Sterrenbeelden: Waar staan ze, wat stellen ze voor en hoe kun je ze

Waar staan ze, wat stellen ze voor en hoe kun je ze zelf vinden?
Roy Keeris
Ais het goed is, heb je al gemerkt dat de dagen
inmiddels al weer langer worden. Dat is mooi,
want dat betekent dat we weer langer sterren
kunnen gaan kijken. Ben je nog niet zo thuis in de
sterrenhemel, of ken je nog niet zoveel sterrenbeelden? Dat geeft niet, want in dit artikel laat ik
je een paar makkelijke sterrenbeelden zien aan de
hemel om mee te beginnen. Soms is het misschien
handig om even te kijken naar de grote sterrenkaart van de hemel bij de astrokalender elders
in deze UniVersum .
Aile sterren lijken aan de hemel te bewegen.
Allen? Nee, want een ster lijkt haast wei stil te
staan . Dit is de poolster. Deze vindt je altijd in het
noorden en aile sterren draaien er omheen . De
poolster is niet zo helder als de meeste mensen
denken. Hij valt niet echt op tussen aile andere
sterren en om hem te vinden heb je dan ook een
trucje nodig . Dat gaat gelukkig heel gemakkelijk
met de Grote Beer oftewel het bekende
steelpannetje.
De Grote Beer valt gemakkelijk te herkennen aan
de vorm van een steelpannetje. De Chinezen vonden het dan ook niet op een beer lijken, maar
meer op een soort brancard. De Amerikanen
zagen er echter een pollepel in en zij noemen het
dan ook de "Big Dipper." Het steelpannetje staat
niet iedere keer op dezelfde plek en ook niet altijd recht. Soms staat hij op z'n kop en de andere
keer weer op z'n kant. Op dit moment (in de
herfst) staat hij bijna recht en is hij in het noordwesten te vinden .
Nu vraag je je natuurlijk af hoe men in hemelsnaam een beer ziet in een steelpannetje. Nou dat
zit zoo Het steelpannetje is slechts een deel van de
Grote beer, namelijk de staart. Er staan nog een
heleboel zwakkere sterren in de Grote Beer die de
rest van het lichaam vormen (zie figuu r).
Om de poolster te vinden, doe je het volgende .
Ais je de twee sterren aan de rechterkant van het
UniVersum 4 - 1999
pannetje vijf keer naar boven verlengd, kom je bij
de poolster uit. De poolster is ongeveer net za
helder als de sterren van het steelpannetje. De
poolster zelf staat in de kleine beer en de meeste
sterren hiervan zijn vrij zwak.
De Grote Beer heeft nog iets bijzonders in petta.
Ais je namelijk goed naar de tweede ster van de
steel kijkt, zul je zien dat er een zwakker sterretj e
net boven staat. De helderste ster heet Mizar en
de zwakkere Alcor. Deze ster noemen we ee
dubbelster omdat de sterren heel dicht bij elkaar
lijken te staan . In werkelijkheid staan deze sterre
ver uit elkaar, maar vanuit de aarde uit gezie
lijken ze naast elkaar te staan. Mizar en Alcor werden vroeger vaak gebruikt voor een oogtest. Za g
je de beide sterretjes gescheiden, dan waren je
ogen goed.
Het sterrenbeeld Grote Beer (U rsa M ajor).
Vanuit de Grote Beer zijn nog veel meer sterrenbeelden te vinden . Zo ook het sterrenbeel
Bootes, de Berenhoeder. Dit sterrenbeeld is in de
lente en zomer beter te zien, maar in de herfst
kunnen we hem ook nog zien als het net donke
geworden is. Om Bootes te vinden, verlengen we
de steel van de steelpan naar links. Daarbij moe"
je de gebogen steel ongeveer twee keer geboge
doortrekken. Ais het goed is heb je nu een vrij
heldere ster te pakken. De ster is wat gelig va
kleur en heet Arcturus. Dit is de hoofdster van he
-----------------------------------~~~~~~
.. .
.~
1•
!
sterrenbeeld Bootes.
