Dick Swaab - MS

Dit is een bijLage bij DagbLaD De teLegraaF. De inhouD van Deze bijLage vaLt niet onDer De reDactioneLe verantwoorDeLijkheiD
Mental Fitness
Lekkerder in je vel
door mentale fitheid
Migraine
De behandeling is
tegenwoordig veel beter
Parkinson
Multidisciplinaire zorg, een
nieuwe vorm van behandeling
Nummer 5 / December ’11
Hersenen
3
afbeelding: shutterstock
tipS
aandacht voor
mentale gezondheid
Dick Swaab: “Het brein is een soort ‘flight control’, het zorgt dat je overleeft
en is ons meest cruciale orgaan”
2 · december 2011
de uitdaging
Dick Swaab is emeritus hoogleraar neurobiologie
en teamleider van het Nederlands Instituut voor
Neurowetenschappen. Hij doet onderzoek naar de
hersenen en publiceert erover.
wij raden aan
Bernard
Uitdehaag
Neuroloog bij het
VU medisch
centrum
PagiNa 9
‘Ons meest cruciale orgaan’
O
nze hersenen
zijn verantwoordelijk voor bijna
alles; van onze
acties en onze
mogelijkheden
tot ons karakter
en al onze beperkingen. Je kunt aspecten vergelijken met een ‘flight
control’ omdat het brein ervoor
zorgt dat enorm veel handelingen
samen de zaken goed laten verlopen. Het brein zorgt dat je overleeft
en is ons meest cruciale orgaan.
Het onderzoek naar hersenen in
Nederland is van hoog niveau en
draait goed mee in de wereldtop op
zowel fundamenteel als klinisch
gebied. We komen steeds meer aan
de weet over het brein, hoewel het
zeer lang gaat duren voor we beschikken over een totaaloverzicht.
Niettemin brengt onderzoek ons
steeds dichterbij.
Onderzoeken
Dat geldt eveneens voor diverse
aan het brein gerelateerde aandoeningen. Zo is voor de ziekte
van Parkinson recent het belang
van genetische oorzaken ontdekt.
En is er met behulp van diepe hersenstimulatie –als medicatie niet
voldoende werkt- een forse vooruitgang geboekt in het bestrijden
van tremoren.
Hoewel er nog geen wonder-
middel is, is de diagnostiek van de
ziekte multiple sclerose enorm
vooruitgegaan. Dit is het gevolg
van een verbetering van imaging
technieken. Er vindt veel onderzoek plaats naar MS, uitgevoerd
door een uitstekende groep specialisten.
Wat betreft ADHD wil ik benadrukken dat de diagnose moet
worden gesteld door een kinderpsychiater of kinderneuroloog.
En niet door een onderwijzer die
vindt dat een kind druk is. Na een
diagnose door een specialist kan
een effectieve therapie worden afgestemd. Momenteel weten we nog
niet precies wat de ADHD-medicatie doet op lange termijn, maar dat
is momenteel ook onderwerp van
onderzoek.
Ook naar dementie vindt veel
onderzoek plaats. Een interessante uitkomst van ons onderzoek
is dat bij de meest voorkomende
vorm van dementie –de ziekte van
Alzheimer- er in het begin van het
proces een verhoogde activiteit
van de hersenen is te zien. Ze lijken zich te verzetten tegen deze
aandoening, waardoor er nog geen
symptomen van Alzheimer waarneembaar zijn. Zeer interessant
voor verdere studies en de ontwikkeling van nieuwe medicijnen.
In die zin is het ook belangrijk
dat men verder onderzoek doet
naar het Restless Legs Syndrome
waar nog erg weinig over bekend
is.
‘dankzij nieuwe
ontwikkelingen in
behandelmethoden en
een eerdere diagnose
kunnen we echter veel
meer doen om het
ziekteverloop van mS
te remmen’
Complex
Dick Swaab
hoogleraar neurobiologie en teamleider van
het Nederlands instituut voor
Neurowetenschappen
‘Je kunt aspecten
van de hersenen
vergelijken met een
‘flight control’ omdat
het brein ervoor
zorgt dat enorm veel
handelingen samen
de zaken goed laten
verlopen’
Niet lekker in je vel?
Doe de gratis
zelftest op:
Hersenonderzoek waar Nederlandse specialisten zich op richten
is erg breed, wat zeer positief is.
Het brein is immers complex. De
Nederlandse Hersenbank is hierin
van groot belang en een unieke instelling. Dankzij de breindonaties,
is het mogelijk om over de hele wereld hersenziekten op adequate
wijze te onderzoeken.
Voor goed functionerende hersenen zijn de genen cruciaal.
Daarnaast helpen een goede zwangerschap met zo min mogelijk
schadelijke factoren –zoals nicotine, alcohol en drugs- en een goede
geboorte eveneens mee. Een veilige, stimulerende jeugd en het
voorkomen van zwaar alcoholgebruik op jonge leeftijd zijn belangrijk. Bovendien is een juiste
scholing een must, ook omdat het
een kleinere kans op Alzheimer
oplevert. Daarnaast is een goede
behandeling bijvoorbeeld diabetes
en hart- en vaatziekten noodzakelijk omdat ook dat invloed heeft op
de hersenen.
dick swaab
[email protected]
We make our readers succeed!
hersenen
5e editie, december 2011
Managing Director: marc reineman
Editorial Manager: stella van der werf
Business Development Manager:
bart Gabriëls
Project Manager: eline Langeveld
Telefoon: 020-7077005
E-mail:
[email protected]
Gedistribueerd:
de telegraaf, december 2011
Drukkerij: dijkman Offset
Mediaplanet contact informatie:
Telefoon: 020-7077000
Fax: 020-7077099
E-mail: [email protected]
dit is een bijlage bij dagblad de telegraaf. de inhoud
van deze bijlage valt niet onder de hoofdredactionele
verantwoordelijkheid van de telegraaf.
mediaplanet ontwikkelt hoogwaardige
bijlagen die zich richten op een specifiek
thema en de daarbij behorende doelgroep.
Zo brengen wij lezer en adverteerder
dichter bij elkaar.
Heeft u vragen over
depressiviteit? Het Zorgboek
Depressie kan u helpen.
Dat is de Plus van Zilveren Kruis
Zelfhulpwijzer.nl
en ontvang advies over
de ernst van je klachten
en de mogelijkheden
van online zelfhu
ulp.
Het Zorgboek Depressie bevat patiëntgerichte informatie,
waardevol advies en praktische tips. Verzekerden van
Zilveren Kruis krijgen dit Zorgboek gratis. Vraag het aan voor
uzelf of voor een ander op www.zilverenkruis.nl/depressie
Ontwikkeld door psycholog
gen
van het Trimbos-instituut
foto: digidaan
Stichting BURNOUT
Wat mensen elkaar aandoen: BURNOUT
Burnout is een contactziekte die niet medisch ontstaat,
maar door beslag te leggen op een ander ten bate van de
eigen en organisatorische behoeften, en ten koste van de
behoeften van de ander waarmee men contact heeft. Aldus
ontstaat burnout in het contact – niet in het ‘medische
lichaam’. Burnout komt veelal na overspannenheid en uit
zich vervolgens door een plotselinge ineenstorting in de
vorm van emotionele uitputting; die daarna ook fysiek
en medisch tot uiting kan komen.
burnout nauwelijks van toepassing, omdat burnout geen
snel herstel van vluchten of vechten kent. Hoe graag
mensen het graag zouden willen, volgens het proefschrift
Mommersteeg uit 2006 is er geen enkel verband tussen
fysiologie en burnout. .
Burnout is dus het omgekeerde van de medische
aandoeningen; laatste ontstaan meestal onontdekt in
het inwendige, tot ze gaan opvallen, op de emotie gaan
inwerken en tot doktersbezoek leiden. Bij burnout is het
omgekeerd.
− een grote emotionele uitputting, waardoor men
plotseling de oude taken niet meer kan doen en vaak
veel moet huilen
− een grote ‘distantie’ tot de medemens
− een laag beeld van de eigen competenties
Wij staan, gezien het overwegend medische karakter van
dit katern, eerst stil bij de medische meetbaarheid en
onderscheiden:
− fysieke metingen
− gedragsobservaties
De grondlegster van de burnout tak in de wetenschap,
dr. Christine Maslach, heeft een en ander vastgelegd in
haar ‘MBI’, Maslach Burnout Inventory test. De MBI
vormt, zeker tezamen met de SCL-90 waarmee goed het
verschil tussen burnout en andere psychische klachten
kan worden gemeten, een nauwkeuriger meting dan de
4DKL test die wordt gebruikt door bedrijfsartsen.
De fysieke meetbaarheid helaas nog gering – het
dichtsbij komt het herkennen van burnout in EEG
patronen (Luijtenaar, Radbout, 2010), in EMG (Electro
Myografisch Onderzoek) en HRV (Heart Rate Variability;
de onregelmatigheid van de hartslagen). De traditionele
fysiologische reacties bij ‘vlucht- of vechtgedrag’ zijn bij
Waaraan is burnout wel te herkennen, als het niet te
meten is? Aan waarneembare gedragingen en uitingen
van de patiënt. Veel voorkomende verschijnselen zijn:
Als uit de tests en onze indrukken blijkt dat een cliënt
eerder lijdt aan depressie dan aan burnout, wordt deze
direct doorverwezen naar een psychiater en blijft
Stichting Burnout erbuiten.
Burnout is niet een stemmingsstoornis, maar een
energiestoornis: op een bepaald vlak (meestal werk- en
verplichtingen gerelateerd) is men zo uitgeput, dat het
lichaam de controle van de geest overneemt en alle actie
op dat gebied gaat blokkeren. Een ‘burnoute’ cliënt kan
vaak nog van veel dingen genieten, maar ‘verlamt’ bij
gedachten aan de werksituatie en kan per dag minder
activiteiten ontplooien dan gewoonlijk.
Burnout is ook een van de weinige, maar zeel veel
voorkomende ziekten die niet een aparte DSM 4 code
krijgen. (DSM = Diagnostic and Statistic Manual of
mental disorders); het wordt geacht onder de noemer
‘aanpassingsstoornis’ te vallen. Ook een DBC (Diagnose
Behandel Combinatie) code heeft burnout niet. Hierdoor
zijn weinig cijfers over burnout beschikbaar.
Burnout is een ziekte die niet buiten het medische
veld ontstaat, maar op een gegeven moment wel
fysieke parameters (die binnen de medische wereld
vallen) beïnvloedt, zonder dat de gehele burnout
gezien kan worden met een zuiver medische bril. Wij
nodigen vooral de medici uit te komen met suggesties
voor de meetbaarheid van burnout aspecten en ons
multidisciplinaire herstel programma te gaan toepassen.
Ir J. Philippe Blankert MA
Directeur Stichting Burnout
MEER INFORMATIE
) www.burnout.nl
Neurofeedback:
de beste manier om uw hersenen te trainen
Sinds de jaren zestig is bekend dat mens en dier heel goed in staat zijn hun hersenen te
trainen. Deze regulatie biedt de mogelijkheid om te herstellen ook al lijkt de kwaal of
onbalans ingesleten en ongrijpbaar. Zo is onomstotelijk wetenschappelijk vastgesteld dat
o.a. ADHD/ADD, epilepsie en slaapproblemen met neurofeedback sterk kunnen verbeteren.
Uit de praktijk blijkt dat ook andere aandoeningen
uitstekend met deze therapie behandelbaar zijn. Zo
zijn de laatste 10 jaar mensen met o.a. niet aangeboren
hersenletsel (NAH), autisme, leerproblemen, depressie,
whiplash, posttraumatische stress (PTSS) etc. met veel
succes behandeld. Omdat het brein flexibel is, zit er
theoretisch gezien geen beperking aan wat er behandeld
en wat er bereikt kan worden.
Het principe van hersentrainingen is simpel: als je laat
zien wat het brein doet, (dus feedback geeft) blijkt het
brein in staat, zijn activiteit te beïnvloeden. Door het
geven van een beloning bij goed ‘hersengedrag’ zullen
de hersenen proberen dit gedrag vaker te vertonen.
Hoewel de feedback op veel manieren kan worden
gegeven, wordt er in de praktijk meestal naar een
film gekeken. De film is goed te zien als het brein het
‘goed doet’, maar als het brein niet de juiste activiteit
vertoont, wordt de film slechter zichtbaar.
Om te weten wat er precies bij iemand getraind
moet worden, wordt er altijd eerst een uitgebreide
intake gedaan. Zo’n intake bestaat naast het
kennismakingsgesprek uit een meting van het
hersensignaal (een zogenaamd QEEG, quantitatieve
electro-encephalogram). Dit wordt vervolgens
vergeleken met normwaarden, zodat kan worden
bekeken waar bij de persoon de afwijkingen zich
bevinden. Door gebruik te maken van de nieuwste
technieken kan daarbij zelfs diep in het brein worden
gekeken om te zien of de problemen in lager gelegen
structuren ontstaan. Op basis van deze intake wordt
vervolgens het trainingsschema vastgesteld.
