Een korte geschiedenis van de Koude Oorlog
advertisement
Roel Tanja Een korte geschiedenis van de Koude Oorlog BBNC uitgevers, Amersfoort, 2015 17914_BW_Een korte geschiedenis van de Koude Oorlog.indd 3 01/12/15 10:18 Inhoud Woord vooraf 7 oktober 1944: De uitverkoop 11 februari 1945: Een succesvolle conferentie 13 juli 1945: Trinity 14 juli 1945: De laatste conferentie16 augustus 1945: De atoombom of de Sovjets 18 maart 1946: Bolsjoj en Fulton 20 vanaf 1947: De Griekse kwestie, de derde ronde 22 maart 1947: De Trumandoctrine 24 juli 1947: Het Marshallplan 25 augustus 1947: Dekolonisatie en onafhankelijkheid 26 november 1947: De Hollywood Ten 28 februari 1948: De macht in Praag weggegeven 30 juni 1948: Blokkade en luchtbrug 31 juni 1948: Joegoslavië uit de Cominform 33 april 1949: De NAVO en de bijwerkingen 35 mei 1949: De Bondsrepubliek 36 augustus 1949: RDS-1 38 oktober 1949: Volksrepubliek China uitgeroepen 40 januari 1950: ‘Who lost China?’ 42 februari 1950: De Wheelingspeech 44 maart 1950: Klaus Fuchs 46 juni 1950: De eigenzinnige Kim Il-sung 48 april 1951: Atoombom op China 50 mei 1951: Maclean en Burgess 52 november 1952: De super­ atoombom 54 maart 1953: Het overlijden van Stalin 56 juni 1953: Opstand in Berlijn 58 juni 1953: Julius en Ethel Rosenberg 60 december 1953: Lavrenti Beria en het kleed 62 april 1954: De dominotheorie 64 mei 1954: Dien Bien Phu 65 juni 1954: McCarthy ­ monddood 67 mei 1955: Het Warschaupact 69 mei 1955: Het Oostenrijkse Staatsverdrag 70 februari 1956: ‘De geheime rede’ 71 oktober 1956: De Suezcrisis 73 november 1956: Inval in Hongarije 75 oktober 1957: Spoetnik 77 mei 1958: Grote Sprong Voorwaarts 79 oktober 1958: Boris Pasternak 81 januari 1959: Cuba en de revolutie 83 mei 1960: Breuk tussen communisten 85 mei 1960: U-2 86 januari 1961: Het militairindustrieel complex 88 april 1961: Joeri Gagarin 89 april 1961: De Varkensbaai 91 juli 1961: Koude Oorlog in Afrika 93 mei 1961: Mercury 7 95 augustus 1961: De Berlijnse Muur 97 september 1961: Niet-gebonden landen 99 5 17914_BW_Een korte geschiedenis van de Koude Oorlog.indd 5 01/12/15 10:18 oktober 1962: De Cubacrisis 101 januari 1963: De Derde Man 103 juni 1963: “Ich bin ein Berliner” 105 augustus 1963: Nucleair testverbod 107 september 1963: The Spy Who Came in from the Cold 108 november 1963: Moord op broeders Ngo 110 november 1963: Moord op JFK 112 januari 1964: Dr. Strangelove 114 augustus 1964: Tonkin 116 oktober 1964: Val van Chroesjtsjov 118 september 1965: Coups in Indonesië 120 april 1966: De Culturele Revolutie 122 maart 1967: Stalins dochter 124 oktober 1967: Che Guevara vermoord 125 januari 1968: Het Tetoffensief 127 mei 1968: Parijs 129 zomer 1968: Summer of love 131 augustus 1968: De Praagse lente 133 november 1968: Vredesonderhandelingen 135 november 1968: De Brezjnevdoctrine 137 juli 1969: De maanlanding 138 juni 1970: Refuseniks 140 april 1971: Pingpongdiplomatie 142 juni 1971: Pentagon Papers 144 september 1971: Het mysterie Lin Biao 146 december 1971: Ostpolitik 148 mei 1972: SALT I 150 juli 1972: De match van de eeuw 151 januari 1973: De Parijse vredesakkoorden 153 september 1973: Coup in Chili 155 oktober 1973: De Jom Kipoeroorlog 157 mei 1974: Aftreden Willy Brandt 159 augustus 1974: Het oneervolle einde van Nixon 160 april 1975: Kampuchea 162 april 1975: De hereniging ofwel de val van Saigon 164 augustus 1975: De Helsinkiakkoorden 166 september 1976: Dood van Mao Zedong 167 januari 1977: Charta 77 169 augustus 1977: De neutronenbom 171 oktober 1978: Verkiezing van Johannes Paulus II 173 juni 1979: SALT II 174 december 1979: Het Afghaanse misverstand 175 januari 1980: Dissidenten 177 augustus 1981: Solidarnosc 179 november 1982: Brezjnev dood (en snel vergeten) 181 oktober 1986: Top in Reykjavik 183 november 1986: De IranContra-affaire 184 december 1988: Glasnost en perestrojka 