Ais het goed helder is, kun je links van Bootes nog
sterrenbeeld
vinden,
namelijk
de
een
Noorderkroon . Dit is een vrij klein sterrenbeeld dat
uit zeven sterren bestaat die in een soort rondje
staan. Nou ja, rondje, het is eigenlijk meer een
ovaal. Een van de sterren is wat helderder dan de
rest. Deze ster heet Gemma, wat edelsteen betekend. In de Griekse mythologie was de
Noorderkroon de kroon van Ariadne, prinses van
het eiland Kreta. Bacchus (god van de drank) heeft
ter ere van Ariadne haar kroon aan de hemel
geplaatst.
Nu gaan we naar een ander vrij bekend sterrenbeeld. We nemen weer de poolster als uitgangspunt. Kijk nu aan welke kant de Grote Beer
staat. Precies aan de andere kant van de poolster
op ongeveer dezelfde afstand als de Grote I?eer,
zie je als het goed is een figuurtje van vijf sterren
in de vorm van een "W" of een "M". De sterren
zijn ongeveer even helder als de sterren van de
Grote Beer. Dit is het sterrenbeeld Cassiopeia, vernoemd naar een Griekse koningin . Cassiopeia
gaat vanuit onze streken gezien nooit onder. Ook
de Kleine en Grote Beer doen dat niet. We noemen deze sterrenbeelden circumpolair, wat
betekent dat ze vanuit onze streken altijd te zien
zijn, mits het donker en helder is natuurlijk.
i
\
Nu gaan we een stapje verder in onze zoektocht
naar Griekse heiden en voorwerpen. Voor de sterrenbeelden die ik nu ga beschrijven kun je het
beste een keer wachten tot de avondschemering
ver is gevallen. Het gaat het makkelijkst als het
. nog niet helemaal donker is, omdat je anders te
veel sterren ziet die je kunnen verwarren. Ais er al
een heleboel sterren aan de hemel zijn verschenen, moet je in de richting van het zuidwesten
kijken. Tussen het punt recht boven je hoofd (het
zenith) en de horizon zie je een held ere ster. Dit is
Altair, de hoofdster van het sterrenbeeld Arend.
Bijna recht boven je hoofd vindt je nog een
heldere ster die ongeveer even helder is. Dit is
Deneb, de hoofdster van het sterrenbeeld Zwaan.
Ga je iets naar rechts van Deneb dan kom je een
nog iets helderdere ster tegen. Dit is Wega, de
hoofdster van het sterrenbeeld Lier. Het valt je
misschien op dat de drie heldere sterren ·samen
een grote driehoek vormen. Het is een lange
sma lie driehoek die met de lange punt naar bene-
den wijst. Dit noemen we de Zomerdriehoek ..Het
is geen sterrenbeeld, maar een figuur die we
gebruiken om onze weg te vinden aan de
sterrenhemel. Men noemt het de Zomerdriehoek,
omdat het figuur in de zomer in het zuiden te vinden is.
De zomerdriehoek, gevormd door de helderste sterren uit de
sterrenbeelden Lier, Zwaan en Arend.
Nu wachten we tot het echt donker is geworden.
Nu kunnen we de afzonderlijke sterrenbeelden in
de Zomerdriehoek zien. Ais je goed kijkt zie je dat
Deneb (de ster bijna recht boven je) een hoekpunt
is van een soort kruis dat naar het midden van de
Zomerdriehoek loopt. Dit het sterrenbeeld Zwaan.