De grootste pluspunten van deze vorm van therapie zijn:
•de goede resultaten voor jong en oud, van 5 tot 95 jaar,
•het is leuk om te doen (vaak film kijken!),
•het herstel komt vanuit het brein zelf en
•het is niet invasief (d.w.z. er wordt niets het brein
‘ingebracht’).
Voor meer informatie (ook voor opleidingen):
NEUROTHERAPIE CENTRUM HILVERSUM
Tel. 035 – 6286895
www.neurotherapie.nl
[email protected]
4 · december 2011
inspiratie
aDHD
Dr. LMJ Pelsser
Wetenschappelijk
onderzoeker AdHd
research centrum
eindhoven
in het kort
Peter Schoof
directeur en
bestuurder van
Hersenstichting
Nederland
arts gaat, wil niet alleen pijnstillers.
Diegene wil weten wat er precies
aan de hand is, waar de pijn vandaan
komt.
Voeding
“In bijna alle gevallen van ADHD krijgen kinderen medicijnen om symptomen als drukte, impulsiviteit en
ongeconcentreerdheid te onderdrukken. Kinderen lopen door hun ziekte
vaak vast op school, thuis of hebben
moeite met sociale contacten. Daardoor worden ze ernstig belemmerd
in hun ontwikkeling.
Hersenonderzoek
“Hersenonderzoek is van
groot belang. Als de hersenen uitvallen of minder goed
functioneren heeft dit grote invloed op alle lichaamsfuncties.
Hoe meer inzicht we krijgen in
de werking van de hersenen, hoe
beter we aandoeningen kunnen
bestrijden. Daarvoor is heel veel
onderzoek nodig, want er zijn
misschien wel 75 tot 100 bekende
en minder bekende hersenaandoeningen.
Onderzoek
Er wordt onderzoek gedaan naar
ADHD, maar feit blijft dat hersenonderzoek erg ingewikkeld is. We weten welke medicijnen de symptomen
kunnen remmen, maar daarmee is
nog niet bekend wat de oorzaak ervan is. En dat is wel nodig, want wie
met ernstige buikpijn naar de huis-
Inmiddels is uit wetenschappelijk
onderzoek gebleken dat voeding een
belangrijke rol speelt bij kinderen
met ADHD: de gedragsproblemen
worden namelijk bij 60 procent van
de kinderen veroorzaakt door een
overgevoeligheid voor doodnormale
voeding, zoals bijvoorbeeld vis, ei of
rundvlees. Wanneer deze kinderen
een aangepast dieet volgen dan verdwijnt hun ADHD volledig, het worden ‘normale’ kinderen. Zij kunnen
daardoor stoppen met het nemen
van medicijnen. Helaas geldt dit niet
voor de overige 40 procent. Voeding
lijkt bij hen totaal niet van invloed
op hun symptomen. Er is daarom is
er nog meer onderzoek nodig, zodat
we ook voor deze groep een oplossing
vinden.”
Betere diagnose
De Hersenstichting Nederland investeert in kwalitatief hoogwaardig hersenonderzoek, uitgevoerd
door toponderzoekers van ziekenhuizen en universiteiten in
heel Nederland. De onderzoeksresultaten gebruiken we om kennis
te verspreiden, door ze bijvoorbeeld te vertalen naar bijscholing en behandelprogramma’s. Zo
kan het zijn dat neurologen worden bijgeschoold omdat er uit onderzoek belangrijke kennis naar
voren is gekomen over een specialistische operatietechniek. De
resultaten uit verschillende onderzoeken kunnen uiteindelijk
leiden tot het stellen van een betere diagnose en behandeling van
hersenaandoeningen. Per slot van
rekening willen we de patiënt betere hulp kunnen aanbieden.”
epilepsie
Prof. Dr. A. P.
(Bert) Aldenkamp
Hoogleraar
epilepsie & Neuropsychologie aan de
Universiteit
maastricht
prikkeltjes. In Nederland lijden circa 100.000 mensen aan epilepsie. Er
zijn twee pieken als je kijkt naar het
aantal nieuwe patiënten: in de jonge
kindertijd en na het 65e jaar.
Oorzaak
“Dat epilepsiepatiënten altijd op de
grond vallen tijdens een aanval is
een groot misverstand. Een epilepsieaanval kan ook bestaan uit een
tintelende arm of zelfs alleen maar
staren. Deze aanvallen zijn het gevolg van kortsluiting in de hersenen:
er gaat iets mis in de hersencellen
die constant informatie aan elkaar
uitwisselen via kleine elektrische
Over de oorzaak is grofweg bekend
dat hersenletsel, een tumor of erfelijkheid een rol kunnen spelen.
Maar soms is de oorzaak ook onbekend. Door medicijnen is 70 procent
van de patiënten gelukkig aanvalsvrij, voor de overige 30 procent is
het echter zoeken. Een kleine groep
kan geopereerd worden of een speciaal dieet volgen, anderen komen in
aanmerking voor neurostimulatie.
Functiestoornissen
Naast het behandelen van de aanvallen is het van belang dat veel patiënten door de epilepsie cognitieve
functiestoornissen ontwikkelen,
met name geheugenstoornissen.
Sommige patiënten gaan zelfs achteruit in intelligentie. Er zijn aanwijzingen dat niet al die stoornissen
verdwijnen als de patiënten aanvalsvrij worden.Het is heel belangrijk dat
daar onderzoek naar wordt gedaan.
Een groot deel van de patiënten kan
dan wel aanvalsvrij zijn, maar het tot
nu toe geboekte succes is natuurlijk
maar heel betrekkelijk als een geheugenstoornis blijvend is.”
5–13 jaar
a carehouse company
Vere niging voor volw a sse n e n
m et ADHD e n a a nverw a nte stoornisse n
Net je AD(H)D diagnose? Vereniging Impuls is er voor jou
Zo’n 400.000 volwassenen
hebben AD(H)D, maar slechts
een tiende daarvan heeft de diagnose. En dat is zonde.
Want als volwassene met AD(H)D
heb je vaak al een leven vol tegen-
slagen en teleurstellingen achter
de rug. Door de diagnose vallen
eindelijk alle puzzelstukjes op hun
plaats en kun je gericht met je
zwakke én sterke kanten aan de
slag.
Vereniging Impuls steunt je daarbij. Hoe?
Door hulp te bieden bij vragen
over zaken als de rijbewijskeuring voor AD(H)D, behandelmethoden en medicatie.
Met een netwerk van AD(H)Dcafés door het hele land, waar je
mede-AD(H)D’ers kunt ontmoeten.
Door update informatie en
ervaringsverhalen in het magazine Impulsief .
Door AD(H)D bij volwassenen
serieus te nemen.
En dat is hard nodig. Want je
bent niet de enige.
www.impulsdigitaal.nl
www.kidsathome.nl
r
1 4 - 1 8 jaa
www.workitout.nu
IS ER HULP VOOR MIJN KIND?
Ervaart u moeite met de opvoeding? Heeft uw kind
moeite met vriendjes maken? Wordt hij of zij snel boos
of is hij/zij erg impulsief? Of is uw kind juist teruggetrokken of angstig?
Bij CareHouse werken we samen aan oplossingen. Voor nu en later.
Dat doen we door middel van ontwikkelingsgerichte begeleiding. In de
thuissituatie maar ook op school als dat nodig is. Daarnaast vindt u
bij ons ontwikkelingsgerichte groepsbegeleidingen.
Regio’s: Amsterdam, Groningen, Hoorn en Hilversum.
Bel voor informatie of aanmelding met CareHouse
020-6829556 of mail naar [email protected].
www.carehouse.nl
december 2011 · 5
Dementie
Prof. Dr. Anne
Margriet Pot,
Hoogleraar
Ouderenpsychologie aan de
VU in Amsterdam
foto: alzheimer
nederland
“Dat dementie te maken heeft geheugenproblemen,is vaak het meest
in het oog springende kenmerk.
Maar er moet meer aan de hand zijn
om de diagnose dementie te stellen.
Deze hersenziekte brengt ook stemmings- en gedragsproblemen met
zich mee.
Invloed
Dementie heeft een grote invloed op
het dagelijkse leven, alledaagse dingen als koffie zetten en boodschappen doen worden een probleem.
Helaas zijn er, naast medicijnen
die het proces enigszins vertragen, nog geen oplossingen om dementie te voorkomen of te genezen.
Het is daarom van groot belang om
de mensen met dementie een zo’n
groot mogelijke kwaliteit van het leven te bieden.
Zorg
Zorg speelt daarbij een belangrijke
rol en dat geldt niet alleen voor de
dementerende. Een kwart van de
mantelzorgers ontwikkelt een depressieve stoornis omdat de zorg
voor een dementerende ontzettend zwaar is. Het is moeilijk om te
zien hoe een naaste achteruit gaat.
Daarom moeten mantelzorgers zo
goed mogelijk geïnformeerd en ondersteund worden. De cursus www.
dementiedebaas.nl is speciaal hiervoor ontwikkeld. Want als men wil
dat mantelzorgers zolang mogelijk
zorgdragen voor hun dementerende naaste, dan is hulp hierbij noodzakelijk.”
autisme
Bernadette
Wijnker-Holmes
Hoofdredacteur
Nederlandse
Vereniging voor
Autisme
In Nederland lopen er 190.000 mensen rond met een vorm van autisme,
zoals (klassiek) autisme, Asperger,
PDD-nos of het RETT syndroom. “Autisme is een stoornis in de informatieverwerking van de hersenen. De
informatie die via de zintuigen binnenkomt,wordt anders verwerkt. Dit
kenmerkt zich door beperkingen in
communicatie, sociale interactie en
verbeelding. Autisme is een levenslange, vaak onzichtbare, handicap
die niet te genezen is. Maar met de
juiste begeleiding kunnen veel mensen wel naar school, werken en sociale contacten onderhouden. Ook zijn
er medicijnen, psychofarmaca, die
bepaalde symptomen kunnen onderdrukken, zoals angst en dwangmatig
gedrag. Speciale therapieën kunnen
helpen om specifieke problemen als
stereotype gedrag te verminderen,
zodat iemand met autisme kan leren
om hier beter mee om te gaan.
Spectrum
Uit onderzoek is veel duidelijk geworden over de werking van het brein
van autisten. Maar er zijn grote verschillen tussen individuen: autisme
is een spectrum van stoornissen.Er is
daarom meer onderzoek nodig naar
de oorzaken, ook al weten we dat het
grotendeels erfelijk is bepaald. Daarnaast is er meer inzicht nodig in het
beloop van autisme bij verschillende
mensen.Want welke factoren maken
of iemand met autisme ‘succesvol’ is
in werk en relaties of juist niet, zoals
veel probleem gedrag of leven in psychiatrische instelling?”
afbeelding: shutterstock
Geriaters en ouderenbonden werken nauw samen
dé vereniging van en voor iedereen met MS
Met circa 10.000 leden vertegenwoordigt de
MS Vereniging ruim 60% van alle mensen met
MS in Nederland. Iedereen die persoonlijk of
professioneel betrokken is bij MS kan bij de
vereniging terecht voor informatievoorziening,
ontmoeting en belangenbehartiging.
Ruim 350 enthousiaste en deskundige vrijwilligers bieden een gevarieerd en deskundig
activiteitenaanbod binnen de 21 regio’s van de
MS Vereniging. Daar ontmoeten mensen met
MS en hun naasten elkaar in hun eigen regio.
Het uitwisselen van informatie en het contact
met elkaar staan hierbij centraal. Een aantal
vrijwilligers is ook landelijk actief, bijvoorbeeld
in het Voorlichtersteam of bij de MS-telefoon.
De MS Vereniging zet de belangen van mensen
met MS op de maatschappelijke en politieke
agenda. Hierin werkt zij ook samen met onder
meer MS-verpleegkundigen en met landelijke
organisaties die de belangen van patiënten
behartigen. De vereniging informeert haar
leden onder meer via het ledenblad MenSen.
Ook lid of vrijwilliger worden? Kijk op de site of neem direct contact op.
Behoefte aan een luisterend oor? Bel de MS-telefoon: 0900-821 21 08 (10ct per minuut).
www.msvereniging.nl - [email protected] - 070-374 77 77
Medische zorg op maat
voor ouderen met dementie
Zo’n 250.000 vooral oudere Nederlanders lijden aan
dementie. De vraag naar specialistische behandeling
van deze en andere kwetsbare ouderen groeit gestaag.
