Tijdschrift 2011

België - Belgique
P.B.
2600 Berchem 1-2
BC 9943
INSTITUUT VOOR AMERIKANISTIEK VZW.
TIJDSCHRIFT
Driemaandelijks tijdschrift
Afgiftekantoor 2600 Berchem 1
P4A 8008
2011 - Nr. 1
Januari - Februari - Maart
http://ww.amerikanistiek.org
INHOUD
***
Meso-Amerika
in tentoonstelling,
boek en film
Deel 1:
Moctezuma en de
Azteken
Jos Martens
Blz. 2-19
***
Dankwoord
Blz. 20
***
Lidgeld 2011
Blz. 20
***
Adelaarkrijger. Azteeks, laat-postklassiek (1440-1469)
Beschilderd keramiek (170 x 118 cm)
Museo del Templo Mayor, Mexico D.F.
Secretariaat: Johan Daelman
Verantw. uitgever: Julia Montoya. Provincialebaan 25, 9255 Buggenhout, Belgium. Tel.: 052/33.63.09
[email protected]
TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011
MESO-AMERIKA
IN TENTOONSTELLING, BOEK EN FILM
DEEL 1: MOCTEZUMA EN DE AZTEKEN
JOS MARTENS
SAMENVATTING
Dit artikel brengt een selectie van recente catalogi en
documentaires. In de eerste plaats de tentoonstelling in
British Museum Moctezuma. Aztec Ruler (tot 24 Januari
2010). Natuurlijk dient de tragische figuur van
Moctezuma (regering 1502-1520) alleen maar om deze
laatste fase van de Azteekse cultuur te belichten.
Vergeleken met enkele decennia geleden valt in de
catalogus de verschuiving op naar wereldbeeld en
mentaliteit. Een bezoek loonde de moeite, al was het
alleen maar voor de ‘teocalli van de heilige oorlog’,
een cultuurhistorisch enorm belangrijk monument,
ontworpen op bevel van Moctezuma zelf, voor het
boren van het Nieuwe Vuur in ons jaar 1507 - de
allerlaatste keer dat die plechtigheid zou plaatsvinden.
In het jaar Ce-Acatl (1-Rietstengel) van de Azteekse
tijdrekening kwam de legende tot leven. Boodschappers
meldden het verschijnen van reusachtige kano’s met het
kruis van Quetzalcoatl, de Gevederde Slang, god van
wetenschap en licht, die lang geleden was weggevaren
en had voorspeld dat hij zou terugkeren in dat jaar. Dit
was de aankomst van de conquistadores in ons jaar
1519. Na enkele maanden bereikte Cortés de hoofdstad
Tenochtitlan. Binnen een jaar was Moctezuma dood en
in 1521 lag zijn imperium in puin.
De tweede documentaire, In Search of the Aztecs, is een
zeer goede introductie op de Azteken. De inhoud komt
grotendeels overeen met het hierboven beschreven
verslag.
ABSTRACT
This review is focusing on recent Catalogues/
documentaries concerning the Aztecs. First those of the
mayor British Museum exhibition Moctezuma. Aztec
Ruler (24 September 2009 – 24 January 2010).
Moctezuma (reigned 1502-1520) inherited Aztec control
over a complex empire that stretched from the Pacific to
the Gulf of Mexico. He was elected Ruling Lord in our
year 1502. The arrival of the Spanish (1519, led by
Hernan Cortés), witnessed the collapse of his world
order and the imposition of a new civilization that gave
birth to modern Mexico. Moctezuma was captured and
met his death shortly afterwards. The exhibition
presented masterpieces of Aztec culture including the
Teocalli of Sacred Warfare, commissioned by
Moctezuma himself with his image and name glyph
upon it.This marked the New Fire Ceremony, beginning
2
dated 1507. The capital city, Tenochtitlan, was located
on an island in Lake Tetzcoco. Tenochtitlan rapidly
grew to become a thriving metropolis. Moctezuma was a
vital intermediary with the gods and was himself
regarded as a semi-divine figure. He worshipped at the
Great Temple, a huge stepped pyramid in the heart of
the ritual centre of Tenochtitlan. It is a popular belief
that Moctezuma considered Cortés to be a
personification of the returning deity Quetzalcoatl.
The second documentary (also English spoken) is a
very good introduction about the Aztec empire and the
cultures of Mexico. The content can largely be
compared with the above described.
RESUMEN
Esta es una revisión de catálogos y documentales
recientes que enfocan la cultura azteca. En primer lugar,
la importante exposición en el British Museum titulada
Moctezuma, soberano azteca (del 24/9/09 al 24/1/10).
Moctezuma (gobierno 1502-1520) heredó el control de
un vasto y complejo imperio que se extendía desde el
Océano Pacífico hasta el Golfo de México. Fue electo
como Señor Soberano en el año 1502. La llegada de los
españoles al mando de Hernán Cortés en 1519, fue
testigo del colapso del orden de este mundo y de la
imposición de una nueva civilización que dio origen al
México moderno. Moctezuma fue capturado y murió
corto tiempo después. La exposición presentó obras
maestras de la cultura azteca, como el Teocalli de la
Guerra Sagrada, que fue encargado por el mismo
Moctezuma, y en el que se encuentran representados su
imagen y glifo nominal. El Teocalli representa la
ceremonia del Fuego Nuevo a principios del año 1507.
Esta ceremonia se realizaba al comienzo de un período
de 52 años en el calendario. La ciudad capital de
Tenochtitlán, construida sobre una isla en el Lago de
Tetzcoco, creció rápidamente llegando a convertirse en
una metrópolis muy próspera. Moctezuma, considerado
como una figura divina, era el ‘intermediario’ de los
dioses. Realizaba el culto en el Gran Templo, una
enorme pirámide escalonada en el corazón del centro
ceremonial de Tenochtitlán. Existe la creencia de que
Moctezuma consideró la llegada de Cortés como el
retorno del dios Quetzalcoatl. La segunda documental
(versión en inglés) es una buena introducción al
conocimiento del imperio azteca y las culturas de
México. El contenido es similar al anteriormente
descrito.
TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011
MESO-AMERIKA
IN TENTOONSTELLING,
BOEK EN FILM
DEEL 1:
MOCTEZUMA EN DE
AZTEKEN
* Jos Martens is historicus,
medestichter van onze
vereniging en voormalig
bestuurslid.
JOS MARTENS *
3
TIJDSCHRIFT - Nr 1- 2011
In anderhalf jaar tijd is er behoorlijk wat interessant nieuw materiaal
over Meso-Amerika ter beschikking gekomen via tentoonstellingen,
dvd’s en boeken, sommige geschikt voor iedereen, andere eerder
voor nieuwelingen.