185 juni 1989: Weinig hemelse vrede 187 augustus 1989: Een nietcommunistische premier 189 november 1989: Het verbrijzelen van de Muur 191 december 1989: Nicolae Ceausescu 193 oktober 1990: De Duitse hereniging 194 december 1991: Uiteenvallen Sovjet-Unie 195 6 17914_BW_Een korte geschiedenis van de Koude Oorlog.indd 6 01/12/15 10:18 oktober 1944 De uitverkoop Wanneer de Koude Oorlog precies begon, is moeilijk vast te stellen. Wel staat vast dat de partijen al voor het einde van de Tweede Wereldoorlog hun stellingen betrokken. In oktober 1944 kwamen de geallieerden bijeen in Moskou, voor de zogeheten Vierde Conferentie. De hoofdpunten op de agenda waren de Russische deelname aan de oorlog in Azië en wat te doen met Polen na de oorlog. De Sovjet-Unie eiste bescherming tegen de Duitsers en wilde een buffer in Europa creëren, zodat het land nooit meer zo rechtstreeks kon worden aangevallen. Op de avond van 9 oktober wandelde Churchill de werkkamer van Stalin binnen. Daar presenteerde de Brit een papiertje dat hij later zelf zijn naughty document noemde. Op dat lijstje stonden de namen van binnenkort te veroveren landen en de percentages invloed die de grootmachten daar zouden gaan uitoefenen: – Roemenië: Rusland 90%, de anderen 10%; – Griekenland: Groot-Brittannië (en VS) 90%, Rusland 10%; – Joegoslavië: 50%, 50%; – Hongarije: 50%, 50%; – Bulgarije: Rusland 75%, de anderen 25%. Stalin veranderde de Bulgaarse percentages in ‘Rusland 90%, de anderen 10%’. Wat niet gedefinieerd werd, was wat men zich moest voorstellen bij iets als ‘10% invloedssfeer’. Maar hoe dan ook, dit was een cynische uitverkoop van een premier die er prat op ging dat hij de westerse, democratische waarden vertegenwoordigde en vocht voor de vrijheid en het zelfbeschikkingsrecht van de Europese volkeren. Churchill stelde voor om het papiertje te verbranden, maar Stalin vond dat Churchill het moest bewaren. Waarom kwam Churchill met dit voorstel? De Sovjet-Unie stond op het punt om al deze landen te veroveren en zodoende hoopte Churchill nog enige invloed op de situatie daar ter plekke uit te kunnen oefenen. Ook realiseerde Churchill zich dat Groot-Brittannië na de oorlog geen 11 17914_BW_Een korte geschiedenis van de Koude Oorlog.indd 11 01/12/15 10:18 echte wereldmacht meer zou zijn. Maar de belangrijkste reden, volgens de Engelse premier zelf, was dat hij hiermee Griekenland wilde behoeden voor een communistische overheersing. Dat laatste is Churchill inderdaad gelukt, maar of dat deze realpolitik rechtvaardigde, is nog altijd de vraag. Opvallend afwezig op Churchills lijstje waren Tsjecho-Slowakije (voor de oorlog een van de meest bloeiende democratieën ter wereld) en Polen. Binnen het westerse geallieerde kamp zorgden de Polen voor een groot contingent soldaten (onder wie de bevrijders van Breda). De Sovjet-Unie wilde een deel van Polen annexeren, terwijl Duitsland dan een even groot stuk land zou moeten afstaan aan Warschau. Met deze verschuiving van de landsgrenzen hadden de VS en Groot-Brittannië al ingestemd, maar de Poolse premier in ballingschap, Stanislaw Mikolajczyk, was daar woedend over. Churchill liet Polen in Moskou keihard vallen. Churchill en Stalin vonden de Polen maar vermoeiend, of zoals Churchill het verwoordde: ‘Zet twee Polen bij elkaar en je hebt onmiddellijk één grote ruzie.’ Waarop Stalin reageerde: ‘Al is er maar één Pool, die begint uit pure verveling ruzie te maken met zichzelf.’ Hiermee was het lot van de Polen bezegeld. 