In totaal werken er nu tweehonderd
geriaters in Nederland. Ze zijn gespecialiseerd in de behandeling
van kwetsbare oudere patiënten
die vaak gebaat zijn bij een andere
benadering dan jongere patiënten.
Geheugenklinieken
De klinische geriatrie breidt zich
enorm uit. Tachtig procent van de
Nederlandse ziekenhuizen heeft
een afdeling klinische geriatrie
met uitgebreide mogelijkheden
van opname, dagbehandeling,
een delierteam tot valpolikliniek.
Meer weten? Kijk op:
www.nvkg.nl
Bovendien zijn er inmiddels zestig
geheugenklinieken in Nederland in
samenwerking met neurologen en
psychiaters.
Samenwerking met ouderenbonden
De Nederlandse Vereniging voor
Klinische Geriatrie trekt op met de
ouderenbonden CSO, Unie KBO,
PCOB en NOOM. Samen willen zij
het aantal geriaters opschroeven
naar minstens vierhonderd.
Yulius, in elke fase
van het leven
Triversum Kinder- en Jeugdpsychiatrie
levert maatwerk bij:
Yulius biedt geestelijke gezondheidszorg,
speciaal onderwijs en arbeidstoeleiding
aan jong en oud in elke fase van het leven.
We bieden niet alleen behandeling,
begeleiding en speciaal onderwijs, maar
ook professionele hulp op het gebied van
wonen en werken.
• Beoordelen van de patiënt
• Ambulante begeleiding
• Klinische behandeling
• Observatie- of crisisopname
Yulius beschikt over ruim 90 locaties in
de Drechtsteden en Rijnmond. Hieronder
bevinden zich eigen onderwijslocaties,
poli- en (dag)klinieken, werkplaatsen en
begeleid woonlocaties.
www.triversum.nl
Voor meer informatie: www.yulius.nl
Autisme?
www.leokannerhuis.nl
Gespecialiseerd
kennis- en behandelcentrum
voor autisme
Depressie raakt iedereen
De Depressie Vereniging is een vereniging van en
voor mensen met een depressie en hun naasten.
De vereniging biedt voorlichting, organiseert contact
tussen lotgenoten en behartigt hun belangen.
Kijk op de website:
www.depressie.org
Het Dr. Leo Kannerhuis ontvangt
op 19 januari a.s. voor de klinische
en deelklinische behandeling
het keurmerk TOPGGz!
Mensen met uitersten...
Zo gek nog niet...
Of bel de Depressielijn:
0900 6120909
Manisch-depressief? Bipolair?
Of de man, vrouw, vader,
moeder, zus, broer, vriend(in)
of verre bekende van?
Dan is het helemaal zo gek nog niet om
in contact te staan met lotgenoten.
Bij de VMDB kom je ze tegen.
Word lid!
centrum voor autisme
dr. leo kannerhuis
verder met autisme
Vereniging voor Manisch Depressieven
en Betrokkenen
Kaap Hoorndreef 56-C
3563 AV Utrecht
030 - 280 30 30
[email protected]
www.vmdb.nl
lotgenotenlijn 0900 - 5 123 456
december 2011 · 7
inspiratie
Werken aan de
mentale gezondheid
in het kort
Linda Bolier
Projectleider Positive
mental Health van het
Trimbos-instituut
■■Vraag: Komt depressie vaak
voor?
■■Antwoord: Ja. maar gelukkig is er ook iets aan te doen. er
zijn goede behandelingen en ook
online kan er gewerkt worden
aan mentale fitheid.
Mental fitness
We weten inmiddels hoe je
fysiek gezond moet blijven:
goed eten, genoeg bewegen
en voldoende ontspannen.
Maar hoe houden we ons
hoofd dan gezond? Mental
fitness is het antwoord. Wie
zijn geest traint op mentale
fitheid, zit lekkerder in zijn
vel. En, blijkt uit onderzoek,
het kan op lange termijn zelfs
een depressie tegengaan.
expert
sportschool voor de geest
Oké mental fitness dus, maar hoe
werkt dat dan? Linda Bolier, projectleider Positive Mental Health van het
Trimbos-instituut,geeft uitleg.“Mentale fitheid kun je trainen met behulp
van zeven leefstijladviezen. Eén daarvan is bijvoorbeeld het vormen van
een persoonlijke missie: misschien
wil je een goede ouder zijn of juist uitblinken in je werk. Wie een doel nastreeft,heeft iets om voor te leven.Het
maakt je gelukkiger.”
‘We werken aan
onze lichamelijke conditie, dus
waarom niet aan
de mentale gezondheid?’
Medicijn tegen depressie
Ook optimistisch denken blijkt een
goed medicijn te zijn tegen een depressieve stoornis. “Heb je een rotdag, dan lijkt alles negatief. In plaats
daarvan kun je ook denken: wat ging
er wél goed vandaag?” Dat geldt ook
voor wie even niet lekker in zijn vel
zit.“Misschien blijft je het liefst de hele dag in bed liggen,maar je kunt beter
iets leuks gaan doen. Bel een vriend
om iets af te spreken of maak een stevige wandeling. Mentale fitheid betekent ook gezond leven.”
Marianne Pranger-Deiman
Psycholoog van het Fonds
Psychische Gezondheid.
“Iedereen heeft wel eens een momentje dat je even niet lekker in je vel
zit”, vertelt Marianne Pranger-Deiman, psycholoog van het Fonds Psychische Gezondheid. “Maar houden
de symptomen twee weken of langer aan, dan spreken we van een depressie.We hebben het dan niet meer
over ‘zomaar’ een dipje. Iemand met
een depressieve stoornis kan zich extreem somber of neerslachtig voelen
en heeft nergens meer interesse of
plezier in. Ook niet in de dingen waar
hij of zij vroeger wel van kon genieten.”
Klachten
Mensen die lijden aan een depressie hebben vaak last van concentratieproblemen of vergeetachtigheid. Zich ‘leeg’ voelen van binnen is iets wat regelmatig wordt genoemd. “Maar ook slaapproblemen,
vermoeidheid, piekeren, onterechte
schuld- en angstgevoelens zijn veel
voorkomende klachten”,vertelt Pranger. “Vaak gaat een depressie ook gepaard met lichamelijk klachten, zoals hartkloppingen, een droge mond,
verstopping, duizeligheid, en onverklaarbare pijn of hoofd- en rugpijn.
Er zijn depressieve mensen die geen
uitweg meer zien. Gedachten aan de
dood of zelfdoding komen voor.”
Niet iedereen heeft last van dezelfde symptomen. Een depressie kan
variëren van mild tot ernstig. En dat
uit zich bij iedereen weer anders. “De
één is eerder erg geprikkeld en bozig,
terwijl de ander veel piekert en last
heeft van schuldgevoelens. Een depressie heeft veel invloed op iemands
leven. Sommige mensen komen de
deur niet meer uit en vermijden sociale contacten: het contact met vrienden verwatert en ook feestjes worden
afgeslagen. Maar het komt dikwijls
Mindfullness
BALANs
Zorg ervoor dat je lichaam
en geest in balans zijn. Op
die manier zit je lekkerder
in je vel.
foTo: ShuTTErSTock
ook voor dat iemand niet meer goed
kan meekomen op het werk. Kortom:
het dagelijkse functioneren wordt
een probleem.”
Hulp
Wanneer iemand zich depressief
voelt, is het belangrijk om niet te
lang door te lopen met klachten. De
stap naar de huisarts is van groot be-
lang. “Die kan de situatie goed bekijken en in overleg beslissen wat er nodig is. Bij een eerste afspraak geeft de
huisarts vaak informatie over depressie en vraagt je om binnen een paar
weken weer langs te komen. Wanneer de klachten aanhouden of erger worden zal er worden gesproken
over medicijnen, therapie of beiden.
Als het nodig is,zal hij doorverwijzen
feiten
■■ Bij ruim 700.000 nederlanders
is de diagnose depressie gesteld.
De diagnose varieert van een milde tot een ernstige depressieve
stoornis.
■■ Duurt een sombere periode twee weken of langer of zijn er
zeer ernstige somberheidklachten, dan wordt aangeraden naar
de huisarts te stappen.
■■ Van het aantal Nederlanders
met een depressie is een kwart
procent vrouw. Bij mannen ligt dit
aantal op 13 procent.
■■ De Wereldgezondheidsorganisatie verwacht dat depressiviteit in 2020 de ziekte wordt die het
meest voorkomt in de geïndustrialiseerde wereld.
■■ Een herfstdepressie of winterdip is vaak tijdelijk: de depressieve
klachten verdwijnen zodra de dagen weer langer worden en de zon
begint te schijnen.
Bron: nEMESIS 2: DE pSychISchE gEzonDhEID van DE
nEDErlanDSE BEvolkIng (2010, TrIMBoS-InSTITuuT)
naar een hulpverlener, bijvoorbeeld
een psycholoog of psychiater.”
Weerbaar tegen depressie
Om mensen weerbaarder te maken
tegen psychische problemen hebben
het Trimbos-instituut en het Fonds
Psychische Gezondheid de website
www.mentaalvitaal.nl opgezet. Bezoekers kunnen hier online aan de
mentale fitheid werken. “Dat kan
met oefeningen, online cursussen,
informatie en tips. Maar ook staat er
informatie over het online en offline
hulpaanbod.” De site is een belangrijk hulpmiddel,aldus Pranger.“Door
de site regelmatig te bezoeken, ben je
tegenslagen beter de baas. We werken in de sportschool immers ook
aan onze lichamelijke conditie, dus
waarom niet op deze manier aan de
mentale gezondheid?”
Testen of u depressieve
klachten heeft? Kijk op:
www.psychischegezondheid.nl/
depressiezelftest
!
britt sijtsma
[email protected]
Een ander belangrijk leefstijladvies is
mindfullness. “Deze boeddhistische
methode leert mensen die leven op
de automatische piloot omschakelen
naar het hier en nu. Dat kan met behulp van yoga of een medicatiecursus, maar er bestaan ook eenvoudige
drie-minuten-oefeningen.Het leert je
te genieten van kleine dingen terwijl
gevoelens van somberheid en stress
beter te hanteren zijn.”
Werken en verwerken
Van uitstel komt afstel. “Met het gevolg dat je door bomen al gauw het
bos niet meer ziet.Het is veel beter om
problemen direct aan te pakken, dat
geeft ook voldoening.” Tijd voor ontspanning is natuurlijk ook van belang. “De kunst is om hier een goede
balans tussen te vinden, het brengt je
grip op je leven.”
Bolier begrijpt dat de adviezen eenvoudiger lijken dan ze zijn. “Het vergt
best wat oefening en discipline om
je mentale fitheid te vergroten. Wat
dat betreft is er niet veel verschil met
je fysieke fitheid. Het kan helpen om
het samen met iemand te doen. Je
zult zien dat het ontzettend leuk en
motiverend is.”
Kijk voor meer
informatie op:
www.mentaalvitaal.nl.
!
8 · december 2011
TIP
1
nieuws
foCuS
Sj
jE
E oP
wAT ER wéL
fIjN IS IN hET
LEVEN
‘Je moet er
het beste
uit halen’
■■Vraag: Hoe is het om met mS
te moeten leven?
■■ Antwoord: Niet altijd even
makkelijk. maar het helpt veel om
positief te blijven, weet patiënte
esther Lof.
De diagnose werd in 2007 gesteld.
Maar Esther Lof (nu 41) had al jaren last van klachten. Begon het
in haar twintiger jaren met een
oogzenuwontsteking waardoor ze
dubbel zicht had, later zag ze nog
maar met één oog. Een medische
molen volgde.
“Ze konden niks vinden, verder was ik gezond. Na een week of
zes gingen de klachten weg. Maar
ze kwamen ook weer terug. Daarnaast kreeg ik last van mijn armen, benen en voeten. Het was
soms zo erg dat lopen onmogelijk
was”, vertelt Esther.
Heel vervelend natuurlijk en ook
onhandig, als moeder van twee
jonge kinderen met een druk leven
en een eigen bedrijf. “Mijn man
Guido en ik werkten allebei keihard; hij in zijn autorijschool, ik
in mijn schoonheidssalon. De artsen dachten dat ik overwerkt was.
Dus nam ik rust. Al met al ging
het na die rustperiodes altijd wel
weer een poosje goed. Maar daarna
kwam er onherroepelijk een terugval. Ik had veel hoofdpijn. Het was
frustrerend dat ik niet wist wat er
aan de hand was. Ik twijfelde aan
mezelf, werd er onzeker van. Pakte ik het allemaal wel goed aan? Als
moeder? In mijn werk? Om moedeloos van te worden.”
Bevestiging
Nadat Esther een dermate ernstige uitval kreeg –ze kon niet meer
lopen, had een verdoofd gezicht,
slecht zicht en een niet functionerend oor- bleek dat er in haar
hersenen en ruggenmerg diverse littekens zaten. Diagnose: MS.