1. McEwan, Colin & López Luján, Leonardo, Moctezuma.
Aztec Ruler, tentoonstellingspublicatie, Londen, British
Museum, 2009, 320 blz. Tentoonstelling van 24 september
2009 tot 24 januari 2010
Fig. 2. Moctecuzoma Xocoyotzin
‘Hij die zich Gebieder maakt door
zijn Toorn, De Jongere’, tlatoani
van 1502 tot 1520. Zijn naamglief
staat achter zijn hoofd. Het
turkoois driehoekje is zijn diadeem
als heerser. De Azteken kenden de
portretkunst niet. Ze beeldden
archetypische menselijke trekken
uit, waar ze dan schrifttekens aan
toevoegden.
Uit: Codex Mendoza.
Moctezuma, de laatste tlatoani (Grote Spreker) van de Azteken,
ging de geschiedenis in als een verliezer. Het British Museum schetste
zijn portret als tragische figuur, maar ook als machtige heerser over
een fascinerend imperium.
Door memorabele hoofdstukken uit de wereldgeschiedenis als een
persoonlijk verhaal te vertellen, lokte het British Museum de voorbije
jaren een breed publiek. Moctezuma, Aztec Ruler vormt het
sluitstuk van een reeks tentoonstellingen waarin legendarische
keizers, machthebbers en veldheren aan bod kwamen. Mythe en
werkelijkheid worden daarbij zo goed mogelijk uit elkaar gehaald.
Een verbluffende collectie kunstvoorwerpen dient telkens als
bewijsmateriaal.
Natuurlijk fungeert de tragische figuur van Moctezuma alleen maar
als kapstok om deze laatste fase van de Azteekse cultuur en
samenleving in de schijnwerpers te plaatsen. De eerste vraag: is er
veel nieuws sinds de grote Aztekententoonstelling in Londen in
2002? Of die in Amsterdam in de Nieuwe Kerk dat zelfde jaar (1)?
Niet echt, neen. In de catalogus valt andermaal de verschuiving op
naar wereldbeeld en mentaliteit, die veel sterker en genuanceerder
beklemtoond worden dan enkele decennia geleden.
4
TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011
TEOCALLI VAN DE HEILIGE OORLOG
c
a
b
Fig. 1 a
Fig. 1 b
Teocalli van de heilige oorlog. Vulkanische steen, 123 x 92 x 100 cm
Het monument is gebouwd in de vorm van een miniatuurpiramide (Fig. 1 a). Het viert de triomf
van de Zon in het universum en dient als legitimatie voor de macht van de Mexica na de stichting
van de stad Tenochtitlan in het jaar Ome Calli (Twee Huis) 1325, die zo verbonden wordt met de
kosmische orde. (Dit is identiek met de beter bekende voorstelling op de zogenaamde
Kalendersteen of Steen van de Vijfde Zon.)
Fig. 1a
Bovenaan de trappen: Links - quauxcicalli (Adelaarsvaas bestemd voor mensenharten) met
jaguarhuid (a). Rechts - met adelaarsveren. Onderaan: data - links: jaar 1 Tochtli (konijn), rechts: 2 Acatl (Riet). Het boren van het Nieuwe Vuur geschiedt bij de overgang van het ene jaar
naar het andere.
Fig. 1b
Centraal: het teken van de Vijfde Zon, Nahui Ollin (Vier Beweging), duidt op de triomf van de
Zon. Links : Huitzilopochtli (god van dag en oorlog) met aan een voet de rokende obsidiaanspiegel van Tezcatlipoca, de tovenaar - god en vijand van Quetzalcoatl (b). Oorspronkelijk was
hij het sterrenbeeld Grote Beer. Betekenis: de twee goden zijn hier versmolten tot één. Rechts:
Moctezuma, herkenbaar aan zijn naamglief (c), (Fig. 2). Let op de versierde spreekvoluten die uit
hun mond komen: dit duidt op de gewijde teksten die bij deze gelegenheid werden gereciteerd.
Bovenop: 2 Calli, 1325 - stichting van Tenochtitlan. Daaronder op het horizontale vlak, het
aardmonster, tweemaal geflankeerd door een schild met gevederde werppijlen, eenmaal met
adelaarsveren (links), rechts vermoedelijk met jaguarhuid. Dit is het begrip en chimalli en mitl,
schild en werppijl = heilige oorlog.
5
TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011
Kosmische kalender en mensenharten
Fig. 3. Codice Mendoza
Nogmaals Moctezuma. Vóór hem:
een rond schild met bovenaan
een atlatl (speerwerper); door het
schild: werppijlen. Samen vormen
zij het begrip en chimalli en mitl,
schild en pijlen = oorlog. De rest
van de pagina is gevuld met de
veroveringen van Moctezuma,
telkens de naamglief van een
plaats, gevolgd door een tempel
waarvan het rieten dak in brand
staat (rookwolkjes). Achter hem
een jaarkalender. Aan de datum
2 - Riet is een horizontaal plankje
verbonden met een verticale
vuurboog en rookwolkjes: dit is het
boren van het Nieuwe Vuur, het
begin van een nieuw tijdvak van
52 jaar. Onderaan is de kalender
onvoltooid gelaten door de
Azteekse schrijver; niet ingekleurd:
de jaren 1-Riet (Acatl) = 1519,
aankomst van Cortés, 2-Tecpatl
(Vuurstenen Mes) en 3-Calli (Huis)
=1521, inname van Tenochtitlan,
het einde. Merk dat een Spaanse
klerk de plaatsnamen heeft
ingevuld in ons alfabet, wat
identificatie mogelijk maakte.
Fig. 3
Eén aspect van de Meso-Amerikaanse cultuur heeft de Europeanen
vanaf het begin met rillende sensatiezucht dan wel afkeer vervuld: de
mensenoffers. Alle religies kennen vormen van offeren. Lees er de
Bijbel maar op na. Maar waarschijnlijk nergens nam het offer een
zulkdanige plaats in als hier. Al sinds de Mexicaanse oudheid
ontwikkelden deze culturen een traditie van offeren, in de vorm van
giften aan de voorouders en godheden. Het ging daarbij
voornamelijk om objecten die waren gemaakt van aardewerk, stof,
hout, been, metaal of andere materialen. Doorgaans werden deze in
manden of gaten in de grond of in piramiden of paleizen geplaatst en
later met aarde of stenen bedekt.
Bij de Azteken, de jongste cultuur, ontaardde dit in een ware orgie
van mensenoffers, duizenden ieder jaar. Nezahualpilli (1464 1515), Hongerige (= vastende) Prins, Grote Spreker van het met
Tenochtitlan verbonden Texcoco, en vooral zijn vader
Nezahualcoyotl (1402 - 1472), Hongerige Prairiewolf, de grootste
dichter en ziener uit de voor-Spaanse periode, hadden de heersers
6
TIJDSCHRIFT - Nr 1- 2011
van de Azteken reeds decennia eerder gewaarschuwd dat de
overdaad van bloedoffers de gramschap van de goden zou
oproepen.