Met een beetje fantasie is het niet moeilijk om er
een Zwaan in te zien. Deneb is de staart van de
Zwaan en de kop van de zwaan staat in het midden van de Zomerdriehoek. Ais je een lijn trekt
tussen de kop en de staart, is dat het lichaam en
de nek van de Zwaan. Loodrecht hierop staan de
vleugels, waarin je ook sterren kunt zien. In de
Griekse mythologie is de zoon van Helios, de zonnegod er een keer stiekem vandoor gegaan met
de zonnewagen van zijn vader. Helios reed elke
dag trouw de zonnewagen met daarin de zon van
oost naar west om er voor te zorgen dat er
daglicht was. De zoon van Helios kon de wagen
echter niet besturen en de zon bewoog die dag
dan ook kriskras langs de hemel waardoor aile
sterrenbeelden op hoi sloegen. Ook kwam hij een
keer te dicht bij de aarde, boven afrika, waardoor
aile inwoners daar zwart werden. uiteindelijk
UniVersum 4 - 1999
·17
'I
II
stortte hij neer met de wagen en in zijn duikvlucht aan de hemel zien. Het zal in het begin niet meeis hij aan de hemel geplaatst als een vallende vallen om elk sterrenbeeld te kunnen vinden. Geef
echter niet te snel op. Ais het op een avond niet
zwaan.
Wega die iets rechts van Deneb te vinden is, staat wil lukken met het vinden van de sterrenbeelden,
in een vee I kleiner sterrenbeeld, namelijk de Lier. wacht dan gewoon tot een volgende avond en
iets linksonder Wega zie je een klein wybertje van probeer het eens opnieuw. Misschien lukt het je
vier sterren. Dit is het sterrenbeeld Lier waarin je dan wei .
met een goede telescoop de beroemde Ringnevel Succes met de sterrenbeelden en heb je een
kunt vinden. Misschien heb je wei eens gehoord mooie tekening gemaakt of heb je iets anders bijvan de Griekse held Orpheus. Nou deze lier, die is zonders gezien, schrijf, teken, kladder en stuur je
creatie op naar de waarneemcommissie. Wij zijn
van hem.
Nu is er nog een sterrenbeeld over in de zeer benieuwd naar jouw ervaringen aan de sterZomerdriehoek. Dat is het sterrenbeeld Arend met renhemel.
de hoofdster Altair. Dit sterrenbeeld vliegt eigenlijk tegen de Zwaan in en Altair is de kop van de het adres is:
Arend. De staart van de Arend staat onder Altair
dicht bij de horizon. De vleugels staan aari weer- Waa rneemcom m issie
szijden van het lichaam van de Arend.
.
pia Roy Keeris
Ais je op een donkere plek staat en het is goed Warande 147
helder, kun je een zwakke band zien die van de 3705 ZL Zeist
horizon door de zomerdriehoek naar het zenith
loopt. Het lijkt op een soort zwakke langgerekt
wolk. Dit is de melkweg die zich om ons heen
bevindt. Onze ster, de Zon maakt immers deel uit
van de melkweg. Ais je een verrekijker op een
stukje melkweg richt, zul je zien dat de wolk in
werkelijkheid uit een heleboel sterretjes bestaat.
De laatste sterrenbeelden die ik behandel, zijn
Pegasus en Andromeda. Deze sterrenbeelden
hebben een ster gemeen en zijn daarom als het
ware aan elkaar geplakt aan de hemel.
Ais je in het Zuiden kijkt 's avonds tussen het
zenith en de horizon, dan zie je daar een groot
vierkant. Net als de Zomerdriehoek noemt men dit
. vierkant ook wei het herfstvierkant. Het vierkant
met nog wat sterren rechts ervan maken samen
het sterrenbeeld Pegasus, het vliegende paard. Dit
was het paard van Perseus waar een heel verhaal
aan hangt dat je nog eens na kunt lezen in
UniVersum 5 van vorig jaar, pagina 22.
Andromeda begint bij het hoekpunt van het
vierkant aan de linker-bovenkant. Linksboven deze
ster staat een ster die ongeveer even helder is,
welke ook bij andromeda hoort. lets rechts hiervan staat de beroemde Andromedanevel. Deze
kun je met een verrekijker goed zien .
Ik hoop dat je met artikel een beetje wegwijs kunt
worden aan de duizenden sterren die we 's nachts
UniVersum 4 - 1999
De poolster kun je vinden door de Iijn door de meest rechtse
twee sterren van de Grote Beer vijf keer te verlengen. De Grote
Beer is elk moment van het jaar te zien, als het danker is natu-
urlijk.