“Terwijl de mensen om me heen
nogal verdrietig waren, was ik gerustgesteld. Mijn klachten waren
niet psychisch en ik had me niet
Esther Lof
In 2007 werd er
mS bij haar
geconstateerd
aangesteld. Het was voor mij een
bevestiging en een einde aan de
onzekerheid. Dat neemt niet weg
dat ik natuurlijk ook erg schrok.
Door veel te lezen en te praten met
artsen en verpleegkundigen werd
ik me steeds meer bewust van wat
MS inhoudt. Een ziekte die niet te
genezen is. Na een Prednison-kuur
kreeg ik toen injecties die de ziekte enigszins stabiel houden. Die
krijg ik nog steeds.”
Echtgenoot Guido schrok van de
diagnose. “Ik had geen beeld van
wat MS precies is. Nu ik er meer
van weet houd ik er rekening mee.
Maar het is wel naar dat het een
onvoorspelbare ziekte is.”
Hoewel er in zekere zin opluchting heerste bij Esther, had de MS
een hoop impact op haar leven. Zo
werd ze volledig afgekeurd voor
haar werk en moest ze haar bedrijf
van de hand doen. Dat deed pijn.
“Groot voordeel is wel dat ik nu
veel meer tijd heb voor mijn gezin
en dat ik er veel meer kan zijn voor
mijn kinderen. Vroeger was ik veel
drukker. Wel ben ik momenteel
docent –ik werk thuis bij een digitaal opleidingsinstituut- en ben
ik contactpersoon bij de Multiple
Sclerose Vereniging Nederland.
Het is goed om onder de mensen te
zijn. Fulltime werken is geen optie
meer doordat ik niet te lang kan
staan en spasmes heb.”
Aanpassingen
Een leven met MS vereist voor
haar de nodige aanpassingen. Esther houdt rekening met allesoverheersende moeheid die soms
de kop opsteekt en plant op de dagen na de injecties zo weinig mogelijk dingen. Door kramp in haar
benen en een slechter zicht rijdt
ze geen auto meer en stapt ze niet
meer op de fiets. “Gelukkig zijn er
alternatieven.
Ik reis nu bijvoorbeeld vaak met de
tram en vind dat echt fijn. We zijn
verhuisd naar een aangepaste woning in Amsterdam en ik heb het
hier ontzettend naar mijn zin. Inmiddels ben ik mobiel dankzij een
scootmobiel. Momenteel wordt
ook onze keuken verbouwd, zodat
ik er op een speciale stoel gewoon
lekker mijn gang kan gaan. Zo krijgen we bijvoorbeeld een vuurvast
aanrechtblad omdat zware pannen tillen moeilijk is. Aanpassin-
gen, waardoor ik mezelf goed kan
redden.”
Man Guido springt daarnaast
zo veel mogelijk bij. Hij helpt haar
met zware boodschappen en bepaalde huishoudelijke klussen,
zoals het ramen lappen. “Het ligt
er erg aan hoe Esther zich voelt,
vaak pas ik me daarop aan. Het is
wel eens lastig als ik moe uit mijn
werk kom maar ik ben er ook wel
aan gewend. Ik voel mezelf geen
mantelzorger, al ben ik er dan misschien wel een. Deze dingen doe je
gewoon, dat hoort erbij. En er kan
gelukkig nog heel veel wèl. Daar
genieten we ook van”, zegt hij.
Positief blijven
Esther staat positief in het leven
en probeert er alles uit te halen.
Veel moeders voelen zich schuldig
en schamen zich, zo weet ze. “Ik
probeer juist de moed erin te houden. Natuurlijk heb ik een brok in
mijn keel als mijn kinderen gaan
schaatsen en ik niet mee kan. Ik
baal er ook ontzettend van dat ik
niet meer zo lang kan wandelen,
want ik ben echt een buitenmens.
Vanuit mijn omgeving is er veel
begrip, hoewel er ook mensen zijn
afgevallen. Sommigen zie ik niet
meer. Omdat ze het eng vinden,
misschien.”
Het is voor haar belangrijker geworden om te investereren in de
relatie met haar man. Ook de kinderen – nu 16 en 14 jaar oud- zijn
erg betrokken bij het proces. “Zij
konden in het revalidatiecentrum
waar ik in het begin kwam hun ei
kwijt en vragen stellen aan de deskundigen. Ze gaan er goed mee om.
Het is voor ouders met MS belangrijk om er het beste van te maken.
Dat breng je namelijk over op je
kinderen. Ik raad anderen aan om
zo eerlijk mogelijk te zijn en geen
zaken voor hun kinderen te verzwijgen. En: geef gewoon aan dat
je pijn hebt als je naasten dat wel
eens vergeten. Kom op voor jezelf.
Focus je op wat er wél fijn is in je
leven. Ik zie mijn kinderen nu heel
vaak en dat was anders –hoe rot MS
ook is- misschien niet gebeurd.”
marjolein straatman
[email protected]
Normale zenuwcel
Cellichaam
Myeline
Zenuwvezel
(axon)
Geleiding van impulsen
door de axon
‘ik sta niet dagelijks
Rosalie Lof was twaalf toen
zij en haar broer Tristan
(toen tien) hoorden dat hun
moeder MS heeft.
Echt helemaal precies kan ze zich
die tijd niet herinneren, maar: “Ik
weet nog wel dat ze daarvoor al
vaak rare uitvalverschijnselen had,
soms heel zwaar. Dat was heel vervelend voor haar. Op die dag haalde onze vader ons van school en
hoorden we dat mijn moeder ziek
is. Ik begon me toen wel een beetje
zorgen te maken, want ik had nog
nooit van die ziekte gehoord. Maar
uiteindelijk was ik wel heel blij dat
het niet levensbedreigend was.”
Hoewel Rosalie er niet dagelijks
bij stilstaat, is er natuurlijk wel wat
veranderd in het gezin. “Omdat ze
vaak moe is, kan ze sommige dingen niet meer. Veel dingen die je
doet met je moeder, zoals shoppen,
gaan niet meer. Dat is wel jammer.
Maar aan de andere kant doen we
weer andere dingen samen, zoals
vaak naar de bioscoop of gewoon
lekker kletsen met zijn tweeën. Ik
vind het lastig, vooral voor haar, dat
ze snel moe is. Soms is ze daardoor
ook chagrijnig, maar dat begrijp ik
wel.”
Interview
Zoals bij wel meer tieners het geval is, moet Rosalie toegeven dat
zij en haar broer niet heel veel helpen in het huishouden. “Dat is niet
veranderd, nee. Maar dat zouden
we eigenlijk misschien wel meer
moeten doen. Wel geef ik haar soms
december 2011 · 9
De ins
en outs
van Ms
expert
Bernard Uitdehaag
Neuroloog bij het VU medisch centrum
foto: digidaan
EStHER EN HaaR faMiLiE
Esther: ‘ik probeer de moed
erin te houden. het is voor mij
nu belangrijker om te investeren in de relatie met mijn
man. Ook de kinderen zijn erg
betrokken’
Wegvallen van isolatie rond de zenuwen bij MS
Beschadigde myeline
Verstoorde geleiding van impulsen
door de axon
s stil bij mijn moeders ziekte’
dingen aan, omdat het voor haar
moeilijk is om te bukken. Verder sta
ik niet heel veel stil bij haar ziekte. Alleen laatst weer even, toen ik
voor een schoolopdracht een familielid moest interviewen. Toen heb
ik mijn moeder geïnterviewd over
MS en hoe het voor haar is om daarmee te leven.Aan de toekomst denk
ik eigenlijk nooit. Ik vind het gewoon niet fijn om er bij stil te staan
en erover na te denken.”
Rosalie Lof (16)
Was twaalf toen
er bij haar moeder
mS werd
geconstateerd.
Medeleven
Tijdens het verblijf in een revalidatiecentrum praatten specialisten daar destijds ook met Rosalie en
haar broer over de aandoening. “Dat
vond ik wel fijn, omdat ze uitlegden
wat MS precies inhoudt en wat er
eventueel kan gebeuren bij mensen
met de ziekte. Toen we het nieuws
net hadden gehoord, heb ik het ook
verteld aan mijn juf en aan een paar
vriendinnen. Dat was niet heel uitgebreid. Maar een van mijn vriendinnen had mijn moeder wel eens
thuis meegemaakt. Zij vond het heel
erg. Met haar kon ik er ook wel goed
over praten. Ze leefde heel erg met
me mee, dat was wel fijn.”
“Hoewel ik er niet vaak aan denk,
is het uiteraard niet fijn dat onze
moeder ziek is. Het liefst zou ik na-
tuurlijk zien dat ze weer beter wordt
en gewoon gezond is. Maar het gaat
op zich wel goed. Ze is er nu wel vaak
voor ons. Ik vind het bijvoorbeeld nu
heel prettig dat ze meestal thuis is
als ik uit school kom, en dat ik kan
vertellen wat ik heb meegemaakt.
Ik heb een goede band met haar, al
zijn we geen beste vriendinnen zoals sommige moeders en dochters.
Het fijne vind ik ook dat zij zelf niet
is veranderd, ze is nog steeds zichzelf. Heel erg zorgzaam; ze denkt
altijd eerst aan anderen en dan pas
aan zichzelf.”
marjolein straatman
[email protected]
De ziekte multiple sclerose
heeft bij elke patiënt een ander beloop. Heeft de een relatief weinig klachten, een ander heeft minder geluk. Wel
zijn er nieuwe ontwikkelingen
in behandelmethoden.
Eén op de duizend Nederlanders
heeft multiple sclerose, een chronische aandoening die in ernstige
gevallen zelfs kan leiden tot invaliditeit. “Dankzij nieuwe ontwikkelingen in behandelmethoden en
een eerdere diagnose kunnen we
echter veel meer doen om het ziekteverloop te remmen”, zegt Bernard Uitdehaag, neuroloog bij het
VU Medisch Centrum.
Multiple sclerose, kortweg MS, is
een aandoening van het centrale
zenuwstelsel. Afwijkingen en ontstekingsprocessen in de hersenen
en het ruggenmerg beïnvloeden
de werking van de zenuwcellen.
Als de zogenaamde ´isolatielaag´
wordt aangetast –en de zenuwgeleiding minder goed werkt- ontstaat er uitval van bepaalde functies. Voorbeelden hiervan zijn tijdelijk slechts met één oog kunnen
zien, dubbel zicht of een verminderd gevoel in of zelfs uitval van
een been. De verschijnselen zijn
erg afhankelijk van waar de ontsteking zich bevindt. Net zoals in
het beloop van de ziekte, is er ook
enorm veel variatie in de symptomen van MS. Elk geval staat op
zichzelf. Vrouwen hebben overigens vaker MS dan mannen. De
oorzaak hiervan ligt vermoedelijk in genetische en/of hormonale
factoren.
Vroeger diagnose
“De basis van de diagnose MS is dat
de uitvalsverschijnselen zich op
meerdere momenten en op meerdere en verschillende plaatsen in
het zenuwstelsel voordoen. Bijvoorbeeld doordat iemand eerst
uitval in een been heeft, en later
oogklachten heeft. Ook een MRIscan kan inzicht geven en ontstekingsplekjes in het centrale ze-
nuwstelsel zichtbaar maken. Gelukkig kunnen we tegenwoordig
vroeger de diagnose stellen, waardoor we MS op een eerder tijdstip
kunnen aanpakken”, zegt Uitdehaag.
Over het ontstaan van MS tast
men nog in het duister, hoewel het
vermoedelijk gaat om een combinatie van aanleg en omgevingsfactoren zoals virusinfecties en een
vitamine D-tekort. MS is (nog) niet
te genezen. “Mensen die ermee te
maken krijgen, hebben enorme
pech. Doordat de ziekte zich zo
verschillend ontwikkelt, is niet te
voorspellen hoe het beloop zal zijn.
Die onzekerheid is enorm zwaar.
Dat het mensen vaak treft tussen
hun 20e en 40e -in de kracht van
hun leven- is eveneens zuur. Wel
goed om te weten: bij 75 tot 80 procent verdwijnen de uitvalsklachten waarmee de MS begint weer
geheel of gedeeltelijk, om soms
een hele poos weg te blijven. Ook
niet alle MS-patiënten krijgen bijvoorbeeld te maken met ernstige
invaliditeit. Soms duurt het jaren
voor klachten verergeren of terugkomen.”
Aangezien men aanneemt dat
ontstekingen in het centrale zenuwstelsel de boosdoeners zijn,
richten medicijnen zich ook daarop. Dankzij speciale injecties krijgt
een groot deel van de mensen met
MS minder vaak een terugval. Als
die onvoldoende werken, zorgt een
middel dat maandelijks wordt toegediend via een infuus dat witte
bloedcellen geen toegang hebben
tot de hersenen.