Voor mij is dit het sterkste voorbeeld van godsdienstige aliënatie
(vervreemding), om met Karl Marx te spreken: verering van een
Opperwezen wordt godsdienst; dit groeit uit tot een institutionele
religie met rituelen, een kerk, een priesterkaste. Dit ‘bouwwerk’ gaat
een eigen leven leiden, los en soms tegen de oorspronkelijke
bedoeling in. Ook in het christendom is dit gebeurd. Denk maar aan
kruistochten als heilige oorlog tegen de ongelovigen, de brandstapels
voor ketters en heksen.
De religieuze filosofie die hier in Mexico achter zit is de volgende: de
goden hebben zich voor ons geofferd om het huidige tijdperk van de
Vijfde Zon te scheppen. Daarom is het de hoogste en edelste plicht
van de mens om zich op zijn beurt te offeren voor de goden.
Fig. 4. Offermes met heft in de
vorm van een adelaarkrijger.
Dit offeren gebeurde vóór of in de tempel die gebouwd was op een
steile trappenpiramide. Nadat het hart van het nog levende offer met
een stenen mes was uitgesneden, hief de priester het naar de zon als
voedsel voor de zonnegod. (De zonnegod moest dagelijks gevoed
worden met nog kloppende harten, om in beweging te kunnen
blijven.) Dan deponeerde hij het hart in een zogenaamde
Adelaarsvaas (quauxcicalli) (Fig. 5). Volgens de mythen vloog een
adelaar met het hart van de geofferde naar de zonnegod en het
hiernamaals. Het lichaam werd langs de trappen van de piramide
naar beneden gegooid, aan de voet van de trap in stukken gesneden
door de priesters en de stukjes verdeeld onder de gelovigen, die
door deze “communie” een werden met de god en dus een beetje
god werden.
Fig. 5. Quauxcicalli,
Adelaarsvaas, bestemd voor
geofferde mensenharten
Een analoge gedachte vindt men eveneens weer in het christendom.
Volgens de katholieke leer heeft Jezus, de Zoon van God, aan het
kruis zijn leven gegeven voor de redding van de mensheid tot het
eeuwig leven. Dit wordt onbloedig herdacht in de eucharistie. Bij de
woorden van de consecratie veranderen het brood en de wijn
wezenlijk in het lichaam en bloed van Christus. Bij de communie eten
de gelovigen een stukje brood (in de orthodoxe kerk brood én wijn),
terwijl de priester zegt: “Het lichaam en bloed van Christus.”
7
TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011
Met andere woorden: net als bij de Azteken eten de christenen het
lichaam van hun God! Als men bedenkt wat al gruwelijkheden de
inquisitie in naam van God heeft uitgehaald, kan men niet anders dan
rillend concluderen dat we hier maar op het nippertje aan een
Azteeks lot zijn ontkomen! Of hoe een volkomen analoge religieuze
redenering, volkomen verschillend kan zijn in de uitwerking (1).
Fig. 6. Codex Borbonicus
In de vroeg-koloniale Codex
Borbonicus tekenden Azteekse
scribenten de hele ceremonie van
het Nieuwe Vuur of het Binden der
Jaren, het ritueel van de
kosmische vernieuwing.
Bovenaan rechts: de bergtop (ten
z-o van Tenochtitlan) waar de
priesters de opkomst van de
Pleiaden waarnamen. Zodra het
Zevengesternte opkwam,
offerden zij een jonge man en
maakten dan vuur met een
vuurboor in zijn geopende
borstkas.
De grappige zwarte voetjes
duiden op ‘afgelegde weg’. Vier
priesters ontsteken het Nieuwe
Vuur aan gebundelde gedroogde
rietstengels. Van daaruit dragen
boden, gekleed als goden,
bundels met het vuur uit over het
gehele imperium. Overal werd het
haardvuur ontstoken aan dit
heilige vuur. De hele bevolking
was bij de ceremonie betrokken.
Zwangere vrouwen moesten zich
gedurende de plechtigheid
schuilhouden in de afgesloten
opslagplaatsen voor maïs en
turkooizen maskers voor hun
gezicht houden om zich te
beschermen tegen de
afschrikwekkende neerdalende
geesten van de vrouwen die in
het kraambed gestorven waren,
bovendien verdedigd door
gewapende krijgers (rechts,
onder). Kinderen (helemaal
onder, rechts) werden wakker
gehouden, want als ze in slaap
vielen, zouden ze in muizen
veranderen. De personificatie van
een godheid, boven, voor de
Tempel van de Gehesen Banier is
Moctezuma. Voor hem: de
datumglief 2-Riet, 1507. De hele
aankleding van de plechtigheid
diende om de politieke
dominantie van de Mexica te
verzekeren, als (zelf aangestelde)
bewakers van de Vijfde Zon en
zijn cyclische kosmische
vernieuwing.
8
Fig. 6
2. Moctezuma. Aztec Ruler - 2009 - DVD -45 minuten, Engels,
geen onderschriften - Extra fotogalerij
De film vergezelt de gelijknamige catalogus van de Londense
tentoonstelling. De inhoud loopt dus grotendeels parallel, toont veel
meer beelden in vaak snelle overgangen, maar gaat meestal minder
naar de diepte. Je krijgt wel interessante opnames van de
voorbereiding van de tentoonstelling en van de grote maquette van
het ceremoniële centrum van Tenochtitlan (Fig. 7). Dit telkens
afgewisseld met uitvoerige fragmenten (en degelijke uitleg) van een
bezoek aan de ruïnes van de Templo Mayor.
Vanuit zijn paleis in Tenochtitlan, het huidige Mexico, regeerde
Moctezuma II van 1502 tot 1520 over de Azteken als een halfgod.
Maar wie was de man eigenlijk?
Het antwoord op die vraag biedt alle ruimte voor een fascinerend
verhaal over rise and fall. Moctezuma was de negende
bewindvoerder op rij van een krachtige, maar buitengewoon
agressieve beschaving. Zijn uitverkiezing tot huey tlatoani of Eerste
Spreker begon met een veldtocht, om mensenoffers voor de
TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011
kroningsceremonie te verzamelen. Een urne voor uitgerukte harten,
schedels die als decoratief element op de tempelfaçade werden
aangebracht: ze getuigen van een in bloed gedrenkt imperium.
Fig. 7. Ceremonieel centrum.
Maquette op de Londense
tentoonstelling.