12 17914_BW_Een korte geschiedenis van de Koude Oorlog.indd 12 01/12/15 10:18 februari 1945 Een succesvolle conferentie Op 4 februari kwamen de leiders van de ‘Grote Drie’ – Stalin, Roosevelt en Churchill – bijeen in Jalta, op de Krim. Stalin weigerde om gezondheidsredenen ver te reizen, de toen al doodzieke Roosevelt deed dat wel, omdat hij deze ontmoeting dolgraag wilde. Eigenlijk waren de resultaten van de conferentie vooral een voortzetting en concretisering van de plannen die op de Vierde Conferentie waren besproken. Polen zou inderdaad naar het westen opschuiven, de Sovjets zouden na de nederlaag van Duitsland de oorlog verklaren aan Japan, en het vetorecht binnen de Veiligheidsraad van de nieuw te vormen Verenigde Naties werd vastgelegd. Nieuw was wel de opdeling van Duitsland en van de hoofdstad Berlijn in bezettingszones, waarbij ook de Fransen een deel kregen. Het Morgenthau-plan, waarbij de Duitse zware industrie ontmanteld en het land versnipperd zou worden, waardoor Duitsland een ‘agrarische’ staat zou worden, werd definitief losgelaten. Duitsland zou een eenheid blijven, de Sovjets zouden het merendeel van de herstelbetalingen krijgen. Oorlogsmisdadigers zouden snel worden berecht. Na de conferentie waren de reacties jubelend, het Engelse en Amerikaanse publiek had er veel vertrouwen in dat een positieve samenwerking tussen de geallieerden na de oorlog zou voortduren. Alle partijen hadden concessies gedaan. Pas toen de deelnemers later hun eigen interpretaties begonnen te geven aan de afspraken van Jalta, groeiden de twijfels en vijandelijkheden. Jaren later werd vooral Roosevelt verweten dat hij Oost-Europa aan de Sovjets had verkwanseld. 13 17914_BW_Een korte geschiedenis van de Koude Oorlog.indd 13 01/12/15 10:18 juli 1945 Trinity Op 12 april 1945 stierf de Amerikaanse president Franklin Delano Roosevelt. Van de westerse leiders was hij degene geweest die het meest openstond voor de Sovjets en er veel aan had gedaan om de Russen te vriend te houden. Toch was hij niet naïef geweest ten opzichte van Stalin en de zijnen – een voorbeeld hiervan was het supergeheime Manhattanproject. In augustus 1939 stuurden Leó Szilárd, Eugene Wigner en Edward Teller, drie gevluchte joodse natuurkundigen, een brief aan president Roosevelt. Zij schreven over de mogelijkheid en kracht van kernwapens en waarschuwden dat Duitsland wellicht al aan een kernbom werkte. Om de inhoud meer gewicht te geven, verzochten zij Albert Einstein om de brief ook te ondertekenen. Na veel vijven en zessen werd hierop het Manhattanproject gestart. De Italiaan Enrico Fermi bracht, onder de tribunes van een stadion in Chicago, de eerste kettingreactie teweeg, waarna het onderzoek een enorme vlucht nam. Onder de leiding van Robert Oppenheimer en de militaire afgevaardigde generaal Leslie Groves werkten honderden wetenschappers in Los Alamos (en op veel andere plaatsen), New Mexico, aan de ontwikkeling van de nieuwe bom: de atoombom. Op 16 juli 1945 was het zover dat er een officiële test kon worden gehouden. Op een totaal verlaten stuk land in New Mexico (Jornada del Muerto) vond de eerste kernexplosie plaats: de Trinity-test. De naam was gekozen door Oppenheimer, naar aanleiding van een sonnet van de zestiende-eeuwse dichter/predikant John Donne: ‘Batter my heart, three-person’d God’. De wetenschappers hielden onder elkaar een weddenschap, waarbij ze gokten hoe zwaar de explosie zou zijn. Fermi gokte dat alle leven op aarde zou verdwijnen, met als afgezwakte versie dat de staat New Mexico geheel vernietigd zou worden. Het was uiteindelijk de parttime-projectmedewerker dr. I.I. Rabi die de weddenschap won: hij gokte op 17914_BW_Een korte geschiedenis van de Koude Oorlog.indd 14 01/12/15 10:18 18 kiloton TNT (het was uiteindelijk 18,6), omdat dat de laatste en enige mogelijkheid was die nog openstond. De explosie van Fat Man (een van de twee types bommen; de andere heette Little Boy) was een enorm succes en overtrof de stoutste verwachtingen (behalve dan die van Fermi). Bij het zien van de explosie voelde Opperheimer in de eerste plaats opluchting, dat de bom afging, maar hij ‘was ook een beetje bang van wat we gemaakt hadden’. Door zijn hoofd gingen de woorden uit zijn geliefde Bhagavad Gita: ‘Ik ben de Dood geworden, de Vernietiger van werelden.’ De schokgolven waren op meer dan 150 km voelbaar. Maar het indrukwekkendst was de paddenstoel die verscheen, hij reikte tot een hoogte van meer dan 12 km. Of zoals een van de technici uitriep: ‘Mijn God, ik geloof dat die langharige jongens alle controle verloren hebben!’ Er werd een telegram naar Potsdam gestuurd, naar minister van Oorlog Henry Stimson: ‘Vanochtend geopereerd. Diagnose niet geheel compleet, maar resultaten lijken bevredigend en overtreffen reeds de verwachtingen…’ De telegrafiste die de boodschap in ontvangst nam, dacht dat het de vrouw van Stimson betrof en feliciteerde de minister hartelijk. 15 17914_BW_Een korte geschiedenis van de Koude Oorlog.indd 15 01/12/15 10:18 juli 1945 De laatste conferentie De laatste ontmoeting tussen de Grote Drie vond plaats tussen 17 juli en 2 augustus in Potsdam, de oude stad van de Brandenburgse keurvorsten. Het was een andere conferentie dan de eerdere, vooral omdat twee van de drie deelnemers nieuwelingen waren: de Amerikaan Harry Truman, de opvolger van Roosevelt, en de Brit Clement Attlee, de nieuwe premier na de verkiezingsoverwinning van Labour. Voor Truman begon de conferentie voortvarend met de boodschap van minister Stimson over het succes van de Trinity-test. Hierdoor had Truman meteen een troefkaart op zak. Op aandringen van Stimson deelde Truman tijdens een schorsing in de vergadering Stalin in (zeer) bedekte termen het bestaan van de atoombom mee – zijn eigen tolk, Chip Bohlen, bleef zelfs zitten, om het belang van de boodschap niet op te blazen. Truman vertelde dat de Amerikanen ‘een nieuw wapen hadden met ongekend verwoestende kracht’. De Sovjet-dictator reageerde nauwelijks. Alle westerse omstanders keken gespannen toe. Waarschijnlijk was de reactie van de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken, Jimmy Byrnes, nog het veelzeggendst. In 1947 schreef hij in zijn autobiografie: ‘Ik was verrast door Stalins gebrek aan interesse. Ik kwam tot de conclusie dat hij het belang van deze uitvinding niet begrepen had… Later dacht ik dat de Russen hun onderzoeken ook geheim hielden, ze vonden dat het niet netjes was om om uitleg te vragen.’ Maar in 1960 kwam hij tot een hele andere conclusie: ‘Ik ben er vrij zeker van dat ze wisten dat wij aan de bom werkten.’ Zo werkt dus de tijdgeest, ook met de eigen herinnering. Maar waarschijnlijk had Byrnes in het laatste geval toch gelijk, want maarschalk Zjoekov schreef in zijn memoires dat Stalin meteen tegen zijn medewerkers reageerde met: ‘Laat ze maar. We moeten dit bespreken met Koertsjatov (de Russische wetenschapper die zich met het Russische atoomwapen bezighield) en zorgen dat hij opschiet met de zaken.’ 16 17914_BW_Een korte geschiedenis van de Koude Oorlog.indd 16 01/12/15 10:18 De conferentie zelf leidde tot een aanscherping van eerdere afspraken. Het gedemilitariseerde en opgedeelde Duitsland zou wel een politieke en economische eenheid blijven – Oostenrijk zou hetzelfde lot ondergaan. De berechting van oorlogsmisdadigers zou tijdens een tribunaal geschieden, ook Japanse verantwoordelijken zouden een dergelijk lot ondergaan. De Sovjet-Unie zou schadeloos gesteld worden en Königsberg (Kaliningrad) en Oost-Pruisen zouden Russisch grondgebied worden. Het meest heikele punt was (opnieuw) Polen, vooral de vaststelling van de exacte locatie van de nieuwe Oder-Neisse-grens wilde maar niet lukken. Er werd besloten dit door te schuiven naar de volgende conferentie – maar die is er nooit gekomen. Een ander heet hangijzer, wanneer de Sovjet-Unie de oorlog aan Japan zou verklaren, speelde door de atoombom geen rol meer. Wel vaardigde Truman op 26 juli een proclamatie uit waarin hij de volledige overgave van Japan eiste. 17 17914_BW_Een korte geschiedenis van de Koude Oorlog.indd 17 01/12/15 10:18