Nieuwe inzichten
“We verwachten ook nog tabletten op de markt die een ietwat vergelijkbare werking hebben. Daarnaast zijn er ontwikkelingen in
onderzoek en behandelmethoden. Zo krijgt de medische wereld
steeds meer inzicht in de verschillende subtypes van MS. Hierdoor
kunnen we op termijn steeds beter voorspellen of een behandeling al dan niet aanslaat, en de patiënt dus veel gerichter behandelen. Verder is er nieuwe medicatie
op komst, gericht op een verbetering van de zenuwgeleiding. Helaas werkt die niet bij iedereen.”
“Hoewel sommigen wanhopig
raken bij de diagnose -heel begrijpelijk- is er met MS ook vaak goed
te leven. Wanneer moeheid niet de
overhand heeft, is een actief leven
lang niet altijd onmogelijk. Maar
blijf altijd luisteren naar het lichaam en houd de ontwikkelingen
zo veel mogelijk bij.”
marjolein straatman
[email protected]
e ha
ndc
Wor
d
Aandacht verbeteren bij ADHD?
De wereld beter begrijpen bij ASS?
Wetenschappelijke aanpak, vaste begeleiding.
Neurofeedback door specialisten.
lid e
n kr
Ga n
aar
ijg g
ratis
ww
bela
w.a
ng
stin
o.nl
gad
ap
vies
!
De Ango,
steunt je bij je handcap
www.eegresource.nl
Betrouwbaar maatwerk.
In Amsterdam, Nijmegen, Valkenburg en Zutphen.
Word lid en krijg gratis belastingadvies!
Ga naar www.ango.nl
EEN VERKLARING VAN DE COGNITIEVE PROBLEMEN
BIJ CHRONISCHE EPILEPSIE
Epilepsie is een aandoening gekenmerkt door het optreden van aanvallen. Deze
zijn het gevolg van een verstoring in de elektrische prikkeloverdracht tussen
hersencellen. Over de oorzaak van epilepsie is bekend dat hersenletsel, een
tumor of erfelijkheid een rol kunnen spelen, maar soms blijft de oorzaak onbekend. Veel patiënten kunnen succesvol behandeld worden met medicijnen.
Echter een deel van de patiënten blijft aanvallen houden en ontwikkelt chronische epilepsie.
Chronische epilepsie gaat vaak gepaard met andere problemen. Daarvan worden
de cognitieve problemen zoals geheugenstoornissen en denk-traagheid als
meest belastend ervaren. Er is geprobeerd deze cognitieve problemen te
verklaren met de kenmerken van de epilepsie, zoals de hoeveelheid aanvallen of
medicatie. Toch is er niet altijd een relatie tussen de ernst van de epilepsie en de
mate van cognitieve stoornissen. Zo zijn er patiënten die met weinig aanvallen
toch ernstige geheugen- of denkstoornissen krijgen.
Er lijkt dus een schakel te zitten tussen de epilepsie en die cognitieve problemen
en die schakel zou kunnen bestaan uit veranderingen van hersenfunctie. Een
techniek om de hersenfunctie te onderzoeken is functionele magnetische
resonantie imaging (fMRI). De patiënt kan daarvoor in de MRI denktaken uitvoeren. De hersengebieden die dan actief worden, kunnen zichtbaar gemaakt
worden door het veranderde zuurstofgebruik ter plekke. De studies met fMRI bij
patiënten met epilepsie laten zien dat het meestal niet één enkel hersengebied is
dat betrokken is bij de cognitieve processen, maar meerdere gebieden in de
vorm van grootschalige hersennetwerken.
Recent is door een onderzoeksgroep van Epilepsiecentrum Kempenhaeghe en
het Maastricht Universitair Medisch Centrum gebruik gemaakt van analysetechnieken waarmee het mogelijk is de verbinding (functionele connectiviteit) in kaart
te brengen tussen specifieke hersengebieden of zelfs over alle gebieden van de
hersenen. Hiermee kunnen de netwerken zichtbaar gemaakt worden voor
bepaalde functies zoals taal of intelligentie. Belangrijker is dat het ook mogelijk is
te onderzoeken of deze netwerken effectief functioneren of dat ze afwijkingen
vertonen (‘diseased networks’).
De genoemde methode is toegepast om de cognitieve problemen te verklaren bij
een groep patiënten met chronische epilepsie. Geen van deze patiënten had een
duidelijke oorzaak voor de epilepsie. Het bleek dat dezelfde hersengebieden in
vergelijkbare mate werden geactiveerd als bij gezonde vrijwilligers (zie de figuur).
Dit kon dus geen verklaring zijn voor het feit dat een deel van de patiënten
ernstige taal- en geheugenproblemen had. Ook gedetailleerd onderzoek naar
afwijkingen in de hersenstructuur in belangrijke gebieden, vooral voor het
geheugen, leverde geen verklaring. Vervolgens werd de netwerkfunctie onder-
Figuur: De gekleurde gebieden tijdens het verzinnen van woorden tonen het netwerk
van de betrokken hersengebieden. Voor patiënten met epilepsie (A) en gezonde
controles (B) blijkt dit activatiepatroon in hoge mate gelijkend. Echter de sterkte van de
verbindingen tussen de geactiveerde hersengebieden blijkt systematisch lager bij de
epilepsiepatiënten met cognitieve achteruitgang in vergelijking tot de gezonde
controles (C).
zocht voor taal en geheugen. Daarbij zijn sterke verbindingen een maat voor een
goed geregisseerd netwerk van hersengebieden. Minder sterke verbindingen in
het geheugennetwerk gingen gepaard met een slechter geheugen of met
taalstoornissen. De gevonden netwerken zijn overigens complex en daarbij zijn
ook gebieden betrokken waarvan we traditioneel niet dachten dat die bij taal of
geheugen betrokken waren. Een laatste bevinding was dat een verlies van
samenhang binnen het netwerk van het hele brein gepaard gaat met achteruitgang van intelligentie zoals dit soms optreedt bij chronische epilepsie.
Het belang van de bevindingen is enerzijds dat we gaan begrijpen hoe cognitieve
stoornissen bij epilepsie ontstaan. Epileptische activiteit in de hersenen verstoort
de delicate samenwerking tussen hersengebieden en dus de netwerken die het
mogelijk maken dat we denken, herinneren en spreken. Vermoedelijk vermindert
door de epileptische ontladingen de organisatiegraad en samenhang van die
netwerken en gaat dat ten koste van het functioneren. Deze techniek kan in de
toekomst ingezet worden om in een vroeg stadium van de behandeling te
voorspellen welke patiënten een risico lopen op cognitieve problemen. Aan de
hand van hersen-netwerkeigenschappen kan dan mogelijk de optimale behandeling worden gekozen.
Dr. M.C.G. Vlooswijk, neuroloog
Dr. ir. W.H. Backes, klinisch fysicus
Prof. dr. A.P. Aldenkamp, klinisch neuropsycholoog
www.kempenhaeghe.nl
www.mumc.nl
december 2011 · 11
2
tip
nieuws
Keuzemogelijkheden bij migraine
blijf zoekeN
Naar de jUiSte
therapie
■■Vraag: Is er iets te doen aan
migraine.
■■antwoord: Ja, er zijn verschillende keuzemogelijkheden voor
patiënten.
lijke geslachtshormonen.Mede daarom lijden vrouwen drie keer zo vaak
aan migraine als mannen. De omgevingsfactoren die bij mannen spelen,
zijn minder goed bekend.
Er zijn lijsten vol waar je zogenaamd
migraine van zou krijgen. Chocolade,
wijn, stress etc. Een migrainepatiënt
zou veel moeten vermijden. Veel van
deze praktische tips berusten echter
niet op wetenschappelijk onderzoek,
er is geen enkel bewijs voor.
Medicijnen
Symptomen
Michel Ferrari, hoogleraar Neurologie aan het Leids Universitair Medisch Centrum, doet al jaren onderzoek naar migraine. Geregeld heeft
hij te maken met onduidelijkheden
over deze ernstige aandoening. “Dat
migraine niet zomaar een hoofdpijntje is, blijkt wel uit het feit dat het
door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) is geclassificeerd als 1
van de 12 meest invaliderende aandoeningen. Het is een aandoening in
de hersenen en bloedvaten, waarbij
de ziekteverschijnselen in aanvallen
komen. Die duren één tot drie dagen
en gaan gepaard met heftige hoofdpijn, misselijkheid, en overgevoeligheid voor licht, geluid en geuren. Tijdens een aanval is de patiënt vaak
volledig uitgeschakeld. De aanvalsfrequentie kan variëren van enkele
per jaar tot meerdere per week. Het
hele leven van de patiënt staat in het
teken van deze ziekte.”
Groot misverstand
De kans dat iemand ‘gewone’ migraine krijgt, wordt voor zestig procent
bepaald door erfelijke factoren. Maar
tegelijkertijd spelen ook bepaalde
omgevingsfactoren een rol. En over
die factoren bestaan veel misverstanden. “Een dag voor de aanval verandert de patiënt. Iemand krijgt opeens zin in zoet voedsel, voelt zich
Michel ferrari. hoogleraar Neurologie aan het leids Universitair Medisch centrum.
juist gestrest, geprikkeld of depressief. Omdat de volgende dag hoofdpijn ontstaat,wordt er al snel gedacht
dat die stress of het eten van chocolade een aanval heeft aangewakkerd. Maar het is juist omgekeerd.
De migraine is in de hersenen al be-
zig met een aanloopfase, zonder dat
de patiënt daarbij hoofdpijn of misselijkheid ervaart. De patiënt merkt
veranderingen die eigenlijk aangeven dat er al een aanval zit aan te komen.” Omgevingsfactoren die wel
een rol kunnen spelen zijn vrouwe-
feiten
■■ elke dag hebben 70.000
nederlanders last van migraine;
dat zijn er in totaal tweeëneenhalf miljoen.
■■ de eerste stap bij migraine is een bezoek aan de huisarts.
Die zal een stappenplan bewandelen: de nHG standaard.
■■ Maar liefst 30 procent van
de migrainepatiënten komt na
het eerste bezoek nooit meer
voor migraine terug bij de huisarts. en dat terwijl de klachten
niet tot het verleden behoren.
■■ Migraine is niet in een paar
behandelingen over, ook al denken veel mensen dat wel. Het is
een kwestie van lange adem voor
zowel de patiënt als de dokter.
Bij veel medicatie is het namelijk
noodzakelijk dat de patiënt die
een tijd uitprobeert.
■■ Slaagt de behandeling bij de
huisarts niet, dan kunnen patiënten eventueel de overstap maken
naar een hoofdpijncentrum. er
zijn er 38 verspreid over nederland met hoofdpijnneurologen die
zijn gespecialiseerd in migraine.
Bron: nederlandse vereniging van hoofdpijnpatiënten
Veel mensen denken dat er ‘toch
niets tegen migraine te doen is’. En
dat is zonde, vindt Ferrari. “Er zijn
tegenwoordig veel betere medicijnen dan vroeger: de profylactische
medicijnen om aanvallen te voorkomen en aanvalsbehandeling om een
aanval te onderdrukken. Er zijn patienten die genoeg hebben aan alleen
een paracetamol. Maar het merendeel heeft echter sterkere middelen
nodig, zoals pijnstillers die ook tegen
reuma worden gebruikt. Werken die
niet dan volgt de stap naar de triptanen, die werken heel specifiek tegen
migraine. Helaas wordt de stap naar
betere medicijnen niet altijd genomen. Er zijn patiënten die genoegen
nemen met pijnstillers die onvoldoende werken, maar ook is een kleine groep artsen die nog onvoldoende
overtuigd zijn van medicijnen tegen
deze aandoening.”
Nieuwe ontwikkelingen
Migraine is een aandoening waarvan de omvang nog steeds wordt onderschat. “En dat is ernstig. Sommige
migrainepatiënten zijn totaal uitgeschakeld en kunnen niet meer werken. Jaarlijks kost dat Europa 56 miljard euro. Kunnen we migraine voorkomen, dan zou dat een berg geld
schelen. Het is daarom van groot belang om onderzoek te blijven doen.”
eindelijk
pijnvrij
jan heijdra
Had jarenlang last
van clusterhoofdpijn
jan heijdra (47) kampte jaren lang met, aan migraine
verwante, clusterhoofdpijn.
daar was naar eigen zeggen
nauwelijks mee te leven.
Het begon in 2000 en kwam uit
het niets. “Ik was op een feestje
en kreeg ineens een hoofdpijnaanval die niet was uit te houden. Terwijl er van alles door me
heen ging, fietste ik in een razend tempo naar huis. Ik dacht
dat ik doodging. Na een uur was
het weg. Heel vreemd. Die nacht
kreeg ik weer een aanval.”