Het slot van Moctezuma, Aztec ruler heeft de impact van een
thriller. Zag Moctezuma werkelijk voortekenen in de vorm van een
komeet, een tweekoppig monster of een tempel in vlammen? Of
speelt hier de Europese mythevorming? De documentaire suggereert
dat Moctezuma zich wellicht niet opgewassen zag tegen de Spaanse
invasie. Conservator McEwan: “Paarden, haakbussen en kanonnen
hadden ze in Tenochtitlan nog nooit gezien. En Cortés en zijn gevolg
zagen er in hun blinkende metalen harnassen uit als exotische
gezanten. Ze leken wel van Mars te komen.”
Moctezuma wist niet hoe hij de tekens moest interpreteren. Hij bood
de Spanjaarden zijn gastvrijheid aan, maar daarmee haalde hij de
vijand binnen. De heerser werd gevangen genomen en stierf een
gewelddadige dood. Volgens Spaanse bronnen werd hij gestenigd
door de Azteekse bevolking, die in hem een collaborateur zag. Maar
het is denkbaar dat Cortés en zijn gevolg hem van kant maakten,
omdat ze hem als gijzelaar overbodig achtten. Het betekende het
einde van een rijk, en het begin van een gewelddadige Spaanse
kolonisering. Ze werd nog versneld door een pandemie van pokken
en mazelen die de Mexicaanse bevolking binnen één generatie
decimeerde.
In het jaar Ce-Acatl (1-Rietstengel) van de Azteekse tijdrekening
kwam namelijk de legende tot leven. Boodschappers meldden aan
de heerser over Anahuac, de Tlatoani (Grote Spreker)
Moctecuhzoma Xocoyotzin (de Jongere), het verschijnen van
reusachtige kano’s met op witte doeken het rode kruis van
Quetzalcoatl, de Gevederde Slang, god van wetenschap en licht, die
lang geleden over zee was weggevaren en had voorspeld dat hij zou
terugkeren in dat jaar, Ce-Acatl.
Anno Domini 1519. Goede Vrijdag, 22 april. Hernan Cortés,
Spaans hidalgo, ontdekte tot zijn verbazing een goed georganiseerde
9
TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011
samenleving in plaats van naakte wilden. Met 508 man, 16 paarden,
13 haakbussen en 4 stukken licht geschut rukte hij op ter verovering
van een rijk dat een leger van een kwart miljoen geharde krijgers kon
mobiliseren. Hij bestreed de Tlaxcalteken, erfvijanden van de
Azteken, won hun bondgenootschap en bereikte na enkele maanden
Tenochtitlan, centrum van Anahuac, het Azteekse imperium.
“Minder dan drie jaar later lag dit imperium in puin, een cataclysme
dat in de geschiedenis zijn weerga niet kent en waarbij vergeleken de
val van Constantinopel als een incident van betrekkelijk geringe
proporties kan worden beschouwd.” (Jacques Soustelle (1912 1990), Frans amerikanist & minister van cultuur onder Charles
de Gaulle)
Binnen één generatie, in slechts enkele decennia werd ook hier de
inheemse bevolking door moord, onderdrukking en Europese ziekten
teruggebracht tot 20 of zelfs slechts 10% van het oorspronkelijk
aantal.
Wat de Spanjaarden niet beseften, en wat de Oude Wereld zich niet
realiseerde tot het midden van de 19de eeuw, was dat hiermee tevens
het gordijn viel over een lange reeks beschavingen met een heel apart
karakter. In het vaak ondankbare klimaat van Mexico zagen de
Spanjaarden de laatste nabloei van culturen, die reeds oud waren
toen Rome zich een weg worstelde naar een plaats op het
wereldtoneel. Volkeren van wie vaak niet eens de echte naam
gekend is: Olmeken, Tolteken, Maya… Volkeren met heel wat
verschilpunten en veel gemeenschappelijk erfgoed (2).
Het slot is vrijwel gemeenschappelijk voor deze documentaire en de
hierop volgende.
3. Bloed en bloemen (In Search of the Aztecs) - BBC (1999) dvd 2009 - Engels, Nederlandse ondertiteling - duur: 49 minuten.
Genre: gedramatiseerde documentaire.
Waardering: ****/4
10
TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011
Dit is de beste introductie ooit op de Azteken. Geschiedenis, religie,
staatkundige organisatie… zowat alle mogelijke aspecten komen aan
bod in deze documentaire, door middel van nagespeelde scènes,
hedendaagse beelden, archeologische vondsten gecombineerd met
zeer diverse Azteekse pre- en postcolumbiaanse codices,
commentaar en duiding van experts, computeranimaties van het
ceremoniële plein met de grote dubbeltempel, maquettes van de
markt van Tlatelolco (weer afgewisseld met beelden van
hedendaagse markten), poëzie in het Nahuatl (ingeleid door de
beroemde hedendaagse auteur Carlos Fuentes) en hedendaagse
Nahua’s in de buurt van de hoofdstad… Ongetwijfeld vergeet ik nog
wel een en ander. Eén probleem: om de inhoud behoorlijk weer te
geven heb ik meer nodig dan dit hele tijdschrift. Niettemin zal ik voor
de duidelijkheid noodgedwongen herhaaldelijk buiten het kader van
de documentaire moeten treden.
Toch een kritische noot bij wat hier gezegd wordt (of liever: niet
gezegd) over bicultureel onderwijs (Spaans - Nahuatl) bij de
Nahua’s. De Mexicaanse regering mag dan al sinds ca. 1975
koketteren met haar Nahuatlcursussen aan de universiteit van
de hoofdstad en met haar Maya-onderdanen die nog de oude,
roemrijke taal spreken. Tezelfdertijd tracht ze minder
spectaculaire Indiaanse culturen moedwillig weg te vlakken
zoals bij de Mixteken en Zapoteken in de staat Oaxaca, wier
beschaving hoogtepunten beleefde, lang voor de Azteken (maar
daarover volgende keer meer). Pas nu beschikt de moderne
staat over voldoende machtsmiddelen om culturele substrata,
die eeuwen koloniale verdrukking hebben doorstaan, effectief
uit te gommen. Dit vooral door het verplichte lager onderwijs:
de Spaanstalige, pas afgestudeerde onderwijzers moeten in ruil
voor hun studiebeurs enkele jaren dienst doen op het platteland.
