Cuba kwam aan het licht door foto's
van Amerikaanse U2-verkenningsvliegtuigen. Kennedy reageerde echter vastberaden en
blokkeerde het eiland met marineschepen. Hij dreigde zelfs met een kernoorlog. Op het
allerlaatste moment bond Chroesjtsjov in, de Russische schepen met raketten keerden om
installaties werden afgebroken. De Amerikanen beloofden Castro ongemoeid te laten en hun
raketinstallaties in NAVO-land Turkije te ontmantelen.
Wat wil de tekenaar duidelijk maken?
Cartoon
Cubacrisis
12
12-2-2017
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1972).
Ontspanning
Na de Cubacrisis drong bij beide partijen het besef door dat de Koude Oorlog dreigde uit te
lopen op een onbeheersbaar nucleair conflict. Het streven naar crisisbeheersing leidde tot
verbetering van de communicatie en tot wapenonderhandelingen.
Zo leidde de Cubacrisis tot:
• een directe telefoonverbinding tussen de presidenten van de USA en de USSR (hot line)
• een akkoord voor een verbod op bovengrondse kernproeven
• verdere onderhandelingen over wapenreducties.
In de jaren ‘70 werden in enkele akkoorden beperkingen gesteld aan het aantal
intercontinentale en vanaf onderzeeërs gelanceerde ballistische raketten.
SALT I (Strategic Arms Limitation Talks) 1972 (VB HC).
De presidenten Brezjnev (L)(USSR) en Nixon (R)(USA) bijeen voor het SALT I overleg
Tijd van televisie en computers.
1945 - Heden
10.1 De Koude Oorlog (1945-1963).
Ruimterace
De rivaliteit tussen Oost en West kwam ook tot uiting in de sport,
wetenschap en ruimtevaart.
Joeri Gagarin 1961
de 1e man in de ruimte
Neil Armstrong 1969
de 1e man op de maan
USA – USSR
Olympische medailles zomerspelen
13
12-2-2017
14
12-2-2017
15