Heijdra bezocht huisarts en specialist en kreeg in de loop der
jaren steeds hogere en zwaardere doses medicijnen. Het gevolg: hij zat als een zombie op
de bank en was nergens toe in
staat. “Ik werd gek, het was geen
leven. Per toeval stuitte ik niet
lang geleden op een nieuwe optie. Een therapie die is gericht op
het herstellen van de hormoonbalans in het lichaam. Mijn aanvallen treden nu veel minder
vaak op. Ik ben gelukkig eindelijk pijnvrij en weer volop aan
het werk in mijn eigen administratiekantoor.”
Voor lotgenoten heeft Heijdra
nog een tip. “Ik had medicinale
zuurstof in huis. Hiermee kun je
namelijk een aanval van clusterhoofdpijn afbreken.”
marjolein straatman
britt sijtsma
[email protected]
[email protected]
Vaak last van hoofdpijn?
Lees meer over je eigen keuzes op:
www.levenmetmigraine.nl
655224_M07_Adv_Menarini_266x131.indd 1
15-12-11 14:05
12 · december 2011
3
tIp
nieuws
Bezig blijven
is heel belangrijk
■■Vraag: Is het moeilijk om met
rLS te leven?
■■Antwoord: Het kan lastig zijn
en soms een regelrechte ramp.
met medicatie en een gestructureerd leefritme is gelukkig een
hoop te bereiken.
Niet vereenzamen
IJsblokjes
Hoewel hij er nu openlijk over vertelt, deed hij dat toen meestal niet.
Als hij al eens over zijn nachtelijke
klachten begon, leverde hem dat
meewarige blikken op en de opmerking dat ‘het wel tussen zijn
Rusteloos. Mensen die last hebben van het Restless legs syndrome hebben vaak
onrustige nachten, omdat bewegen er voor zorgt dat het vervelende gevoel in de benen
foto: shutterstock
weg gaat.
oren zou zitten’. De huisarts vertelde hem dat het wel overging als
hij rust nam. “Terwijl het dan juist
ontstaat. Later kreeg ik ook klachten in mijn voeten en probeerde
ik die te temperen met koud water
of ijsblokjes. Sinds een jaar of tien
gebruik ik medicijnen dankzij een
nieuwe huisarts die het syndroom
herkende en me doorstuurde naar
een neuroloog. Ik herinner me de
eerste keer dat ik gewoon een nacht
sliep nog goed. Het was een openbaring. Inmiddels ben ik wel naar
een zwaardere dosis en een andere
combinatie van medicijnen gegaan.
feiten
■■ Al in de zeventiende eeuw
werd een combinatie van klachten die duidt op RLS beschreven.
in 1945 kreeg de aandoening de
naam Restless Legs Syndrome.
■■ Volgens schattingen heeft
vijf tot tien procent van de nederlanders regelmatig last van RLS.
■■ tweeënhalf procent van
de mensen ondervindt zodanig
problemen van RLS, dat hij hulp
zoekt.
■■ Vrouwen hebben over het algemeen vaker het syndroom onder de leden dan mannen. Dit
heeft ermee te maken dat zij als
gevolg van zwangerschappen te
maken hebben met schommelingen in het ijzergehalte. Hierdoor
hebben zij een grotere kans op
RLS.
■■ daarnaast blijken mensen
met RLS ook vaak te kampen met
bloedarmoede of nierklachten.
■■ Rls treedt bij de meeste
mensen vooral op in de armen
en benen. naast irritaties is er in
sommige gevallen ook sprake van
pijn.
■■ In sommige gevallen is de
RLS zodanig aanwezig dat het de
patiënt beperkt in het sociale leven, maar bijvoorbeeld ook in de
uitoefening van werk.
Door RLS houdt Rob de Graaff er
een zeer gestructureerde dagindeling op na. Hij staat om vijf uur
op omdat de medicijnen dan zijn
uitgewerkt en hij simpelweg niet
meer kan blijven liggen. Hij slaapt
meerdere keren per dag enkele uren, wanneer de medicatie dat
toestaat. Het leven in een woongemeenschap zorgt ervoor dat hij niet
vereenzaamt. “Ik zit al een poosje in de WAO als gevolg van andere
ziekten en ben nogal aan huis gebonden. Gelukkig komen er mensen over de vloer, al moet ik het wel
bij één afspraak op een dag houden.
Ik ben vaak erg moe en daardoor
voelt het soms als een ware uitputtingsslag. Drukke situaties en bijeenkomsten vermijd ik, vanwege te
veel prikkels. Door goed naar mijn
lichaam te luisteren, gaat het redelijk. Als ik me aan de regels houd
kan ik best veel doen. Ertegen vechten maakt het alleen maar erger.
Sinds ik RLS accepteer en gestructureerd leef, sta ik positiever in het
leven en heb ik meer zin om dingen te doen. Daarnaast raad ik anderen met deze ziekte aan om naar
zaken te blijven zoeken die ze leuk
vinden. Zo werk ik bijvoorbeeld aan
een forum voor lotgenoten en geeft
dat me veel energie. Bezig blijven
is belangrijk en je moet niet geïsoleerd raken. Nodig mensen uit, al is
het nog zo vermoeiend. Je krijgt er
zo veel voor terug.”
www.stichting-restless-legs.org
0900-7574636 / 0900-rlsinfo (ma t/m vr, 1 ct. p.m.)
Antwoordnummer 319, 6700 WB, Wageningen
Bereikbaar tussen 19.00 en 20.00 uur
Antwoordnummer 319, 6700 WB, Wageningen
Verschijnselen
De diagnose RLS wordt gesteld als
de patiënt vier klinische verschijnselen vertoont; een onbestemd gevoel in benen of armen, dat optreedt bij rust,’s avonds en ’s nachts
het hevigst is en dat verdwijnt door
de ledematen te bewegen. “RLS vertoont een sterke relatie met ijzergebrek in de hersenen, maar hangt
eveneens samen met remmingsproblemen. Dat laatste wil zeggen
dat mensen gevoelssensaties blíjven voelen. Bovendien speelt erfelijkheid een rol. Medicatie kan helpen in combinatie met een gezonde levensstijl en een goede pyschische balans. Soms blijken mensen
met het syndroom ook te kampen
met trauma’s of andere psychische
klachten ”,zegt Willems.
[email protected]
gebruik van de ledencontactpagina en ons forum
Het informatiepakket
kuntmoeten
u gratis aanvragen
via: doen! Doe mee: word lid/donateur!
En nog vinden
we dat we meer
en kunnen
Bereikbaar tussen 19.00 en 20.00 uur
Iemand met RLS ervaart vaak een
onbestemd gevoel. Veelal is er sprake van kramp, een beklemmend of
trekkend gevoel in armen of benen
dat minder wordt door ze te schudden of trillen. “Bij beweging voel
je de sensaties namelijk niet”, vertelt neuroloog Ron Willems van
WVHealthConsultancy te Utrecht.
marjolein straatman
Opgericht in
1999 doorinde1999
neurologen
Dr.neurologen
A.W. de Weerd
Dr. R.M.
Rijsmanen Dr. R.M. Rijsman
Opgericht
door de
Dr.enA.W.
de Weerd
Doelstelling:
opheffen vanopheffen
de onwetendheid
betrekking totmet
dezebetrekking
neurologische
Doelstelling:
van de met
onwetendheid
totziekte
deze neurologische ziekte
Activiteiten: het informeren van patiënten, mensen in hun nabije omgeving en artsen door:
Activiteiten:
het
informeren
van
patiënten,
mensen
in
hun
nabije
omgeving en artsen door:
organiseren van minstens 4 regionale bijeenkomsten per jaar, het onderhouden van een
organiseren
vanwebsite
minstens
4 regionale
pervan
jaar,
onderhouden van een
informatieve
en interactieve
(ledencontact
en bijeenkomsten
forum), het uitgeven
eenhet
kwartaalblad
informatieve
en interactieve
(ledencontact
en forum),
het uitgeven
waarin de nieuwste
ontwikkelingen
staan enwebsite
de leden/donateurs
hun verhaal
kwijt kunnen,
het van een kwartaalblad
verspreidenwaarin
van diverse
brochuresontwikkelingen
onder diverse doelgroepen,
telefonische
hulplijn hun verhaal kwijt kunnen, het
de nieuwste
staan en de
leden/donateurs
Middelen: verspreiden
al onze medewerkers
zijn vrijwilliger;
onsonder
geld komt
uit subsidie
van het Ministerie
van diverse
brochures
diverse
doelgroepen,
telefonische hulplijn
VWS en deMiddelen:
jaarlijkse donaties
we mogen ontvangen
al onzediemedewerkers
zijn vrijwilliger; ons geld komt uit subsidie van het Ministerie
Resultaten: minstens 70% van de artsen is nu goed op de hoogte, 10.000 mensen zijn door ons
VWS en de jaarlijkse donaties die we mogen ontvangen
mondeling geïnformeerd; honderden mensen vragen via de website ons informatiepakket aan,
Resultaten:
minstens 70%
van de
artsen is nu goed
de hoogte,
10.000 mensen zijn door ons
maken gebruik
van het emailcontact
met onze
ervaringsdeskundige
enop
maken
(als lid/donateur)
geïnformeerd;
mensen vragen via de website ons informatiepakket aan,
gebruik vanmondeling
de ledencontactpagina
en onshonderden
forum
maken
van het
emailcontact
met
onzeDoe
ervaringsdeskundige
en maken (als lid/donateur)
En nog vinden
wegebruik
dat we meer
moeten
en kunnen
doen!
mee: word lid/donateur!
Het informatiepakket kunt u gratis aanvragen via:
het Restless legs syndrome wordt wel eens onderschat. toch is het een erkende, serieuze, neurologische aandoening die heel
vervelend kan zijn.
[email protected]
De actieve patiëntenorganisatie
voor
met RLS
voor mensen
metmensen
RLS
0900-7574636 / 0900-rlsinfo (ma t/m vr, 1 ct. p.m.)
Onrust in
benen en armen
marjolein straatman
STICHTING
STICHTING
LEGS
RESTLESS
LEGS
RESTLESS
De actieve patiëntenorganisatie
www.stichting-restless-legs.org
expeRt
Ron Willems
Neuroloog bij
WVHealthconsultancy
Utrecht
Het probleem is dat ik de klachten nu ook overdag ervaar en dat ze
zich hebben uitgebreid naar andere
delen van mijn lichaam.”
Rob de graaff
Heeft sinds lange
tijd last van het
restless Legs
Syndrome
Rob de Graaff is 62 en heeft al jaren te maken met het Restless
Legs Syndrome, al was lange tijd
niet duidelijk dat het daarom ging.
Op zijn negentiende was hij op vakantie en kreeg hij voor het eerst
kriebels in zijn benen en was hij ‘s
nachts wat onrustig. Niet heel verontrustend. Zo’n jaar twintig geleden werd het echter erger. “Het
voelde alsof ik een soort gif in mijn
benen had dat bewoog van onderen naar boven. Een raar soort kater
die me dwong om te bewegen. Soms
was het schudden niet genoeg en
moest ik ook rekken en strekken.Af
en toe moest ik uren trappen tot ik
uitgeput was, om het gevoel kwijt
te raken. Heel frustrerend, ook omdat ik mijn toenmalige partner
soms letterlijk het bed uit schopte.
Wanneer ik ophield met bewegen,
kwam het meteen terug. Dat resulteerde erin dat ik dus uren wakker
lag”, vertelt De Graaff.
luIsteR
R goed
NAAR Je
lIchAAM
december 2011 · 13
inspirAtie
1
2
Alcoholverslaving
VerslaVing
1. sommige verslaafden ontwikkelen slimme
strategieën om hun verslavingsprobleem te verhullen.
2. Verslavingsgedrag is
voor een groot deel overerfbaar.
afbeeldingen: shutterstock
Dirk steenssens, psychiater: “Bijna 20 procent van de
wereldbevolking zal in zijn leven te
kampen krijgen met ernstige alcoholproblemen, een schikbarend
hoog aantal. En dat is ernstig, want
een verslaving is een ernstige en
chronische hersenaandoening. De
gevolgen zijn groot. Een verslaafde
zal de verslaving steeds voorop stellen, met het gevolg dat een gezinsleven stukloopt of dat er op
professioneel gebied grove fouten
worden gemaakt. Dikwijls heeft de
omgeving niet eens door dat iemand
verslaafd is. Dat zie je vaak bij verslaafden die slimme strategieën
hebben ontwikkeld om hun verslavingsprobleem te verhullen. Het
duurt op die manier heel lang voordat zij eindelijk hulp krijgen. Soms
bouwt zo’n verslaving zich in 10 à 15
jaar op, voordat de eindfase in zicht
is. Pas dan zijn het de familieleden
die aan de bel trekken. En dat is eigenlijk te laat. Kunnen we iemand
eerder helpen, dan is het gemakkelijker om het probleem aan te pakken. Een behandeling bestaat uit
geneesmiddelen, die de nood om te
drinken of sigaretten te roken verminderen,en intensieve psychotherapeutische ondersteuning. Want
het probleem moet breed worden
aangepakt. Stoppen met de verslavende middelen is één. Er van afblijven en de gehele levensstijl
veranderen is een veel ingewikkel-
der verhaal.