Zij verbieden de inheemse talen op de speelplaats, kennen die
taal niet omdat zij meestal afkomstig zijn uit andere delen van
het land, kijken op de Indio’s neer (hoewel ze vaak zelf van
indiaanse of gemengde afkomst zijn), dringen de westerse
klederdracht, gewoonten en taal op. Dan spreken we nog niet
over de nivellerende rol van de massamedia: radio, maar vooral
televisie (hoewel die laatste in afgelegen bergdorpen nu pas
begint door te dringen via schotelantennes). Overal waar
televisie kan ontvangen worden, kijken inheemsen naar …
Amerikaanse soaps. Zo leren ze “rijk denken, terwijl ze arm
leven” (daarom zijn de VS het beloofde land, met als gevolg:
massale illegale immigratie). Overal moet het Spaans de
inheemse talen vervangen (zelfs geleerde professoren weigeren
hardnekkig te spreken van ‘lengua’ , taal, als het over de
hoogstaande inheemse cultuurtalen gaat). Het maakt deel uit
van wat de befaamde Braziliaanse pedagoog Paulo Freire (1921
–1997) de “innerlijke kolonisatie”noemt: de kolonisatoren
willen niet alleen de grond, maar ook de geesten (en in het geval
11
TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011
van Mexico: de zielen) van de gekoloniseerden “bezetten.” Het
lijkt wel op de positie van de Vlamingen in België vóór
Conscience zijn Leeuw van Vlaanderen schreef. En Mexico
geniet binnen de Latijns-Amerikaanse context - terecht - een
goede reputatie! (3)
Toch vind ik dit verantwoorde vulgarisatie op hoog niveau! Geheel
volgens de doelstelling geeft de off screen commentator slechts een
minimum ‘vreemde namen’ of identificatie van codices enz.
Verdedigbaar, maar nogal hinderlijk als je meer concrete details wil
weten.
Valt er voor onze leden, die toch geen beginnelingen zijn niets meer te
rapen dan een mooie maar te oppervlakkige reportage? Toch wel.
Onder veel meer: de resultaten van het gedetailleerde
bodemonderzoek in de Tempel van de Adelaarkrijgers (nabij de
Templo Mayor) werpen een licht op de omvang van de
mensenoffers, die hier trouwens zonder enige sensatiezucht een
aantal keren geduid worden door Carlos Fuentes en in hun
tijdskader geplaatst.
Fig. 8. De goed georganiseerde
markt van Tlatelolco (bij
Tenochtitlan). Gewapende
krijgers (midden rechts) vormen
de marktpolitie. Achteraan rechts:
de marktrechters die snelrecht
uitoefenen.
Fig. 8
De Templo mayor
In 1978 stootten grondwerkers in Mexico-Stad toevallig op de
Steen van Coyolxauhqui (Belletjesgezicht), een maangodin (Fig.
9). Grote opwinding onder de archeologen: men wist dat hier de
Templo Mayor, de Grote Tempel moest liggen, vlak bij de
kathedraal. De tempel was immers de herschepping van de mythe in
steen: de opstand op de Slangenberg van de 400 onder leiding van
Coyolxauhqui tegen hun moeder, Coatlicue (Zij met de
Slangenrok), moeder van Huitzilopochtli, de krijgs- en zonnegod.
Deze versloeg de 400 (=de sterren), vierendeelde Coyolxauhqui en
wierp haar gemutileerde lichaam naar beneden, waar het aan de voet
12
TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011
van de heuvel bleef liggen. De opgravingen door Eduardo Matos
Moctezuma duurden tot 1982. De vondsten zijn ondergebracht in
een apart museum. Betekenis van de mythe: de dagelijkse
overwinning van de zon op de nacht.
Fig.9. Steen van Coyolxauhqui.
Diameter: 3,2 m. De steen was
gebroken. Op de afbeelding is
nog duidelijk de barst te zien door
haar rechter elleboog naar haar
scheenbeen.
Ter verduidelijking, een min of meer vergelijkbaar voorbeeld uit het
katholicisme: de kruisweg bij bedevaartsoorden als Scherpenheuvel
of beter, Rocamadour (Frankrijk), op de weg naar Santiago de
Compostela, waar de 14 staties in een moeilijke klim tegen de heuvel
voor de gelovigen lijden en dood van Christus op Goede Vrijdag
evoceren.
Fig. 10. De Templo Mayor
(centraal, boven) was een
dubbeltempel, links Tlaloc (de
regengod), rechts de oorlogsgod
Huizilopochtli (Linkshandige, of
Blauwe of Zuidelijke Kolibrie).
Let op de oriëntatie; vergelijk met
Egyptische tempels, zonsopgang
tussen de pylonen, hier tussen de
twee tempels.
Fig. 10
Bleek dat de tempel laag na laag was opgebouwd in niet minder dan
13 bouwfasen. De tempel was door de conquistadores verwoest. De
onderste, oudste tempel was echter gedeeltelijk bewaard omdat hij
in de moerassige grond was weggezonken, wat de veroveraars niet
hebben gezien.
Fig. 11
Fig. 11. Voor de tempel van
Huizilopochtli: gevederde
slangen. Dit verwijst naar de
mythische Slangenberg en tevens
naar de god Quetzalcoatl
(Gevederde Slang); Huizilopochtli
heeft hem verdrongen, de
Azteken wisten dat hij zou
terugkomen om zijn rechtmatige
plaats weer op te eisen.
13
TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011
De vondsten leveren het bewijs dat de Azteekse heersers
geschiedenis exploiteerden en zo nodig vervalsten voor propagandadoeleinden. Het herbruiken van antieke relicten, de imitatie van oude
beeldhouwwerken en de constructie van archaïsche gebouwen in
Tenochtitlan pasten in hun politiek van legitimatie als erfgenamen van
de legendarische Tolteken. Dit blijkt ook uit de vondst van
bijvoorbeeld antieke Olmeekse maskers als offergaven in
bergplaatsen bij de Templo Mayor.
Fig. 12. Wierookbrander die de
regengod Tlaloc voorstelt. Was de
affiche van de succesrijke grote
Aztekententoonstelling in het
Brusselse Jubelpark (1988)
De juiste toedracht is niet meer te achterhalen. Want echte, originele
historische bronnen bestaan niet! Elke variante op de
stichtingsgeschiedenis is zelf een reconstructie post factum, een
herziening van het verleden door de Azteken in het licht van hun
latere roem. De eerste belangrijke heerser, Itzcoatl (Slang met
Obsidiaanmessen, 1426-1440) had op aanraden van zijn
mederegeerder Tlacayelel door boekverbranding ervoor gezorgd
dat de officiële versie ook de enig mogelijke was (4). Analoge
situaties zijn trouwens eveneens in andere culturen aan te wijzen:
keizer Qin Shihuang Di (+210 v.Chr.) deed hetzelfde in China; de
Inca’s in Peru; de Spanjaarden zouden het voorbeeld navolgen in
Mexico. Een opvallende parallel levert de Romeinse geschiedenis:
ook hier wordt de stichting herschreven en verheven tot mythe, nadat
een boerenbevolking is uitgegroeid tot imperiumbouwers. Alleen
beriep men zich hier op de inval van de Galliërs, die in 390 v.Chr. alle
documenten zouden vernietigd hebben.
Kosmos en stadsplanning
Fig. 13. Schedelmasker. Was
voorheen alleen gekend uit
geschilderde vouwcodices.
Catalogus De Azteken, Brussel,
1988, nr. 278.
Fig. 14. Polychroom beschilderde
vuurstenen messen met
opgelegde tanden en ogen.
Catalogus De Azteken, Brussel, 1988,
nr. 278.
14
Wat we wel weten is dat de Templo Mayor en de ordening van
Tenochtitlan letterlijk de kosmische ordening van het Azteekse
wereldbeeld weerspiegelen in hun opbouw. In de voor-Azteekse
metropool Teotihuacan (100 v.Chr. - 650 n.Chr.) bestond een
analoge situatie: de Piramide van de Zon en die van de Maan
herhaalden twee (heilige?) bergen in het ‘klein’.
De documentaire verhaalt een vrij recente ontdekking. Op zijn
tochten vanuit het vroegere Tenochtitlan herontdekte een
kunsthistoricus een vergeten bergtempel, klaarblijkelijk gebouwd
door Nezahualcoyotl van Texcoco en voltooid of vergroot door zijn
zoon Nezahualpilli (die wij beiden al eerder ontmoetten in deze
bijdrage). De terrastempel, die zeer indrukwekkend moet geweest
zijn, lag op één lijn van de Templo Mayor naar een belangrijke
bergtop (Fig. 15). Wat erop lijkt te wijzen dat de Azteken, net als de
Inca’s in Peru een analoog fenomeen kenden als de ceque- lijnen,
‘heilige lijnen’ in het landschap, die gematerialiseerd werden door
tempels en periodieke rituelen, gepaard met mensenoffers (5). Nader
onderzoek moet deze belangrijke hypothese nog verder
onderbouwen.
TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011
Fig. 15. Plan van Tenochtitlan: het
Venetië van Mexico in het meer
van Texcoco, in feite een reeks
meren met verschillend
zoutgehalte. De dubbeltempel is
georiënteerd op de twee hoogste
vulkanen van de Vallei van
Mexico: de Ixtaccihuatl (Liggende
Vrouw, 5230 m) en de
Popocatépetl (Rokende Berg,
5426 m)
Fig. 16. Eerste bladzijde van de
Codex Mendoza.
Jacques Soustelle, geeft hierbij de
volgende beschrijving:
“In het midden de arend,
gezeten op een cactus; beneden
schild en pijlen(oorlogssymbolen).
Rechts een Tzompantli (rek voor
mensenschedels). De tien op
matten zittende figuren
vertegenwoordigen de stichters
van Tenochtitlan; naast hen de
hiëroglyfen die hun namen
voorstellen. De hut boven geeft
de eerste tempel van
Uitzilopochtli weer; aan de aard
van het terrein, waar deze
tempel gebouwd werd,
herinneren de kanalen die de
tekening omgeven en
doorsnijden en ook de bossen
riet, die tussen de figuren staan
afgebeeld.”
(Soustelle, J., Zo leefden de
Azteken, Baarn, Hollandia, 4de
druk, 1969.)
15
TIJDSCHRIFT - Nr 1- 2011
Dit is geen stratenplan, zoals Soustelle meende, doch een
ideologische kaart (Fig. 15). Betekenis: het plan van Tenochtitlan
stelt ook in werkelijkheid de kosmos voor, die nog eens verkleind
hernomen wordt in de Grote Tempel. In de centrale afbeelding rust
een klauw van de adelaar op de vrucht van de vijgencactus: een
metafoor voor mensenoffer. Betekenis: Tenochtitlan moet de
wereldorde in stand houden door heilige oorlog voor mensenoffers.
Het tafereel is later opgenomen in het wapenschild en de vlag van
Mexico. Met één wijziging: de adelaar heeft nu een slang in de
snavel, wat in het origineel niet voorkomt. Na de verovering door de
Spanjaarden hebben de Azteken de stichtingsmythe aangepast, zodat
de verwijzing naar de offers verdwenen is. Carlos Fuentes geeft hier
in Bloed en bloemen eindelijk eens de correcte versie.
Afschrikwekkende goden
De Azteekse goden zien er zelden uit als lieverdjes. Zelfs welwillende
godheden lijken in onze ogen eerder afschrikwekkend, een
uitzondering gemaakt voor de (meestal) lieftallige maïsgodin
Cinteotl. Een beperkt representatieve bloemlezing.
Xipe Totec
Ter ere van Xipe Totec, ‘Onze Heer de Gevilde’, god van de lente
en het nieuwe leven in de natuur (!) werden krijgsgevangenen
geofferd door hen levend te villen. Vooraf waren ze zwaar verdoofd.
(Analogie: slangen werpen in de lente eveneens hun huid af.)
Fig. 17. Xipe Totec. Afbeelding van
een zeer expressief Azteeks
beeldhouwwerk: een krijger (of
priester), gehuld in de
afgestroopte huid van een
gevilde geofferde. Tevens
nogmaals een historische
getuigenis: op zijn rug de
datumglief 2-Riet, Ome Acatl,
1507, Boren van het Nieuwe Vuur.
Fraai, maar gruwelijk.
16
De hele Azteekse cultuur doet me in alle opzichten denken aan een
tweekoppige slang, zoals er een bewaard is in het British Museum:
poëzie en schoonheid versus bloedvergieten en offers. Het Azteekse
wereldbeeld was een van de meest complexe constructies die ooit
door mensen werd uitgedacht. Fundamenteel hierin is de
tweepoligheid die elk aspect van het maatschappelijk leven
doordesemt. De tweevoudigheid, een voor Europeanen moeilijk te
vatten gegeven, vond haar oorsprong in de scheppende oppergod
Ometeotl, de Twee-God, die mannelijk én vrouwelijk tegelijkertijd
was. Deze grondgedachte weerspiegelde zich tot in het dagelijkse
taalgebruik, in de zogenaamde difrasismen: uitdrukkingen en
beeldspraak waarmee één begrip (in onze ogen) werd weergegeven
door twee verbonden elementen. Zo werd een plaatselijke of
regionale gemeenschap benoemd met de woorden ‘water en berg’,
omdat het leven in de vallei van Mexico zich altijd afspeelde tussen
de tastbare tweedeling water en berg(en). In hun eigen taal, het
Nahuatl, noemden de Azteken het gebied daarom Anahuac (‘Bij
het Water’); en chimalli en mitl, ‘Schild en pijlen’ betekent oorlog
en wordt in het Azteekse beeldschrift dan ook voorgesteld door een
fraai getekend schild met een bundel werppijlen en daarboven
meestal een atlatl, een speerwerper.
TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011
Het dualiteitsprincipe werd doorgetrokken tot in het leiderschap,
iets wat de conquistadores niet begrepen en blijkbaar zelfs nooit
geweten hebben. Naast de Grote Spreker stond een tweede
opperste gezagsdrager, die het vrouwelijke principe
vertegenwoordigde en de titel droeg van Cihuacoatl (Vrouwelijke
Slang), maar wel een man was. Tlacayelel (‘Helder is zijn lever’,
d.i. Heldere Geest) (1398-1478), afkomstig uit de vorstelijke
familie, was Vrouwelijke Slang van vier opeenvolgende vorsten
gedurende 50 jaar en schepper van de omvattende Azteekse
kosmologische staatsideologie. Hij lanceerde na een langdurige
hongersnood (1450-54) de idee van de Bloemenoorlogen, rituele
gevechten met als enig doel: gevangenen verwerven voor offers om
zo de woede van de goden af te wenden en nieuwe rampen te
voorkomen. Hij was eveneens verantwoordelijk voor de
boekenverbranding onder Itzcoatl.
Xochipilli (Bloemenprins), god van bloemen en schitterende poëzie.
Bloedoffers en poëzie; hoe rijm je dat tezamen? Vandaar het beeld
van de tweekoppige slang.
Ongetwijfeld hebben we hier, net als in het Japan van de samoerai, te
doen met een meervoudig gelaagde cultuur: een samenleving met
eeuwenlang bloedige oorlogen en nog bloediger mensenoffers die
steeds massaler werden. En even ongetwijfeld vormden de sublieme
poëzie en de talloze rituelen in de omgangsvormen een sublimatie,
een tegengewicht voor al dat bloed.
Fig. 18. De scheppingsgod
Ometecuthli: voorgesteld als de
volwassen vuurgod:
scheppingsgod & god van
vernietiging. Dit heeft te maken
met het vulkanisch karakter van
de hele streek. Als godheid
afkomstig van Teotihuacan.
Quetzalcoatl (Gevederde Slang). (Fig. 19)
Toen Cortés in Anahuac aankwam, hield Moctezuma hem voor de
teruggekeerde god Quetzalcoatl (‘Vogel-Slang’ of ‘Kostbare
Tweeling’). In zijn hemels aspect werd deze god vereenzelvigd met
de planeet Venus als Morgenster, voorloper van de opkomende
zonnegod. Maar tevens was hij als Avondster zijn monsterachtige
tweelingbroer Xolotl (Fig 20). Vaak wordt Xolotl als skelet
afgebeeld op de rugzijde van Quetzalcoatl, of omgekeerd, zoals hier:
twee verschijningsvormen van eenzelfde figuur. Bij uitstek drukken
de Azteken hiermee uit dat de dualistische polarisatie licht - donker
en goed - kwaad niet enkel speelt tussen verschillende goden, maar
in één en dezelfde persoon aanwezig is. We moeten immers het
kwade niet zoeken in uiterlijke duivels of boze goden, het is in ieder
van onszelf aanwezig.
De achterzijde (rechts) heeft tot zeer diverse interpretaties aanleiding
gegeven. O.i. stelt ze Quetzalcoatl voor als wegbereider van de Zon
(centraal in het “turkooisen schild” = symbool voor de jonge
Zonnegod). In de kosmologie van Meso-Amerika verbindt de
Gevederde Slang de aarde (slang) met de hemel (vogelveren). Het
blijft me overigens nog steeds een raadsel waarom en hoe deze
goedgunstige godheid onder meer geassocieerd werd met de
ratelslang, het giftigste serpent van het hele gebied.
Fig. 19. Een der mooiste
antropomorfe (mensvormige)
afbeeldingen van Quetzalcoatl,
de Gevederde Slang, god van
kunsten en wetenschappen.
Parijs, Musée de l’Homme
17
TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011
Tlazolteotl (‘Zij die vuil eet’), de godin van de zinnelijke liefde en
van de geboorte, zij die leven geeft en leven neemt. Zoals (bijna) alle
goden is zij goed én kwaad. Bij de Azteken bestond een vorm van
biecht. Men kon een keer in zijn leven biechten bij de Aardmoeder,
de godin Tonantzin of bij Tlazolteotl.
De Azteken geloofden dat de lotsbestemming van een mens bepaald
werd door het kalenderteken waaronder men geboren werd (6).
(Een vage schaduw daarvan vinden we in het hedendaagse geloof in
horoscopen.) Meisjes die op een van de feestdagen van Tlazolteotl
geboren werden, waren voorbestemd tot prostituee. De geboortedag
van doña Marina was Malinalli (Steppegras), een dag gewijd aan
Tlazolteotl. Hebben haar ouders haar verkocht aan slavenhandelaars,
omdat zij haar wilden onttrekken aan haar lotsbestemming? Verklaart
dat haar door het noodlot bepaalde rol bij de ondergang van haar
volk en haar goden?
Tezcatlipoca de tovenaar-god, zoals reeds gezegd, oorspronkelijk
het sterrenbeeld Grote Beer, god van de dood en de nacht. Zijn
naam betekent ‘Rokende Obsidiaanspiegel’. Hij is in voortdurende
oorlog met Quetzalcoatl, de goede scheppingsgod. Aan een been
had hij een obsidiaanspiegel in plaats van een voet, waarin hij als in
een kristallen bol kon kijken om het verborgene te zien. Bij de
Azteken versmolt hij tot één godheid met Huitzilopochtli. Aan
obsidiaanspiegels werd grote magische kracht toegeschreven. Na de
Conquista belandden er zelfs enkele in Europa. Ze zijn te herkennen
aan hun vorm, die vierkant is, terwijl die van de Azteken rond waren
(Fig. 21). Een van de drie nog bekende behoorde toe aan John Dee
(1527-1608), geograaf, vriend van Mercator, astroloog-waarzegger
van Koningin Elisabeth I van Engeland, die hieraan groot gezag
ontleende.
Fig. 20. Xolotl
18
Mayahuel, godin van de maguey. Een andere plant met veelzijdige
toepassingen is de agave (sisal, Mexicaans: maguey). Hiervan
bestaan een aantal verwante variëteiten. Tegenwoordig is het een
industrieplant, geteeld op grote plantages. Yucatan, in het
Mayagebied produceert de helft van de wereldproductie sisalvezels.
In de precolumbiaanse periode (net zoals nu nog) bezat elk huis wel
een tuintje met een aantal planten voor eigen gebruik. De vezels van
het stekelige blad zijn ongeveer 1m lang. Hiervan maakt men
sandalen, zakken, touw, zonnehoeden, borstels…
Enkele variëteiten bloeien slechts om de 20 jaar. Dan scheiden ze
een sap af, dat men laat gisten tot pulque (octli in het Nahuatl), een
verfrissende, licht alcoholische drank. Als men de naalden handig los
trekt van het blad, komt er een dikke, draderige vezel los, die men
kan gebruiken om voorwerpen uit magueyvezels te herstellen. De
Azteken zegden: “De plant levert naald én draad.”
TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011
In het huidige Mexico is pulque de laatste decennia helaas vervangen door … Coca-Cola. En gelukkig
ook door uitstekend Mexicaans bier (merk: Montezuma, wat dacht je!)
Fig. 21. Vroeg-koloniale obsidiaanspiegel. Catalogus De Azteken, Brussel,1988, nr. 343).
NOTEN
1. Matos Moctezuma, E., Solis Olguin, F. e.a., Aztecs, Tentoonstellingspublicatie Londen, The Royal
Academy of Arts, 2002, 520 blz.
Leyenaar, T., Van Zantwijk, R., Solis, F. e.a., Kunstschatten uit het Oude Mexico. Een goddelijke reis,
Tentoonstellingscatalogus, Amsterdam, Nieuwe Kerk, 2002.
http://www.amerikanistiek.org/bijdragen_oudmexico.htm
2. Zie: Benardino de Sahagún en zijn encyclopedie van een verwoeste cultuur.
http://users.telenet.be/joosdr/sahagun.htm
3. Martens, J., Mundiale vorming, menselijke aardrijkskunde en moedertaal. Een project, in: Impuls,
10de jg., nr. 1, 1979, p. 15.
4. Van Zantwijk, R., ‘Met mij is de zon opgegaan’. De levensloop van Tlacayelel (1398-1478), de
stichter van het Azteekse Rijk, Amsterdam, Prometheus, 1992.
Van Zantwijk, R. (redactie), De oorlog tegen de goden. Azteekse kronieken over de Spaanse
verovering, Amsterdam, Meulenhoff, 1992.
5 Zie de catalogus bij de tentoonstelling in het Wereldmuseum te Rotterdam, die we met de vereniging
bezochten op zondag 19 september 2010:
De Bock, E. (red.), Inca’s. Capac Hucha, Rotterdam, Wereldmuseum, 2010.
6. Meer over wereldbeeld en kosmologie: Landbouw gebonden aan de seizoenen http://
users.telenet.be/joosdr/eeuwlandbouwstart.htm en vooral: Holsbeke, M. & J. Montoya (red.), ‘Met hun
handen en hun ogen.’ Maya-textiel, spiegel van een wereldbeeld, Antwerpen, Etnografisch Museum,
2003. http://www.amerikanistiek.org/bijdragen_mayatex.htm en (onder meer): Montoya, J., Mayatextiel
en de oude scheppingsmythen, in: Instituut voor Amerikanistiek, 2010/4, p. 3 - 22.
19
TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011
DANKWOORD
Vorig jaar, tijdens de voorlaatste bestuurvergadering, heeft Jo Daelman ons meegedeeld dat hij, vanaf
2011, zijn taak als uitgever van ons Tijdschrift zou stoppen. “Ik ben een beetje moe aan het worden” zei
hij. Voor ons, die het werk van onze uitgever, na 31 jaar, als vanzelfsprekend beschouwden, kwam zijn
mededeling als een donderslag bij klare hemel. Wat nu? Vroegen wij ons bezorgd af. Wie zou deze taak
met de toewijding en de nauwgezetheid van Jo kunnen voortzetten?
Gezien het belang van het tijdschrift voor onze vereniging, heb ik moedig aanvaard zijn taak, met de hulp
van het voltallig bestuur, over te nemen. Bij mijn eerste poging om het tijdschrift uit te geven besefte ik
snel de verantwoordelijkheid en de moeilijkheden die hiermee samen gaan. De indrukwekkende prestatie
van Jo doorheen zijn jaren als uitgever werd voor mij plots heel tastbaar. Als ik me niet vergis, verscheen
de eerste jaargang van America Antiqua, de nieuwsbrief van het toenmalig Vlaams Instituut voor
Amerikanistiek v.z.w - Volksuniversiteit Pedro de Gante v.z.w.) in 1973. Jo is uitgever geworden in 1979.
Nu, 31 jaar later, tel ik in een of andere vorm, ongeveer 124 edities van onze driemaandelijkse publicatie.
Jo heeft zich telkens aan de veranderende technologie aangepast; met zeer beperkte middelen maakte hij
zeer mooie uitgaven. Hij groeide mee met zijn tijd (computerkunsten inbegrepen), en tijdens de laatste 15
jaar zagen wij de zeer bescheiden Nieuwsbrief evolueren naar een zeer professioneel Tijdschrift, waar
wij allemaal zo trots op zijn. Jammer dat alleen het resultaat van zijn werk zichtbaar is. De inzet achter
deze mooie tijdschriften is echter even belangrijk. Daarom wil ik deze gelegenheid gebruiken om even stil
te staan en na te denken over de vele eenzame nachten dat Jo achter zijn computer heeft doorgebracht.
De drukte en de stress door het tekort aan artikels en de deadlines zijn niet te onderschatten. Het geduld
nodig bij het lezen en verbeteren van de teksten, of bij het zoeken naar de juiste woorden en
afbeeldingen, het meten van de afstand tussen de lijntjes, het kaderen van illustraties, enz., enz., is niet te
beschrijven. Vooral zijn klare blik op wat belangrijk is en zijn ervaring als uitgever bij de beoordeling van
voorgestelde teksten wil ik onderstrepen, en daarom wil ik de verdiensten van Jo in de verf zetten.
Ik zal mijn uiterst best moeten doen om Jo’s taak over te nemen. Met zijn wijze raad en de medewerking
van de bestuursleden moet dit lukken. De ‘kinderziektes’ dat een beginneling ondergaat moeten wij er bij
nemen.
Namens het bestuur en alle leden wil ik een hartelijk DANK U WEL JO! uitroepen, en hem PROFICIAT
wensen voor het excellente werk gedurende al deze jaren.
Julia Montoya
LIDGELD 2011
Onze leden worden vriendelijk verzocht hun jaarlijkse bijdrage van 35 • te storten op de rekening van het
Instituut voor Amerikanistiek nr. 320-0227942-62.
U kunt ook steunend lid van onze vereniging worden door het storten van 50 • of meer.
Wat biedt U het lidmaatschap van het Instituut voor Amerikanistiek vzw?
- U kunt gratis alle lezingen bijwonen die wij organiseren
- Als lid ontvangt U gratis 4 tijdschriften per jaar toegestuurd. Deze tijdschriften bevatten enkele
interessante onderwerpen en informatie over de laatste ontwikkelingen in de amerikanistiek.
Wie over een internetaansluiting beschikt ontvangt bovendien de tijdschriften in pdf-versie (dus in
kleur).
- U wordt regelmatig op de hoogte gebracht van de tentoonstellingen die in binnen- en buitenland
georganiseerd worden i.v.m. amerikanistiek. Bij sommige wordt een bezoek georganiseerd aan zeer
democratische prijzen.
Hartelijk dank.
20