Eerder kwamen we al te weten
dat verslavingsgedrag voor een aanzienlijk deel overerfbaar is. Uit zeer
recent onderzoek is nu ook gebleken
dat verslavende middelen de genetische processen op diepgaande en
structurele wijze wijzigen, met belangrijke gedragswijzigingen als
gevolg. Deze veranderingen zouden
zelfs bij de conceptie van het kind
in de moeder kunnen overgedragen
worden aan dat kind. De verslaving
wordt met andere woorden doorgegeven aan het kind. Deze epigenetische processen verklaren waarom
verslavingsproblemen zo hardnekkig zijn en verstrekkende gevolgen
hebben op een mensenleven.”
Verslavingsgedrag is het gevolg van diepgaande en langdurige veranderingen in de
hersenen. Het kernsymptoom van deze verandering is het immer terugkomend verlangen om drugs of alcohol op te zoeken of te gebruiken, zelfs na jaren van abstinentie en
ondanks de extreem negatieve gevolgen. Dit houdt dus in dat iemand die verslaafd is
geweest continu kwetsbaar blijft voor terugval in een verslaving.
RoderSana biedt de beste behandeling voor versla-
kennismakingsgesprek (gratis) besluiten we of we
geneesmiddelen, pathologisch
een klinische opname.
vingsgedrag (afhankelijkheid van drugs, alcohol,
gokken, compul-
sief internetgebruik en seks) op basis van de meest
recente neurobiologische en neuropsychologische
Voor meer informatie of voor het maken van een
mogelijk af op de individuele noden van de cliënt.
0499 - 58 44 44.
inzichten. Wij stemmen ons behandelaanbod zoveel
Alles onder controle...
starten met een ambulante of deeltijdbehandeling of
Bovendien kunnen cliënten snel terecht aangezien
wij geen wachttijden hanteren. Op basis van een
Dat is wat de buitenwereld denkt.
RoderSana, postbus 204, 5688 ZL, Oirschot
afspraak kunt u contact met ons opnemen via
We zijn 7 dagen per week 24 uur per dag telefonisch
bereikbaar of bekijk onze website www.rodersana.nl
Nekkramp?
Meningitis? Hersenvliesontsteking?
Vroege herkenning van levensbelang
Hoofdpijn
Meningitis of hersenvliesontsteking
Koorts
is een zeer snel verlopende infectiedie begint met griepachtige
Misselijk ziekte
verschijnselen. Maar ook ‘nekkramp’ is
Verward een symptoom.
krijgen meer dan 1000
Afwezig Jaarlijks
mensen meningitis door een virus
of bacterie. Het merendeel van de
Suf
patiënten is volwassen.
Nekkramp Meningitis kan fataal zijn of ernstige
e
i
s
r
restverschijnselen
veroorzaken.
e
v
a
t
h
c
Li
e
i
s
r
e
v
a
d
i
u
l
Ge
De Meningitis Stichting geeft
informatie over symptomen,
behandeling, gevolgen en
preventie. Ook kunt u er terecht
voor contact met lotgenoten.
Meer weten over deze ziekte
of heeft u er zelf mee te maken
gehad?
Neem contact op via www.
meningitis-stichting.nl of
035-5880072 (24 uur/dag).
Meningitis? Het zal je maar gebeuren!
De vereniging voor mensen met reuk- en smaakproblemen
achterhoofd (ongeval, zinloos geweld
etc.) Ziekte van Parkinson, alzheimer,
ziekte van Huntington, het syndroom
van Kalmann (vanaf geboorte), een
tekort aan voedingsstoffen, toxische
stoffen, neus poliepen, virus infecties
en neurologische stoornissen en
hormonale veranderingen.
Behandeling:
De reuk:
Reukvermogen is het vermogen om
geuren waar te nemen en hier een
bepaalde betekenis aan toe te kennen.
Het helpt ons bij het bespeuren van
mogelijke gevaren, zoals brand, een
gaspit die open staat, bedorven voedsel,
maar heeft ook een psychologische
waarde. De geur van pas gemaaid gras,
de geur van onze geliefde, de geur die
een bepaalde herinnering oproept kan
het leven net dat beetje extra geven.
En wat te denken van de geur van onze
maaltijd! Bij het eten van een maaltijd
nemen de smaak papillen op de tong
vier basis smaken (zuur, zout, zoet en
bitter) waar. De specifieke smaak, het
aroma van het voedsel, neemt onze
neus waar. Veel anosmie patiënten
klagen dan ook, naast het verlies van
het reukvermogen, over een vermindering van het smaak vermogen.
Anosmie is voor velen een onbekend
woord. Zelfs voor degenen die er aan
lijden. Osmie is het Griekse woord voor
geur en is het basiswoord voor vele
medische definities gerelateerd aan
ruiken. Anosmie is een van de vele
reuk stoornissen.
Oorzaak:
De meest bekende oorzaken van
ernstige reuk stoornissen zijn:
Whiplash, een harde klap op het
De behandeling is erg afhankelijk van
de soort afwijking. In sommige gevallen
kan medicatie helpen. Het is bekend dat
in een aantal gevallen genezing na een
aantal jaren spontaan plaats had. Van
alternatieve geneeskunde over Anosmie
is erg weinig bekend.
Psychische gevolgen:
Bij de geboorte wordt een kind op de
borst van de moeder gelegd. Dit is
belangrijk voor de geur uitwisseling
tussen moeder en kind. In de dierenwereld is de reuk tussen moeder en kind
een kwestie van overleven. Seksualiteit
en geur zijn direct aan elkaar verbonden. Het is dan ook niet vreemd dat niet
meer (goed) kunnen ruiken of proeven
psychische gevolgen met zich mee
brengt. Anosmiepatiënten voelen zich
vaak kwetsbaar, sociaal slachtoffer en
kunnen in een depressie raken. Door
het verlies van de reuk wordt voedsel
oninteressant en ook de omgeving
verliest haar vertrouwdheid voor een
deel. Ongemerkt nemen wij de geur van
de ons vertrouwde omgeving in ons op
en ontlenen daaraan een gevoel van
veiligheid en geborgenheid. Sommigen
menen dat dit net zoiets is als de
nestgeur bij dieren. Door reuk verlies
kunnen er verstoringen in sociale
relaties optreden. De geur van de
partner of van kleinkinderen, maar
ook de akelige geuren van bedorven
voedsel of andere stankbronnen
worden niet meer opgemerkt, waardoor
bij sommige anosmiepatiënten een
overdreven neiging tot hygiëne
ontstaat. Ook kunnen er angstgevoelens
optreden doordat zij niet in staat zijn om
brand- of gaslucht te ruiken. Volgens
Tennen (e.a., 1991) is kwetsbaarheid het
meest stressvolle aspect in hun leven.
Het niet kunnen antwoorden op vragen
als: ‘Smaakt het eten, is er een gaslek?’
maakt hen al nerveus. Gezegd moet
worden dat er grote verschillen tussen
mensen zijn. Sommige mensen met
anosmie tillen er niet zwaar aan, maar
dat zijn uitzonderingen. Een groter
aantal vindt het vervelend, maar zeurt
er niet over, ‘want er zijn immers ergere
dingen’. Maar grofweg de helft van alle
anosmozen ervaart reuk verlies als een
ernstige handicap. Dat laatste is het
geval als er in plaats van de normale
reuk en smaak alleen maar enkele vieze
smaken en geuren overblijven. Het
reuk- en het smaak vermogen zijn
gerelateerd. Wanneer iemand minder
goed of niet meer kan ruiken, dan is zijn
smaak ook minder. Daarnaast beleeft
iemand minder plezier aan eten en
drinken als de smaak verminderd is.
Iemand die helemaal of gedeeltelijk niet
kan ruiken, heeft dan ook vaak moeite
om voldoende voedingsstoffen binnen
te krijgen.
Reuk en maatschappij:
Er zijn alleen al in Nederland naar schattingen tussen de 250.000 en 350.000
mensen die deze handicap hebben.
Waarom praat men er niet over en
waarom schaamt men zich ervoor? Alles
wat men ruikt zit gekoppeld aan de grote
hersens en is gebaseerd op ons brein
archief. Zodra iemand ergens is, bepaald
mede de reuk de herkenbaarheid van de
plaats. Dat geld ook voor het ontmoeten
van oude bekenden.
Gevaren:
Het verminderd in staat zijn om
waarschuwing geuren als gas en rook te
onderscheiden kan er voor zorgen dat
iemand zich sneller onveilig of angstig
voelt. Dit kan zich bijvoorbeeld uiten in
overdreven vaak controleren of het gas
uit is, of het rook alarm nog functioneert
en of de kaarsen uit zijn. Het reukorgaan
is daarnaast veelal het belangrijkste
zintuig bij de selectie van voedsel en
het opsporen van bedorven voedsel.
Etenswaren kunnen er heel lekker
uitzien, maar als iets niet goed ruikt
zullen we het niet snel eten.
Smaak:
Eten is voor veel mensen die anosmie
hebben een noodzakelijk kwaad. Voor
sommigen is het verlies van reuk er de
oorzaak van dat koken en (uit) eten
geen plezierige bezigheden meer zijn.
Het water loopt niet meer in de mond
bij het zien van een overheerlijke
maaltijd, omdat die nergens meer naar
ruikt en dus geen speeksel oproept.
Sommigen helpt de herinnering aan
een bepaalde smaak, waardoor patiënten wel genieten van eten. Maar vaak
blijft de smaak gereduceerd tot zoet,
zuur, zout of bitter. Dat betekent dat al
het overige wat we smaak noemen,
eigenlijk geur is. ‘Smaakt het?,’ is een
vraag die veel anosmie patiënten liever
niet horen. De presentatie van voedsel
is een andere manier om het eten
aantrekkelijk te maken. Het gebruik van
kleur, versiering, een mooi gedekte tafel,
afwisseling in vorm van brood doen de
ogen misschien niet groter maken dan
de maag, maar wekken wel de eetlust
op. Veel anosmiepatiënten ervaren het
bereiden en eten van een maaltijd als
een verplichting waar ze niet meer van
genieten en die onzekerheid geeft
(omdat ze zelf niet kunnen proeven
wat ze maken). Geen trek meer hebben,
is een andere veel gehoorde klacht.
Er bestaat dan ook het gevaar van
onder- of overvoeding.
Een diëtiste kan tips geven voor het
bereiden van gezonde, maar toch
ook appetijtelijke maaltijden.
Wie wat waar in Nederland:
Er zijn in Nederland drie universiteiten
die zich bezig houden met de reuk.
Vrije Universiteit Amsterdam (neurologie) Universiteit Utrecht (Reuk)
Universiteit Maastricht (smaak) Daarnaast zijn er nog een paar ziekenhuizen
die een aparte reuk polie hebben. De
Anosmie vereniging Nederland is een
lotgenoten vereniging die een schakel
is tussen medische wereld en anosmozen en geeft voorlichting en advies
over anosmie.
Anosmie Vereniging Nederland
secretariaat@
anosmieverenigingnederland.nl
www.ruikenenproeven.nl
December 2011 · 15
deskundig advies
Bas Bloem is hoogleraar neurologie aan het UMC St. Radboud
in Nijmegen en hoofd van het Parkinson Centrum Nijmegen (parC).
“De afgelopen jaren is veel vooruitgang geboekt in de behandeling
van Parkinson, maar we zijn er nog lang niet.”
Wetenschap over
Parkinson maakt grote stappen
d
e Britse arts James Parkinson omschreef de ziekte van
Parkinson voor het
eerst. Dat deed hij
mede naar aanleiding van enkele patiënten die hij op straat herkende.
Daaruit blijkt wel dat het een duidelijk herkenbare ziekte is”, vertelt Bas
Bloem, hoogleraar neurologie aan
het UMC St. Radboud in Nijmegen.
Die herkenbare symptomen betreffen vooral de motoriek,zoals stijfheid
en traagheid. En het bekende trillen,
hoewel één derde van de patiënten
daar nooit last van heeft. “De afgelopen jaren is echter gebleken dat Parkinson een veel complexere ziekte
is. Veel patiënten worden depressief,
krijgen geheugenstoornissen, problemen met slapen en seksualiteit
of hebben moeite met ontlasting. Er
bestaat een hele zwik aan niet-motorische symptomen, de lichamelijke
symptomen zijn eigenlijk nog maar
het puntje van de ijsberg.”
Invaliderende hersenziekte
Wie lijdt aan de ziekte van Parkinson heeft een hersenziekte waarbij
de zenuwcellen die dopamine aanmaken, afsterven. Het gevolg: een
dopamine tekort. “Dit cruciale stofje
in je lijf zorgt ervoor dat je makkelijk
kunt bewegen, een goede stemming
hebt en dat je nieuwe dingen gaat onderzoeken. Je kunt je voorstellen dat
het tekort aan dopamine leidt tot een
heel scala aan problemen. Er zijn di-
verse onderzoeken gedaan naar de
kwaliteit van leven met een hersenziekte. Daaruit blijkt dat Parkinson
niet alleen op de tweede plek staat
van de lichamelijke ziekten, maar
ook op die van geestesziekten. Het
geeft duidelijk aan dat Parkinson een
heel invaliderende ziekte is.” Hoewel
Parkinson een hersenziekte is, vertelt Bloem, wijst recent onderzoek
uit dat de afwijkingen in de hersenen
van een patiënt ook worden teruggevonden in darmcellen. “Het blijkt dat
patiënten al klachten hadden over
obstipatie, jarenlang voor de diagnose Parkinson werd gesteld. Eén van
de ideeën is dat de ziekte misschien
wel in de darmen begint en vanuit
daar, via de zenuwen, uiteindelijk de
hersenen bereikt.”
expert
“Ondanks dat
de zorg voor
patiënten een
stuk is verbeterd,
is het belangrijk
om onderzoek te
blijven doen”
Verder onderzoek
“De wetenschap over Parkinson is
veel verder dan tien jaar geleden. De
medicatie en de operaties zijn een
stuk verbeterd. Ook is nu duidelijk
dat de ziekte veel te complex is om
alleen door één neuroloog te worden behandeld. Maar tegelijkertijd is
er nog geen enkele methode om het
ziekteproces af te remmen. Dagelijks
lopen in Nederland nog steeds 30 tot
50.000 mensen met de ziekte van
Parkinson rond. Ondanks dat de zorg
voor patiënten een stuk is verbeterd,
is het belangrijk om onderzoek te
blijven doen. Uiteindelijk willen we
toch methoden vinden om deze progressieve ziekte stop te zetten of zelfs
te voorkomen.”
Behandeling
De afgelopen jaren is veel vooruitgang
geboekt in de behandeling van Parkinson. De meeste patiënten gebruiken medicijnen die het tekort van
dopamine aanvullen via tabletten,
pleisters of een pomp die zij dagelijks
dragen. “Een andere mogelijkheid is
een operatieve behandeling, waardoor de motorische verschijnselen
in één klap verminderen. Maar: het
is geen genezing, het onderliggende ziekteproces zet zich voort. Het
is een goede, maar tijdelijke oplossing, die helaas niet mogelijk is voor
alle patiënten.” Een steeds bekendere vorm van behandeling is multidisciplinaire zorg. Bloem is hier een
groot voorstander van. “Deze vorm
van zorg wordt gegeven door een legertje niet-medisch personeel die
zijn verbonden in het landelijke ParkinsonNet, een prijswinnend nieuw
zorgconcept voor Parkinson. Dat bestaat uit onder andere fysio,- en ergotherapeuten, logopedisten, diëtisten,
seksuologen en slaapdeskundigen.
Zij werken steeds meer met wetenschappelijk bewezen behandelstrategieën: het aantal gebroken heupen
bij patiënten is gehalveerd, ze leren
beter lopen en ook hun balans verbetert. Bovendien bleken de kosten
15-20 miljoen euro lager te worden
dankzij ParkinsonNet.”
Bas Bloem
Hoogleraar neurologie aan het Umc St.
radboud in Nijmegen en hoofd van het
Parkinson centrum
britt sijtsma
[email protected]
ervaring
Janet Hazelaar
Heeft al
tweeëntwintig
jaar parkinson
Leven met
Parkinson
Janet Hazelaar (43) heeft al
tweeëntwintig jaar Parkinson. “Maar”, zo zegt ze zelf,
“je moet positief blijven,
dat helpt bij de acceptatie.”
“Voordat de diagnose werd gesteld,
had ik een leuke baan, een druk sociaal leven en een lieve man. Totdat mijn linkerarmen en benen op
een dag begonnen te verstijven. De
huisarts kon niet vinden wat het
was en zo kwam ik terecht bij een
neuroloog. Hij zag het onmiddellijk: Parkinson.Ik schrok me rot.”
“Dagelijks word ik geconfronteerd met de hindernissen, dingen pakken is vaak problematisch.
Naast het slikken van mijn medicijnen hoor ik thuis oefeningen te
doen. Eerlijk gezegd hou ik mij liever bezig met mijn hobby fotografie. De bezoekjes aan de fysiotherapeut doen mij goed, al merk ik wel
dat ik achteruit ga. Eerst had ik alleen lichamelijk klachten, tegenwoordig begin ik ook dingen te vergeten.”
“Tegen andere mensen met Parkinson zou ik willen zeggen: blijf
positief en geef niet op. Als ik 25
jaar Parkinson heb, geef ik zelfs een
feestje. In al die jaren heb ik mijzelf prima vermaakt, ondanks dat
ik niet meer kon werken. Ik ben
verhuisd van het drukke Den Haag
naar de Polder, een droom die uitkwam. Want ondanks mijn Parkinson,geniet ik van het leven.”
MS en nu?
Jong, druk bezig met het leven te leven. Dromen, carrière maken,
een gezin. En dan ineens is daar de diagnose MS. De zekerheden
waar je altijd op kon bouwen lijken verdwenen en er is één
belangrijke vraag: wat nu?
MS is onvoorspelbaar, onberekenbaar, voor iedereen anders. Genezen
van MS kan op dit moment niet. De
medicijnen die er zijn, proberen het
immuunsysteem te reguleren, maar
de progressie van de ziekte kan (nog)
niet worden afgenomen. ,,En dat is
de reden van het bestaan van stichting MS-Anders’’, aldus Katja Vledder, directeur van MS-Anders.
Sinds 1996 zet de stichting zich in
voor een betere kwaliteit van leven
voor mensen met MS. Niet de ziekte
of de patiënt, maar de mens staat
centraal. Daarom financiert MS-Anders niet alleen wetenschappelijk
onderzoek, maar maakt zij zich ook
hard voor de leefomgeving van de
patiënt, zijn/haar partner en kinderen, de zorg eromheen.
Onderzoek
Het werk van MS-Anders is gebaseerd op vier pijlers: wetenschappelijk onderzoek, maatschappelijk
werk, eerlijke voorlichting en praktische hulpmiddelen. Het onderzoek
dat wordt gefinancierd is altijd onafhankelijk, gericht op kennisvergroting voor de nabije toekomst, maar
ook directe hulp voor vandaag.
Maatschappelijk Werk
Iedere werkdag kan men terecht op
de afdeling Maatschappelijk Werk.
De maatschappelijk werkers bieden
hulp, begeleiding en ondersteuning
als een patiënt of diens mantelzorger klem zit. 3 dagen in de week kan
men een beroep doen op het voedingsspreekuur voor een persoonlijk
voedingsadvies van de diëtiste. Zij is
gespecialiseerd in MS en voeding. En
dat mag ook wel, want in de praktijk
blijkt dat veel patiënten baat lijken
te hebben bij goede voeding. Ook is
men van harte welkom op het kantoor zelf. Iedere maandagochtend
worden er creatieve workshops georganiseerd en twee keer per jaar start
er een cursus mindfulness.
Voor kinderen met een vader of moeder met MS organiseert MS-Anders
sinds 2002 de MS-kinderkampen. Er
zijn groepen van 6 t/m 25 jaar. Een
weekend lang mogen zij even al hun
zorgen opzij zetten. Knutselen, zeilen, zwemmen, theater, noem maar
op. En naast al deze bezigheden is er
natuurlijk ook de nodige aandacht
voor MS en de thuissituatie.
Eerlijke voorlichting
Zolang er geen behandeling is om
MS te stoppen, zoekt men vaak de
toevlucht in alternatieve methoden.
MS-Anders zet zich daarom in voor
brede, onafhankelijke en eerlijke
MS-op-afstand via
internet een groot succes
Sinds maart 2010 bieden gespecialiseerde MS-verpleegkundigen van
zorginstelling Nieuw Unicum uit Zandvoort persoonlijke zorg en begeleiding aan MS-patiënten via internet in heel Nederland. Via een beveiligde internetverbinding kunnen zij met beeld en geluid direct contact
leggen met elkaar. Iedereen met MS mag meedoen maar het meeste
baat hiervan hebben de patiënten in een gevorderd stadium met bewegingsbeperkingen en allerlei klachten. MS-op-afstand biedt advies,
informatie, voorlichting en begeleiding. Inmiddels doen meer dan 60
personen uit heel Nederland mee en het blijkt een groot succes.
Meedoen?
voorlichting met aandacht voor de
reguliere én complementaire behandelwijzen.
Ieder kwartaal verschijnt de nieuwskrant MSinfo waarin voorop staat:
‘Ik heb MS, maar ik ben het niet!’ Beladen onderwerpen worden niet geschuwd, maar respectvol aangekaart.
Want ook seksualiteit en euthanasie
horen bij de kwaliteit van leven.
Inmiddels heeft MS-Anders drie
boekwerken uitgebracht. De ‘MSbundel’ met daarin alles over MS
en wat daarbij komt kijken. ‘Wat is
goede voeding bij MS?’ geschreven
door de diëtiste van MS-Anders. En
het boek ‘Complementaire en alternatieve geneeswijzen bij multiple
sclerose’. Voor kinderen van diverse
leeftijden zijn er boekjes en spellen
ontwikkeld waarmee zij kennis kunnen maken met de ziekte van hun
ouder.
Praktische hulpmiddelen
Koeling kan tijdelijk zorgen voor
meer spierkracht, minder spasmen
en een beter evenwicht. Maar ook
controle over de blaas en een toenemend gezichtsvermogen behoren
tot de mogelijke effecten. MS-Anders
heeft dit wetenschappelijk laten onderzoeken en stelt sinds 2001 koelpakken gratis ter beschikking. Ook
Het werk van MS-Anders
wordt enkel mogelijk
gemaakt door donateurs.
Steun ook!
Rekening 60.71.90.728
Omdat morgen je leven
Anders kan zijn…
Stichting MS-Anders
Overschiestraat 59a
1062 XD Amsterdam
www.ms-anders.nl
T: 020 - 611 66 66
distribueert de stichting voedingssupplementen tegen kostprijs.
Met creatieve oplossingen wordt
continu gezocht naar minder belasting, minder pijn en meer levensvreugde. MS-Anders probeert de
mensen erop te wijzen dat het glas
nog altijd half vol is. Haal uit het leven wat er in zit. MS-Anders steunt
waar mogelijk. Niet alleen met raad,
maar ook met daad.
Stichting MS-Anders bestaat 15 jaar!
Stichting MS-Anders viert haar 3e lustrum. Al 15 jaar zetten wij ons in voor mensen met
Multiple Sclerose. Hierbij staat niet alleen de MS-patiënt zelf centraal, maar ook hun gezin
en mantelzorgers. MS is namelijk een ziekte die het hele gezin treft. Om dit alles te kunnen
blijven realiseren hebben wij uw hulp hard nodig. Wij bestaan namelijk volledig uit vrijwillige giften.
Doe mee en maak éénmalig 15,- euro over voor deze actie. Knip hiervoor de coupon uit en
stuur deze in een envelop (geen postzegel nodig) op naar:
Stichting MS-Anders
Antwoordnummer 45404
1040 WD Amsterdam
Namens de MS-Patiënten: heel hartelijk dank!
Ja, ik doe mee met de 15,- euro-actie en steun Stichting MS-Anders
Mijn naam:
Straat:
Postcode:
Telefoon:
Ja/nee
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Woonplaats:
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mijn bankrek .nr .:
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ik wil op de hoogte gehouden worden van de nieuwe
Ontwikkelingen m . b .t . het werk van Stichting MS-Anders .
Mijn e-mailadres: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wilt u ook meedoen dan kunt u zich vrijblijvend aanmelden via:
❏ Hierbij machtig ik St . MS-Anders om éénmalig €15,- van mijn rekening af te schrijven .
www.ms-op-afstand.nl
Wilt u meer overmaken? Dat mag natuurlijk ook!
Het enige dat u hiervoor nodig heeft is een goed werkende computer
met internet verbinding en een webcam met een microfoon. Er zijn geen
kosten aan verbonden.
❏ Hierbij machtig ik St . MS-Anders om éénmalig een bedrag van € . . . . . . . . van mijn
rekening af te schrijven .
Datum . . . . . . . . .
Handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .